Дубянецкі

Тут табе і ўвесь гуманізм, тут табе і прагрэс. Наш сапраўдны гу­манізм, які мы прапаведуем праз такіх лю­дзей як Быкаў, Адамовіч, Караткевіч, Брыль, вы ж “кляйміце” як гуманізм “бязбрэжны”, бяскласавы, а значыць шкодны. Вы палохаецеся нашага гуманізму, гуманізму сапраўды безьбярэжнага. Але ж мы ня прымем і вашага! І, можа, перш за ўсё таму, што ён “з берагамі”, што ён, як вы самі прызнаецеся, абмежаваны класавай ідэалогіяй. А па-вашаму ж класавасьць – гэта вечны антаганізм, гэта “брат на брата”. А які ж гэта гуманізм? Увесь сьвет бачыць, як вы вось ўжо 68 гадоў распальваеце ў сьвеце гэты антаганізм, падбухторваеце народ на народ, сям’ю на сям’ю. Вы ў сваю грамадзянскую вайну даказалі, што ўмееце адкрыта вынішчаць свой народ. У ваш “мірны” час таксама не было міру ў краіне – з дапамогаю свайго класавага “гуманізму” вы зьнішчылі больш за дваццаць мільёнаў чалавек – найлепшую частку насельніцтва вялізнай сваёй імперыі. А цяпер забараняеце нават успамінаць у літаратуры пра гэтыя рэпрэсіі.

Вось якая ў вас “праўда гуманізму”!

Кажаце: “Праўда грамадскага прагрэсу”? Ды з ёю тое самае ў вас, што і з любой іншай чалавечай праўдаю – проста вашыя борзыя “вычёркиватели”, як назваў іх Яўген Яўтушэнка, не пускаюць да чытача нашую сапраўдную праўду пра гэты самы “грамадскі прагрэс”. Мы імкнемся паказваць у сваіх творах, што ваш “грамадскі прагрэс” – хаця б той, што мае форму эканомікі, – гэта антынародны “прагрэс”, што ён зусім не функцыянуе нават у такім выглядзе, як вы яго плануеце. А нам, дарэчы, і гэты яго выгляд не падыходзіць. Вашая сістэма – гэта антысістэма, гэта адсутнасьць усякай сістэмы, гэта хаос, гэта – рэгрэс.

Вось цана вашаму “прывітаньню” выдаўцам і пісьменьнікам сьвету! Спыніце калечыць нашыя думкі! Вызвальце нас ад свайго шматгаловага цмока-галоўліту! Распусьціце вон сваіх “вычёркивателей”-цэнзараў – з друку, тэлебачаньня, радыё! Не хавайце ад “свайго” народа голас праўды свабоднага сьвету! Толькі тады вы мелі б маральнае права наладжваць такія шырокамаштабныя кніжныя імпрэзы.

Ну, а раз наладзілі, дык і я сустрэну яе маім, ох якім знакамітым “падарункам”. Гэта ж у вашым стылі: заўсёды патрабуеце ад сваіх падданых да ўсякіх важных вашых падзеяў “несьці працоўныя падарункі”. Праўда, я нясу свой падарунак ня з вашага прымусу, а з прымусу майго сумленьня, майго пакалечанага вамі сэрца. І ня толькі вам, а майму гораду, маёй Радзіме, Сьвету.

Я, беларускі выдавец Міхал Дубянецкі, абвяшчаю аб заснаваньні мною шматтомнага безцэнзурнага літаратурнага зборніка, у якім будуць публікавацца ўсе забароненыя лютай савецкай цэнзураю творы. У зборнік будуць уключацца таксама і творы, адваёваныя з кіпцюроў цэнзуры, бо такія творы, як правіла, застаюцца і надалей непажаданымі рэжыму і дапускацца да друку ня будуць! Вось сьвежы, яскравы прыклад. Недзе ”нагары” вырашана выпускаць праз цэнтральнае маскоўскае выдавецтва “Художественная литература” збор твораў Васіля Быкава. У чатырох тамах. Вядома, на рускай мове. Ну і што ж? Добра! Добра, але не зусім. Выдавецтва атрымала каманду не ўключаць у гэтае выданьне адну з найлепшых Быкаўскіх аповесьцяў – “Мёртвым не баліць”. Тую самую, якую вырваў я ў свой час з іх зубоў і апублікаваў у чацьвёртым томе беларускага збору твораў Васіля Быкава. Значыць, Крэмль не перастаў лічыць гэты твор шкодным і ўсяляк перашкаджае яго папулярызацыі.

Умоўна (а можа і ня ўмоўна) зборнік мэтазгодна падзяліць на наступныя серыі.

Серыя першая. Творы дасавецкага перыяду, забароненыя савецкай цэнзураю.

Серыя другая. Творы савецкай літаратуры, мастацтваў і навукі, забароненыя савецкай цэнзураю.

Серыя трэцяя. Створанае ў эміграцыі і забароненае на Радзіме савецкай цэнзураю.

Серыя чацьвёртая. Творы замежнай літаратуры, мастацтваў і навукі, забароненыя ў Савецкім Саюзе.

Серыя пятая. Адваёванае ў савецкай цэнзуры.

Накід прыкладнага прасьпекту гэтага выданьня патрабуе пэўнага часу. Таму мне давядзецца разгортваць і ўдакладняць яго і ў сваіх наступных дзеньнікавых запісах. Магу ўзяць “сацыялістычнае абавязацельства” закончыць распрацоўку першага варыянту гэтага свайго помніка савецкай дэмакратыі да дня завяршэньня ММКВК-85 – пазашлюбнага дзіцяці гэтай “дэмакратыі”.

Прафесара-кансультанта назвала мне ў час абыходу Алена Сяргееўна. Гэта Яўген Васільевіч Бардзін. Ён ужо глядзеў мяне тады ў рэанімацыі. Але неяк сьледу ў памяці маёй не пакінуў. Мабыць, усё няміла было мне тады, усё праходзіла праз маю сьвядомасьць, не закранаючы яе…

У кабінеце загадчыцы аддзяленьня я ўбачыў высокага стройнага прыгожага мужчыну сярэдняга ўзросту. Гэта і ёсьць прафесар Бардзін, вядомы і паважаны ў Беларусі кардыёлаг. Ён сустрэў мяне шырокай ветлівай усьмешкаю на добра загарэлым круглым твары. Пасьля неабавязковых, але прыемных ветлівых словаў прыступіў да сваёй справы. Выслухаў уважліва інфармацыю ўрача, мае “скаргі” і аўтаназіраньні, паслухаў фанендаскопам (я не выпадкова акцэнтую увагу на гэтым інструменьце: шэф Я. В. Бардзіна, прафесар Сідарэнка “слухае” хворага толькі ўласным вухам ) праз грудзі і сьпіну, што робіцца ў маёй сярэдзіне, прапальпіраваў жывот, пячонку, прааналізаваў чатыры ці пяць электракардыяграмаў і зрабіў сваё заключэньне. Па-першае, ухваліў і пакінуў у сіле назначэньні Алены Сяргееўны, па-другое, дабавіў і сваё – кровапусканьне. “Мы рэдка прыбягаем цяпер да гэтага спосабу, але давайце паспрабуем, – сказаў Бардзін. – Спусьціць 300-400 мілілітраў крыві і ўвесьці (назваў колькі) рэаполіглюкін”.

Разьвіталіся мы з ім прыяцелямі. Ён пацікавіўся, што папярэднічала майму інфаркту, я з большага расказаў пра “сацыяльна-палітычны характар свайго захворваньня. Вельмі дзякаваў за такую інфармацыю. Сказаў, што “ўпершыню выразна і нават вобразна ўбачыў і адчуў сапраўдную прычыну шматлікіх трагедыяў, якія я ведаю, але ж не разумеў”.

Перад візітам ціск у мяне быў 170/90, пачынаючы недзе з сямі гадзінаў раніцы і да адзінаццаці праглынуў тры “сваіх” таблетачкі.

У час прыёмаў мяне наведаль Стась (брат М.Ф. Дубянецкага Станіслаў – рэд.), Эдуард і Лёня. Апрача, канешне, галоўнага майго наведвальніка – жонкі.

12 верасьня 1985 году. Сёньня перанёс “Бардзінаўскую экзекуцыю”. З раніцы ціск быў 170/90. Тэмпература і пульс у мяне заўсёды нармальныя, так было і цяпер.

Да гэтай аперацыі я рыхтаваўся, як на той сьвет: падправіў пасьцель, тумбачку, прыбраў усё лішняе, забраў з “пісьмовага” століка свой рукапіс і схаваў яго… пад падушку, чамусьці яшчэ раз працёрся мокрым рушніком, памыўся, як і раніцаю, з прымяненьнем сваёй парфумерыі, прычасаўся і пайшоў у пасьцель. Прыйшла “сьпецбрыгада” – мой урач і працэдурная сястра. Урач заняла месца на крэсьле ў маіх нагах, сястра справа ад мяне паставіла кропельніцу і пачала рыхтаваць “кровапусканьне”.

Урач наладзіла “літаратурную дыскусію”. Удзельнічаючы ў ёй, я ўсё-такі больш стараўся глядзець на сястру. Урач прама сказала, каб я туды не глядзеў. Гэтую мэту, я добра разумеў, “прасьледавала” і “дыскусія”. І ўсё-такі я пару разоў зірнуў управа. Я прыемна расчараваўся: усё на самой справе аказалася прасьцей і лягчэй, чым я сабе ўяўляў. Мяне зьдзівіла, аднак, што яны пачалі мне гэта рабіць ня ў мерны посуд, а ў абы-якія слоікі, невядома якой ёмістасьці: абедзьве “экзекутаркі” “гадалі” па колькі ж яны грамаў? Можа, па сто пяцьдзесят, а можа, і па дзьвесьце?” Не скажу, каб гэтая акалічнасьць мне спадабалася: “Кроў людская ж – не вадзіца” і да яе не павінна быць такіх, мякка кажучы, лёгенькіх адносінаў. Прынамсі, да чужой крыві! І, прынамсі, у прысутнасьці вольнага ці нявольнага донара.

Усё абышлося добра. Прытомнасьці я ня страціў, чаго вельмі баяўся; нават не было галаўнога болю.

Адразу ж, можа, нават у тую самую вену, з якой спускалі кроў, мне загналі новую іголку, толькі ўжо не ў прадплечча, а ў кісьць рукі. Замест сцэджанай чырвонай натуральнай вадкасьці жыцьця ў мае вены пайшла бясколерная празрыстая штучная вадкасьць – рэаполіглюкін.

Кровапусканьне адбылося “ў рытме струменю”, а ўліваньне – кропелькамі ў рытме 56 кропель у мінуту. Праз дзьве з паловаю гадзіны ўся комплексная – двуадзіная – аперацыя была пасьпяхова завершаная. Я быў задаволены, што застаўся ў адносна добрым настроі, мае лекары былі задаволеныя сабою і мною.

Пасьля палудня мяне наведалі Жонка і Дачка – кожная самастойна. Не дамаўляючыся паміж сабою, абедзьве прынесьлі па плітцы шакаладу. Рознага. Марыя недзе купіла невядомы мне дагэтуль шакалад “Улыбка” Ленінградсскай кандытарскай фабрыкі №3 імя Н. К. Крупскай. Упершыню, мабыць, маю магчымасьць прачытаць увесь тэкст на манжэтцы-абгортцы, разгледзець яе афарм­леньне. Так, імя вытворцы ведаю.А з чаго зроблены гэты ласунак? “Шакалад прыгатаваны, – чытаю, – з цукру, какавы-бабоў, цёртага арэха і соевай мукі з дабаўленьнем сьпірту. Араматызаваны каньячнай эсенцыяй”. Ніжэй зьлева – таварны, верагодна, знак – у невялічкім, менш аднаго сантыметра ў дыяметры, кольцы профіль контурны вавёркі з арэхам у лапцы. А ў самым куточку пад ёю – тры радочкі найбольш абагуленых і, можа, самых важных зьвестак: “Нетта 130 грамаў. Цана 1р. 95к. ГОСТ (Дзяржаўны стандарт – М. Д.) 6534-69”. Кляйма цэнзара няма, хоць у правым радочку стаіць нейкая “сігнатурка” – ЛКЦП. Можа, умоўны знак друкарні, а можа, і пад такой лічынаю хаваецца цэнзура. Яна ж і такія рэчы “заклікана” правяраць – ня толькі тэкст і тыя ружачкі-незабудачкі.

13 верасьня 1985 году. Учора пад вечар ціск упаў да 120/80, а сёньня з раніцы – зноў “стабільны” – 140/90. Правёў няўдалы эксьперымент падчас сьнеданьня: у каву з малаком паклаў добрае кольца апельсіна, і атрыманы напітак давялося выліць – малако ў шклянцы “згарнулася” імгненна. Ня ведаю чаму: не павінна б згарнуцца.

Сёньня таксама паляжаў дзьве гадзіны пад кропельніцаю. Добра, што хоць можна чытаць. Прачытаў цэлую “Літгазетаўскую” старонку з матэрыяламі ў надзённай мне рубрыцы “Сучасная медыцына: рэальнасьць і прымхі” – “Жывая” вада і “мёртвая” – што за сенсацыяй?” Кожны з двух матэрыялаў рубрыкі, апрача, натуральна, загалоўкаў, маюць яшчэ і свае “рубрыкі”. Першая – “Думка журналіста”. Маецца на ўвазе аўтар артыкулу “На гребне молвы” Е. Навагрудскі. Другая – “Каментарый сьпецыяліста”. У ролі “сьпецыяліста” выступіў тут доктар медыцынскіх навук В. Ляпахін з артыкулам “Шклянка з казак”.

Абодва артыкулы аб’ядноўвае адно – “невразумительность”, як кажуць рускія. Але нічога, усё-такі хоць нейкую інфармацыю атрымаў.

Затое багатую інфармацыю пачэрпнуў пасьля, ад сваіх дарагіх наведвальнікаў – Марыі, Галі К. (сястра жонкі Марыі Дубянецкай – рэд.), Міколы.

Мяне не шакіруе “Литературная газета”, прынамсі не заўсёды і ня ўся. Там, як правіла, кожны раз можна нешта знайсьці. Але ж я адразу адкінуў яе прэч, калі ўбачыў у Колевых руках “Ніву”, нашую “замежную” беластоцкую гаротніцу, “беларускі грамадска-культурны тыднёвік” як значыцца ў “шпігелі” кожнага яе нумару.

Коля так паважна ўручыў мне цэлую падшыўку яе – з №15 (1509) за 14 красавіка па №27 (1521) за 7 ліпеня гэтага году. Ледзь ня тры месяцы! Гэтая ж газета цяпер у нас таксама забароненая. Яе таксама варта ўключыць у мой Зборнік (“Нашу ніву” і яе сучасьніц – абавязкова!). А там жа, за той мяжою, паўмільёна беларусаў. Прыкладна палова з іх кампактна і спрадвеку жывуць на Беласточчыне, дзе і выдаецца “Ніва”.

Як балюча мы адчуваем гэтую мяжу! І мы ніколі ня зьмірымся з ёю! Але што цяпер скажам Леніну, які, не пытаючы нас, аддаў ледзь не палову нашай Беларусі палякам? А што цяпер узяць “з вернага прадаўжальніка яго справы” ката Сталіна, які таксама за кошт Беларусі абцяпваў свае “пераможныя” брудныя справы?

Божа, як нам гэта баліць!

Вось першы нумар з гэтай падшыўкі. Велікодны. Адна трэць “фасаднай” старонкі займае сімпатычная падробка пад дзіцячы малюнак – усьміхнёнае велікоднае яйка. Над ім віншаваньне: “Вясёлых сьвят!” Пад ім: “Лёнік”, маўляў, аўтар. Далей – вялікі ўрывак з паэмы “Новая зямля” Якуба Коласа “Вялікдзень”.

“Ого! Жывуць жа людзі”, – думаю з захапленьнем. У нас уся гэтая старонка паляцела б у цэнзарскі кош з лямантам: “Што за яйка! Што за сьвята! Што за ўрывак выбралі ў Коласа! Наскрозь рэлігія! Не маглі знайсьці нешта нейтральнае!”

Пра Вялікдзень яшчэ нямала ёсьць на іншых старонках. Вось у рубрыцы “з народнай абраднасьці” сімпатычны мне “іхні” паэт і журналіст Міхась Шаховіч даў добрую карэспандэнцыю, якую так і назваў “Вялікдзень”. Побач, на адну чацьвёртую старонкі, – сучасная народная разьба па дрэву “Ісус Хрыстос уязджае ў Іерусалім”.

У газеце маецца дадатак для дзяцей “Зорка”. Які празрысты намёк на бацькоў газеты і іх шэфаў! У ім таксама акцэнт зроблены на гэтым цудоўным хрысьціянскім сьвяце. На першай старонцы “дадатку” – рэдакцыя шчыра зычыць сваім маленькім чытачам “вясёлых і здаровых сьвятаў і шмат-шмат каляровых пісанак і маляванак”. Пажаданьне гэтае зьмешчанае пад вялікім яйкам, з нанесенымі на ім контурамі кветак, арнаменту і слова “Зорка”. Дзецям прапануецца “прыгожа расфарбаваць гэтае велікоднае яйка”.

На другой, апошняй дзіцячай старонцы таксама, ледзь не на чвэрць яе, – цудоўны россып прыгожых контураў пісанак-маляванак (Дзякуй мастаку газеты за іх!), бярозавых пупышак і лісьцікаў. І зноў запрашэньне да “самастойнай” творчасьці: “Размалюй карцінку каляровымі алоўкамі”.

Мне часта шкада тых хлопцаў, якія робяць гэтую газету і наогул беларускую справу ў Польшчы. З некаторымі я знаёмы асабіста. Большасьці, мабыць, ня ведаю. Але ж ведаю, што ім вельмі цяжка: кадраў мала, база слабая, “гаспадары!” – палякі, мякка кажучы, не заахвочваюць іх “do jakiejs odrebnej dzialalnosci”.

Але ж я часта і… зайздрошчу гэтым бедалагам! Сьмешна нават сказаць: у Польшчы, дзе крута гаспадараць генералы і палкоўнікі, палітычных свабодаў непараўнальна больш, чым у гэтым (устрымаюся ад эмацыянальных тэрмінаў, што расьпіраюць маю галаву і сэрца) ЭСЭСЭСЭРы!

