Сыны зямлі беларускай

Мяцежны гетман

Прадузятасць — вельмі небяспечная з'ява. Асабліва калі яна праяўляецца ў гісторыкаў ці літаратараў. Калі ўжо адны ці другія створаць які-небудзь стэрэатып, то змяніць яго будзе вельмі цяжка. Сярод ахвяр такога стэрэатыпу ёсць i нашы землякі. Аднаго з ix, напрыклад, малявалі толькі чорнымі фарбамі i польскія, i большасць савецкіх даследчыкаў. Асабліва ж зняславілі яго з-за рамана таленавітага польскага пісьменніка Г. Сянкевіча «Патоп» i фільма, які быў пастаўлены па гэтаму раману. Калі прыгадваеш імя Януша Радзівіла, то амаль заўсёды чуеш: «А, Януш-здраднік!» I ў дадатак шэраг падобных эпітэтаў. А ўсё таму, што менавіта здраднікам паказаў яго Сянкевіч. I менавіта так называюць Януша большасць польскіх даследчыкаў. Магчыма, i сапраўды з ix пункту гледжання ён быў здраднікам, а з нашага?

Нарадзіўся Януш у 1612 годзе. Бацька яго, Крыштаф Радзівіл, займаў пасады віленскага ваяводы i гетмана Вялікага княства Літоўскага. Дзяцінства прайшло ў радавых маёнтках у Кейданах, Біржах, Віжунах. Яно было такім жа, як i ў большасці дзяцей магнатаў. Адметным было хіба толькі тое, што хатнім настаўнікам хлопчыка быў выкладчык кальвінісдкай школы. Справа ў тым, што бацька яго паходзіў з біржаўскай лініі Радзівілаў. A прадстаўнікі гэтага адгалінавання магутнага роду захавалі вернасць тым рэлігійным поглядам, якіх прытрымліваўся i за якія вёў барацьбу ix прашчур Мікалай Руды.

У 1624 годзе Януша накіравалі ў слуцкую гімназію. А яшчэ праз тры гады юнак паехаў пашыраць свае веды за мяжу. Вучыўся ён напачатку ў Германіі, а потым — у Галандыі. Трэба заўважыць, што юнака цікавілі не толькі лекцыі універсітэцкіх выкладчыкаў. Ён шмат падарожнічаў. Пабываў у Англіі, Бельгіі, Францыі. За гэты час выканаў некалькі асабістых даручэнняў караля. I выканаў так удала, што ў 1633 годзе атрымаў пасаду падкаморага Вялікага княства Літоўскага.

У хуткім часе Януш сабраўся дадому. Разам з ім рушылі нанятыя тысяча пешых i дзвесце конных воінаў. Да свайго войска юнак далучыў некалькіх артылерыстаў i ваенных інжынераў. З усёй гэтай «узброенай сілай» прыбыў ён на радзіму i адразу ж накіраваўся пад Смаленск. Горад гэты яшчэ з вясны спрабавалі захапіць маскоўскія войскі пад кіраўніцтвам ваяводы Шэіна. Януш прыбыў пад Смаленск у кастрычніку i прыняў актыўны ўдзел у барацьбе. Маскоўскія войскі цярпелі адно паражэнне за другім. Нарэшце ў канцы гэтага ж 1633 года на тэатры ваенных дзеянняў з'явіўся кароль Уладзіслаў з вялікім войскам. 16 лютага 1634 года Шэін склаў зброю. У чэрвені быў падпісаны мірны дагавор, па якім пацвярджаліся правы пераможцаў на валоданне смаленскімі, чарнігаўскімі i ноўгарадсеверскімі землямі.

Пасля заканчэння ваенных дзеянняў Януш нейкі час пабыў у Вільні, а потым паехаў у Кракаў, там узяўся выконваць абавязкі падкаморага пры двары караля.

