Сыны зямлі беларускай

Святлейшы пілігрым

У цэнтры невялічкага беларускага горада Нясвіжа пятае стагоддзе ўзвышаецца першы на тэрыторыі нашай рэспублікі i адзін з першых у Еўропе помнікаў архітэктуры стылю барока — фарны (былы езуіцкі) касцёл. Унутры яго знаходзяцца некалькі ўмураваных у сцяну надмагільных помнікаў. На адным, зробленым са звычайнага мясцовага пясчаніку, можна разгледзець выяву пілігрыма з посахам у руцэ i шыракаполым капелюшом за плячыма. На дарозе за яго спінай, нібы кінутыя за непатрэбнасцю, ляжаць зброя i адзнакі рыцарскай годнасці. Над гэтым барэльефам надпіс-эпітафія на лацінскай мове, у якой гаворыцца пра тое, што перад тварам смерці любы чалавек — не рыцар, а толькі пілігрым.

Непадалёку ад барэльефа размешчаны ўваход у сутарэнне касцёла, у радавы склеп, дзе i зараз стаіць труна аўтара прыведзенай эпітафіі, які асэнсоўваў сябе перад сустрэчай з вечнасцю не прадстаўніком аднаго з буйнейшых магнацкіх родаў нашай зямлі, не князем, а простым чалавекам, пілігрымам. Тут пакояцца астанкі князя Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі.

Нарадзіўся ён у 1549 годзе тут жа, у Нясвіжы, у драўляным замку славутага апекуна беларускіх кальвіністаў Мікалая Радзівіла Чорнага. Імя Мікалай хлопчык атрымаў па сямейнай традыцыі, бо ў ёй існаваў звычай называць так першага прадстаўніка новага пакалення. Мянушку ж звязваюць з польскім каралём, які гасцяваў у яго бацькоў. Той аднойчы пачуў дзіцячы плач, што даносіўся ca святліцы (a дакладней сказаць — басавіты роў). Зайшоўшы ў пакой, яго вялікасць убачыў пакінутага ўсімі хлопчыка ў люльцы, паклікаў служанку i загадаў ёй неадкладна супакоіць «сіротку». Гэта выпадковае слова так i прыліпла да немаўляці на ўсё жыццё. Справа ў тым, што Радзівілы заўжды дабаўлялі да аднолькавых імёнаў прадстаўнікоў свайго роду мянушкі, нібы прыраўноўваючы сябе гэтым да пануючых у Еўропе дынастый.

Адукацыя Мікалая праходзіла спачатку ў пратэстанцкай гімназіі, створанай яго бацькам, a затым, як i ў шматлікіх іншых прадстаўнікоў дваранскай знаці, у Еўропе. Сіротка «грыз граніт навукі» ў Германіі, у Цюрынгенскім i Страсбургскім універсітэтах, затым — у Лейпцыгскім. Пасля гэтага, «удакладняючы свае веды», наш зямляк шмат падарожнічаў па Заходняй Еўропе. Ён пабываў у Аўстрыі, Францыі, Італіі. У час падарожжа Мшалай пазнаёміўся з папскім нунцыем кардыналам Камедоні i езуіцкім прапаведнікам Пятром Скаргай. Неўзабаве ён раптоўна здраджвае веры бацькоў і, «адрокшыся публічна ад памылак кальвінісцкай ерасі», прымае ў 1567 годзе каталіцкую веру. Існуе ецвярджэнне, быццам гэта адбылося пад уплывам красамоўства Скаргі. Што ж, хітры езуіт мог паўплываць на юнака, але хутчэй за ўсё Сіротка перайшоў у каталіцызм не з прычыны змянення рэлігійных поглядаў, а па разліку. Справа ў тым, што буйная феадальная знаць падтрымлівала рэфармацыйны рух галоўным чынам з-за патрабавання секулярызацыі зямельных уладанняў манастыроў. Магнаты спадзяваліся, папершае, знішчыць такім шляхам сваіх канкурэнтаў — вышэйшае духавенства, а па-другое, прыбраць манастырскія землі ў свае рукі.