Ды за такі нумар, скажам “нашай” “Звязды”, “Советской Белоруссии”, “ЛіМа” рэдактара падвялі б пад інфаркт, а ўвесь выпуск – пад нож. Гэта, калі правароніў цэнзар на “папярэднім кантролі”. А калі цэнзар “на месцы”, “бдит”, дык далей яго стала такія матэрыялы і не пайшлі б. Не, крыху я не дакладны: не пайшлі б у нумар, да чытача, затое пайшлі б у ЦЭКа – туды, дзе катуюць і расьпінаюць журналістаў і выдаўцоў, да Савелія Паўлава (яго кандыдатура пастаўленая ўжо на прыём у члены Саюзу пісьменьнікаў!).

Так мяне захапіла (і ўсхвалявала!) велікодная тэма ў “Ніве”, што ледзь не забыў, з чаго я хацеў рабіць яе агляд.

Значыць, балючая тэма разьяднаньня народу.

Уся трэцяя старонка “заўчасна” знаёмага ўжо нам нумару, апрача адной, правай, калонкі, прысьвечаная Вялікаму сыну беларускага народу Сымону Рак-Міхайлоўскаму. Якраз прыпалі сотыя яго ўгодкі. Зьмешчаны добры артыкул добрага пісьменьніка-патрыёта Сакрата Яновіча, а таксама фотапартрэт Выдатнага Чалавека (1924 г.) і фатаграфія сучаснай вуліцы ў вёсцы Максімаўка, дзе Ён нарадзіўся.

Гэта той Чалавек, які імкнуўся перашкодзіць ленінска-кайзераўскаму гандлю Беларусьсю ў 1918 годзе. Вядома, што Ленін не дапусьціў беларусаў на тыя “перагаворы”(!). І вось С. Рак-Міхайлоўскі з такімі самымі, як і Ён, патрыётамі прабіраецца праз савецка-германскі фронт, брыдзе пехатою ў Брэст, каб сказаць беларускае “Не!” каварным намерам Леніна.

Гэта той Чалавек, які стаяў ля вытокаў незалежнай Беларусі. То мы Яго бачым на румынскім фроньце, гуртуючым вакол сябе беларусаў і ўраджэнцаў Беларусі дзеля фарміраваньня Узброеных сілаў Беларусі. То Ён арганізоўвае і ўзначальвае Беларускую Цэнтральную вайсковую Раду. А колькі энергіі каштаваў Яму ўдзел у падрыхтоўцы і правядзеньні Першага Усебеларускага Кангрэсу, які 25 сакавіка 1918 году абвясьціў Беларусь.

Апынуўшыся ў той частцы Беларусі, што была выгадна куплена Пілсудскім у Леніна, Ён рыхтуе беларускі народ да самастойнага дзяржаўнага жыцьця: піша статут нашай велічнай масавай палітычнай партыі “Грамада”, зьяўляецца адным з яе найталенавіцейшых правадыроў. Прадчуваючы магчымы разгон палякамі гэтай грознай сілы, Ён разам з Вялікім Тарашкевічам арганізоўвае “другую лінію акопаў” – ажыўляе ледзь жывое Таварыства беларускай школы. І мы бачым Яго ў кіруючай экіпе ТБШ.

А яго дзейнасьць у якасьці дэпутата Сейма! А яго публіцыстыка! Ён жа яшчэ і вучоны, і кампазітар!

Сакрат Яновіч называе Яго “дэміургам практычнасьці”. Безумоўна, геніяльны чалавек, феномен. І вось гэты “дэміург”, гэты “феномен” паверыў… бальшавікам. Ён убачыў у БССР тое ядро, вакол якога павінны зьбірацца ўсе беларускія землі, “убачыў” і апынуўся ўсё-такі тут. Апынуўся, каб хутка разьвітацца з такім дарагім для ўсяго чалавецтва сваім жыцьцём…

“Ніва” адзначыла гэтыя славутыя ўгодкі так, як не дазволілі адзначыць у беларускім савецкім друку.

Ня можа нікога з сапраўдных (неабальшавічаных) беларусаў не закрануць за жывое пастаянная калонка, якую вядзе вядомы беларускі паэт Беласточчыны Алесь Барскі. Калонка называецца “На мяжы”. Думаю, што маецца на ўвазе граніца. Алесь Барскі, насуперак злосным прасавецкім выпадам літаратара ад кадэбэ Аляксандра Бажко, кшталтуецца, як там на Беласточчыне кажуць, у выдатнага дзеяча сучаснага беларускага руху ня толькі свайго рэгіёну. Яго думкі, назіраньні, аргументы, выкладзеныя не мудрагеліста, а даступнаю ўсім моваю, будуць, напэўна, мець пажаданы эфект. І ўжо маюць! Я ніколі не бываю абыякавым да іх. Гэта разважаньні, а часта і балючы лямант беларуса-патрыёта, гэта набат. Ён заклікае і просіць беларусаў быць беларусамі. Перш за ўсё, гэта ад нас залежыць, сьцьвярджае ён; калі самі не паддамося, асімілятары не адолеюць нас. Вось яго тэзіс. І ён у даступнай форме папулярнымі прыкладамі ілюструе нашую беларускасьць і яе паступовае занядбаньне некаторымі беларусамі.

Гэты свой драматычны тэзіс-заклік Алесь Барскі часта ілюструе адпаведнымі гістарычнымі прыкладамі. “Дзякаваць Богу прыкладаў у нас хапае! Уся нашая гісторыя – суцэльны прыклад упартай барацьбы беларускага народа за сваё самавызначэньне, за сваю незалежнасьць, за захаваньне сваёй самабытнасьці, супраць паланізацыі і русіфікацыі. (Перад гэтым тэрмінам у мяне машынальна ўпісалася слова “асабліва”, аднак я яго адразу і выкрэсьліў. Хоць русіфікацыя беларускаму народу прынесла непамерна больш бяды, чым паланізацыя, і дагэтуль яшчэ зьяўляецца нашым ворагам №1, але любому іншаму народу для найвялікшай яго трагедыі хапіла б і такой паланізацыі, якую перажыў і яшчэ церпіць беларускі народ).

Я бачу, што мне ня выбрацца з гэтага 15 нумару “Нівы”. Кінуўся ў вочы невялічкі, радкоў на 120, артыкул з актуальнай майму настрою назвай на польскай мове: “Klopaty z mniejszosciami” (“Клопат з нацменшасьцямі” – М. Д.). Аўтар зьлёгку прыхаваны пад крыптанімам “С. Я.”. Аніякага няма сумненьня, што гэта Сакрат Яновіч – найвыдатнейшы празаік сярод нашых беластаччанаў, чалавек з вельмі абвостранай нацыянальнай самасьвядомасьцю. Апрача гэтых зайздросных якасьцяў, Сакрат адрозьніваецца яшчэ і надзвычайнай сьмеласьцю. Будучы з нейкае прычыны ў стане афекту, ён кінуў у твар сваім тамашнім калегам вельмі неасьцярожны папрок. Соль папроку ў тым, што ў кіраўніцтве БГКТ і яшчэ сям-там – “усе кадэбісты – ці польскія ці савецкія”.

Гэта, мабыць, стала вядома названаму ўжо Бажку, і ён адразу данёс “па інстанцыі”, што Яновіч – агент імперыялістычнай разьведкі. Пачалі пільна вывучаць яго паездкі ў Менск, ці не нашкодзіў ён тут.

Усё гэта чыстая праўда, бо асабіста мне Бажко даводзіў, што “Яновіч усё ў нас выведвае і перадае за мяжу” і г. д. Шкада, што, як я бачу, Яновіч і Барскі ня мірацца. Ад Яновіча я ня чуў пра Барскага нічога дрэннага (і добрага нічога), а Барскі занадта шырока тут, у Менску, б’е свайго калегу па справе. Чаму? Трэба разабрацца! Трэба рэабілітаваць (палітычна) Сакрата. Ён галоўны там тэарэтык. А мне і ваяўнічасьць яго імпануе!

Ну, дык гэты самаы “С.Я.” узяў для свайго артыкулу той польскі загаловак не адвольна. Так называўся ў тыднёвіку “Палітыка” за 16 сакавіка г.г. артыкул прафесара Ежы Тамашэўскага. Я, на жаль, ня ведаю гэтага вучонага. Цяпер бачу, што гэта перадавых поглядаў чалавек.

Е. Тамашэўскі заклапочаны заняпадам нацыянальнай асьветы сярод нацменшасьцяў. Ён патрабуе і роўных шанцаў для ўсіх абітурыентаў і “прапускаць” іх у вышэйшую навучальную установу “праз сваю родную мову”. Скажам, беларусы замест польскай мовы здаюць пры паступленьні ў Варшаўскі універсітэт сваю, беларускую мову. Гэтым самым паглыбілася б пашана да сваёй мовы і ў вучняў пачатковых і сярэдніх школаў, і ў іх бацькоў.

Паляк Тамашэўскі абвінавачвае сваіх супляменьнікаў, што менавіта яны вінаватыя ў наяўнасьці “усялякіх узаемных нянавісьцяў, якія так шчодра пасеялі між намі мінулыя часы і эпохі. Яны цьвітуць асотам на недагледжаным полі, а выкарэньваньне іх трэба пачынаць ад польскага менавіта грамадства, якое якраз сваімі паводзінамі і прадвызначае настроі ды псіхалагічную сітуацыю сярод меншасьцяў. Пачынаць жа з адваротнага кірунку – гэта зайсьці ў сьляпы завулак – меншасьць ня можа быць іншай, чывмсьці адносіны да яе з боку большасьці. Гэта адназначнае, як нейкі закон прыроды!”

Скарыстаўшы добрую нагоду, Сакрат зноў высоўвае патрабаваньне ства­рыць беларускае выдавецтва, забясьпечыць яго нармальнай базай, пакончыць з саматужніцтвам у гэтай справе.

Некалі, калі “Салідарнасьць” была ў сваім эпагеі, Сакрат Яновіч прабіў на старонкі ваяводскай, вядома, польскай, газеты вялізны артыкул пра беларускія справы. Памятаю, артыкул называўся “Nasi Bialorusini” (назву, канешне, далі ў рэдакцыі, выдае слова: “nasi”). Ён быў поўны сьмелых абвінавачаньняў палякаў, патрабаваньняў да іх. Перш за ўсё патрабаваў вярнуць тое, што забралі і пазакрывалі, здаецца, у 1972 годзе – больш сотні беларускіх школаў (!), Музей, культработнікаў і г. д. Тады Сакрат патрабаваў прапарцыянальнага прадстаўніцтва ў партыйных і ўрадавых мясцовых і ваяводскіх органах. Сярод усяго насельніцтва ваяводства, даводзіў ён, больш за 50 адсоткаў беларусаў, а няма ад іх ніводнага дэпутата ў Сейме (!) і г. д.

Цяпер ён ніякай статыстыкі не дае, вырашыў “усыпаць” самім беларусам (прыкладна, як А. Барскі). Чым вышэйшую яны займаюць пасаду, кажа С. Яновіч, “тым менш такіх, што прызнаюць сябе беларусамі…”

Ох, як гэты папрок актуальна гучыць і падсавецкім беларусам! І тут начальнічкі ж усіх узроўняў “рюсачаць”.

Аўтар гэтага артыкулу ўсьлед за аўтарам артыкулу ў “Палітыцы” ставіць пытаньне ўвесьці “двухмоўе на тэрыторыях, заселеных меншасьцямі” – усе, скажам, публічныя надпісы, шыльды – на абедзьвюх мовах.

Вялікі дзякуй, перш за ўсё Ежы Тамашэўскаму за яго сапраўдны, здаровы “інтэрнацыяналізм”, за яго антышавінізм. Ну, і Сакрат малойчык, што ўхапіўся за дадзеную магчымасьць. Ён заўсёды ў нас зух!

І агромністае антыдзякуй савецкаму рэжыму за яго няправільнае стаўленьне да нацыянальнага пытаньня.

Хаця б “малюсенечкі” прыклад: сапраўдныя ўзаемадачыненьні міжнацыянальныя глушацца, у друк не выносяцца. Сярод рускіх і ценю, і духу Герцэнаўскага не засталося. Я ніколі ад іх ня чуў спачуваньня нярускім, затое словы пагарды чуў ледзь не да ўсіх нацыяў, у тым ліку, і беларускай, і украінскай.

Пад “абмеркаванай” вышэй рэцэнзіяй, назавём гэты матэрыял так, падвярсталі фальклорны “куточак”. Гэта пастаянная рубрыка “Нівы”. Цяпер тут зьмешчаныя ноты і словы даўжэзнай песьні веснавога цыклу “Посею я рутонькі”. Мова песьні – не літаратурная беларуская. Гэта адзін з варыянтаў заходне-палесскага, яцьвяжскага дыялекту.

І тут ня могуць не ўзьнікаць асацыяцыі не на карысьць савецкай рэчаіснасьці. Мы даўно і зацята б’емся, каб Брэсцкая абласная газета “Зара”, ці раённыя газеты гэтага моўнага рэгіёну друкавалі хоць час ад часу старонкі ці “куточкі” на мове насельніцтва, якое яны абслугоўваюць. Ну і чаго мы дамагліся? Перасьледваньня ініцыятараў гэтай сьвятой справы.

У эпіцэнтры сучаснай хвалі “самавызначэньня” паляшукоў стаіць малады энергічны Мікола Шэляговіч. У асноўным ён і прымае на сябе ўсе ўдары рэжыму і беларусаў-шавіністаў. (Ёсьць і такія!). Пра яго я ўжо некалькі разоў пісаў. Яго ўжо былі так заціснулі, што літаральна жыць не было як і не было дзе – ні працы, ні даху над галавой. Мы ўдваіх з ім, ад яго імя, вымушаныя былі пісаць пратэст непасрэдна ў кадэбэ генералу Русаку і другі – у ЦК ідэалагічнаму сакратару Кузьміну. Яго не прыняў ні той, ні той. На пісьмовыя заявы зразумелага адказу не далі гэтыя ўстановы. Наадварот, пасьля апублікаваньня Міколам у “Звяздзе” невялічкай нататкі, якая мела нейкае дачыненьне да галоўнага яго клопату, загадчык сектару друку ЦК М. Зяньковіч спусьціў загад усім органам друку “рэспубліканскага” рангу Шэляговіча не друкаваць наогул! А што датычыцца твораў на “яго” дыялекце (каля двух мільёнаў носьбітаў!), дык тут яшчэ большыя перашкоды.

Вядзём з ім “прыватныя” перагаворы з А. Шабаліным і Г. Бураўкіным пра публікацыю іх сродкамі. Гэта найбольш прагрэсіўныя кіраўнікі ў сваіх інфармацыйных галінах. І мы ў іх не расчараваліся: яны паабяцалі. І цяпер у часопіс “Беларусь” здадзены Міколавы вершы з прадмоўкаю І. Шамякіна. Здаў Мікола і сцэнарый тэлеперадачы. Усё гэта засакрэчваем, каб ніхто не перашкодзіў выхаду гэтых матэрыялаў у сьвет.

Вось якія ў нас справы з нашым фальклорам! Ён – у канцлагеры! Асабліва паўднёва-заходні, як зусім не падобны на літаратурную беларускую мову. Быццам бы час ад часу езьдзяць туды “навукоўцы”, запісваюць. Цяпер мы высьветлілі, што ўсе мелі каманду “абеларушваць” запісы і расшыфроўкі для публікацыі. У публікацыях ужо зусім не пазнаеш арыгінальнага фальклору!

У “Ніве” заўсёды зьвяртае на сябе маю ўвагу нават бібліяграфічная рубрыка, якую я ў савецкіх газетах, як правіла, ігнарую. У гэтых апошніх пад ёю пералічваюцца толькі новыя кнігі, пачынаючы заўсёды з так званых “класікаў марксізму-ленінізму”, якія нікому не патрэбны. “Ніва” свой “Бібліяграфічны куточак” прысьвячае цалкам беларушчыне – гісторыі, краязнаўству, культуры. Рубрыку ўмела вядзе П. Байко. Колькі ён адкапаў цікавых кніг пра Беларусь і беларусаў, нават асобных артыкулаў і іншых матэрыялаў у зусім ня профільных ягонаму “хобі” выданьнях.

У гэтым нумары “Бібліяграфічны куточак” П. Байко завярстаны ў велікоднай старонцы М. Шаховіча. У ім падаецца адзінаццаць назваў (ды якіх!). Усё гэта публікацыі апошніх трох гадоў. Першай стаіць “Польская праваслаўная царква на гітлераўскім кастры”.

Ніжэй – “гутарка з праваслаўным мітрапалітам Базылём”: “Будзе праваслаўны музей”.

Яшчэ можна назваць сёе-тое: “Праблема аўтакефаліі Праваслаўнай царквы ў Польшчы ў міжваенны перыяд”

“Спрэчка паміж кагаламі Гродні і Тыкоціна за гегемонію ў яўрэйскіх абшчынах Кароны і Літвы ў ХVІІ ст.”

Важна, вельмі важна і страшэнна неабходна адзначыць наступнае: апошняя публікацыя была ў 1983 годзе зьмешчаная – паслухайце толькі дзе – у “Бюлетэні яўрэйскага гістарычнага Інстытуту ў Польшчы”! Ці чуў хто з нас пра такую ці падобную установу ў СССР?

Я паказаў толькі невялічкую частку матэрыялаў “Нівы”. І толькі за адзін дзень. А на якія думкі наводзяць яны падсавецкага інтэлігента-“нацыянала”? Перш за ўсё на думкі пра нашую непамерна большую нацыянальную, рэлігійную і культурную залежнасьць ад зусім не патрэбнага нам рэгламентатара.

Па-другое, мы ўбачылі, што ёсьць яшчэ і іншая “свабода” друку. Нічога з таго, што я тут называю, у СССР-БССР, мякка кажучы, “не прапусьцілі б”. Хоць мы добра ведаем, што ў Польшчы ўсё яшчэ генералы вызначаюць народныя правы, што і польская свабода – далёкая ад сапраўднай, як нашая ад польскай.

Дык хто каму з беларусаў павінен зайздросьціць – беларусы метраполіі ці дыяспары?

Я канчаю з гэтым нумарам, хоць усе амаль яго матэрыялы зьмяшчаюць у сабе недасягальныя нам эверэсты розных свабодаў. Твар газеты мы ўбачылі нават па адным нумары. Убачылі і пазайздросьцілі! Пазайздросьцілі сваім ўвогуле-то заціснутым у нацыянальна-культурных адносінах братам.

Можа калі-небудзь вярнуся яшчэ да гэтай газеты…

14 верасьня 1985 году. У здароўі і лячэньні ніякіх сур’ёзных зьменаў няма. Непакоіць стэнакардыя. Як правіла, раніцою прачынаюся ад прыступу яе. Праз якой-небудзь паўгадзіны – зноў... як жа мне быць?