У гэты час па-сапраўднаму раскрыўся характар нашага земляка. Даследчыкі як адзін сцвярджаюць, што Януш вызначаўся гарачнасцю i ўпартасцю. Справа ў тым, што каралеўскі ўрад пастаянна парушаў умовы, на якіх кіраўнікі Вялікага княства пайшлі на заключение Люблінскай уніі. Фактычна толькі на словах існавала пагадненне аб ваеннай узаемадапамозе. Польскія магнаты, ды i каралі, глядзелі на землі княства як на свае асабістыя ўладанні i імкнуліся распараджацца ў ix, як у сваёй вотчыне. Гонар не даваў Янушу магчымасці ўтойваць свае пачуцці. Ён ніколі не хаваў ix, адкрыта праяўляў свае настроі. I аднойчы адбыўся выбух…

У час пасяджэння рады сената княства, якое праходзіла ў Вільні, паміж гетманам Вялікага княства Літоўскага Крыштафам Радзівілам (бацькам Януша) i каралём Уладзіславам узнікла спрэчка. Гетман указваў на недапушчальнасць парушэнняў умоў пагаднення, на тое, што сенат княства сам можа вырашыць свае праблемы, што каралю няма неабходнасці ўмешвацца ў ix дзеянні. Уладзіслава «прыперлі да сцяны» фактамі. Ён не змог даказаць сваю праўду. I тады… перапыніў раду.

Януш, які ў якасці члена світы караля прысутнічаў пры гэтым, быў абражаны не менш за іншых. Ён уголас выказаў свае меркаванні: «Пачакайце, прыйдуць часы, калі мы вас не праз дзверы, а праз вокны будзем выкідваць». Зразумела, якія пачуцці выклікалі гэтыя словы ў палякаў. Яны ледзь не хорам пачалі патрабаваць, каб Януш папрасіў прабачэння. Запатрабаваў гэтага i кароль. Але наш зямляк наадрэз адмовіўся.

Паціху справу замялі. Кароль Уладзіслаў вымушаны быў лічыцца з магутным i ўплывовым родам Радзівілаў. Януш застаўся ў яго свіце. Больш таго, кароль называў яго сваім сябрам, пастаянна браў з сабой на паляванне, у паездкі, нават дзяліўся сваімі «амурнымі» сакрэтамі.

У 1638 годзе Януш вырашыў ажаніцца. Яго абранніца паходзіла з польскага магнацкага роду Патоцкіх. Крыштаф быў вельмі незадаволены выбарам сына. Асабліва не падабалася яму тое, што будучая нявестка славілася як ваяўнічая каталічка. Ён неаднаразова папярэджваў сына, што той яшчэ набядуецца. Але закаханы Януш настаяў на сваім. Жонка ж з першага дня пачала дабівацца, каб ён перайшоў у «лона адзінай роўнаапостальскай каталіцкай царквы». Асабліва ўзмацніла яна свае дамаганні пасля таго, як у 1640 годзе памёр свёкар. Януш адбіваўся ад гэтых захадаў. Але сякія-такія з патрабаванняў жонкі выканаў. Напрыклад, замяніў усіх сваіх слуг, якія былі кальвіністамі, на католікаў. Хто ведае, можа «слабая жанчына» ўрэшце i дабілася б свайго. Чаго-чаго, a настойлівасці ў яе хапала. Тым больш што ў гэтай справе ў яе было шмат памагатых: i Уладзіслаў, i шматлікія сябры-палякі, i тыя «ліцвіны», якія самі былі католікамі. Але ў 1642 годзе Катажына памерла.

Праз пэўны час Януш зноў ажаніўся. На гэты раз инвесту ён нагледзеў у больш далёкіх землях — у Малдавіі. У тамашняга гаспадара (князя) Базыля Лінула былі дзве дачкі. Наш зямляк пасватаўся да старэйшай — Марыі. Базыль супраць нічога не меў. Наадварот, яго вельмі ўзрадавала магчымасць парадніцца з Радзівіламі. Задаволены быў i Уладзіслаў. Ён якраз вёў падрыхтоўку да вайны з Турцыяй i шукаў саюзнікаў. Праўда, каралю вельмі не падабалася, што нявеста праваслаўная, але што ён мог зрабіць? Януша ж апошняя акалічнасць толькі радавала — «ваяўнічы каталіцызм» яму абрыдзеў у першым шлюбе…

У 1646 годзе Януш Радзівіл атрымаў пасаду гетмана польнага Літоўскага. У тым жа годзе па просьбе (заўважце — не загаду, а просьбе) караля выехаў у вандроўку. Пабываў у свайго цесця. Адтуль накіраваўся ў Семіград, дзе гасцяваў у трансільванскага князя Юрыя I Ракочы. I з тым, i з другім была заключана дамоўленасць аб сумесных дзеяннях супраць Турцыі. У падзяку за гэты паспяховы ваяж кароль даў Янушу пасаду маршалка трыбунала літоўскага.

