Сыны зямлі беларускай

Атлант кальвінізму

У апошні час усё мацней разгараюцца спрэчкі аб тым, якая рэлігія з'яўляецца нацыянальнай для беларусаў. Праваслаўная? Каталіцкая? Уніяцкая? Спрачальнікі спасылаюцца на тыя ці іншыя перыяды гісторыі нашага народа. I забываюць пры гэтым, што ідэя штучнага стварэння нацыянальнай рэлігіі, якую яны праводзяць зараз, не новая. Гісторыя паўтараецца, i, гартаючы яе старонкі, мы можам ca здзіўленнем даведацца аб тым, што быў час, калі шырокае распаўсюджанне на нашай зямлі атрымаў кальвінізм. Не меншае здзіўленне недасведчанага чытача выклікае той факт, што асноўным цэнтрам кальвінізму ў Вялікім княстве Літоўскім (у якое тады ўваходзіла Беларусь) быў Нясвіж. А яго тагачасны гаспадар Мікалай Радзівіл Чорны быў галоўнай апорай гэтай рэлігійнай плыні.

Нарадзіўся Мікалай у 1515 годзе ў Нясвіжы. Горад гэты з'яўляўся пасагам яго маці Ганны Кішкі. Бацька ж яго быў каштэлян троцкі i маршалак літоўскі Ян Мікалай Радзівіл, празваны Барадатым. Дзяцінства хлопчыка прайшло тут жа. У родным палацы атрымаў ён i першапачатковую (прычым даволі грунтоўную) адукацыю. Працягваў яе Мікалай за мяжой. Пэўна, у гэты час ён пазнаёміўся з рэфармізмам, які меў тады шырокае распаўсюджанне ў Заходняй Еўропе. Хутчэй за ўсё, менавіта тады стаў наш зямляк шчырым прыхільнікам вучэння Лютэра.

Родзічы Мікалая займалі ў гэты час шэраг вышэйшых дзяржаўных i рэлігійных пасад у Вялікім княстве Літоўскім. Але i без ix дапамогі ён мог бы зрабіць бліскучую кар'еру. Юнак вызначаўся сваёй вучонасцю i дыпламатычнымі здольнасцямі. У 1544 годзе ён атрымлівае пасаду маршалка земскага. A ў 1547 годзе, у час адной з дыпламатычных паездак да германскага імператара Карла V, Мікалай Радзівіл удастойваецца ад яго тытула «Князь Рымскай імперыі на Алыцы i Нясвіжы». Тытул гэты распаўсюджваўся i на нашчадкаў. Праўда, на радзіме ён не даваў ніякіх правоў. Аднак затое надаваў больш вагі ў вачах шляхты.

Яшчэ больш узвысіўся род Радзівілаў пасля шлюбу стрыечнай сястры Мікалая Барбары з вялікім князем літоўскім Жыгімонтам Аўгустам. Той у 1548 годзе стаў каралём польскім. Нягледзячы на адчайнае супраціўленне польскай шляхты, яго жонка была каранавана. Праўда, прабыла яна каралевай нядоўга. Праз некалькі месяцаў пасля гэтай падзеі Барбара памерла. Па адной версіі смерць была выклікана хваробай — ракам страўніка. Па другой — каралеву атруцілі. Мікалай Чорны з родным братам Барбары Мікалаем Рудым пачынаюць сваё дазнанне. Даказаць яны нічога не змаглі. Але думкі аб магчымасці гвалтоўнай смерці ix сястры развеяны не былі. Яшчэ больш узмацніліся ix падазрэнні пасля таго, як браты Мікалая даведаліся аб словах урача Грацыяна (урач гэты быў адным з прыбліжаных каралевы Боны). Грацыян выказаў меркаванне, што каралева атруцілася выпадкова, у выніку празмернага ўжывання лекаў ад бясплоддзя.