Сіротка ж, напэўна, зразумеў марнасць гэтых спадзяванняў у Вялікім княстве Літоўскім i рашыў далучыцца да каталіцкай царквы, больш багатай i магутнай, чым раздзіраемы дагматычнымі спрэчкамі рэфармацыйны pyx. Успомнім, што так жа зрабіў i лідэр французскіх гугенотаў Генрых Наварскі, які жыў у той жа час. Ён адказаў тым, хто папракаў яго здрадай, наступнымі словамі: «Парыж каштуе імшы». Успомнім, што дзякуючы пераходу ў каталіцызм, ён узышоў на прастол Францыі i што французы да гэтых часоў лічаць Генрыха IV адным з лепшых сваіх каралёў. Пра Анры IV (так па-французску гучыць імя гэтага манарха) у народзе да нашага часу складаецца шмат песень, баек, анекдотаў, паданняў.

Але i тыя, хто сцвярджаюць, быццам Сіротка змяніў веру дзеля таго, каб атрымаць тытул князя, таксама памыляюцца. Яны не ўлічваюць, што гэты тытул быў атрыманы раней, у 1547 годзе, бацькам Сіроткі.

Мікалай Крыштаф быў прыняты ў рады мальтыйскіх рыцараў, адзін з яго братоў (усе яны таксама перайшлі ў каталіцызм) атрымаў званне біскупа, a ў хуткім часе i кардынала. Гэта сведчыць толькі аб тым, наколькі высока ацаніў Ватыкан схіленне Радзівілаў да каталіцызму. Галоўнае ж, на мой погляд, што прыдбаў Сіротка — гэта магчымасць карыстацца «скарбніцай» каталіцкай царквы. Асабліва шырока выкарыстаў ён гэту магчымасць пасля таго, як у 1570 годзе атрымаў у спадчыну Нясвіж.

Мікалай Крыштаф распачаў у сваім маяраце шырокае будаўніцтва. У горадзе ўзводзіцца шэраг архітэктурных комплексаў — бенедыктынскі, дамініканскі i езуіцкі манастыры з касцёламі (Сіротка выгнаў з горада кальвіністаў). Будынак кальвінісцкай гімназіі пераабсталёўваецца i ператвараецца ў езуіцкі калегіум. Для ажыццяўлення ўсіх гэтых спраў у Нясвіж запрошаны таленавітыя еўрапейскія архітэктары. Так, для ўзвядзення езуіцкага касцёла з Італіі прыехаў славуты майстар Ян Марыя Бернардоні. Ён жа кіраваў i будаўніцтвам мураванага палаца, узведзенага замест былога драўлянага. Нясвіж прыгажэў на вачах.

Каб умацаваць сваё становішча, Сіротка вёў жыццё стараннага католіка, актыўна дапамагаў езуітам у ix барацьбе з рэфармацыйным рухам i праваслаўем. Каб ніхто i нішто не нагадвала яму аб кальвінісцкім мінулым яго бацькоў i яго самога, ён, не шкадуючы золата, скупіў «ерэтычныя» кнігі, выпушчаныя ў друкарнях, апякаемых яго бацькам, i загадаў спаліць ix на адным з пляцаў Вільні. У нясвіжскай друкарні з гэтага часу пачалі выпускацца кнігі толькі на лацінскай i польскай мовах.

Актыўна займаўся Сіротка i палітычнай дзейнасцю. Ужо на наступны год пасля сваёй вандроўкі па Еўропе (1566–1568) атрымаў пасаду маршалка надворнага літоўскага. У час выбараў новага караля на віленскім сойме 1574 года ён падтрымліваў кандидатуру французскага прынца Генрыха Валуа. Таму не выклікае здзіўлення, што ў складзе дэлегацыі, якая накіроўвалася запрасіць Генрыха на прастол, быў i Мікалай Крыштаф. Ён жа праз некалькі тыдняў пасля вяртання дадому зноў вымушаны быў ехаць у Парыж, каб пераканаць збегшага караля вярнудда. Як вядома, угаварыць караля-бегляка так i не ўдалося, i перад шляхецтвам Рэчы Паспалітай паўстала задача выбраць новага манарха. Цяжкія для краіны часы бескаралеўя ўскладняліся яшчэ i тым, што яна ўжо доўгі час ваявала.