Якраз у гэты час на паўднёва-ўсходніх землях Рэчы Паспалітай (ва Украіне) успыхнула паўстанне, на чале якога стаў Зіновій Багдан Хмяльніцкі. На падаўленне яго Уладзіслаў IV паслаў войскі. 16 мая 1648 года пад Корсунем паміж імі i паўстаўшымі казакамі адбылася бітва. Казакі ўшчэнт разграмілі каралеўскае войска. У палон да ix трапілі нават гетманы каронныя Патоцкі i Каліноўскі. Пасля гэтай перамогі полымя паўстання ахапіла ўсю Украшу. Запалалі кляштары i маёнткі. Польскія паны кідалі ўсё i збягалі ў Польшчу.

У гэты цяжкі момант Рэч Паспалітая апынулася без галоўнакамандуючага. Януш па праву разлічваў на гэту пасаду. Але нечакана памёр Уладзіслаў IV. Становішча Радзівіла адразу пагоршылася. Як бы там ні было, а нябожчык усё ж такі падтрымліваў яго. А зараз гэтай падтрымкі не стала. Вынікі адчуліся амаль адразу. На сойме, які адбыўся ў ліпені таго ж 1648 года ў Варшаве, Януш вылучыў сваю кандыдатуру на пасаду гетмана кароннага. Але яму прыгадалі колішнія словы аб паляках, якіх будуць «выкідваць… праз вокны». Зразумела, што пасля гэтага на гетманскую булаву разлічваць было немагчыма.

А тым часам паўстанне ва Украіне перарасло ў вайну. Яна ахоплівала ўсё новыя i новыя тэрыторыі. Яе іскрыпаўстанні ўспыхнулі на Беларусі i нават у самой Польшчы. Шляхту ж Рэчы Плспалітай больш даймала іншая «хвароба» — яна выбірала новага караля. Меліся два прэтэндэнты — браты нябожчыка Уладзіслава — Карл Фердынанд i Ян Казімір. Першы з ix быў езуітам i прызнаваў толькі адну рэлігію — каталіцызм. Ужо з-за гэтага ён быў шмат каму не даспадобы. Яна Казіміра амаль не ведалі, бо ён ледзьве не ўвесь час жыў за мяжой. I ў кожнага з ix былі прыхільнікі. Па ўсёй дзяржаве праходзілі соймы i соймікі, пляліся інтрыгі, купляліся галасы… Урэшце пераможцам выйшаў Ян Казімір, за якога, дарэчы, падаў свой голас i Януш Радзівіл, i нават… Багдан Хмяльніцкі. Злыя языкі даказвалі пазней, што менавіта страх перад украінскім гетманам прымусіў шляхту галасаваць за гэтага прэтэндэнта.

Януша ж перадвыбарныя падзеі ўжо мала хвалявалі. У яго галаве спеў новы план — аб'яднацца з Багданам Хмяльнідкім i сумесна разарваць путы, якія звязваюць ix землі з Польшчай. Ен пасылае ва Украіну надзейных людзей. Але адказаў няма. Радзівіл цудоўна ведаў, што ў палітыцы паважаюць толькі моцнага. Ён вырашае паказаць сваю сілу i кідае войска на паўстанцаў, якія фактычна авалодалі ўсім поўднем Беларусі. Яго армія на пачатку 1649 года адбівае Пінск, Мазыр, Бабруйск i шэраг іншых гарадоў. Януш вырашыў запалохаць ворагаў. Для гэтага загадаў пасадзіць захопленых у палон кіраўнікоў паўстання на кол, а яшчэ 270 казакам загадаў адсекчы правую руку i адпусціць на волю.

У той жа час ён мог з лёгкасцю ачысціць ад паўстанцаў усю тэрыторыю княства. Але не пажадаў. Адвёў войска. Сам пасяліўся ў маёнтку пад Вільняй i зноў пачаў перапісвацца з Хмяльніцкім i блізкімі да яго людзьмі. Піша ён i да трансільванскага князя, i ў Малдавію да цесця. Прапанова ў яго ўсё тая ж — аб'яднаць намаганні i ўдарыць на Польшчу. Але адказаў няма.