Наведала мяне сям’я нашых слаўных Ліцьвінавых: Сярожа з Лідаю і з імі іх найменшы – Віталя. Цудоўны малец. Сеў неяк каля мяне на ложак. Я прыгарнуў яго да сябе і думаю, што зараз ён і адхінецца, пабяжыць. Але ж не. Ён прытуліўся да мяне яшчэ шчыльней, уткнуў мне галоўку сваю ў мае грудзі. Сьціх. Сьціх і я. Сьціхлі яго бацькі. Такое агульнае шчасьце цягнулася цэлых хвілінаў тры. Люда сказала, што палюбіў мяне, прызнаў сваім.

Быў Стась. Езьдзіць цяпер з масквічамі. Ставяць нейкі “эксьперымент” па палітасьвеце ў Пінску1. Адзін са Стасевых паплечнікаў прыехаў з адпачынку з Падмаскоўя. Сустракаўся з работнікамі МК. Яны расказалі, што ЦК КПСС (дый іх таксама) народ засыпае лістамі. Сэнс: мы думалі, што вы будзеце весьці барацьбу з п’янствам і п’яніцамі, а вы проста стварылі новыя цяжкасьці ўсяму народу.

Відаць, пэўны настрой там склаўся. Ён перадаўся і “ніжэй”. І вось той самы Сьлюнькоў, які ня так даўно патрабаваў “стварыць максімальныя цяжкасьці, максімум нязручнасьці тым, хто хоча купляць сьпіртныя напоі, раптам днямі, 11 верасьня, на пленуме ЦК КПБ ужо “крытыкаваў” тых, хто ў антыалкагольнай кампаніі “зайшоў занадта далёка”:

– Вось я пытаю першага сакратара Брэсцкага абкаму партыі таварыша Сакалова, колькі ў самім Брэсьце магазінаў, якім дазволена прадаваць сьпіртныя, а ён сказаў… Колькі вы думаеце, таварыш Сакалоў назваў? – Два! Уяўляеце сабе: два! На такі горад! Ды гэта ж кожнаму з нас час ад часу трэба купляць гэтыя прадукты. Ну і як гэта зрабіць? У кіламетровых чэргах?! Не, таварышы, далекавата зайшлі некаторыя з нас! Трэба быць рэалістамі!

Ха- ха- ха- хаааа!?!?!?!?!?!?!

“Ой, людзечкі, ой мілыя! Ня верце ім! Ня верце ніводнаму слову іх!..”

А вось цяпер пачынаецца сур’ёзнае. Стась прынёс “Правду” з вершам Яўгена Яўтушэнкі “Кабычегоневышлисты”. Спрытнае прыдумаў славечка, даўгаватае, праўда, але нічога, я яго ўжываю ўжо без найменшай запінкі. Яно і па-беларуску таксама ж гучыць: “Кабычагоневышлісты”.

Прачытаў. Уражаньне выбухнуўшай вось тут перада мной бомбы. Гэты верш варты цэлага добрага дакладу на якім-небудзь пленуме, а то і на зьезьдзе. Яго ж можна выкарыстаць як сігнал да “Адлігі-2”.

Пачынаю ліхаманкава прыкідаць што і да чаго. Пакуль набег такі чарнавы першапачатковы эскіз:

Перакладаем на беларускую. Перакладчык павінен быць не абы-хто, а той, хто пацярпеў і церпіць ад гэтых маразматыкаў “кабычагоневышлістаў”, ад іх чырвоных алоўкаў.

Кнігу называем “Кабычагоневышлісты”. Даюцца паралельна абедзьве мовы. Мабыць, трэба даць прадмову і, можа, слоўнічак. А галоўная частка кнігі – “Дадатак: “Кабычагоневышлісты за працаю”.

Тут даць жывенькія:

1) загад М. Дзяльца пра спыненьне першага нумару штогадовага альманаху “Спадчына” з п’есаю “Тутэйшыя” Янкі Купалы і іншымі цікавеннымі матэрыяламі;

2) запіску Галоўліту БССР пра антыпартыйную, антысавецкую дзейнасьць выдавецтва “Мастацкая літаратура”;

3) стэнаграму катаваньня мяне і Серафіма – Зяньковічам, Паўлавым з дапамогаю Яцко1;

4) стэнаграму “абмеркаваньня” галоўлітаўскага даносу ў ЦК (таго самага Дзяльцоўскай вышэйшай сходкай (калегіяй);

5) загад Дзяльца пра “ўсе ідэйна-палітычныя грахі “Мастацкай літаратуры”

6) маё пасьляслоўе і каментар.

Гэтым стрэлам мы праверылі б сапраўдныя намеры “Праўды” і тых, хто за ёю стаіць. Мы вялі б справу да “Адлігі-2”. Мабілізавалі б неабходныя сілы…

15 верасьня 1985 году. Знаходжуся пад уражаньнем “Кабычагоневышлістаў”. Стась газету даў толькі “пакарыстацца”. Званю дадому, каб не заматалі дзе нашую. Мы ж выпісваем “Правду” – беспартыйная жонка – “члену партыі” (невядома толькі якой? – М. Д.) – мужу. Ірынка праверыла ўсю нашу карэспандэнцыю за 9 верасьня. “Правда” там сапраўды ёсьць. Але… з выразаным Яўтушэнкавым вершам! Гэта, вядома, таксама рэклама твору, а заадно і той ідэі, што ў ім закладзена (хоць не абышлося там без Яўтушэнкаўскага падхалімажу, цяпер ужо ў адрас Гарбачова. Гэта Жэнька можа!)

Сёньня мне стала вядома, што ў час побыту М. С. Гарбачова ў Менску “публіку” яму арганізоўвалі райкамы партыі. Выклікалі людзей і давалі пэўныя заданьні кожнаму. Во свабода слова. Усіх прызначылі на тыя месцы, якія прызначаны для паказу “правадыру”. Там ён будзе думаць, што гутарыць з “народам”, а аказваецца, пад выглядам народу туды назганялі ўсякага рангу правераных начальнічкаў. Усяго там сагналі 20 чалавек.

Усім ім загадалі зьявіцца ў пэўны час (нават далі цэтлікі каму на які) у Дом мод ці Дом мадэляў, што на вуліцы Мельнікайтэ...

17 верасьня 1985 году. Аўторак. Урач Алена Сяргееўна “мела шчасьце” абмяняцца думкамі з тутэйшым найвялікшым бонзам (найвялікшы бонза – той, хто займае здвоеную палату – нумар 409, там спальня, кабінет, пярэдняя, санвузел) Дз. В. Цябутам1. Тэмаю ў іх было: “Кабычагоневышлісты” Яўгена Яўтушэнкі. Ад Цябута нічога і нельга было іншага чакаць. Ён сказаў:

– А я даўно ведаю, што Яўтушэнка антысаветчык.

– Дык, бачыце ж, надрукавалі, ды ў “Правде”, – нясьмела кажа ўрач…

– А што, у “Правде”, у “Правде”! Думаеце там дурняў няма? – Колькі хочаш!” Вось гэты, хто дазволіў такую беліберду яўтушэнкаўскую ў “Правду” памясьціць – той адпеты дурак. Больш я вам нічога не скажу.

…Мяне сёньня наведалі Марыя з Ірынкаю і Коля з Віктарам Са­хар­чуком.

Увесь час я адчуваў сябе кепска, хоць намагаўся нікому гэтага не пака­заць…

Палата ўжо ўкамплектаваная. Пасьцельны рэжым ня зьняты.

Днём выклікаў да тэлефону Валодзя Паўлаў. Хацеў прайсьці ў палату, але не пусьцілі: не прыёмны дзень. Паразмаўлялі па тэлефоне даволі доўга. Пераслаў мне кур’ерам “Неделю” №37/1985 – нядзельны дадатак да газеты “Известия”. Я яе рэдка чытаю. Цяпер паглядзеў. Кінулася ў вочы “Пазабытая сенсацыя. Надта праўдападобная містыфікацыя” – як Конан-Дойл адпомсьціў свайму нядобразычліваму суседу, які кепска пра яго раманы гаварыў – адвакату, аматару-археолагу Рычарду Дэусону – падкінуў на месца яго раскопак шкілет саштукаваны з падоранага яму знаёмай Джэсі Фаулес чэрапам з грабніцы старажытнарымскай са сківіцаю, купленаю ў аднаго аматара-заолага з вострава Барнео. Гэта было ў 1908 годзе ў маёнтку таго ж адваката паблізу гораду Пілтдауна. “Пілтдаунскі чэрап” зрабіўся сенсацыяй у навуковым сьвеце, будучы прад’яўленым навуковаму таварыству Брытанскага музею. Усеагульны энтузіазм быў такім значным, што К. Дойлу ў такой сітуацыі небясьпечна было абвяргаць. Аднак у дзёньніку ён пазначыў: “Замест таго, каб зваліць невукаў у яму іх невуцтва, я сам закапаў там навуку”. У 1953 годзе з дапамогаю рэнтгеналагічнага і хімічнага аналізаў, праведзеных у лабараторыях Скотланд-Ярду, версія вучоных скептыкаў пра фальсіфікацыю была пацьверджаная.

А гэта ж знаходка так шчасьліва дапаўняла ланцуг эвалюцыі, якая пройдзена разумным чалавекам!..

Пра ўдзел Артура К. Дойла дакапаўся амерыканскі вучоны Джон Хетуэй-Уінслоу, які захапляўся вывучэньнем гістарычных фальсіфікацыяў.

Апрача таго, быў Стась. Заўтра ён з тымі самымі масквічамі едзе ў Пінск і Брэст.

22 верасьня 1985 году. Нядзеля. Былі Алесь Адамовіч і, вядома, Марыя.

Алесь едзе са сваім кінафільмам “Ідзі і глядзі…” ў ФРГ.

Абмеркавалі плёткі, што ходзяць вакол Алеся. Асабліва тую, што ён павінен быў узяць у цітры Я. Брыля і У. Калесьніка.

Ён днямі цікава выступіў у “ЛГ”. АТК2 сказаў, быццам бы, што, “цяпер у цябе (Алеся) будзе ворагаў яшчэ больш”.

Расказаў мне пра дзіўную сувязь Ніла Гілевіча з Сачанкам.

Дарэчы, чуткі “народныя” аддаюць ужо Нілаву пасаду – Алесю. Вельмі арыгінальна.

Марыя нарабіла столькі прыгажэнных букетаў, што заўтра трэба будзе падарыць Алене Сяргееўне і Ірыне Аляксандраўне. У мяне застанецца самы прыгожы, у самай прыгожай вазе.

Вячэрнія замеры: ціск 120/80; пульс 64. Рэдкасны штыль!

Перагаварыў з Жанай Сьцяпанаўнай Шалянок. Усё стала на свае месцы. Яна валодае такім дарам прыводзіць у сістэму нечыя хаатычныя ўяўленьні пра што б там ні было. Вельмі каштоўны сьпецыяліст!

Бадай што найбольшае шчасьце меў ад ліста Галечкі. Яна напісала яго ў Планерскім 18.09. Менск атрымаў праз тры дні. Ну а я – яшчэ праз адзін. Відаць, з Ірынкаю ў іх была дамоўленасьць пра нейкія “зразумелыя ўсім” шыф­ры-скарачэньні, як напрыклад, “Жыўслаўдзіў”, “Годаразн” (= надвор’е рознае). Бо далей-такі ідзе пра яго: “Сумаваць не дае. Паказвае Крым ва ўсіх іпастасях. Мора – нясьцерпна цудоўнае. Балтыйскай тэмпературы. Але занадта цывілізавана. Горы – вось гэта стыхія! Прападаю ў гарах: хвароба ўзыходжаньня ў вострай форме. На гэты час у бліжэйшых ваколіцах няма ніводнага “ня ўзятага” мною піка. Рыхтуюся да штурму больш аддаленых вяршыняў. Ногі ня хочуць ужо ісьці на ўзроўні мора. Мой гонар – узыходжаньне на Карадаг (дзякаваць Богу, не адбіўся на маім бюджэце). Сёньня еду глядзець Карадаг з мора.

Даведалася ўсё пра Валошына. Улюбілася. Зьдзейсьніла паломніцтва да высокагорнай магілы.

Цяпер мне здаецца, што няма прыгажэйшай мясьціны за Кактэбель. Зоры – як у планетарыі. Адпачываю душой і целам. Як вы? Пакуль ад вас нічога не атрымала. Усяго самага! Галечка”.

24 верасьня 1985 году. Яшчэ ў бытнасьць Мікіты Хрушчова “начальнікам” СССР, мне расказалі, што нейкая былая цэнзарка Дадзіёмава ў Менскім оперным тэатры прабралася за дазволеную лінію і кінула Хрушчову ліст.

Гэтая гераічная жанчына ўсё жыцьцё змагалася за свае і чужыя правы, але яна дапускала пры гэтым маленькую “памылачку”: яна верыла, што ў цэлым савецкая ўлада справядлівая, што гэта толькі асобныя ліхадзеі псуюць народу настрой.

Невядома, што яна прасіла ў Хрушчова і ці памог ён ёй. Кажуць. Што ягоныя “хлопцы” схапілі тады яе за абедзьве рукі і вывелі з памяшканьня.

А быў у Фаіны Дазіёмавай выпадак сапраўднай схваткі з энкавэдзісцкай зграяй.

Мужам Фаіны Дазіёмавай быў вайсковы дзеяч – начальнік штабоў аб’яднаных школаў (разьмяшчалася там, дзе цяпер Сувораўскае вучылішча). Ягонае прозьвішча было Цёмкін (а можа і Цёпкін?)

Паводле тадышняй моды, ён быў арыштаваны і кінуты ў турму, яе “перасялілі” ў нейкі падвал. Ёй пашанцавала неяк падбегчы да Панамарэнкі і перадаць яму ліст. Выклікалі справу. Разабраліся. Яго абвінавачвалі, што ён рыхтаваў антысавецкае паўстаньне з дапамогаю палякаў.

Выпусьцілі. Варта пацікавіцца ягоным далейшым лёсам.

26 верасьня 1985 году. Чацьвер. Даўно мне надакучае ўжо Марына Якаўлеўна Гурская, каб хутчэй выдаць “том” успамінаў пра яе нябожчыка Ільлю Данілавіча. Мяне зьдзіўляе, што нават некаторыя паважаныя добрыя літаратары праяўлялі клопат пра гэту кнігу. Мне сорамна нават называць іх тут. На мае лёгкія папрокі яны кажуць, што “гэта ж не пра Гурскага, а пра эпоху.”

Вось, нарэшце, гэтая кніга ў маіх руках.

Цёмна-балотнага колеру, прадаўгаватая, 192 старонкі, 8.75 ул.-выд. аркушаў 84х90 1/32. І галоўнае, цешыць маё сэрца і, мабыць, недзе ў магіле Гурскі пабіў у ладкі, што ёсьць і галоўны элемент у кнізе – АТ 12234! Гэта ж яго родная служба, кроў ад крыві, плоць ад плоці. Цудоўны тыраж – 2300: больш яна нікому не спатрэбіцца. А што ж у сярэдзіне? Тое, што пасьпеў ужо прачытаць – жах!

Адкрывае зборнік успамін самага “заслужанага” паплечніка і самага мацёрага прысаветчыка ў літаратуры і культуры – Пятруся Броўкі. Пяць з гакам маразматычных старонак. Аказваецца, гэтае трызьненьне апублікаванае ў 6-м томе Броўкавага збору. Выкінуць! Не пускаць у наступнае выданьне!

Зусім не абавязковым стаіць і ўспамін Мікалая Аляксеевіча, генерала – “салдат рэвалюцыі”.

А як успрымаць словы гэтага генерала: “…мы шчыра ўдзячныя нашай партыі і савецкай уладзе, што яны выхавалі нас такімі, зрабілі ўсё, каб мы сталі сапраўднымі камуністамі, высокаадукаванымі людзь­мі, пісьменьнікамі, а самае галоўнае – вернымі салдатамі нашай ленінскай партыі”.

Бедны генерал, мабыць, спатрэбілася капейка, і ўзяў гэтае глупства прапусьціў праз “Полымя” – яшчэ ў 1978 годзе. А можа, удава, сімпатычная старэнькая Марыя Якаўлеўна паціху даўно ўжо зьбірала – заказвала такія ўспаміны. І вынік цікавы. Са сьпецпаказальніку, што дадзены ў канцы кнігі пад назваю “заўвагі”, відаць: усяго ўспамінаў надрукавана ў гэтай кнізе трыццаць два (па “зьмесьце” гэта можна прасьцей падлічыць!), з іх шаснаццаць былі “прапушчаныя” праз друк, а другія шаснаццаць суправаджае подпіс: “Напісана для кнігі”. Ну, а тыя першыя ці хоць частка з іх, напісаныя сьпецыяльна да нейкага юбілею.

Кнігу, відаць, цалкам арганізавала ўдава. Не было б яе клопату, не было б ніколі гэтай кнігі – нікому, рашуча нікому непатрэбнай. Сама ж Марыя Якаўлеўна яшчэ і прасіла тых, хто ня ўмее пісаць па-беларуску: “Вы толькі адно напішыце, а я перакладу на беларускую мову”. Можа, і тэмы раздала, каб ня надта былі адны паўторы. Яна кемлівая.

Пераклала М. Я. Гурская ўспаміны такіх, як: М. І. Аляксееў; З. І. Азгур; М.М. Жарко; А. Х. Асіпенка; А. Я. Міронаў; Н. А. Сукат; Я. І. Садоўскі. Можа, калі-небудзь я і вярнуся да гэтай кнігі.

27 верасьня 1985 году. У палату 303, паверхам ніжэй, сёньня прывезьлі зноў Льва Салаўя. Пра гэта мне паведаміла яго жонка Клара Яфімаўна.

Быў Лёня Дранько-Майсюк. Разьвітаўся перад ад’ездам аж на цэлы тыдзень (!) у саўгас “Доктаравічы”. З ім яшчэ едзе і Саша Дрозд. Цудоўны хлопец, але ж яму там заўсёды не шанцуе. Я ўжо прасіў сваіх грамадскіх дзеячаў, каб не пасылалі яго, але яны мне задалі сакраментальнае пытаньне: “А каго пасылаць?” Я не адказаў на яго.

Лёнева Воля з Васільком цяпер у Маскве, у бабкі. Да гэтай “бабкі” зьявілася раптам справа ў маёй Марыі. Лёня натхняе на тэлефонны званок. Але мая ніколі на гэта не ідзе “сходу”.