Аднак вернемся да 1558 года, калі Іван Грозны пачаў вайну за тэрыторыю Лівонскай канфедэрацыі дзяржаў (якая складалася з Лівонскага ордэна, Рыжскага, Дзерпцкага, Эзель-Вікскага i Курляндскага архіепіскапстваў) i за выхад да Балтыйскага мора. На першым этапе вайны рускія войскі дасягнулі вялікіх поспехаў, але паміж ваюючымі бакамі з-за прыдворнай барацьбы было заключана перамір'е. Скарыстаўшы гэта, ордэн i рыжскі архіепіскап прапанавалі польскаму каралю Жыгімонту II Аўгусту перайсці пад яго пратэктарат. У тым жа годзе ў Вільні быў падпісаны дагавор. Іван Грозны вырашыў усё ж такі завалодаць гэтымі землямі. Яго войскі ў 1563 годзе ўзялі горад Полацк, дзе распачалі жахлівую разню насельніцтва, i збіраліся захапіць Вільню i Рыгу, але ў 1564 годзе пацярпелі шэраг паражэнняў, i баявыя дзеянні прыпыніліся. Небяспека з усходу з'явілася адной з прычын заключэння ў 1569 годзе Люблінскай уніі, якая аб'яднала Вялікае княства Літоўскае, Рускае i Жамойцкае i Польшчу ў адзіную дзяржаву — Рэч Паспалітую.

Іван Грозны адразу адчуў, наколькі небяспечны для яго гэты саюз, i павёў перагаворы з германскім імператарам Максіміліянам. Ён разлічваў, што імператар падтрымае яго ў планах размену Люблінскай уніі. Больш таго, пасля смерці Жыгімонта II Аўгуста ён выставіў сваю кандидатуру сойму, які выбіраў новага караля.

Нягледзячы на тое што сярод часткі дэлегатаў ён знайшоу падтрымку, пасля спрэчак, якія цягнуліся некалькі гадоў, вырашана было запрасіць на прастол трансільванца Стэфана Баторыя. Той пачаў правіць Рэччу Паспалітай у 1576 годзе. Ён укамплектаваў i ўзброіў моцную армію i ў 1579 годзе перайшоў у наступление. Вельмі хутка быў вызвалены Полацк, затым заняты Вялікія Лукі, i ў жніўні 1581 года войскі Рэчы Паспалітай аблажылі Пскоў, разлічваючы ў выпадку яго захопу накіравацца на Ноўгарад i Маскву. Пскоў быў першакласнай для тых часоў крэпасцю, а яго гарнізон i жыхары горада вырашылі не здавацца. Пратаптаўшыся з марнымі спробамі захапіць горад да студзеня 1582 года, Баторый вымушаны быў пайсці на мірныя перагаворы, па якіх Полацк i Лівонія адыходзілі да Рэчы Паспалітай, a захопленыя Баторыем рускія землі былі вернуты цару Івану IV.

Сіротка падтрымліваў унутраную i знешнюю палітыку Стэфана Баторыя. У 1579 годзе ў час адной з бітваў Мшалай Крыштаф быў цяжка паранены ў галаву i часова пакінуў службу. Папраўляючы сваё здароўе, ён лячыўся на лепшых курортах Германіі i Італіі. Пэўна, тады ў яго з'явілася думка пабываць на Усходнім Міжземнамор'і.

Падарожжа пачалося 16 верасня 1585 года, а 8 снежня наш зямляк ужо быў у Венецыі. Але, гледзячы па ўсяму, Мікалай Крыштаф не вельмі спяшаўся пабываць у Святой зямлі, бо адплыў у яе толькі 17 красавіка наступнага года. У дарозе ён вёў дзённік, дзе занатоўваў усе свае ўражанні ад падарожжа. Цікава, што рэлігійныя інтарэсы ў гэтых запісах адыходзяць на другі план. Больш цікавілі падарожніка канкрэтныя з'явы i падзеі, а не біблейскія паданні.