Тады Радзівіл вырашае яшчэ раз паказаць сваю моц. Ён ca шматтысячным войскам выступае на Кіеў. Багдан Хмяльніцкі пасылае супраць яго аднаго з лепшых сваіх паплечнікаў — Міхала Крычаўскага з пятнаццацітысячным войскам. У дарозе яно абрастала паўстаўшымі сялянамі. У момант сустрэчы з Радзівілам Крычаўскі меў пад сваім кіраўнідтвам трыццацітысячнае войска. Але ў бітве, якая адбылася 31 ліпеня 1649 года пад Лоевам, паўстанцы былі разбіты. Паранены Крычаўскі трапіў у палон i скончыў жыццё самагубствам. Дарога на Кіеў зноў адкрыта. Але Януш усё яшчэ спадзяецца дамовіцца з Хмяльніцкім, Да таго ж ён не жадае «рабіць усю справу за палякаў». Таму заяўляе, што войску не хапае пораху i куль, i адводзіць яго ў Рэчыцу.

Зноў маёнтак пад Вільняй. Зноў перапіска, перамовы. Зноў узаемныя амбіцыі не даюць прыйсці да згоды. А тым часам польскі ўрад заключыў перамір'е з Хмяльніцкім. Яно неабходна ваюючым бакам.

У Варшаве пачаўся сойм. 16 снежня 1650 года на ім з'явіўся Януш. Ён злажыў перад каралём захопленыя пад Лоевам сцягі i бунчукі. казацкіх атрадаў. Сенат вымушаны быў узнагародзіць героя. Ba ўласнасць Радзівіла пераходзяць гарады Себеж i Невель. Кароль жа, ca свайго боку, дае яму пасаду старасты Барысава. Аднак пры ўсім гэтым манарх вельмі насцярожана ставіцца да «ліцвіна». Яго шпіёны даўно ўжо данеслі аб тым, што Радзівіл перапісваецца з гетманам Багданам Хмяльніцкім. Не даспадобы яму былі i незалежныя, самаўпэўненыя паводзіны нашага земляка. Аднак палітыка ёсць палітыка. I Ян Казімір стараецца палепшыць узаемаадносіны з найбольш уплывовым «літоўскім» магнатам. Але дасягнуць гэтага яму ўдалося толькі пасля таго, як войскі Багдана Хмяльніцкага напалі на Малдавію. Радзівіл прапаноўвае каралю ўтварыць антыказацкую кааліцыю. Па яго меркаваннях, у гэту кааліцыю можна ўключыць Рэч Паспалітую, Малдавію, Трансільванію, нават крымскіх татар. Яна Казіміра ўзрадавалі такія перспектывы. Ён не здагадваўся, што галоўнае прызначэнне гэтай кааліцыі (на думку Радзівіла) — не барацьба з казакамі, a сіла, з дапамогай якой можна прымусіць Польшчу скасаваць унію з Вялікім княствам Літоўскім.

Януш зноў ідзе на Кіеў. I зноў — бітва пад Лоевам. 16 ліпеня 1651 года яго войска сутыкнулася з казацкімі загонамі, якімі кіраваў атаман Нябаба. Апошні перахапіў i амаль цалкам знішчыў пры пераправе два палкі. Потым добра «разжыўся» ў абозе. Усё гэта дало яму магчымасць у сваёй рэляцыі Б. Хмяльніцкаму распісаць бітву як сваю перамогу. Але на самай справе перамагло войска Радзівіла. Сведчаннем таму з'яўляецца тое, што праз некалькі дзён пасля гэтай бітвы войска Радзівіла захапіла Чарнігаў, затым i Кіеў. Праўда, хутка Кіеў давялося пакінуць. Выклікана гэта было тым, што жыхары падпалілі яго. Аднак перад тым як выйсці з палаючага горада, Януш даручыў свайму мастаку перамаляваць фрэскі на сценах Сафійскага сабора.

Януш накіраваўся на злучэнне з польскім войскам. Прыбыў ён у ix лагер 4 верасня. Планавалася, што аб'яднаныя сілы Кароны i княства змогуць разбіць войска Хмяльніцкага. Аднак кароль не адважыўся на гэта. 29 верасня ён заключыў у Белай Царкве мір з Багданам Хмяльніцкім.