28 верасьня 1985 году. Субота. Страшэнна кепска сябе адчуваю. Зусім адчуваньне ня тое, калі цягнешся за нітрагліцэрынкаю. У мяне адразу чулася, што гэтай таблетачкі ці вельмі-вельмі будзе мала, ці яна зусім не паможа.

Віктар Дзьмітрыевіч убачыў мае мучэньні з самае раніцы і скамандаваў узяць пад язык сустак і 2-3 нітрагліцэрынкі. Сустак фортэ ўзяў і 2 нітрагліцэрынкі – 3 пабаяўся.

Ён жа, Віктар Дзьмітрыевіч, прасігналіў і на пост. Сёньня ж выхадны дзень. Аднак урач “явілася” неадкладна – Вольга Казіміраўна Доўгань.

Ціск быў вельмі высокі – мне нават і не сказалі які. Пульс ня ведаю таксама (хоць, думаю, ён нармальны)

Пачалі калоць… Апрача гэтага трэба захоўваць строгі пасьцельны рэжым №1, а сёньня толькі ляжаць.

Вельмі крыўдна, што такі рэдкасны стан у мяне, а вакол мяне нікога з родных няма – Марыя паехала з начоўкаю “на дачу”, Галя – на Каўказе, Ірынка – на практыцы. Лёня ўчора паехаў у саўгас, Алесь быў тыдзень таму назад, цяпер ня будзе. Уся надзея на Колю. Гэты, дзякаваць Богу, можа ў любы час прыбегчы.

Мне млосна, дзьве таблеткі нітрагліцэрыну здымаюць кепска. Дзе мая сям’я? А дзе Стась? Ах, ён возіцца з гэтымі маскоўскімі візіцёрамі. Я хачу бачыць некага знаёмага, каго люблю. Апрача названых, нямала яшчэ хто здольны супакоіць мяне. У мяне ж столькі сяброў і прыяцеляў, – як Лёня сказаў, “сотні вашых дзяцей, каму вы патрэбны”. А я скажу, што ня толькі “родных дзяцей”, але ж і паплечнікаў, братоў, дый дзядзькаў. Я ня буду тут нікога называць, каб нікога не прапусьціць.

І Коля ўсё-такі прыбег, хоць быў і ўчора, і заўчора. Прынёс “ЛіМ”, што мне нямала. Але ж само яго зьяўленьне – даражэй за ўсе тыя лекі…

Быў Барыс Сачанка. Дзякуй яму. Ён убачыў, што я не размоватабельны і паабяцаў зайсьці іншым разам. А цяпер яму, як сакратару СП, ёсьць каго праведаць. Тут Фёдар Куляшоў, тут Леў Салавей, тут, кажуць, і Лёня Яўменаў нібыта з інсультам вока. Можа, яшчэ хто.

Барыс толькі “пацікавіўся”, на якой мове мы з Міколам размаўляем паміж сабою. Ён ведае, што Мікола вывеў ужо ледзь не ў эпагей пытаньне з пашырэньнем выкарыстаньня заходне-палесскай (яцьвяжскай) гаворкі. І ведае, што я яго горача падтрымліваю на ўсіх этапах. І не сакрэт нікому, што абодва мы, як ні круці, а ўсё-такі носьбіты якраз гэтай “мікрамовы”, як сьціпла пагаджаемся мы зваць пакуль яе.

29 верасьня 1985 году. Нядзеля. Крыху лепш, чым учора. З сям’і нікога ня будзе цэлы дзень. Вельмі цяжка жыць і чакаць. А як там Галька, любая, маленькая? Як яна без чужой дапамогі? Цэлы ж месяц! А заўтра я яшчэ, можа, і ня ўбачу яе – панядзелак. Ірынку даўно ўжо ня бачыў. Я быў у курсе ўсіх Галіных практык, кожнага яе ўроку, цешыўся, як яна старанна рыхтавалася, бачыў плён гэтае падрыхтоўкі – бліскучы плён.

Тут жа ўсё праходзіць паўз мяне. Спытаеш – “не патрапіш”, пакрыўдзіш, расхвалюеш?! У чым справа? Толькі чую скаргі – скаргі на клас, скаргі на класную, скаргі на настаўніцу, скаргі на расклад заняткаў у школе і заняткаў на факультэце, скарга (гі, гі, гі!!!) на літаральна немагчымасьць вырашыць пытаньне з тэмаю дыпломнай працы. Увесь час я пад такім напружаньнем! І тады, калі яшчэ быў дома, дый цяпер. А гэта мне зусім не карысна.

Усё-такі Марыя наведала. Я думаў, што выедзе позна і да мяне ня трапіць. Дзякаваць Богу, пасьпела.

30 верасьня 1985 году. Канец дня. Алены Сяргееўны няма – у нейкім адгуле. Абход рабіла сама Ірына Аляксандраўна. Сказала шчыра, што мне “радавацца няма чым”: нейкі ўчастак сэрца, як яна выказалася: “скажу папулярна”, хоча адмерці канчаткова. Ёсьць сілы там, што не дазваляюць (ці не спрыяюць) яму гэта “зрабіць”.

Я кажу, а як лепш з ім ці без яго? Яна кажа: “Думаю, без яго павінна быць лепш”.

Хто яго ведае! Я так ня думаю! А што рабіць? Слухацца Галоўліту і Дзяркамвыду? Ніколі гэтага ня будзе. А Ірыну Аляксандраўну паслухаю – не ўставаць пакуль без патрэбы.

Перагаварыў ужо з маёй слаўненькай Галькай. Прыехала! Малайчынка! Кажа, што ўсё спадабалася, паспрабавала жыць без апекі. Заўтра прыбяжыць да мяне. Я хацеў бы, каб і Ірынка была. Яе ж даўно я таксама ня бачыў, гаротніцу маю!

Сёньня быў панядзелак, дык нікога, як вядома, не пускалі. А “перадачы” дзьве ўзялі: Нэля Тулупава прыслала вялізны букет прыгожых астраў – 25 вялізных кветак! Давялося ўсё перайначваць у кветкавай гаспадарцы палаты. Апрача гэтага ў “пасылцы” былі цудоўныя яблыкі і сімпатычны слоік мёду. “Дарагі Міхась Фёдаравіч! – піша Нэля, – Прыміце мой дабрыдзень і пажаданьне хутчэйшага выздараўленьня. Чакаем вас, любім. Нэля Тулупава”.

Расказаў я жонцы па тэлефоне пра гэту пасылку, як перада мною адчыняецца ліфт і на наш паверх зноў выйшла “разносчыца”. Я неяк і не зьвярнуў больш пільнай, чым трэба, увагі на гэта. Але прыйшоў у палату – жахнуўся: і гэтая перадача была мне. У ёй кілаграмаў з чатыры цудоўных антонавак – ад Валодзі Паўлава.

У запісцы Валодзя піша: “Дарагі Міхал Фёдаравіч! Рады, што табе лепш і ўжо выпускаюць за дзьверы палаты. Перамажы ў сабе сябе самога, папраў здароўе на радасьць нам усім. Упэўнена спадзяюся. Твой Уладзімір Паўлаў.”

Мае “аднакашнікі ледзь” не ў адзін голас, бачачы маю роспач, заявілі: “Дык у вас жа гэта адладжана спраўна: адны прыносяць, другія ядуць, а то і адразу ўсе частуецеся. Зайздросна прыгожа ў вас гэтая цырымонія наладжана”, – заключыў свой маналог сімпатычны Лазар Давыдавіч.

1 кастрычніка 1985 году. Аўторак. Пасьля дваццаці гадзінаў. А пятай гадзіне мяне разбудзілі рэзкія болі ў сэрцы – “за грудзінаю”. Прыняў паводле методы Віктара Дзьмітрыевіча адразу тры таблеткі нітрагліцэрыну. Тры таму, што я адчуў незвычайнасьць гэтага болю. Хоць і тры таблеткі, а боль зьняўся не хутчэй, чым “звычайны” боль, што адной таблеткай здымаецца. І дрэнна тое, што і інтэрвал паміж чарговымі прыступамі ад трох таблетак не патроіўся, а таксама заставаўся “звычайны”.

Страшэнныя болі! Ніколі яшчэ, здаецца, такіх не было. Ад майго стогну прачнуліся і астатнія хворыя ў палаце. Адзін з іх – Віктар Дзьмітрыевіч – пасігналіў на сястрынскі пост. Прыбеглі імгненна. Даведаўшыся, у чым справа, сястра пабегла па ўрача. Урача не было даўгавата.

Усе працэдуры, якія я ў выніку прыняў, – паўтарылі маю жахлівую суботу. І ўсё-такі сёньня значна цяжэй мне. У галаву палезьлі ўсякія змрочныя думкі. І галоўная – як доўга яшчэ да сустрэчы з любімымі мне людзьмі, з сям’ёю, з сябрамі! Да сустрэчы, можа, барані Бог, апошняй…

Сьлёзы паліліся з вачэй: не сябе шкада, зусім не. Дзеці яшчэ на раздарожжы, Машы надоўга ня хопіць. Шкада незавершанай справы – нацыянальна-палітычнай, літаратурнай. Няма яшчэ запавету. А бачу, што ён мусіць быць. Хутчэй трэба рабіць і тую агульную Дэкларацыю – часу ж зусім застаецца нічога! Трэба ўзяць на сябе ініцыятыву збору. Я адчуваю, што менавіта ад мяне гэта чакаецца…

Цяпер ужо зусім зразумела: калі б я не памёр – сёньня ці заўтра, праз тыдзень ці месяц, праз год ці… ццаць гадоў, – мяне забіў “рэальны разьвіты сацыялізм”, гэта значыць, ка-му-нізм. Мяне задушыла лютая драконаўская драпежная камуністычная цэнзура!

Гэту вось апошнюю думку я ўжо напісаў пасьля значнага перапынку для кропельніцы. Зноў рэаполіглюкін, 400 мл, амаль дзьве гадзіны.

У гэты ж час прывезьлі абед (цяпер ужо мне не існуе сталоўкі) убачылі, у якім я стане, і адвезьлі назад. Цяпер толькі нарэшце паабедаў.

Была Рая (жонка брата Станіслава – рэд.). Яна кажа, што мне зноў у дакументах пастаўлены “інфаркт міакарда”. Вот табе маеш! А тут ніколі поўнага камплекту лекаў няма. То аднаго зусім няма, то другога яшчэ няма, трэцяга не пасьпелі выпісаць, чацвёртага, трэба перапазычыць у суседнім аддзеле, а з пятым горш: яно паступае нерэгулярна.

Сустак наогул эканомяць. Мне адразу, з першага дня, падсунулі малаэфектыўны эрзац-нітрасарбіт. Затым, убачыўшы мой стан і пасьля маёй настойлівай просьбы, прыпісалі сустак. Але ж які сустак? Мітэ! Даюць, праўда, замест адной таблеткі фортэ дзьве таблеткі Мітэ. А гэта няроўназначна! І пачалося сустачнае галаданьне.

Я паўгода жыў на сваім сустаку-фортэ, трэба вярнуцца да гэтай “сістэмы” за свае ж грошы, – калі ласка, выпішуць сустак ды яшчэ фортэ. А тут, бачыш, “савецкая бясплатная сістэма аховы здароўя” буксуе. Менш, можа, грошай паплыло ад гарэлкі, дык цяпер будуць пацягваць з “бясплатнага” лячэньня, з “бясплатнай” адукацыі, з кватэрнага будаўніцтва і г. д.

…Былі. Усе родныя, дарагія. Аднак Марыя сапсавала мне настрой да такой ступені, што мне было горш, чым раніцай. Я ўсіх падоўгу ня бачыў, да кожнага было ў мяне добрае слова. Сама яна, затым Галечка, Ірынка, Мікола, Лена і Міша1. Абвінавацілі мяне, што кепска сябе паводжу, што быццам бы пытаньне ставіцца пра перавод мяне ў рэанімацыю. У чым жа “кепскасьць”? А, як высьвятляецца, у тым, што ўчора я некалькі разоў званіў па тэлефоне, замест таго, каб ляжаць у пасьцелі.

Ніхто не хацеў мяне зразумець, што ўчора ж дзень быў асаблівы: я чакаў дачку з Крыму!

Падчас гэтага гармідару Ірына Аляксандраўна прывяла да мяне ўжо другога прафесара-кансультанта.

Зьнешне ўражаньне зрабіў ён на мяне ня горшае, чым сам Бардзін. А мог бы і лепшае, бо маладзейшы і нямала. Але ж нешта ў ім ёсьць такое, ну, ня ведаю што…

Ня ведаю, які ён кардыёлаг. Затое я адразу вызначыў, што ён урач-палітыкан.

– Як вы ставіцеся наогул да яды, – пытае ён.

– Вельмі станоўча, – адказваю.

– Яно і відаць. А, дарэчы, вам бы трэба кілаграмаў 6-7 вагі скінуць, – раіць прафесар. – Бяз гэтага лячыць вас немагчыма будзе, астатняе ў вас ў парадку.

– Вагу я, прафесар, магу спусьціць, – адказваю, – але ж калі застанецца характар мой цяперашнім, і ў сістэме Галоўліту нічога ня зьменіцца, ад інфарктаў я ня буду гарантаваны. Скажу і вам тое, што я ў сакавіку сказаў Кузьміну: інфаркт мой носіць характар палітычны, яго мне падсунула цэнзура. Вы чыталі ў “Правде” за дзявятае верасьня верш Яўтушэнкі “Кабычегоневышлисты”?

– О, чытаў, гэта цікава!

– Мабыць, заўважылі там сьцьвярджэньне, што з-за гэтых самых “кабычагоневышлістаў”, мы ўсе “Майстра і Маргарыту” Міхаіла Булгакава прачыталі на 20 гадоў пазьней, чым павінны былі гэта зрабіць?

– Так-так, там такое ёсьць…

– Дык я, прафесар, зарабляю свае інфаркты тым, што вырываю ў цэнзуры такія вось каштоўныя творы і публікую, каб народ іх чытаў як мага раней. Я гэта рабіў раней, раблю цяпер і буду рабіць і наперад. Я ў гэтым не зьмянюся. Думаю, што цэнзура савецкая – таксама стабільная рэч. Значыць інфаркты міякарда – мой трагічны лёс.

– А, можа, сёе-тое можа і паляжаць неапублікаваным і ня трэба рызыкаваць, – кажа прафесар. – Можа якраз у тым і сэнс цяпер, у цяперашнім сьвеце? А вы ведаеце, што, каб не было ў нас нашых магутных ракет, нас бы яны ўжо даўно праглынулі? Ведаю я іх. Быў я і ў сапраўдных Еўропах.

На гэтым прафесар спыніў палітычную дыскусію і ўзяўся за справу. Карацей, ён “еўрапеец”, пабаяўся давесьці да канца дыскусію аб правах чалавека, аб праве друкавацца, свабодна выказвацца.

Мне здаецца, што гэтая сустрэча мала чаго дала мне. Магчыма, рашуся на перыядычныя “галадоўкі”, каб скінуць непажаданую мне вагу. Тады гэта будзе выдатны эфект. Але ж мне гэта раілі сьпецыялісты і раней. А ў сакавіку гэтага году сімпатычны малады ўрач Валер Іванавіч перанумараваў так усіх ворагаў чалавека: вораг №1 – пераяданьне; вораг №2 – курэньне; вораг №3 – усе перабольшаньні. Ня будзем больш зьвязваць палітыку з гэтым прафесарам. Дарэчы, трэба неяк дазнацца хоць яго прозьвішча: Ірына Аляксандраўна забыла назваць яго. Вось, маю: Яўген Пятровіч Іваноў, медпрактыку ці давучваньне прайшоў у Кембрыджы.

Адправіў дамоў усе нават фрукты, якія ў мяне былі – каб “галадаць”. Разьвітваючыся, Коля сказаў, што сёньня быў прэзідыум Саюзу пісьменьнікаў, прымалі ў члены… Савелія Паўлава!!!

Усё-такі цікава, як там гэта адбывалася. Далей Коля намякнуў, што шмат чаго робіцца там патрэбнага, патрыятычнага, з улікам мяне – чакаюць мяне.

Па радыё якраз перадаюць інтэрв’ю М. С. Гарбачова французскай тэлекампаніі TF-1 у сувязі з яго хуткай паездкаю ў Францыю.

Бадай што, найбольш непрыемна было адказваць М. Гарбачову на групу пытаньняў, зьвязаных з правамі чалавека ў СССР (пра А. Сахарава, пра выезд яўрэяў з СССР за мяжу і пра колькасьць палітзьняволенных у СССР). Зусім нічога не сказаў пра акадэміка Сахарава, хоць у тэксьце пытаньня пра гэта было; назваў абсурдам лічбу 4 мільёны палітычных зьняволенных у СССР; наконт яўрэяў сказаў, што ў СССР яны маюць больш правоў, чым дзе б там ні было. Шыранскага назваў злачынцам.

Пра такія правы, як свабода слова, друку ніхто пакуль яго не пытае. А спытаюць, думаю, інфарктам міякарда не адкажа, а адкажа адным прыгожым, “абкатаным” ужо словам: “абсурд”. Ха-ха-ха-ха-ха!..

3 кастрычніка 1985 году. Чацьвер. Усёй “цяжкай артылерыі”, усіх “блакадных” сродкаў хапіла толькі на ўчарашнюю ноч. А сёньня – усё вярнулася “на кругі свае”. Прачнуўся да пяці гадзінаў раніцы, – вядома ж, ад сардэчнага болю, пацягнуўся за “нітрагліцэрынкай”, праз хвілінаў 20-30 – зноў, неўзабаве – зноў.

Сёньня ў “легколах” абмяркоўвалася пытаньне аб пераводзе мяне ў рэанімацыю. Пра гэта мне сказала лечурач. Ведаючы цяперашні кантынгент хворых у рэанімацыі, я сказаў, што ня бачу ў гэтым патрэбы. Алена Сяргееўна зусім не настойвала на сваім, і нават, як я адчуў, ёй мая падстава прыйшлася да густу. Між тым і мае аднапалатнікі, і Марыя кажуць, што я дапускаю памылку: цяпер я, можна сказаць, прадастаўлены сам сабе, а там, у рэанімацыі, кожны хворы кожную хвіліну пад меднаглядам.

Хіба там у мяне будуць такія ажыўленыя кантакты з сябрамі? Ня пусьцяць нават жонку. А тут – я “ў сьвеце”.