Гэтая падзея яшчэ больш настроіла Мікалая Радзівіла Чорнага супраць палякаў. Ён даўно выношваў планы аддзялення Вялікага княства Літоўскага ад Польшчы i прыкладаў усе сілы, каб разарваць саюз, які звязваў абедзве дзяржавы. Доўгі час Мікалай разлічваў зрабіць гэта з дапамогай Жыгімонта Аўгуста. Таму падтрымліваў з ім самыя цесныя сувязі. Каралю ж, які вызначаўся безыніцыятыўнасцю, бесхарактарнасцю, слабаволлем, падабалася цвёрдасць, упартасць, рашучасць братоў Радзівілаў. Ён бачыў у ix тыя рысы, якіх яму так не хапала. Менавіта з-за гэтага ён працягваў сябраваць з роднымі яго жонкі-нябожчыцы. Мяркуючы на ўсім, ён яшчэ i крыху зайздросціў Чорнаму. У таго ж якраз у гэты час жонка нарадзіла першае дзіця — сына, які па сямейнай традыцыі атрымаў імя Мікалай.

Праз пэўны час Мікалай Чорны зразумеў, што нават яго ўплыў на караля не падштурхне таго да рашучых дзеянняў. Жыгімонт Аўгуст ніколі не адмовіцца ад польскай кароны i не дазволіць Вялікаму княству Літоўскаму стаць цапкам самастойнай дзяржавай. Мікалай Радзівіл вырашыў разлічваць на свае сілы. Радзівілы ў тыя часы былі найбольш багатым i магутным родам у княстве. Так, напрыклад, у коннае войска яны выстаўлялі 930 вершнікаў i роднасныя ім Осцікавічы — 337. Гэта атрымліваецца больш, чым Гальшанскія, Сапегі, Кішкі, Слуцкія, Лукомскія, разам узятыя. Такім чынам, Мікалай i яго прыхільнікі трымалі пад кантролем большую частку дзяржавы. Сам жа Радзівіл Чорны займаў пасады ваяводы віленскага i канцлера вялікага літоўскага, гэта значыць, меў вышэйшую пасаду пасля вялікага князя. Больш таго, у 1551 годзе Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права на захаванне ў Нясвіжскім палацы архіва Вялікага княства Літоўскага.

У сваёй барацьбе за незалежнасць княства ён вырашыў выкарыстаць i рэфарматарскі pyx, які ахапіў у той час Еўропу (а разам з ёю i Беларусь). Прычым удзельнічалі ў гэтым руху людзі самых розных саслоўяў. Асобы дзяржаўнага розуму бачылі ў ім адзіны спосаб пазбегнуць замежнага рэлігійнага ўплыву. Яны разумелі, што каталіцызм нясе апалячванне. Праваслаўе ж, на ix погляд, вяло да абрусення. I гэта сапраўды адбывалася так, бо тыя, хто належаў да гэтых веравызнанняў, міжволі шукалі падтрымку ў Польшчы або Маскоўскім княстве. Рэальны ідэалагічны грунт, які б з'яўляўся апорай незалежнасці, на ix думку, магла даць рэфарматарская царква.

Мікалай Чорны звярнуўся да кальвінізму. Ён пачаў усімі спосабамі апекаваць гэтае рэлігійнае цячэнне. У 1555 годзе ён сам прыняў вучэнне Кальвіна. Шэраг іншых магнатаў (хто ад чыстага сэрца, хто з разлікам, а хто імкнучыся патрапіць духу моды) узялі з яго прыклад. I яго паслядоўнікі павольна пачалі пашыраць рух кальвіністаў па Вялікаму княству Літоўскаму. Яны арганізавалі не толькі сотні ніжэйшых кальвінісцкіх школ у гарадах i мястэчках княства, але i гімназіі ў Вільні, Слуцку, Наваградку, Нясвіжы, Віцебску… Разам з тым усюды будаваліся кальвінісцкія зборы — будынкі для набажэнства. Толькі Мікалай Чорны адкрыў ix 132. Што праўда, то праўда, дзейнічаў ён часам для дасягнення сваіх мэт i іншымі метадамі — адбіраў у вернікаў касцёлы i цэрквы, ператвараў ix у кальвінісцкія зборы. Разбураў прыдарожныя крыжы (за што быў аднойчы нават асуджаны).