Слава аб рашучых дзеяннях Радзівіла пракацілася па ўсёй краіне. Яго параўноўвалі з палкаводцамі старажытнасці. На вуліцах натоўп крычаў яму: «Віват!» На сойме, які адбыўся ў Варшаве ў лютым наступнага года, ён расказваў аб дзейнасці i кароннага войска, i войска Вялікага княства. Здавалася б, усё выдатна. Але рост аўтарытэту i папулярнасці Радзівіла напалохаў польскіх (ды i не толькі польскіх) магнатаў. Па Варшаве папаўзлі плёткі. Пачаліся інтрыгі. Хтосьці пусціў пагалоску, быццам памёр вялікі гетман літоўскі Ян Кішка. Пачалі рашаць, каму аддаць гэту пасаду. Па ўсім выходзіла, што найбольш падыходзіць Януш Радзівіл. Але i кароль, i польскія магнаты пабаяліся зрабіць гэта. Пасада была паабяцаиа князю Паўлу Сапегу. Гэта настолькі абразіла Януша, што ён раптоўна пакінуў Варшаву. Усцешыла яго, але так i не зменшыла крыўду, сустрэча з жывым i здаровым… Янам Кішкам. Радзівіл зразумеў, што падманная вестка аб смерці Кішкі была пушчана кімсьці з нядобразычліўцаў.

Праз год пасля гэтых падзей на сойме ў Брэсце Януш пастараўся расквітацца. Ён патрабаваў ад Яна Казіміра, каб той менавіта яго прызначыў ваяводам Віленскага ваяводства. Кароль вымушаны быў згадзіцца. У наступным годзе памёр Ян Кішка. Януш пачаў барацьбу за яго пасаду. Кароль доўга ўпарціўся, але ўсё ж зноў прыйшлося згадзіцца. Так Радзівіл атрымаў у свае рукі дзве галоўныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім.

А тым часам Багдан Хмяльніцкі вёў перагаворы з Масквой. 8 студзеня 1654 года ў горадзе Пераяславе быў падпісаны дагавор. Украіна добраахвотна ўз'ядноўвалася з Расіяй. Гэта было поўнай нечаканасцю для кіруючых колаў Рэчы Паспалітай. Вялікаму ж княству Літоўскаму прынесла страшэнную бяду. Цар Аляксей Міхайлавіч афіцыйна абвясціў вайну. Яго войскі разам з украінскімі казакамі перайшлі мяжу. Пачалася жорсткая вайна. Да таго ж цар вырашыў у гэтай барацьбе абаперціся на падтрымку праваслаўнага насельніцтва княства. Ён разаслаў па ўсёй краіне граматы-звароты да адзінаверцаў. Шэраг гарадоў без бою адчынілі яму свае брамы. Войскі Вялікага княства Літоўскага цярпелі паражэнні адно за адным. Нават гарнізон Смаленска не змог утрымацца i склаў зброю.

Палякі ж, як i заўжды, быццам забыліся пра існаванне дагавора аб ваеннай узаемадапамозе. Яны чакалі, калі Вялікае княства Літоўскае аслабне.

Неспадзяваным быў паварот падзей i для Януша Радзівіла. Ён спрабаваў што-небудзь зрабіць, як-небудзь сабраць сілы ў адзін кулак i адбіць навалу з усходу. Але не змог. Перашкодзілі гэтаму i агульная разгубленасць шляхты, i тое, што ён не быў ужо польным гетманам. Справа ў тым, што наш зямляк паддаўся на настойлівыя просьбы караля i ўступіў гэту пасаду Вінцэнту Гансеўскаму. З тымі войскамі, якія Януш змог «наскрэбці», ён выступіў супраць рускіх. Бітва адбылася 12 жніўня 1654 года ля невялічкага гарадка Шклова. Войскі рускага цара значна пераўзыходзілі па колькасці. Ды i ўзброены былі лепш. Таму разбілі войска Радзівіла ўшчэнт.

Яшчэ большае паражэнне пацярпеў ён праз некалькі дзён у бітве ля вёскі Шпялевічы.