Вось учора: Жонка, Галька з цудоўнымі белымі кветкамі, Мікола, Віктар (Супрунчук – рэд.) – праінфармараваў пра Прэзідыум СП, на якім яго прынялі ў члены гэтай пісьменьніцкай арганізацыі. (Прынялі таксама, апрача Паўлікавай, яшчэ і Савелія Паўлава!) Стась – пакінуў сваіх масквічоў і прыбег да мяне. Зусім вечарам прыйшоў Эдзік (Скобелеў – рэд.) – перад сваім ад’ездам на нейкі пісьменьніцкі форум у Ленінград, дзе ён павінен нават выступіць.

Коля зрабіў агляд “законавы”. Галя расказала, як там у іхнім інстытуце крытыкуюць свайго шэфа1 (цяпер ён недзе ў ФРГ) за празьмерна вялікую і зацікаўленую ягоную апеку Сьвятланы Алексіевіч.

Сёньня было на аднаго-двух менш наведвальнікаў.

Значыць, я тут жыву ў эпіцэнтры ўсіх падзеяў, якія мяне абыходзяць…

4 кастрычніка 1985 году. Пятніца. У выдавецтве сёньня павінен быць справаздачна-выбарны партыйны сход. Рыхтуюць яго аж занадта сур’ёзна – не ў выдавецтве, а там, зьверху. Як заведзена, справаздачны даклад рыхтуе сакратар з дапамогаю членаў партыйных і іншых актывістаў. Пасьля ён разглядаецца і зацьвярджаецца на сьпецыяльным пасяджэньні партбюро (сакратар чытае, члены бюро робяць заўвагі, прымаецца афіцыйная пастанова).

А тут даклад І. Канановіча запатрабаваў “для азнаямленьня” Дзялец! Ну, што сказаць на такую “архідэмакратычную” практыку? На такую “прастору” для свабоднага выказваньня думкі?

Доктар гістарычных навук Іван Ігнатавіч Крамко (сектар гісторыі беларускай мовы Інстытута мовы АН БССР) на зьдзіўленьне неамбітны вучоны. Ён яшчэ ў 1968 годзе знайшоў у Вільні цікавейшы і надзвычай важны для навукі і культуры дакумент і дагэтуль ня хоча зьвязваць сваё сьціплае імя з гэтым эпахальным помнікам. Знаходка мае дачыненьне да Колінай тэмы. І вось дырэктар Інстытута прафесар Жураўскі, пераканаўшыся ў Колевай апантанасьці адносна паляшуцка-яцьвяжскай праблемы, бескарысьліва навёў Колю на старую Крамкоўскую знаходку.

Археолаг быў бязьмежна шакаваны, разгубіўся ад Колевых “наіўных” пытаньняў і прапановаў. Быў прызначаны тэрмін, калі “знаходка” можа быць знойдзена ў бяздонных доктарскіх шуфлядах.

І Коля сёньня з вялікім Іван-Крамкоўскім шкадаваньнем атрымаў першыя старонкі таго “фаліянту”. Астатнія атрымае, можа, заўтра.

Коля ня мае права дакумент публікаваць, да зьяўленьня ў друку афіцыйнага паведамленьня, “што гэта такое, каму належыць, дзякуючы каму выцягнутая на паверхню”. (Клятву Коля ня толькі такую даў, але яшчэ ў знак падзякі старэйшаму калегу зьбіраецца даць нейкую адну ці нават дзьве старых рэлігійных кнігі.)

Цяпер перада мною дзьве старонкі Сапраўды Выдатнага Дакумента, хоць ён і ў выглядзе фотакопіі.

Бедны Мікола! Ён увесь гэты час надта ўзбуджаны. Ён жа і не чакаў такіх магутных пацьверджаньняў сваёй праўды!

Сёньня ж ён мяне “зьдзівіў” і яшчэ адным дакументам: на поўных дзьвюх старонках машынапісу – ягоны ліст да славутага яцьвяга Пятра Клімука. З вялікім хваляваньнем і з ня меншымі “перахлёстамі” ён расказвае яму пра апошнія падзеі на гэтым сваім сапраўдным фроньце, запрашае Пятра Ільіча прыняць удзел у тэлеперадачы, альбо нагаварыць што-небудзь для яе на плёнку, альбо, на худы канец, напісаць нешта ў яе адрас.

Прачытаў бы “Пытрук” гэты ліст і падумаў бы, што ўжо сапраўды заўтра-пасьлязаўтра будуць створаныя друкаваныя органы, паадчыняюць школы, а то, можа, і цэлы універсітэт на яго роднай мове, а магчыма, і будзе абвешчаная нейкая дзяржаўная аўтаномія палешукоў.

Аўтар ліста спытаў у мяне, ці ўсё я прымаю ў ім. Я сумленна адказаў, што прымаю ня болей, чым 30 адсоткаў, але ж наогул лічу гэты ліст непатрэбным. Сказаў, чаму. Коля пагадзіўся адразу, нават скамечыў лісткі. Ад апошняга намеру – выкінуць у кош – я адгаварыў яго, сказаў, няхай “на ўсякі выпадак” ляжыць у далёкай шуфлядзе.

Мікола не пакрыўдзіўся. Я імкнуўся быць вельмі тактоўным у сваіх разважаньнях-парадах. Мы разьвіталіся цёпла, душэўна, – як заўсёды.

Па абедзе, як правіла, заўсёды ў адзін і той самы час – а 17-ай гадзіне прыйшоў Коля. (Ён ужо размножыў фотаапаратам тыя дзьве старонкі Яцьвяжскага лемантара. Астатняга тэксту яшчэ ня мае. Па дарозе да мяне, у раёне кінатэатру “Піянер”, ён сустрэў Рыгора Барадуліна, і паказаў яму гэтыя адбіткі. Гэта была першая іх сустрэча пасьля таго слыннага абмеркаваньня Колевых вершаў на секцыі паэзіі. Як значна маладзейшы, Коля папрасіў (паводле яго словаў) прабачэньня ў Рыгора за тадышнюю няёмкасьць. Рыгор “на разьвітаньне” буркнуў (у Колевай інтэрпрэтацыі “сказаў”): “Яшчэ ня час друкаваць гэта…”

Я адчуваю, што ў Колі не зусім гладкія адносіны з Навіцкім, з Крывіцкім (навуковым кіраўніком), з Гілевічам. А, можа, і яшчэ з кім-небудзь? Гэта непатрэбнае напружаньне ў яго дзейнасьці.)

Зусім ужо вечарам, як на нашыя шпітальныя меркі, да мяне раптам зьявіўся мой колішні і добры, шчыры, сапраўдны сябар – Рыгор Панфіленка. Гэта была вялікая нечаканасьць, бо мы ня бачыліся гадоў дваццаць, і нішто не прадказвала нашай сустрэчы.

Я ўстаў насустрач, і мы пацалаваліся. Ён толькі і вымавіў: “Пазнаў…”

А пасьля пайшлі дзівосныя і невясёлывя зьвесткі: у 1981 годзе Грыша страціў жонку. Яна памерла, пакінуўшы яму васемнаццацігадовага сына і дзьвюх меншых дочак. Сын скончыў сёлета Менскі РТІ і разьмеркаваны на працу ў Менск. Старэйшая дачка ў Маскве, меншая скончыла нейкую сярэднюю сьпецыяльную навучальную ўстанову мастацка-прыкладнога профілю і цяпер працуе ў Менскім метрабудзе.

Сам Грыша, шмат гадоў маладзейшы за мяне, ужо… на пенсіі. Гэта зусім дзіўна. Яму ж няма і пяцідзесяці! Кажа, што “па стане здароўя”, быццам бы па прычыне “псіхалагічнага захворваньня”. Ніхто, кажа, не прапаноўваў мне пакідаць працу. “Я сам пайшоў і сказаў, што працаваць ужо не змагу”. Далі яму сьпярша 150 рублёў пенсіі, пасьля па чырвонцу двойчы памяншалі.

5 кастрычніка 1985 году. Субота. Усюды звычайны рабочы дзень. Марыі сёньня ня будзе: пасьля працы іх пагоняць у нейкі басейн “здаваць нормы па плаваньні на значок “ГПА”. Значыцца, ня будзе і дзяцей: яны таксама на сваіх участках інтэнсіўна будуць працаваць.

Перад абедам мяне наведалі Валянцін Блакіт, Сяргей Законьнікаў. Законьнікаў удзельнічаў учора ў тым самым справаздачна-выбарчым партсходзе. Расказаў крыху пра яго – больш пра сваё выступленьне. Падкрэсьліў, што ў прысутнасьці там М. Дзяльца ён “даў рэзкую ацэнку тыражнай палітыкі Камітэта і абодвух упраўленьняў кніжнага гандлю.”

Яшчэ пасьля сьнеданьня пазваніў Серафіму ў выдавецтва. Гэта было перад Сяргеевым візітам, якога я, дарэчы, не чакаў. Таму мне хацелася сёе-тое даведацца пра ўчарашні сход. Але ж Серафім такі гаварун, што ня надта можа абагаціць нечым свайго субяседніка. Размова наша зьвялася ў асноўным да майго расказу пра сваю хваробу. Я завяршыў гэты расказ абяцаньнем “днямі быць у выдавецтве”.

6 кастрычніка 1985 году. Нядзеля. ...Учора з вечару ў мяне наступіла нейкае незразумелае пагаршэньне здароўя. Вымушаны быў выклікаць медсястру, а яна - дзяжурнага ўрача, зрабілі на дзьве гадзіны раней апошнія ўколы. А ноччу ўсё гэта паўтарылася.

Я, мабыць, перагрэўся ўчора: цэлы дзень у палаце было 28 °С. Я так сябе кепска адчуваў з-за гэтай гарачыні. Можна было б знаходзіцца ў палаце з адчыненым акном. Але мае “супалатнікі” баяцца прамых павеваў ветру, непасрэдных кантактаў з “аголеным” паветрам. Адчыняем дзьверы палаты на калідор, але гэта падманлівы паратунак. Я не хацеў бы ўвесь час дыхаць калідорам! Недзе ў сьвеце, кажуць, ёсьць нейкія кандыцыянеры...

Гэта быў сапраўды крытычны мой час. I, як часта бывае, у такіх выпадках лёгка пазнаецца сапраўдная цана людзей. Мой выпадак (дай, Божа, каб гэта быў толькі выпадак) да- памог мне адкрыць у гэтых сьценах вялікай душы чалавека, выдатнага ўрача. Ім аказалася Валянціна УладзіміраўнаУрбановіч. У мяне, як кажуць, у два ручаі цяклі сьлёзы, калі яна сядзела ў мяне ўгалавах і трымала ў сваёй далоні маю руку.

Увесь дзень адчуваў нейкі дыскамфорт, але прыходзілі хлопцы, і я забываў пра гэта.

Першым адведаў мяне Валодзя Паўлаў. Ен ўсё яшчэ не адышоў, бедалага, ад прымененых поўнай мераю да яго “перавагаў” разьвітога сацыялізму і савецкай дэмакратыі (заўтра якраз Дзень савецкай канстытуцыі). Думае нават “схаваць” свой юбілей.

Пасьля Валодзі, таксама перад абедам, прышоў Вася Жуковіч. Мілы Вася! Яго ніхто і нішто ня выправіць. Ен так далёка заходзіць са сваім чалавекалюбствам. Пананосіў мне столькі ўсяго! Але ж мне нічога такога нельга есьці. Праўда, сёе- тое і можна, але тады “казённы” харч не прымаць. А навошта мне такі “стыль” практыкаваць. Дык што мне рабіць з Васілёвымі смажанымі гарачымі яшчэ нават грыбамі? з яго салатам? запечанымі яблыкамі? пячэньнем?

Відаць, што Вася, што Вера. Дарэчы, сёньня ў яе сьвята - Дзень настаўні- ка. Трэба павіншаваць яе. Васіль кажа, што былыя яе вучні, якіх яна вяла да 3-га класа, ужо з раніцы наведалі яе з кветкамі на кватэры, павіншавалі. Гэта цяпер ужо дзевяцікласьнікі, дарослыя дзяўчаты і хлопцы. I так кожны год яе віншуюць!

Але і гэта яшчэ ня ўсё. Вася, даведаўшыся, што сёньня мы тут сядзім без газетаў, пабег “купіць”. Ен выскачыў з палаты. А мы ўспомнілі, што ў нядзелю кіёскі зачыненыя. Праз некалькі хвілінаў ён прыбег. Нам цікава з чым? I тут ён зьдзівіў нас усіх. Прынёс ледзь ня ўсе цэнтральныя саюзныя і рэспубліканскія газеты! Прытым у двух экземплярах (?!). Я падумаў: мабыць, другі экземпляр узяў, каб павялічыць выручку кіёску, пра работу якога ў нядзелю яшчэ ніхто ня ведае. Мая здагадка аказалася недзе зусім побач з праўдаю, бо Вася заўважыў: “А кіяскёрка ўжо так дзякавала, такая была шчасьлівая”.

7 кастрычніка 1985 году. Панядзелак. Дзень савецкай канстытуцыі. Усеагульны выхадны. Ен адчуваецца і ў нас тут: няма ніякай мітусьні, бо на ўсё аддзялень- не (без рэанімацыі, там ня ведаю) засталіся адзін дзяжурны ўрач, адна сястра, адна раздатчыца, адна няня-прыбіральшчыца і адна разносчыца-посудамыйка. Усе астатнія, апрача дзьвюх, абслугоўваюць і рэанімацыю.

Мне кінуўся зьверху прынесенай учора Васілём газеты “Воздушный транс­порт” (?!) чырвоны, на ўсю паласу лозунг-анонс: “7 Октября - День Конституции СССР”. Ніжэй, справа, на чвэрць паласы - аляпаваты-аляпаваты чырвона-чорны плакат у чырвонай рознай інтэнсіўнасьці (!) і рознай шырыні (!) рамцы.

У самым нізе плаката бадзёра-бадзёра крочаць пад “рассыпанай” канстыту- цыяй дваццаць два чалавекі. “Чалавекаў” дзьве шарэнгі. I мужчыны, і жанчыны - усе роўныя-роўныя. Я сьпецыяльна паклаў на іх голавы аловак-лінейку і нікому з іх не прышчаміў ніводнай валасінкі, ні долечкі каскі, шлема ці фуражкі. Гэта, мабыць, дастатковы “аргумент” на карысьць роўнасьці калгасьніцы (яна тут у хустцы), механізатара (ужо ён са снапом пшаніцы!), рабочых (відаць, усякія тут “задуманы”), з касманаўтам, салдатам і нават міліцыянерам, што ўсіх іх вось прама цяпер, калі захоча, можа аформіць за сьвяточную, хоць і патрыятычную, нецьвярозасьць.

Над раўнюткім-раўнюткім строем чалавечкаў - брудна-чырвоныя сьцягі. Іх багата. Напэўна, мастак задумаў пятнаццаць - па колькасьці саюзных рэспублік. Праўда, вось паліграфія (друкарня газеты “Гудок”, Масква) з-за сваёй тэхнічнай адсталасьці скацілася ў багну бяскласавасьці і інтэрнацыянальнай апалітычна- сьці: як ні лічы, а пятнаццаці сьцягаў не атрымліваецца - то чатырнаццаць, а то і зусім трынаццаць, чортавы тузін.

Уздоўж усёй сьцягавай брудна-чырвонай лініі - брудна-белы лозунг: “XXVII зьезду КПСС - достойную встречу” (на патрэбны паводле правапісу клічнік не хапіла месца). А па-над сьцягамі - брудна-чорныя абрысы Крамля з брудна- чорнымі зорамі на брудна-чорных вежах, з брудна-чорным сьцягам над брудна- чорным купалам Крамлёўскага палацу. Рассыпаныя на дзьве трэціх плакатнай плошчы брудныя старонкі Канстытуцыі прыціснутыя зьверху арыгінальным прэсам - брудным чырвоныя гербам СССР.

Разгортваю ўнутраны разварот газеты. Тут ужо суцэльная гразь, суцэльны бруд. Разварот называецца “Два мира - два образа жизни”. 3 левага боку па вертыкалі - пяць брудна-чорных здымкаў “шчасьлівых савецкіх людзей”. 3 правага - столькі ж здымкаў яшчэ горшай (і значна горшай!) якасьці пра “ня- шчасных” працоўных капіталістычнага сьвету. Прачытаўшы зьмешчаны тут тэкст, можна падумаць, што там сапраўды Архіпелаг ГУЛАГ, няшчасьце і сьмерць.

Запішам для памяці самых адказных людзей за нумар, прысьвечаны савецкай дэмакратыі - галоўны рэдактар Ю.В.Панамарэнка. Цэнзар: БО 1189.

А можа, “Правда” - галоўны носьбіт савецкай дэмакратыі сёньня выйшла без умяшаньня цэнзуры? Гляджу на звыклае месца. Есьць: Б01782. Каб заблы- таць справу тут побач, пасьля кропкі, паставілі яшчэ адну пяцізначную лічбу: 5О1О2. Зусім можа быць, што нумар чыталі два цэнзары. А тое “Б” прыставілі толькі першаму.

А як у газеце “Советская торговля” наконт цэнзуры? Есьць: БО491О. А вось нешта падобнае на той, другі, нумар у “Правде”. Пасьля цэнзара тут стаіць: “Инд. 5О12О”. Есьць пару беларускіх сьвяточных газетаў. “Знамя юности”. Лі- тары цэнзарскія нам ужо вядомыя: АТО3518. А вось той самы загадкавы нумар аформлены як “Индекс 63851”.

Сьвяточны “Фізкультурнік Беларусі” - ня горшы за людзей. I яго чытаў цэнзар - АТ О352О. I мае ён таксама той “Индекс О3О53”. Небясьпечнае пада- бенства з цэнзарскім нумарам. Эх, некаму можа ўляцець!

У апошні момант я высьветліў цікавую рэч, пагартаўшы газеты двух-трох апошніх дзён, што стосікам ляжаць на маім белым пісьмовым стале. Я цяпер працую за “жалезным столікам”, які прыстаўляеца да ложка ў рэанімацыі. За ім можна сядзець нармальна, а можна яго “рабочую” паверхню павярнуць на свой ложак. Газеты ЦК КПСС (і “органы”, і “газеты”): “Правда”, “Социалисти­ческая индустрия”, а значыць, упэўнены я, што і “Сельская жизнь”, а таксама “Известия” усе пасьля шыфру і нумару цэнзара пасьля “замыкаючай” кропкі ставяць свой пяцізначны індэкс без слова “Индекс” перад ім. Астатнія цэнт- ральныя і рэспубліканскія газеты ўсе слова “Индэкс” ці “Инд.”ставяць перад адпаведнаю лічбаю.