Апісваючы храмы, палацы, руіны, ён у першую чаргу расказвае аб ix месцазнаходжанні, выглядзе i матэрыяле, з якога яны зроблены, прычым даволі часта параўноўвае ўбачаныя пабудовы з італьянскімі i французскімі. Сіротка неаднойчы абвяргаў тыя ці іншыя сцвярджэнні з Бібліі. Так, убачыўшы крыніцу, у якой быццам бы апостал Філіп хрысціў еўнуха царыцы Кандацэі, ён заўважыў: «…крыніца з цеснай скалы выходзіць i такая бедная, што абедзвюх ног не было б чым паліць. Таму хутчэй трэба казаць, што святы апостал толькі галаву яму паліў i так яго ахрысціў». Марна Сіротка шукаў саляную статую жонкі Лота на берагах Мёртвага мора. Але наколькі ўразіла яго прыгажосць гэтага мора! З якой паэтычнасцю, інакш не скажаш, апісаў ён убачанае: «Гэта мора… сярністае, мае i каменні навокал сябе, якія, калі ix запаляць, гараць, як дрэва… Іосіф Флавій праўдзіва гэта возера апісвае, a асабліва тое, што тройчы яно змяняецца за дзень; гэта я добра бачыў, бо зранку вада была чарнаватай, да паўдня, калі сонца яго нагрэе (бо там моцная жара), дык блакітнявее ўся вада накшталт блакітнага сукна, надвячорку ж, перад захадам сонца, калі сонечная жара спадзе, вада становіцца чырванаватай або рудой, бы яе з глінай змяшалі».

Нават пры наведанні Іерусалімскага храма магілы Гасподняй Сіротка звярнуў увагу не столькі на старажытную архітэктуру, колькі на надмагільныя пліты гістарычных асоб — кіраўнікоў крыжаносцаў. Але больш за ўсё цікавілі яго прыродныя ўмовы i гаспадарка тых месцаў, дзе ён пабываў. На Крыце, напрыклад, ён занатаваў у свой дзённік: «…бачыў там i тое, як бавоўну сеюць, ад чаго прыбыткі дзіўныя штогод ідуць, бо караблі адтуль нічога іншага не бяруць, акрамя солі i бавоўны, як i той карабель, на якім мы сюды ўпершыню прыплылі…» Шмат пісаў Сіротка i аб дзівосных жывёлах. Сярод прыцягнуўшых яго ўвагу былі хамелеон, кракадзілы, страусы, бегемоты.

Пасля Палесціны Мікалай Крыштаф пабываў у Сірыі, Ліване, Егіпце. У Егіпце ён агледзеў сфінкса, піраміды, пячоры са старажытнымі пахаваннямі. Там Сіротка ўбачыў мноства забальзаміраваных чалавечых цел i зацікавіўся саставам, пры дапамозе якога робяцца муміі: «Штосьці асаблівае гэта павінна быць, бо i зараз, праз тысячы гадоў i больш, як гісторыя піша, не дазволіла малейшай частцы згніць». Вялікую ўвагу нашага земляка выклікала паліўное земляробства. Ён адзначыў вялікае значэнне разліваў Ніла для гаспадарчай дзейнасці краіны.

Апісаў Сіротка i народныя звычаі, i святы, i адносіны паміж рознымі народамі. Ён даволі часта нагадваў аб жорсткім стаўленні турэцкіх чыноўнікаў да жыхароў пакораных Турцыяй народаў, аб рознагалоссях паміж туркамі i арабамі.

Як любы іншы падарожнік, Сіротка набыў у наведаных ім краінах такія-сякія «сувеніры». Сярод ix былі некалькі паўлінаў, два леапарды, дзікія козы. Усе гэтыя дзівы прызначаліся для заапарка ў Нясвіжы. Для ўпрыгожвання ж палаца везліся дзве муміі.