У Нясвіжы ў гэты час збіраўся цвет рэфармацыі. Горад стаў фактычна другой сталіцай княства i галоўным центрам кальвіністаў. Для прапаганды гэтых ідэй, для дзейнасці адкрытых ім збораў Радзівілы запрашалі прапаведнікаў кальвінізму з Еўропы, галоўным чынам з Польшчы. Адным з такіх дзеячаў, запрошаных у 1558 годзе ў Вільню, быў Сымон Будны. У хуткім часе яго перавялі ў Клецк. А яшчэ праз два гады гаспадар Нясвіжа адкрыў у горадзе друкарню. Арганізаваць выпуск кніг на сродкі таго ж Радзівіла павінны былі нясвіжскі стараста М. Кавячынскі, кальвінісцкі прапаведнік з гэтага ж горада Л. Крышкоўскі i прапаведнік з Клецка С. Будны.

Паколькі пратэстантызм у Еўропе змагаўся i за права весці набажэнства не на латыні, а на нацыянальных мовах, то гэтага дабіваліся i кальвіністы Вялікага княства Літоўскага. Прычым яны, нароўні з вызваленнем ад латыш, ставілі пытанне i аб вызваленні набажэнстваў ад царкоўнаславянскай мовы, або, як тады казалі, «ад царкоўнай баўгаршчызны». Вось з гэтай мэтай для прапаганды кальвінізму сярод беларускага насельніцтва княства i была надрукавана ў Нясвіжы першая беларускамоўная кніжка на нашай зямлі. Гэта славуты «Катэхізіс», выпушчаны Сымонам Будным у 1562 годзе. «Катэхізіс» прызначаўся «…для простого народу руського и для хрестыянских дѣток руских». Выдадзена была ў гэтай жа друкарні i кніга «О оправдании грешного человека перед Богом».

Думка аб неабходнасці панавання роднай мовы знайшла шчырых прыхільнікаў сярод дробнай шляхты i баярства. Але сярод знаці беларускага паходжання вялікай прыхільнасці «да простай мовы» не было. Датычыць гэта i Мікалая Чорнага. Нездарма ж выдадзеная ў 1563 годзе яго коштам i ў яго друкарні «Біблія» надрукавана была на польскай мове. В. Ластоўскі ў сваёй «Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі» так ахарактарызаваў гэту сітуацыю: «Польская мова, пад мажнай апекай Радзівілаў, Кішкаў, Глебавічаў i іншых, выцяснае мову простую».

Як бы там ні было, але для пашырэння кальвінісцкіх ідэй выкарыстоўвалася найлепшае друкарскае абсталяванне тых часоў. Вынікі ўсебаковай дзейнасці Мікалая Радзівіла Чорнага i яго паплечнікаў былі даволі адчувальныя. Рэфарматарскі рух у Вялікім княстве Літоўскім распачаўся, фактычна, у 40-х гадах XVI стагоддзя. У наступным дзесяцігоддзі ён атрымаў шырокае распаўсюджанне. Так, першы кальвінісцкі збор, які адкрыў Радзівіл Чорны ў Вільні, пачаў дзейнічаць у 1553 годзе. Сам Мікалай перайшоў у кальвінізм у 1555 годзе. У 1557 годзе сабраўся ўстаноўчы сінод беларуска-літоўскіх кальвіністаў. A ўжо ў 1563 годзе на Віленскім сойме яны дамагаліся ад Жыгімонта II Аўгуста прывілеі аб раўналраўі ўсіх веравызнанняў. Гэта прывілея ў рэшце рэшт зраўноўвала ў правах з католікамі прадстаўнікоў шляхецтва i баярства «ўсякай праваслаўнай веры», а гэта значыць i прадстаўнікоў усіх плыняў пратэстантызму.