8 кастрычніка 1985 году. Постканстытуцыйны аўторак. У стане здароўя - ніякіх зьменаў на лепшае, нават наадварот. Затое надзвычайна прыемная мне падзея ўсё-такі адбылася ў гэтыя дні.

Маё набытае нядаўна ў Нясьвіжы знаёмства з маладым клерыкам Генрыхам Акалатовічам жыве ў ім і разьвіваецца. Тое самае павінен сказаць і пра сябе. Мне неабыякавы ягоны лёс. Я хацеў бы, каб пасьля Рыгора Каласоўскага гэтую важную вельмі парафію заняў менавіта ён, Генрых. I вось ён цяпер у Рыжскай духоўнай семінарыі. Відаць, не экстэрнам будзе здаваць экзамены, а, можа, прынялі на апошні курс? У бліжэйшы час буду ведаць усё больш падрабязна. У тым ліку і пра непазьбежны “кантакт” з партыйным “біскупам” БССР А. Залескім.

Генрых на мой Менскі хатні адрас прыслаў вельмі мілы ліст. Можна нават сказаць ня ліст, а цэлую бандэроль: у адным канверце (філатэлістычна цікавым) ён даслаў ліст і шматкаляровую паштоўку “Citta del Vaticano. Ріа77а е Basilica di

S. Pietro”. Даражэй за ўсё ў гэтым цудоўным фотасувеніры тое, што на ім маецца добры wizerunek найвялікшага Чалавека сучаснасьці Яна Паўла II, а на адваротным баку - аўтограф Генрыха: цёплыя словы, выказаныя ў такой форме, ад якой, чым больш адвыкаюць мае вочы і вушы, тым вастрэй адчувае маё сэрца...

Гэтак сімпатычна павіншаваў мяне Генрых з маімі імянінамі! Я абавязкова па- дзякую міламу Генрыху за перажытыя мною хвіліны шчасьця. Мне трэба напісаць яму добры ліст. Лепш за ўсё было б сустрэцца з ім: ёе павінен стаць беларускім, а ня польскім сьвятаром! Беларускія палякі-католікі павінны зразумець, што Каталіцтва на Беларусі найлепш будзе разьвівацца ў беларускай нацыянальнай форме. Менавіта гэтаму працэсу трэба ўсяляк спрыяць. Лепшая частка беларускай інтэлігенцыі будзе ня толькі ўсямерна вітаць і падтрымліваць гэту вялікую справу, але і возьме гэтую цяжкую ношку на свае плечы і будзе рухаць яе наперад.

9 кастрычніка 1985 году. Серада. Сёньня чарговы дзень “здачы” крыві на ўсякія аналізы: узялі кроў з вены “на трансанімазу” з пальца на згортваемасьць і на агульны аналіз. Вельмі не люблю той першы “забор”. Зрабілі таксама і ЭКГ. Усё гэта рыхтуецца для дакладу прафесару Я. В. Бардзіну, які павінен быў прыехаць для кансультаваньня хворых.

Прафесар быў нават і на гэтым паверсе, але ж і адгэтуль тэрмінова некуды выклікалі. На хаду, кажуць, кінуў: “Буду цяпер ужо хіба што толькі ў пятніцу

- калі ня будзе больш трох кансультацыяў у паліклініцы”.

Атрымаў сёньня другі укол рэтабаліла. Здаецца, усяго будзе тры. Апошні

- праз тыдзень.

Пасьля 17-й гадзіны, апрача сям’і, былі Вірынея Пятроўна і Жанна Сьця- панаўна (супрацоўніцы выдавецтва “Мастацкая літаратура” - рэд.). В. Жыжэ- нка далажыла, што даручэньне маё выконваецца нармальна наконт выданьня кнігі-малюткі да 1ОО-годдзя Цёткі. Укладаньне робіцца Хв. Жычкам, мастацкае афармленьне робіць Мікола Купава - так, як я і сказаў.

Такім чынам да юбілею выдатнай паэткі будзе яе незвычайны зборнічак, а таксама кніга пра яе Валі Коўтун.

Менш аптымістычная была інфармацыя Ж.Шалянок. Толькі днямі стала вядома памылка нашай вытворчай службы, дапушчаная ў канцы верасьня - гэта ж і канец III-га кварталу году. Дык вось. кнігі на 7 тысячаў рублёў закінулі на адну кніжную базу, а рахунак за іх выставілі другой базе. Цяпер гэтых 7 тысячаў не хапае да выкананьня плану рэалізацыі, значыцца кіраўніцтва будзе аштрафаванае Камітэтам.

10 кастрычніка 1985 году. Чацьвер. У 12 гадзінаў дня наведаў Варлен Бечык. Ен ужо выпісаўся з бальніцы (лячыўся ў хірургічным аддзяленьні 3-й клініч- най), цяпер на бальнічным. Кажа, што ў яго язва зарубцавалася. Дай Бог. Я вельмі хацеў бы бачыць яго хутчэй на працы. Ен там ураўнаважвае Серафіма, зьмякчае яго жарсткаватыя адносіны да людзей.

Варлену трэба абляпіха. Як бы гэта дапамагчы яму?

Варлен даволі цікава зьявіўся да мяне: у навюсенькім белым халаце, нават з крамнаю этыкеткай. Ен жа некалі быў разам з Серафімам у мяне. Няўжо забыў парадкі тутэйшыя? Там, праўда, у 3-яй, прапускаюць толькі ў белых халатах. Ды яшчэ і правераць, ці іх халат (па “фірменых” штампах).

На абходзе я сказаў урачу, што варта б памяняць ужо мне схему лячэньня, паколькі гэтая стала неэфектыўнай. Хоць начны укол перанесьлі на 24 гадзі- ны, а сплю ўсё роўна 2-3 гадзіны. Мабыць, памянялі: у 13 гадзінаў прынесьлі ўдвая менш таблетак. Не хацелася пераправяраць: кожны раз у такіх выпадках “высьвятляецца”, што “забылі” нешта пакласьці.

Сёньня на Лазара Давыдавіча “найшло” натхненьне і ён так грунтоўна і хораша расказваў пра фарфоравую вытворчасьць.

Я ня ведаў, што гатунак гэтага посуду пазначаецца паводле міжнароднага стандарту: 1-ы гатунак - усе знакі і неабходны тэкст на донцы, як правіла, пішацца чырвоным колерам; на 2-ім гатунку - сінім; на 3-ім - зялёным.

Наогул ён сёньня валодаў нашай увагаю. Рагатаў скрозь сьлёзы, што ў яго сваякоў цэлае лета, аж дагэтуль, няма ў доме халоднай вады! З усіх кранаў цячэ толькі гарачая. Калі трэба памыцца, скажам, наліваюць на ноч ванну гэ­тага кіпеню і чакаюць ноч, пакуль астыне. А раніцаю хуценька арганізоўваюць мыцьцё!

Шмат расказваў, як стваралася ў Менску фарфоравая вытворчасьць. Пра ролю ў гэтай справе славутага Дулеўскага фарфоравага заводу, на якім мінчане праходзілі месячную практыку (1О чалавек) і прывезьлі з сабою сьпецыялістку вышэйшага класа, якая тут усё і арганізавала з дапамогаю тых навучаных.

Упершыню мне стала вядома, што “золата” на фарфоры гэта не абы-якая фарба, а сапраўднае золата. Усе залатыя каньцікі і іншыя ўпрыгожаньні нано- сяцца рэдкім 10%-ным золатам. Яго завод атрымлівае паводле сваёй заяўкі з Дулёва фельдсувязьзю.

Чарапкі з “золатам” трэба пасылкамі дасылаць у Сьвярдлоўск. Нярэдка такая пасылка каштуе заводу з паўсотні рублёў, а вышлюць са Сьвярдлоўску за здабытае з іх золата. каля рубля.

11 кастрычніка 1985 году. Пятніца. З 1О-га па 11-ае кастрычніка ўсю ноч спаў добра. Праўда, прачнуўся недзе каля трох гадзінаў і адразу заснуў. Можа, наступіў пералом? Што ўсё-такі папярэднічала гэтаму?

Пасьля вячэры ў мяне была яшчэ мая фынка (дачка - рэд.). Прынесла мне адэкалон, галубіку, інжыр і “капейкі” на газеты. Быў яшчэ таксама і Коля (тут і далей Мікола Шэляговіч - рэд.). Раптам, зусім нечакана зайшла загадчыца аддзяленьня Iрына Аляксандраўна. Аляшкевіч. Завітала сьпецыяльна да мяне. Памерала ціск. Ен аказаўся высокі - 16О/1ОО! Гэта яе расхвалявала. Я не сказаў свайго меркаваньня, што гэта папярэдняя гарачая дыскусія, што была паміж намі, магчыма, выклікала такі ціск. А тэма дыскусіі - у асноўным Колевы клопаты, пастава крывічанаў да яго справы і некрывічанаў, а такіх як А. Раза- наў, В.Сёмуха, я і іншыя, хто аддае сваё жыцьцё служэньню Беларусі, але ж і свайго не цураецца, і такіх, як X. Y. хто робіць на беларушчыне кар’еру, а сваё гоніць прэч нібы якога нячысьціка, а заадно перасьледуе Колю, баіцца мець з ім што-кольвечы агульнага.

Iрына Аляксандраўна, даведаўшыся, што я амаль ня сплю ўсю ноч, ня гледзя- чы на тое, што апошні комплексны ўкол даюць мне аж у 24 гадзіны, прыняла рашэньне замяніць гэты ўкол уколамі седуксена - таксама ў дванаццаць ночы. Да гэтага яшчэ прынесьлі мікстуру Маркава і нейкую таблетку.

Сапраўды спаў. !рына Аляксандраўна прыбегла праведаць мяне каля сямі раніцы, я толькі-толькі прачнуўся, але быў яшчэ ў пасьцелі. Такі эфект ёй вельмі спадабаўся.

А што ж будзе без такой “цяжкай” артылерыі? фына параіла, як толькі прачнуся, адразу ж прыняць сустар: калі фортэ - адну таблетачку, а калі мітэ

- дзьве. Я зрабіў гэтак пры ёй.

Сёньне не прыйшлі браць кроў “на згортваемасьць”. Указаньне ўрача, ці забыла лабарантка? Хутчэй за ўсё другое. Бывае, што прыходзіць якая з гэтай мэтаю і раптам высьвятляе, што забыла ўзяць секундамер!

Здаецца і гіпарын пачалі калоць радзей. Было аж чатыры разы ў дзень. Мабыць, пакінуць два.

Вельмі сімпатычныя наведвальнікі былі ў мяне сёньня, цэлы дзень.

Яшчэ толькі пачаўся “ціхі час”, прыбег Вася Жуковіч. Зноў усе газеты Савец- кага Саюзу, вялізная белая хрызантэма і... вялікі кавун. Думаю, што ён чуў пра параду прафесара Панова, і вось табе маеш. Доўга ня быў ён, улічваючы наш пасьляабедзенны адпачынак. Сказаў, што нават сьпяшаецца некуды, у нейкую камандзіроўку на тыдзень.

Мая Галька! (дачка - рэд.). Як заўсёды з прыгажэнным букетам кветак. “Па- глядзіце, якая прыгажэнная наша восень”, - сказала да ўсёй палаты, паказваючы агромністыя сонцападобныя чырвоныя геаргіны.

Але ж быў у яе яшчэ даражэйшы падарунак мне - “Стансы” Дж. Г. Байра- на ў яе ўласным перакладзе на беларускую мову. Прызналася, што гэты твор пакарыў яе яшчэ ў восьмым класе. “I вось толькі цяпер дайшлі мае рукі да гэтага шэдэўру”.

Вельмі ўзрадаваў мяне візіт Сяргея Дубаўца. Прыехаў са сваёй ссылкі. Пра тое, што я ў бальніцы, яму сказаў Алесь Разанаў. Хату яму ў Гомелі пакуль не даюць. Трэба неяк шукаць яму месца ў выдавецтве. Добра мы з ім пагаварылі пра творчасьць нашага любімага Уладзіміра Караткевіча, пра стан выданьня яго апошняй паэтычнай кнігі “Быў, ёсць, буду”, пра некагорыя нюансы падрых- тоўкі васьмітомнага Збору Яго Твораў. Я сказаў сваю ідэю наконт дадатковага тому эпісталярнай спадчыны і сьпецтому яго малюнкаў з дадаткам пласьцінкі з ягоным голасам.

Нарэшце паказаўся Лёня Дранько-Майсюк - ён быў у калгасе, і я ўжо засу- маваў па ім. Такім галантным зьявіўся, “хоць і ў кепачцы жоўтай вельветавай”: Галі пацалаваў руку, кожнаму з нас (Сяргею і мне) пакланіўся, чакаючы, пакуль кожны з нас не падаў яму рукі. Што ты скажаш! Сапраўдны беларус - гэта сапраўдны еўрапеец. Хоць шмат хто імкнецца карміць нас думкаю пра нашую быццам усебаковую блізкасьць да “вялікага ўсходняга брата” і ледзь ня кроўную роднасьць з ім. Не! Сярод тых дэбілаў, як называюць цяпер свой заўсёды п’яны “ў сьцельку” народ цьвярозыя яго прадстаўнікі, такіх Галін, такіх Сяргеяў, такіх Леанідаў няма і ў бліжэйшае стагоддзе ня будзе!

Ды мы і ня хочам гэтай блізкасьці! Марныя іх намаганьні “адарваць” нас ад балтаў і готаў. Няхай скажуць нам добрае дзякуй за тое, што мы ім далі сьвятло навукі, аддавалі на працягу стагоддзяў сваіх баяраў Кабыл-Раманавых, сваіх Дастаеўскіх, сваіх Глінкаў, сваіх Някрасавых, сваіх Твардоўскіх, сваіх Гагары- ных, сваіх Церашковых. Што мы іх навучылі і кнігі пісаць, і кнігі друкаваць, і палацы і храмы будаваць, і палацы і храмы расьпісваць, і законы пісаць, і законы кадэфікаваць і г. д. і г.д. і г. д. і г. д.

Гледзячы на гэтых трох маладых, я цешыўся беларускай здаровай залатою зьменай. Я сюды далучыў і тых юнакоў - маіх сяброў, што летась аднаго з іх я паслаў у праваслаўныя сьвятары, а сёлета рыхтую аднаго з іх на беларуска- га каталіцкага сьвятара. I такія хлопцы ў мяне не выводзяцца. Яны чакаюць толькі майго слова.

У сувязі з апошнім, я таксама падумаў: “А знайдзі на ўсю “вялікую Расею” хоць аднаго рускага выдаўца, які менавіта так зацікаўлены быў у падрыхтоўцы такой зьмены сучаснай рускай інтэлігенцыі”. Што датычыцца рэлігійных храмаў, дык кожны з тых выдаўцоў абыдзе іх дзясятаю дарогаю, каб яму, камуністу не зрабілі заўвагу ў райкаме ці ня выключылі з роднай партыі. Я ж хаджу ў храмы ўсіх рэлігіяў, якія вызнае мой беларускі народ.

Позна вечарам быў Эдуард Скобелеў. Ен прыехаў з міжнароднага пісь- меньніцкага сімпозіуму, што праходзіць у Ленінградзе па пытаньнях вайны і міру. !ван Чыгрынаў і Віктар Казько засталіся там да 13 кастрычніка. А Эдзік выступіў, здаецца на секцыі публіцыстыкі, да якой ён быў прыпісаны, і ўцёк.

Крыху расказаў пра сваё выступленьне. Думаю, што ён што-небудзь імправізаваў па памяці, але ж падобнае на рэха яго “Катастрофы”. Нарэшце мне трэба было б неяк узяцца за гэты раман. Я ж адолеў толькі ўступ і старонак 5-7 у розных месцах - такая часам у мяне метода.

Апошняй ад мяне пайшла, вядома, мая жонка. Нанесла мне ўсялякіх ле- каў-прысмакаў - галубіку, інжыр, што даслалі з Сочы. Я прасіў яе, каб заўтра адпачыла хоць раз за доўгі час, каб ня ехала на тую дачу. Адной жа да таго ж яшчэ і сумна будзе. Дый навошта так надрывацца!

Вечарам, пасьля ўсяго, я ўважліва прачытаў Галіну працу. Я быў вельмі зьдзіўлены такой дасканаласьцю. Яна мне сказала: “Ты не ўжывай гэтае слова, бо я ведаю свае хібы, хоць мне таксама сапраўды падабаецца”.

Пашкадавала вельмі, што не здагадалася прачытаць свае “Стансы” тым цу- доўным дасьведчаным хлопцам, што былі ў мяне - Лёню і Сяргею.

12 кастрычніка 1985 году. Субота. Зноў учора быў седуксен, і зноў я паспаў нармальна.

Дачытаў “Успаміны пра Iлью Гурскага”... Чытаў усю падрад, як вельмі рэдка я раблю гэта. Багата рабіў падкрэсьліваньняў простым алоўкам прама ў кніжцы. Багата якіх старонак вынес гэтым жа алоўкам на форзац, каб пасьля лягчэй было знайсьці. Агульнае ўражаньне: кніга не абавязковая. Яе магло б і ня быць. Усе 32 успаміны не адрозьніваюцца арыгінальнасьцю. Ніводзін з іх не зьмяш- чае хоць адзін больш-менш цікавы факт, момант, эпізод. Такі, які зацікавіў бы чытача, узяў бы яго, як кажуць, за жывое, каб чытач ці зарагатаў, ці заплакаў. Каб ён захацеў прачытаць гэта яшчэ некаму хто “трапіцца пад руку”.

Зьмест усіх успамінаў такі: “Яшчэ юнаком ён бараніў краіну Саветаў ад інтэрвентаў... назаўсёды засталася ў сэрцы непрымірымасьць да ўсіх, хто гатоў быў пасягнуць на заваёвы савецкага народу. Калі пачалася Вялікая Айчынная, Iлья Данілавіч з першага дня становіцца ў строй абаронцаў Радзімы. Пры газеце “За свабодную Беларусь” ён стварыў яшчэ і “Партызанскую дубінку”, якая вельмі прыйшлася даспадобы і чырвонаармейцам, і партызанам” (с. 115).

Амаль усе расказваюць, які ён уважлівы і строгі быў рэдактар часопісу “Беларусь”. Творы яго, што сапраўды ніжэй усякай крытыкі, нідзе не разьбіраюцца. Усюды гучыць прыкладна такое апраўданьне: “У сваёй творчасьці ён стараўся падымаць галоўныя, найважнейшыя тэмы нашага жыцьця. Такімі былі яго п’есы канца двац- цатых і трыццатых гадоў, такім быў яго раман “Вецер веку” і іншыя творы. Ен добра разумеў, што літаратура служыць камуністычнаму выхаваньню працоўных, і ў меру сваіх сілаў і здольнасьцяў стараўся вырашаць, адгукацца на найбольш важныя тэмы жыцьця, імкнуўся быць на пярэднім краі літаратуры” (с. 132).