Зразумеўшы, што сваімі сіламі не справіцца i што палят не дапамогуць, Януш зноў узяўся за пяро. Ён піша i Багдану Хмяльніцкаму, i Юрыю II Ракочы (сыну свайго старога знаёмага). З'явіўся ў яго i новы адрасат — шведскі кароль Карл X Густаў. Швецыя валодала ў той час не толькі сваёй сучаснай тэрыторыяй, але i значнай часткай Прыбалтыкі. З ix дапамогай Януш разлічваў утварыць антырускую i антыпольскую кааліцыю. Ён спадзяваўся разбіць захопнікаў з усходу i дабіцца таго, каб Вялікае княства Літоўскае стала поўнасцю самастойнай дзяржавай, Гэтымі планамі Радзівіл падзяліўся з Гансеўскім i літоўскімі сенатарамі. Але не знайшоў паразумення.

Раз'юшаны Януш вырашыў працягваць барацьбу з рускімі, i войска Вялікага княства накіравалася да Магілёва. Горад аблажылі i спрабавалі захапіць. Але не змаглі i ў маі 1655 года адступілі.

Рускія ж войскі ў гэты час развівалі свае паспяховыя наступы. Амаль уся Беларусь была захоплена імі. Здалася нават Вільня.

У гэты ж час на Польшчу напала Швецыя. Шведы засталі зусім не падрыхтаваную да абароны краіну i за некалькі месяцаў захапілі амаль усю тэрыторыю. Дарэчы, Багдан Хмяльніцкі заключыў з імі саюз i кінуў казацкую кавалерыю «на ляхаў». Януш Радзівіл жа з групай паплечнікаў вырашыў выкарыстаць гэту акалічнасць. 18 жніўня 1655 года ім было падпісана пагадненне аб пераходзе Вялікага княства Літоўскага ад уніі з Польшчай да уніі ca Швецыяй. Пагадненне падкрэслівала, што гэта аб'яднанне раўнапраўных партнёраў, а не падначаленне адной дзяржавы другой. Сярод іншых пунктаў можна назваць такія, як свабода голасу, веравызнання. Адзін з пунктаў прадугледжваў узаемадапамогу ў выпадку вайны, але была зроблена заўвага: «…выключаючы караля i Карону Польскую» (г. зн. Польшчу. — М.Б.).

Узрадаваныя гэтай падзеяй, шведы абяцалі саюзнікам ледзь не залатыя горы. Прынамсі, забяспечваць ix зброяй, порахам i іншымі неабходнымі рэчамі. Абяцалі выплачваць жалаванне, даваць грошы на харчаванне. Войска падтрымала князя Радзівіла, было гатова хоць зараз выступіць у паход. Але шведы сваё слова не стрымалі. Не было ад ix ні грошай, ні пораху, ні падтрымкі. Усё гэта выклікала абурэнне i гнеў. Успыхнуў бунт. Януш застаўся без арміі. Адданых яму было толькі тысяча ваяроў. Ды i тыя іншаземныя наёмнікі, якія служылі за грошы.

Але наш зямляк не апусціў рукі. Невядома, на што ён спадзяваўся. Можа, на фартуну, можа, на свае здольнасці, а можа, нягледзячы на факты, на дапамогу адзінаверца караля Карла X Густава. Януш Радзівіл вырашыў змагацца з бунтаўшчыкамі. Ён заняў тыкоцынскі замак i пачаў рыхтаваць яго да абароны. Але… сярод тых, хто застаўся з неўтаймоўным князем, былі i яго ворагі — тыя, хто не жадаў распаду Рэчы Паспалітай. 12 снежня 1655 года Януш раптоўна памірае. Пасля смерці на яго целе выступлі чорныя плямы. Гэта сведчыла аб тым, што князь Радзівіл быў атручаны.

Так у невялікім замку скончылася жыццё славутага князя. У апошні раз прадстаўнік магутнага магнацкага роду Радзівілаў зрабіў спробу ліквідаваць тую памылку, якую зрабілі магнаты Вялікага княства Літоўскага (у тым ліку i яго продкі), заключыўшы Люблінскую унію.

Гэта была вельмі супярэчлівая асоба. У ім спалучаліся i фамільная ганарыстасць, i гарачы патрыятызм, i вялікія веды, i жорсткасць… Аднак у многім дзякуючы намаганням такіх асоб гісторыя рухаецца ўперад.