Што ж выклікала такое захапленне кальвінізмам? Магнаты дабіваліся вызвалення ад умяшання царквы ў свецкія справы. Для таго ж секулярызацыя царкоўных уладанняў давала ім магчымасць авалодаць землямі, якія належалі каталіцкім кляштарам. Дробная шляхта разлічвала, па-першае, атрымаць тое-сёе з багаццяў каталіцкага духавенства, а, па-другое, кальвінізм адмяняў мноства царкоўных свят. Яны маглі б у такім выпадку прымушаць сялян працаваць i ў гэтыя дні. Адмена большасці святочных (гэта значыць непрацоўных) дзён прыйшлася даспадобы гандлярам i гарадскім рамеснікам. Ім, да таго ж, падабалася таннасць цэркваў кальвіністаў. Ніжэйшае ж духавенства імкнулася да незалежнасці ад вярхоўных улад. Найбольш коратка i ясна ахарактарызаваў прычыны такога хуткага пашырэння рэфарматарскіх ідэй i поглядаў В. Ластоўскі: «…у нас яны знайшлі вельмі падатны для сябе грунт: у грамадстве было агульнае незадавальненне справамі веры i царквы».

Здавалася, што да дасягнення поўнай палітычнай незалежнасці Вялікага княства Літоўскага ўжо блізка. Але перашкодзілі гэтаму заваёўніцкія планы Івана Грознага. У 1558 годзе цар Іван IV распачаў вайну за заваяванне Прыбалтыкі. На гэтай тэрыторыі ў той час існавалі Рыжская архіепіскапія, Лівонскі рыцарскі ордэн, дэрптскае i рэвельскае епіскапствы. Лівонію раздзіралі міжусобныя войны. Таму войскі Івана Грознага дасягнулі вялікіх поспехаў. Але супраць вайны выступіла частка маскоўскіх баяр. Іван IV вырашыў «сваімі метадамі» дасягнуць адзінства думак. На час «разбору» ён заключыў перамір'е. Выкарыстаўшы гэты момант, Лівонскі ордэн прынёс прысягу на вернасць каралю Жыгімонту II Аўгусту. Іван Грозны раз'юшыўся. Як гэта? У яго з-пад носа сцягнулі такі спакуслівы кавалак? Паколькі Жыгімонт II Аўгуст быў адначасова i вялікім князем Літоўскім, то «пакрыўджаны» цар кінуў свае войскі на Беларусь.

Запалалі гарады i вёскі. У студзені 1563 года маскоўскія раці захапілі Полацк. Разрабаваўшы i разбурыўшы яго, рускія войскі накіраваліся далей. Але былі разбіты войскамі Вялікага княства Літоўскага. Пасля гэтага пачаліся перагаворы з царом. Для таго каб заключыць мір, ішлі на любыя ўмовы. Згодны былі i на тое, каб аддаць Івану IV усе захопленыя ім тэрыторыі. Нават Полацк. Для абмеркавання гэтага пытання ў Маскве ў 1566 годзе сабраўся земскі сабор. Яго ўдзельнікі выказаліся за працяг вайны. У гэтай сітуацыі ўрад Вялікага княства Літоўскага быў вымушаны пайсці на аб'яднанне з Каралеўствам Польскім. Аб'яднанне гэта адбылося на федэральнай аснове. Дзяржава атрымала назву Рэч Паспалітая.

Змяненне знешнепалітычнай сітуацыі прывяло да змяненняў суадносін унутры краіны. Усе намаганні былых палітычных i рэлігійных ворагаў былі кінуты на выратаванне радзімы. У гэтых умовах княства не толькі не магло парваць путы, якія звязвалі яго з Польшчай, але i вымушана было пайсці на больш цесны саюз. На сваё шчасце (калі можна так сказаць), Мікалай Радзівіл Чорны не дажыў да падзеі, якая азначала канчатковы крах яго мары, — да Люблінскай уніі 1569 года. Ён памёр у 1565 годзе.

Пасля ж заканчэння Лівонскай вайны прадаўжальнікаў яго спраў не знайшлося. Хто загінуў, хто памёр, хто змяніў погляды. Дзеці яго перайшлі ў каталіцызм.