“...Пазіцыя партыйнасьці ніколі не разыходзілася з прынцыпамі партыйнасьці літаратуры і мастацтва” (с. 63).

Характэрныя фотаілюстрацыі ў кнізе:

- тут і сядзіць ён нібыта сапраўдная нейкая вартасьць - напышліва глядзіць “удалячынь”, узыўшы акуляры ў рукі;

- стаіць такі ўсьмешлівы малады камісар надзвычайнага батальёну (гэта было тады нешта страшнейшае за “чэка”, за НКВД, называлася такім самым сабачым імем як “ЧОН”);

- сярод рабочых у Маскве пасьля паказу яго антымастацкай камуністычнай п’есы “Качагары”. Тут яшчэ сядзіць адзін такі самы служка НКВД, як Віталь Вольскі;

- а вось роўныя таленты і аднолькава жвавыя даносчыкі - П. Б. і ён;

- ніжэй - здымак 1942 году: ён з М. Лыньковым, К. Крапівою, П. Глебкам, В. Барысенкам. Усе, апрача Глебкі, у нейкіх бязрукаўных аўчынных грубых “камізэльках”, з партупелямі(!), у Крапівы відаць пятліца з адной “шпалаю”, а Глебка - проста ў ватоўцы;

- палосны партрэт, дзе голены “пад Катоўскага” Гурскі ажно з дзьвюма “шпаламі”! Усіх пераплюнуў!

- і з партупелямі па-бальшавіцку - на абодвух плячах;

- а вось з А. Міронавым ужо ў 196О г.;

- вышэй - год 1954: на 2-м зьезьдзе пісьменьнікаў СССР. Хто тут толькі не прадстаўляе беларускую літаратуру! I Макар Пасьлядовіч, і сам Гурскі (на самым ганаровым месцы), і П. Кавалёў, і Т. Хадкевіч, і А. Слесарэнка, і У. Краўчанка і г. д. Есьць, на шчасьце, і тыя маладыя літаратары, што цяпер складаюць славу і гонар нашага краснага пісьменства - М. Танк, Я. Брыль, П. Панчанка;

- а во Гурскі сярод супрацоўнікаў “Беларусі”, дзе найбольш эфектна гля- дзіцца такі класік, як !ван Кудраўцаў: ледзь-ледзь нядаўна не выпусьцілі, а літаральна выштурхнулі яго бездапаможную, але ўра-патрыятычную парты- занскую мазьню;

- ого, Гурскі ў цэнтры ўвагі на пленуме СП БССР у 196О годзе!

Палова з усіх успамінаў пісалася сьпецыяльна для гэтай “кнігі”, апроч таго,

значная частка пісалася таксама па просьбе Марыі Якаўлеўны, а восем “успа- мінаў”, што напісаныя былі па-руску, пераклала сама яна.

У “кнізе” я пакінуў 140 сваіх заўвагаў і пажаданьняў, 57 старонак вынес на форзац. У асноўным мая праца была выкліканана абурэньнем ці ўра-патры- ятызму, ці прымітывізмам Гурскага і Гурскаўцаў.

13 кастрычніка 1985 году. Нядзеля. Цяпер так і хочацца пачынаць кожны запіс з інфармацыі пра стан здароўя. Тое наступіла ці “наехала” на мяне толькі гэтымі днямі - калі паламаўся мой стэнакардычны стэрэатып, калі перастаў спаць. Ну, дык вось: сёньня спаў ледзь не да дзявятай гадзіны раніцы! У панядзелак, калі такая ж будзе і наступная ноч, пастаўлю пытаньне пра выпіску.

Перад абедам наведаў Серафім Андрасюк. Разабралі з ім шмат службовых пытаньняў. Сярод іх:

1. Вылучыць Сьвятлану Расянчук малодшым рэдактарам замест Зіны Жук, якая ідзе ў дэкрэтны адпачынак. Я ўпэўнены, што са Сьветы з цягам часу будзе выдатны рэдактар. I ня толькі! Iнтэлігентная, энергічная, з шырокім кругаглядам. Дый, думаю, яна найлепш адпавядае густу Веры Сямёнаўны.

2. Алесь Рыбак зьбіраецца ісьці з выдавецтва. Трымаць пакуль гэта ў сакрэце, а то могуць некага падкінуць. Мікола Кусянкоў, загадчык хоча Яўгена Лецку. Я таксама ня супраць Лецкі. Нядаўна ён быў у мяне на прыёме, і я нават яго абнадзеіў. Але сказаў, няхай пакуль прымае прапанову “Юнацтва”. Мне хацелася б хутчэй узяць Сяргея Дубаўца. Серафім ўсё-такі з Кусянковым нацэліліся на Лецку. А гэта ўжо перайначыць цяжка.

3. Ніл Гілевіч нават у ЦК КПБ, напэўна, у аддзеле культуры паставіў пыта­ньне пра перавод яго брата Міколы Гіля на пасаду загадчыка рэдакцыі Збораў твораў і выбраных твораў. Дазнаўся, што мы няпэўна вырашылі, неканчаткова. На гэтае пытаньне ў нас з Серафімам аказалася аднолькавая думка. Дарэчы, такая самая думка і ў Сяргея Законьнікава.

4. Валодзю Паўлаву Камітэт ня дасьць сваю Ганаровую грамату да 5О-гадо- вага юбілею. Серафім сказаў, што Дзялец папярэдзіў ужо, каб і не прасілі. Я прапанаваў Серафіму зрабіць у выдавецтве, як сьлед, падрыхтаваць добры загад, прэміяваць звычайнай у такіх выпадках прыміяй - сто рублёў, падрыхтаваць прыгожы цёплы адрас, правесьці сход з кветкамі, выступленьнямі, вершамі. А далей яго справа, як ён паступіць.

5. Паскардзіўся Серафім на Аляксандра Антонавіча, што той крычыць “Чаго гэты прафесар хоча ад пробаў ілюстрацыяў да “Пана Тадэвуша” А. Міцкевіча”. “Прафесар” - гэта Васіль Шаранговіч. I Дзялец націскае, каб фарсіравалі. “Мне сорамна, - кажа ён, - сустракацца з польскім генконсулам”. Я супакоіў Сера- фіма: “Толькі лінія Шаранговіча заслугоўвае павагі: яна за якасьць выданьня. А тыя астатнія - кар’ерысцкія. Такім настроям не патакаць”.

6. На кастрычнік вельмі мала ўзята да выпуску назваў. Здаецца, менш дзе- сяці. Мне Жана Сьцяпанаўна абяцала выслаць план месяца. Я прасіў, каб і “зірнуць” на праект кварталу.

7. Дамовіліся рыхтаваць пасяджэньне рэдакцыйна-выдавецкага савету. Пытаньні: 1) абмеркаваньне праекту плану выпуску літаратуры ў 1987 годзе і плану рэдакцыйна-падрыхтоўчых работ у 1987 годзе (пад выпуск 1988 году); 2) інфармацыя Серафіма пра вынікі ММКВК-85.

8. Адносіны з цэнзураю. Асноўнае - гэта тое, што яны зрабілі там шмат купюраў у 4-ым томе Максіма Гарэцкага, у яго рамане “Камароўская хроніка”. Прынята, кажа Серафім, рашэньне з Камітэтам, каб “падганяць” том пад пат- рабаваньні Цэнзуры. Я прапанаваў абавязкова месцы купюраў - усіх без вы- ключэньняў - пазначаць адпаведным умоўным знакам - квадратнымі дужкамі з шматкроп’ем у іх: [...].

Недзе Серафім чуў, што Валянціна Пепяляева хочуць выгнаць з Галоўліту. Гэта цікава! Значыць, і там ёсьць здаровыя сілы, якім ён стаў косткай ў горле. “Падвядуць”, як таго Аблова. Дай-та Бог!

Дарэчы, Савелія Паўлава “народная чутка” зноў некуды накіроўвае - не ў Дзяржкамвыд, дзякаваць Богу, а адны ў Iнстытут гісторыі партыі, другія

- рэктарам Менскай вышэйшай партыйнай школы. Цуд! Абедзьвюма рукамі прагаласую за гэтыя абедзьве пасады. На культуру беларускую і на гарматны стрэл яго нельга падпускаць.

14 кастрычніка 1985 году. Панядзелак. Дзень не для наведваньняў, а Толя Кудравец прарваўся. Ды яшчэ перад абедам. Маіх сужыцеляў не было, дык хоць удосталь нагаварыліся. Ад тэмы майго захворваньня да міжнародных пытань- няў: у такім ракурсе, што ў маіх старых бальшавікоў-аднапалатнікаў палопаліся б барабанныя перапокі ў вушах. Найбольш, канешне, круціліся вакол Саюзу

- таго, дзяржаўнага кангламерату, і гэтага, якім кіруе Гілевіч.

Зноў гаворка зайшла пра дзіўнае сяброўства: Ніл - Барыс (Сачанка - рэд.). Барыс сказаў Гілевічу, што калі з чарговага зьезду ня выбяруць яго сакратаром, тады ён нават і ня ведае, што будзе рабіць далей. Я ня думаў, што ён носьбіт такога махровага кар’ерызму. Прыгадаем сапраўдных пісьменьнікаў, вялікіх на любыя найпрыдзірлівейшыя меркі, скажам У. Караткевіча, В. Быкава, дый Янку Купалу, - дык яны ж, як агню, баяліся ўсіх пасадаў. Бо пісьменьнік на пасадзе, гэта ўжо ў лепшым выпадку паўпісьменьніка, а затое чыноўнік, а то і бюракрат, на ўсе сто працэнтаў.

Сказаў Толя, што А. Кузьмін, выступаючы днямі на справаздачна-выбарным партыйным сходзе ў Саюзе пісьменьнікаў, сказаў, што сёлетняе зьніжэньне “тыражоў на беларускую літаратуру” - гэта “ў нейкай меры віна таксама і ЦК, што своечасова не адрэагавалі на паніку і скаргі з боку выдавецтва. Больш таго, прызнаў, што “у справе мовы таксама ёсьць віна ЦК”. Вось гэта здорава! Але ж ні ў якім разе верыць нельга гэтым кракадзілавым сьлязам - час ад часу мы ўжо бачылі іх. Сёньня Кузьмін, а заўтра могуць быць той Дзяржыморда Паўлаў ці тая дзева Мазай, і ўсё пойдзе яшчэ горш. Ня-ве-рым!!! I будзем змагацца, змагацца самаахвярна. Я гатоў прынесьці сябе ў ахвяру на алтар маёй Радзімы! Каб толькі яна сапраўды “заняла пачэсны пасад сярод народаў”. Але ж не такі пасад! I не сярод савецкіх народаў! Я не прызнаю такіх народаў. Есьць народысьвету. Народы еўрапейскія. Народы амерыкан- скія. Народы азіяцкія. Народы афрыканскія. Былі паднявольныя каланіяльныя народы жахлівай Расійскай імперыі... Што ж, павод- ле гэтай аналогіі можам замяніць хіба слова “Расійскай” на слова “савецкай”. У такім сэнсе Беларусь займае свой няўтульны куток, паліты крывёю сваіх лепшых сыноў, у жалезабетоннай жахлівай турме мностваў няшчасных, народаў, што абразьліва называюцца са-вец-кі-мі!

Міхал Дубянецкі ў рабочым кабінеце.

Толькі ў гэтым сэнсе я прызнаю ўсё савецкае!

Сёньня на вочы трапіла мне толькі адна газета. Ага! Адразу і здагадаўся, чаму і па па- нядзелках у СССР выходзіць толькі “Правда”. Ну, што ж! Даўно, можа, гадоў з сорак, калі ня больш, я засвоіў сьвятую ісьціну: “В “Правде” нет известий, а в “Известиях” нет правды”. Тым ня менш трэба пагартаць.

Спачатку міжнародная інфармацыя. Ма- ленечкая зацемка “!дзе галасаваньне”. Гэта ўчарашняя інфармацыя з Бруселю, пра да- тэрміновыя выбары ў парламент. Зьвяртае на сябе ўвагу, што ў агульнанацыянальным маштабе ў выбарах удзельнічае 14 вядучых палітычных партыяў. Апроч гэтага, у розных выбарчых акругах сваіх кандыдатаў выставілі з дзясятак драбнейшых палітычных груповак і арганізацыяў.

Я прачытаў уголас сваім палітыканствуючым дзядам і расказаў жывапісна, горача, схапіўшыся з ложку, як гэта робіцца “ў нас”.

За некалькі месяцаў да выбараў намесьнік загадчыка аддзелу арганізацыйна-партыйнай ра­боты ЦК КПБ распрацоўвае профіль чарговага Вярхоўнага Савету. Тут улічвае, колькі трэба (!) ўвесьці туды камуністаў, колькі беспартыйных, колькі мужчынаў, колькі жанчын, колькі ра- бочых, колькі калгасьнікаў, колькі інтэлігентаў, колькі моладзі, нават колькі ўдзельнікаў вайны, колькі ўзнагароджаных ордэнамі і медалямі, колькі паўторных, колькі навічкоў і г. д.

Згодна з гэтай “картаю”, дае цьвёрдае зада- ньне абкамам партыі - па ўсіх гэтых “катэгоры- ях”. Абкамы азадачваюць райкамы партыі. Тут ужо “дзеляць” паміж раёнамі, бо ня ў кожным сельскім раёне можна выбраць індустрыяльнага, скажам рабочача і г. д. Тут “расьпісваюць” і вы- клікаюць чалавека, якому і ня сьнілася нічога падобнага: “Мы, Нина Ивановна, очень высоко ценим ваш труд. За это мы думаем выдвинуть вас в депутаты Верховного Совета. Вы тольконе вздумайте отказываться. Вам же будем платить ежемесячно по 100 рублей. Ну, а там, какое письмо раз, два раза в год получите от избирателя, - мы на него вместе и ответим. А поедете на сессию, там и апельсинов купите и с одежды чего-нибудь. Ну, поздравляю и пока никому ни слова о нашем разговоре”.

“На месцах” на такіх кандыдатаў у кандыдаты ў дэпутаты складаюць харак- тарыстыкі, асабовыя лісты і высылаюць таму рэспубліканскаму босу. Гэты пільна вывучае з пераправеркаю у КДБ (абавязкова!) і едзе ў Маскву. Там зноў “сьпецы- ялісты” па чалавечых душах калупаюцца ва ўсіх гэтых паперах, абавязкова робяць заўвагі, часам вельмі непрыемныя, як правіла, бракуюць (!) некалькі кандыдатаў у кандыдаты і праз некалькі дзён адпускаюць “рэспубліканскага” боса дамоў. Гэты склікае давераных кіраўнікоў абласных з машыністкамі, выдзяляюць ім недзе месца і перадрукоўваюць ўсё на чыстую. Пасьля гэта афіцыйна з пералікам будучых кандыдатаў зацьвярджаецца (!) на Бюро ЦК (!).

I вось пачалася адкрытая частка паршывай камедыі - зганяць людзей на перадвыбарны сход, і нехта, маючы сакрэтнае даручэньне, вылучае тую самую Ніну Іванаўну - пасьля, вядома, Брэжнева ці Андропава, ці Чарнен- кі, ці Гарбачова, ці іншага падобнага “дэмакрата”. Як толькі нехта выгукне незапланаванае прозьвішча, тады робяць выгляд, што яго проста не было, прагаласуюць - абавязкова адзінагалосна - за члена палітбюро Імярэка і “нашую даярку Ніну Пшык” і падзякуюць у рэзалюцыі партыі як добра пры ёй гэтым пшыкам.

Гэта самая складаная і нябачная, сакрэтная частка работы “блоку” (!?) ка- муністаў і безпартыйных (!?). А пасьля пачаўся масавы сьпектакль, праўдзівей кажучы, цыркавое прадстаўленьне: “падтрымка” “кандыдата”, “выступленьне” “даверанай” асобы - таксама вызначанай зьверху, збор “заяваў” “кандыдатаў” на сваю згоду балаціравацца па гэтай акрузе. Ну і самы цырк, якога яшчэ цы- вілізаваны сьвет ня бачыў - гэта сам дзень “выбараў”.

Перад гэтым яшчэ “агітатары” складаюць сьпісы выбаршчыкаў, некалькі разоў “правяраюць”, разьвесяць на сьценах дамоў біяграфіі “кандыдатаў”, напісаныя абавязкова ў ЦК.

У памяшканьні выбараў будзе буфет з дэфіцытнымі прадуктамі - хто раней прыбяжыць, таму дастанецца, - канцэрт самадзейнасьці.

Ніколі я ня бачыў, каб у гэты дзень не было перадвыбарных лозунгаў. А паводле Палажэньня пра выбары агітацыя ў дзень выбараў спыняецца.

Есьць і “кабіна” для тых, хто хоча зайсьці і прачытаць бюлетэнь ці бюлетэні. Туды баяцца ўсе заходзіць, каб не западозрылі, што будзе выкрэсьліваць. Я, калі іду галасаваць (а я не заўсёды хаджу), кожны раз заходжу і кожны раз бачу там вузенькую ў далонь дошчачку, што імітуе стол, на ёй ляжыць кавалак грубай тканіны (ляжыць ці нават прыбіты), каб, калі будзеш выкрэсьліваць, парваў бюлетэнь і, каб тыя, што за сталом, убачылі гэта. Але я, праўда ня бачыў там ніколі альбо зусім алоўка, альбо ён там ляжаў... зламаны.

А яшчэ паўсюднае парушэньне, што стала нормаю: адзін “галасуе” ледзь не за цэлую вуліцу. Ідзе, скажам, маці сямейства “галасаваць” за ўсіх сваіх, выбягае суседка і папросіць “укінь там і за нас, галубачка: і няма калі туды плесьціся і ня хочацца”. I такіх некалькі просьбаў атрымлівае жанчына, пакуль ідзе па вуліцы. I дзіўна. Там ня толькі што аддадуць бюлетэні за ўсю яе сям’ю, што супярэчыць палажэньню, але яшчэ часам і спытаюць, “а больш ні за кога ня будзеце браць?”

Не абыходзіцца і без фальсіфікацыяў падлікаў галасаваньня. Вось пра гэта я сваім вернападданым дзе з рогатам, а дзе з абурэньнем і расказваў на тэму: “Блок камуністаў і беспартыйных”.

А вось нявялічкі артыкул Лютара Герэке з “Нойес Дойчланд” “На службе быту”.