У кастрычніку 1584 года Сіротка ca сваімі спадарожнікамі накіраваўся ў зваротны шлях. Карабель, на якім ён адплыў з Александрыі, трапіў у моцны шторм. Экіпаж быў упэўнены, што гэта бяда адбылася з-за мумій. Ix выкінулі ў мора. Непрыемнасці працягваліся i на сушы. У Італіі падарожнікаў абрабавалі. Рабаўнікі забралі ўсё каштоўнае, не пакінуўшы падарожніку нічога. Сіротка вымушаны быў займаць грошы, каб дабрацца хаця б да Рыма. Там ён выправіў сваё становішча. Яго зноў выручыла царква. У гэтым горадзе ён затрымаўся, каб пабываць на прыёме ў папы, сустрэцца з кіраўнікамі мальтыйскага ордэна ў палацы ў Балонні, а затым накіраваўся на радзіму.

Тут ён працягваў тое ж жыццё, што i да паломніцтва. Зноў піры, балі, паляванні. Зноў палітычная дзейнасць. У 1590 годзе ён атрымлівае пасаду трокскага ваяводы i тады ж пачынае апрацоўваць свой дарожны дзённік, ператвараючы яго ў кнігу, i да 1595 года робіць канчатковы варыянт. Сваё імкненне напісаць кнігу Сіротка тлумачыць жаданнем пашырыць кругагляд землякоў. Ён падкрэслівае, што піша аб убачаным, а не прачытаным у кнігах іншых падарожнікаў. Разам з тым Мікалай Крыштаф падрабязна знаёміцца з існаваўшай у той час літаратурай аб Блізкім Усходзе. У яго кнізе мноства спасылак на гэту літаратуру, але ён не слепа перапісвае іншых аўтараў, a аналізуе прачытанае. Даволі часта ён выказвае нязгоду з тым ці іншым аўтарам. Так, у кнізе манаха Кердэна ён сустрэў недарэчнае выказванне аб бегемоце i заўважыў: «Кердэн піша, што такой велічыні гэты звер бывае, што слана можа цалкам праглынуць, але, каб ён мог з'есці слана, гэта немагчыма».

Кніга, названая «Podroż do Ziemli Swietoj, Syrii i Egiptu», выйшла З друку ў 1601 годзе i на працягу некалькіх стагоддзяў карысталася вялікім попытам. Аб гэтым можа сведчыць тое, што яна вытрымала 19 перавыданняў на польскай, нямецкай, лацінскай i рускай мовах.

Напружаная праца над кнігай не адрывала, аднак, Сіротку ні ад забаў, ні ад спраў. Ён працягваў барацьбу з рэфарматарствам i праваслаўем. Здзіўляешся, як гэта ўсё можна было паспець за адно жыццё. Проста цяжка паверыць, што гэта той самы «паломнік», які правёў у Егіпце ў чатыры разы больш часу, чым у Палесціне, што гэта той самы аўтар, які на старонках сваёй кнігі неаднаразова абвяргаў тыя ці іншыя выказванні Бібліі, але гэта так. Больш таго, Сіротка ў якасці даверанай асобы караля прысутнічаў на царкоўным саборы 1596 года ў Брэсце i выступаў на ім ад свайго імя i ад імя караля з патрабаваннем прыняць рашэнне аб аб'яднанні праваслаўнай i каталіцкай цэркваў у Рэчы Паспалітай пад кіраўніцтвам папы рымскага, аб утварэнні уніяцкай дарквы. I ён жа, цудоўна разумеючы, што уніяцтва — малодшы брат каталіцтва, аказваў прыхільнікам новай веры ўсялякую дапамогу. З яго лёгкай рукі каля Нясвіжа быў заснаваны уніяцкі манастыр…

Якую з дзвюх сваіх іпастасей лічыў галоўнай, сапраўднай сам князь Радзівіл? Ён даў адказ на гэтае пытанне перад самай канчынай.

28 лютага 1616 года па нясвіжскіх вуліцах рухалася маўклівая працэсія. У сваё апошняе падарожжа накіроўваўся князь Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка. Шлях быў невялікі — з радавога палаца ў Езуіцкі касцёл, у радавы склеп, створаны па загаду нябожчыка.

Апошняе жаданне князя Радзівіла было старанна выканана — ён быў пахаваны апранутым у простае адзенне i захутаным у плашч пілігрыма…