Кінулася ў вочы такая “цыфір”. У 1970 годзе на сто нямецкіх (усходніх, вядома) сем’яў прыпадала 16 легкавых аўтамашынаў, а ў 1984 годзе - ужо па 44. Халадзільнікаў - адпаведна 56 і 99; пральных машынаў - 54 і 89.

Есьць над чым падумаць савецкім камуністам (там таксама ідзе ад імя САПГ!

Уважліва прачытаны і артыкул “Дом сібірака”. Цяпер мяне гэты край за- цікавіў. Па шматлікіх прычынах. I з расказаў Славы Д. I з плачу і абурэньня таго самага Жукава, артыкул якога я пераказваў. I, бадай што, сядзіць ува мне недзе глыбока ў сэрцы гэты Сібір - як краіна ссылкі маёй сям’і, якую пераш- кодзіла вайна, як край, “вакол якога я сам столькі гадоў хаджу і нейкім цудам ратуюся. I нарэшце, мяркуючы па інфармацыі Жданава, там загінулі, гінуць і будуць гінуць далей ад п’янства, ад дэградацыі сотні тысячаў, мільёны нашых беларусаў, прыбалтаў, украінцаў, палякаў, немцаў, што асабліва ў вялізных колькасьцях бальшавікі гналі і гоняць іх туды, на выміраньне і асіміляцыю. О, Божа! А з кім там нам асімілявацца?!

Ну, дык дом сібірака, у якім і я мог бы жыць (а можа, яшчэ і пажыву?!).

У ім там жыльлёвая плошча на паўтара-два метры нават меншая, чым “на жыхара сярэдняй паласы”. Назіраецца тэндэнцыя да павелічэньня гэтага разрыву.

Жытло сібірскае, як тут піша інжынер-архітэктар, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР з гораду Навасібірску, да таго ж і менш добраўпарадкавана і халоднае(!). А мы ведаем, як “добраўпарадкаваны” расейскі вясковы дом! - Сьмех на дроце, як кажа сімпатычны і дасьціпны Саламон Юльевіч Бусловіч.

Сібіракі і паўночнікі, чытаем мы далей, ужо згортваюць індывідуальнае жыльлёвае будаўніцтва (у пачатку 5-годкі на Кубані такога будаўніцтва ад усяго, з дзяржаўным, вялося 48, 6 %, у Заходняй Сібіры - 10, 7 % , а ва Усходняй

- 8 %! Прыгадаем таго Жданава, можа, дэбілы вырашылі, што жыць у адной хаціне сотні чалавекам - цяплей, чымся чатыром, пяці?..

Аўтар горача прапануе лес для “індывідуальнага” сібірскага будаўніцтва.

Дзе ж гэты каштоўны ня толькі домабудаўнічы матэрыял? Давай працытуем жывога саноўнага сібірака, аўтара гэтага артыкулу!

“Прыгадаем, як пры ўзьвядзеньні Брацкай і Усьць-Iльінскай ГЭС былі залітыя дзясяткі мільёнаў кубаметраў першасортнага нясьсечанага лесу (з-за якога цяпер рэзка пагаршаюцца эксплуатацыйныя якасьці гэтых вадасховіш- чаў, цяжкім зрабіўся рух воднага транспарту, гіне рыба). I ў той жа самы час кіраўнікі будоўляў разам з гарадскімі выканкамамі чамусьці забаранялі будаваць у ініцыятыўным парадку драўляныя дамы”.

Цяпер, паслухайце, людзі добрыя: рыхтуецца стварэньне чарговай элект- растанцыі Ангарскага каскаду - Багучанскай. Дык вось Краснаярскае краявое упраўленьне па справах архітэктуры таксама выкрэсьліла з праектаў будаўніцтва такіх дамоў. А што ж робіцца?

“Для пабудовы жылых дамоў у лесе Міністэрства энергетыкі і электрыфікацыі СССР завозіла ў Сібір буйнапанельныя дамы. з Таганрогу, але не дапускала выкарыстаньня на будаўніцтва мясцовага лесу!” Прытым, скажам, таго, што заўтра на вякі вечныя апынецца пад вадою...

У нас тут у наяўнасьці тыя палажэньні палітэканоміі капіталізму (марк- савага), дзе Карл Маркс паказваючы куды больш лагодныя супярэчлівасьці адпаведнасьці “производственных отношений” сваім “производительным силам” патрабаваў, што другія павінны рэвалюцыйным шляхам зьвергнуць першыя, якія ўжо скоўваюць іх разьвіцьцё”. Дарэчы, я яшчэ ў савецкіх умовах нідзе ня бачыў іх адпаведнасьці. Шлюб іх супрацьзаконны з першых дзён. I лепшыя людзі Расіі, як Г. В. Пляханаў, паказвалі на гэтую зьяву і прадказвалі бяду. Але бяда, на жаль, ня Леніна і яго халуёў напаткала, а ўвесь шматмільённы народ. Як нам выйсьці з гэтай бяды?

15 кастрычніка 1985 году. Учора вечарам я наведаў Аляксея Гардзіцкага. Ен ляжыць на пятым. Туды пад’ехаў ліфтам(!). Аляксею зрабілі аперацыю на апендыцыт. I, як вельмі часта тут бывае, адным парэзам не абышлося. Утварыўся інфільтрат (можа, скальпель, вату ці бінт забылі там!) і рэзалі зноў. Маю ж Iрынку тройчы рэзалі. Ледзь зусім не зарэзалі!..

У Аляксея застаў Анатоля Вярцінскага. Ен ня ведаў, што і я тут. Але ж як ён хораша ў той раз абышоўся са мною: напісаў ліст, паведаміў, што мае сына

- таленавітага кардыёлага, што хацеў бы мяне “паказаць” яму. А сёньня спытаў, можа што з лекаў патрэбна. Наогул сімпатычны чалавек. I гэта я ня толькі на сабе адчуваю.

Аляксей выглядае добра. Ну, ён жа і ёсьць прыгожы чалавек, яшчэ не схварэўся, як кажуць, таму і прыгожы. Але ляжаць, мабыць, будзе даўгавата. Ці цяпер усё лечаць “паскораным” метадам.

З Толем спускаліся на мой чацьвёрты пешшу, і мяне не хапіла на такую адлегласьць! Нітрагліцэрыну са мною не было: сьціснула пад грудзінай.

Я ўбачыў на лесьвічнай пляцоўцы крэсла перад тэлефонным столікам і сказаў Толю, што трэба патэлефанаваць дамоў. Хоць мне і з ім хацелася яшчэ пастаяць. Так мы рассталіся. Я крыху пасядзеў спакойна і сапраўды набраў свой хатні нумар. Прызнаўся, чаму званю. Атрымаў законную вымову, чаму пускаюся ва ўсякія ваяжы, ня маючы пры сабе нітрагліцэрыну.

Гэта ўсё пра ўчора. А сёньня, цяпер, 16.15, нічога надзвычайнага не было. Пульс нармальны, ціск 140/80, на правай руцэ 150/80. А мне здаецца адзін малодзенькі ўрач (яна!) запеленгаваў левую руку з тэндэнцыяй да павышанага ціску. Трэба пераправерыць. Яна яшчэ казала пра такога хворага, у якога розьніца ў руках аж 30 адзінак. I вось ён, калі хоча зьлегчы ў бальніцу, падстаўляе адну руку - тую з павышаным ціскам, а надакучыць у бальніцы, захацеў да жонкі

- падстаўляе руку з меншым ціскам.

Вечарам правёў у палаце “палітінфармацыю” на тэму як і чым так званая Каст- рычніцкая рэвалюцыя напсавала ўсім народам царскай імперыі. Накот Фінляндыі выказаў бурнае захапленьне яе цяперашнім станам, яе разьвіцьцём і сказаў: “Мог бы яе напаткаць такі паскудны лёс, як савецкіх карэлафінаў. Быў бы адсталы, дзікі, халодны край для ссылкі і выміраньня Дубянецкіх. Нават і за дзяржаву не лічылі б - як гэтых. Была Карэла-Фінская ССР, стала Карэльская АССР, дзе культура свая зусім не разьвіваецца. Малайцы фіны! Вырваліся з гэтых “цёплых” абдымкаў! Цяпер мы ўсе марым пра фінляндскія прамысловыя тавары.

Хутка пасьля гэтага Марыя (жонка - рэд.) і Коля пайшлі. Я пайшоў іх пра- водзіць да ліфту. Ну, абодва яны мне так давалі “ў косьці”, што мне аж горача зрабілася. Але я іх “супакоіў”, што гэта далёка ня першая мая лекцыя, у тым ліку і пра Фінляндыю і Польшчу часьцяком выказваюся. Прыбалтыку, Мал- давію, з Бесарабіяй, Калінінградскую вобласьць, Беларусь з Украінаю, астатнія “рэспублікі” і ўсе землі, што “добраахвотна” ўвайшлі ў “Русь”, таксама нярэдка “разьбіраю”. I Марыя і Коля папярэджвалі, каб “быў тут цішэй”...

Апроч жонкі і Колі мяне сёньня наведалі Станіслаў (брат - рэд.) і Вася Гілевіч, Вірынея Iванаўна, Галіна Шаранговіч і Нэля Iванаўна Тулупава. Вася падарыў сваю апошнюю кнігу “Доказ ад процілеглага” з цёплым надпісам. Кніга з гэтак званай гарадской тэматыкі - адзін дзень кожнага з супрацоўнікаў адной навуковай лабараторыі. Цэнзару было там клопату, ледзь выпусьцілі - тонень­кую, на 11 улікова-выдавецкіх аркушаў.

Цяпер жа ў Васіля “арыштавана” наступная кніга - “Ардаманты”. Супраць яе ня толькі цэнзура, але і Серафім Антонавіч. Мне наогул трэба зрабіць рэестр забракаваных “крамольных” кніг і асобных твораў. I паціху “рассмоктваць” гэты дзікі антыгуманны чыстасавецкі флюс.

Г. Шаранговіч і Ж. Шалянок прынесьлі цэлы пакет сігнальных экземпляраў. Самае выдатнае ў гэтым пакунку - гэта, несумненна, 2-томнік Яна Скрыгана. Я вельмі задаволены. Само сабою, выдадзены шыкоўна. Але ж там і ёсьць што выдаваць. Трэба павіншаваць Старога! Што ні кажы, а гэта яму вялікая радасьць.

Падкінулі мне і поўна статыстыкі:

1) план выпуску ў г. м.; 2) графік выпуску на апошні квартал; 3) сьпіс усяго выдадзенага за 9 месяцаў г.г.

Усе зьдзіўляюцца, чаму Серафім хоча праводзіць рэдакцыйна-выдавецкі савет без мяне. А я вазьму і адмяню. Каб паставіць там пра Біблію Скарыны.

16 кастрычніка 1985 году. Серада. Быў на кансультацыі ў прафесара Я. В. Бардзіна. Кардынальных зьменаў быццам бы ня вызначылі. Прызначыў пятую таблетку сустака, пятую абзідана - было па чатыры. Таксама параіў кілаграмаў пяць спусьціць вагі. Наконт пітва, сказаў, ня варта надта абмяжоўвацца. Чала- вечы арганізм, - сказаў ён, - лепш арганізаваны за любую дзяржаву (малой- чык, сьмелы! - М. Д.). Калі там што лішняе, яно выводзіцца”. Вельмі цікавіўся маімі прыступамі, ці спазмамі - хто яго ведае, як тут лепш будзе назваць гэта, а таксама колькасьцю спажываемага нітрагліцэрыну.

Наш лечурач пасьля маёй сустрэчы з прафесарам пачала рабіць абход сваіх хворых. Выпісала дамоў сімпатычнага Лазара Давыдавіча. Мне сказала, што на гэтым тыдні мяне яшчэ ня выпусьцяць. А на наступным - абавязкова.

Па абедзе заходзіў Лёня Левановіч. Ад яго, звычайна, мала чаго даведаешся пра сапраўднае становішча ў выдавецтве. Толькі што і сказаў, што “быццам бы сёньня быў рэдакцыйна-выдавецкі савет”. Пытаю: “А як там новы загадчык?” У адказ чую ўжо трэці раз адно і тое самае: “Прывыкае”.

Так што сёньня не завозна. было ў мяне. Дарэчы, і зрабіў вельмі мала: мала прачытаў, мала напісаў. Затое з гадзіну паспаў у абед. Пагляджу, як там будзе ноччу.

Марыя прынесла рыбы, яблык. Навошта? Я меў неасьцярожнасьць сказаць, што прафесар !ваноў станоўча ставіцца да рыбы. Дык цяпер кожны дзень ра- туюся ад яе. А адкуль яна даведалася, што Я. В. Бардзін нічога ня мае супраць сьвежага яблыка? Можа Алена Сяргееўна сказала?

Днямі я адклаў, каб болей, мабыць, ніколі не вяртацца да яго, верасьнёўскі нумар “Маладосьці”. Цэнзар АТ 12294. Цікава, я, здаецца, ніколі не згадваў пра гэта. Доўгія гады выходныя зьвесткі пачыналіся з кляйма цэнзара. Пасьля мы, сьпецыялісты тыпу мяне, раптам заўважылі, што цэнзура атрымала, напэўна, недзе адтуль новую каманду: крыху маскіравацца. I вось “маскіруюца”. Сваё таўро ставяць ужо толькі трэцім элементам. Сьпярша “Здадзена ў набор” з датай, месяцам (арабскімі лічбамі), і годам (дзьвюма апошнімі арабскімі ліч- бамі), з кропкамі паміж усімі трыма элементамі. Пасьля: “Падпісана да друку” з адпаведнымі лічбамі ўсіх тых трох парадкаў (прытым абавязкова ўсе лічбы двухзначныя, нават, калі, скажам, будзе 8 мая. У такім выпадку напішуць пасьля словаў “здадзена ў набор” ці “падпісана да друку” 08.05.85. I вось трэцім элемен­там ставяць пасьля той кропкі за годам знак, у дадзеным выпадку АТ 12294.

Дарэчы, перада мною два тамы выбраных твораў Яна Скрыгана. На іх у такім самым парадку стаяць розныя цэнзарскія нумары. На першым томе: АТ 12255, на другім АТ 12254. Як бачым, не зусім лагічная “пасьлядоўнасьць”. А ўся справа ў тым, што другі том на тры дні падпісваўся цэнзарам “у друк!” раней, чым першы (08.07:11.07). Заўважым, што не дырэктар, не галоўны рэдактар падпісвае ў друк, а цэн-за-ррр!!!!!!!!!!

Гэты нумар “Маладосьці” прыцягнуў маю ўвагу перш за ўсё публікацыяй з дзёньнікаў апошніх гадоў Iвана Шамякіна “Карэньні і галіны” (с. 10-87) з дзевяцьцю фотаілюстрацыямі. Мушу адразу сказаць, што Iвана Шамякіна ёсьць за што паважаць і пісьменьнікам, і чытачам.

Пасьля тых славутых успамінаў гэтага аўтара пра Андрэя Макаёнка цяпер Шамякінскія мемуары чытаюцца з такой самай цікаўнасьцю, як і яго раманы. Толькі тое, што зьмешчана ў гэтым 9-м нумары часопісу, гэта ж нельга назваць дзёньнікам у класічным сэнсе. Гэта ня запісы падзеяў кожнага дня ці некалькіх дзён. Я менавіта так раблю. Але я не пазбавіў сябе права час ад часу вяртацца да рэтрасьпекцыі. I чым далей, тым яе будзе, мабыць, больш у мяне. Я мяркую ў свой дзёньнік умясьціць усё сваё дзяцінства, карацей, - увесь дадзёньнікавы перыяд. Даць гісторыю маіх шматлікіх дзёньнікаў, пачынаючы з польскага. Але ж гэта павінна быць “дарэчы” згаданае і нейкім чынам зьвязанае з тым, што пішацца “сёньня”.

I. Шамякін жа ўсяго толькі ў васямнаццаці “дзёньнікавых” запісах апісаў ледзь ня ўсё сваё жыцьцё (апроч хіба літаратурнага і палітычнага), жыцьцё сваіх бацькоў, іх сям’і і радні, а таксама жыцьцё сям’і выдатнай, сімпатычнай мне жанчыны Марыі Філатаўны, вернай, і думаю адзіна магчымай спадарожніцы Iвана Шамякіна.

Вельмі падзяляю абурэньне аўтара кнігі “Петраград-Брэст” - адразу ж з першай старонкі - тымі “сябрамі”, што кляліся да сьмерці падтрымліваць, а тут, як запахла цэнзурнымі ўскладненьнямі, дык адразу ў кусты. Дасьць Бог, будзем ведаць гэтых сяброў. Думаю, адзін з іх А. Кузьмін, а другі - А. Маркевіч. Есьць, несумненна і іншыя.

Вось сёлета, напрыклад, наш Рыгор Барадулін літаральна ў-лад-ка-ваў на філалагічны факультэт Белдзяржуіііверсітэту дачку нашага цэнзара Марыны Канстанцінаўны Высоцкай. Паглядзім, як гэты цэнзар будзе ставіцца далей да нас, цяпер ужо дабрадзеяў яе. Вось першае выпрабаваньне ім - прапусьціць без канфлікту Сяргея Палуяна. Я не хацеў бы, каб там нешта было страчана з таго, што сумленна падрыхтавалі Рагойшы, хоць Серафім, Варлен і Генадзь Шупенька ўжо дрыжаць.

Аўтар шмат разважае пра герояў сваёй апошняй кнігі, а заадно “гістарыч- нымі бандытамі” назваў і іншых: цароў, Бекендорфа, Сталыпіна, Керанскага і іншых. Нават пра Уінстана Чэрчыля напісаў: “Ну, Чэрчыль - гэта ўжо ладна. Усё ж саюзьнікам быў! Значыць, інакш трапіў бы ў той, першы, бандыцкі раз- рад. Пры тым аўтар хваліць Сталіна (ён не бандыт!!!), што ён не пускаў “гэтыя персанажы... у кіно, у сьпектаклі - ні-ні”.

I. Шамякін вельмі рады, што яму пазванілі ў бальніцу за ўвесь час аж сем чалавек. “Можа і не дарэмна я прапрацаваў 26 гадоў у СП”, - аргументуе ён такую “масавую” ўвагу да сябе.

Я сабе адразу акрэсьліў думку-пытаньне, што можа падрыхтоўка да 100-годдзя Янкі Купалы вялася “лакальна, з меншым размахам, з меншым пранікненьнем у нізы, чым падрыхтоўка да 90-годдзя Купалы і Коласа. Ці мне так здавалася?”