Дубянецкі

Васіль сказаў, што ўзяў мой тэлефон у мяне дома, ужо нават некалькі разоў спрабаваў зьвязацца са мною. Дзякаваў, што я вызваліў яго ад далейшых спробаў, якіх было б яшчэ нямала.

Васіль Быкаў падрабязна распытаў пра стан майго здароўя, ход лячэньня. Сказаў, што Алесь Адамавіч хадзіў да АТК1 з просьбаю “не пускаць” мяне на пенсію. Гэты быццам бы сказаў, што толькі я сам магу вырашыць за сябе гэтае пытаньне.

Хадзіў да АТК таксама і Васіль. Вынік той самы. Затое да ранейшых кандыдатур на маё месца дабавілася цяпер яшчэ адна – Сашы Шабаліна. Быкаў сказаў, што ведае яго па Гародні. Я выказаў сваю думку наконт гэтай кандыдатуры – разумны, інтэлігентны, культурны, сьмелы. Я знаёмы з ім даўно. Апошняя яго сьмеласьць асабліва “кінулася мне ў вочы”, з таго часу, як ён стаў галоўным рэдактарам часопісу “Беларусь”. Я памятаю некалькі яго прынцыповых сутычак з цэнзураю. А ўзяць нават тое, што ён надрукаваў летась паводле маёй рэкамендацыі – каліграмы Глеба Артханава на квантэмы Алеся Разанава і нізку паляшуцкіх вершаў Міколы Шэляговіча!

Улічваючы яго адносную незалежнасьць, буду спадзявацца, што мае задумы могуць зьдзейніцца наконт выданьня Бібліі Ф. Скарыны, “Тутэйшых” Янкі Купалы, “Мужыцкай праўды” К. Каліноўскага, а можа, і “Матчынага дару” А. Га­руна і інш.

13 лютага 1986 году. Сёньня патэлефанаваў Алесь Адамовіч. Гаворка ў асноўным вялася вакол праблемы майго пераемніка. Дамовіліся трымацца кандыдатуры А.Шабаліна. Гэта сапраўды будзе нечакана для тых, хто шукаў яе ў іншым асяроддзі, тых, хто самі сябе прапаноўвалі. “Нечаканасьць” такую трэба забясьпечыць, каб ніхто не пасьпеў сарваць яе.

Алесь выказаў шкадаваньне, што ў Шабаліна няма выдавецкага вопыту.

– Беларускай культуры пашанцавала з выдаўцом Міхалам Дубянецкім, – сказаў ён, – які наклаў дабратворны адбітак на ўсю выдавецкую справу рэспублікі. З яго імем зьвязаны сапраўдны рэнесанс у выданьні беларускай мастацкай літаратуры, літаратурна-мастацкай спадчыны.

25 лютага 1986 году. Ірынка сваю дыпломную працу за універсітэт будзе пісаць па творчасьці Ул. Караткевіча. З гэтай нагоды ягоныя кнігі можна цяпер знайсьці ў нас усюды, ня толькі ў пакоі студэнткі. Я зноў і зноў бяру ў рукі адну за другой кнігі свайго незабыўнага друга. Вось “Матчына душа”. Гэта першы яго паэтычны зборнік і першая наогул яго кніга. Яна выпушчана Дзяржаўным выдавецтвам БССР, рэдакцыяй мастацкай літаратуры, як пазначана на тытульнай старонцы, у 1958 годзе. Калі ўлічыць, што першы верш свой Ул. Караткевіч надрукаваў у 1955 годзе, дык можна сказаць, што першую кнігу давялося чакаць зусім нядоўга, значыць, паэтычнае сталеньне Паэта адбывалася даволі шпарка.

Гэта сьціплае выданьне ледзь не трыццацігадовай даўнасьці мне куды больш падабаецца, чым кнігі цяперашняй нашай серыі “Першая кніга паэта” – значна большы фармат (70х108/32), цьвёрды, хоць толькі кардонны, абклеены паперай, пераплёт, “раскошная” вёрстка – кожны верш з новай старонкі (цяпер такое “марнатраўства” (!!!) забаронена).

Мне захацелася больш падрабязна разгледзець гэтую дарагую кожнаму беларусу кнігу, хаця б выдавецкія і паліграфічныя яе якасьці. На першай старонцы пераплёту мастак І. Немагай даў просьценькі краявід: на фоне блакітнага неба – сьветла-зялёны гай. Відаць, бярэзьнік, бо на першым плане тырчыць амаль пасярэдзіне пяць беластволых маладых бярозак. Іх кроны зьліліся ў адну бязьлістную “рваную” масу, верхні, левы, рог якой да верхняга абрэзу – “неба” кнігі не даходзіць толькі 2,3 см., затое ніжні падпірае неба над нейкай нібы гарою недзе побач з правым краем – абрэзам кнігі ўсяго толькі ў 8-мі см. ад суцэльна-зялёнай зямлі. За бярозамі – дзьве карычневыя стужкі-сьцяжынкі, што на выхадзе з “лесу”, справа, яны зьліваюцца ў адну, якая хаваецца ў тую “гару”. Імя і прозьвішча аўтара (Ул. Караткевіч) і назва кнігі – у тры радкі, маляваныя, набліжаныя да курсіўнага шрыфту. Першы радок (аўтар) – цёмна-сінім, з малых літар, апроч, як і трэба, дзьвюх літараў. Абодва словы назвы – белая вываратка, з вялікіх, васьміміліметровых літараў. Увесь гэты тэкст разьмешчаны ў верхняй частцы вокладкі, на цэлых 6,2 см. “углыбіню”, ссунуты ўправа, пры інтэрвале яго правай восі ад правага абрэзу кнігі 10-14-12 мм. Даўжыня радкоў – 8,2; 6,2; 5,9 см.

Чацьвёртая старонка вокладкі – зялёная. Зьверху зьлева – цана: “2р. 25 к.” Ніжэй яе – прадаўгаваты штамп з тэкстам на два радкі: “С 1.І.1961 года цена – р. 23 к.” Над гэтым штампам, за якім стаіць праведзеная ў названым годзе грашовая рэформа, пастаўлены справа ўтрая карацейшы штэмпель-аплявуха аўтару ўсёй нашай нацыянальнай культуры: “Новая цана – р. 10 к.” Гэта ўцэньвалі нават Караткевіча.

Самы ніз вокладкі ўпрыгожаны набраным 10 кеглем тэкстам: “Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Мінск 1958”.

Цёмна-зялёны ледэрын “карэньчыка” выходзіць на 2-4 старонкі вокладкі недзе на міліметраў 11-12.

Тытульная старонка — у два колеры. Перш за ўсё кідаецца ў вочы назва, надрукаваная зялёнай фарбаю. Над ёю поўнае імя і прозьвішча аўтара. Пад ёю – слова: “Вершы”. Адно і другое – чорным. Пад словам “Вершы” – зялёная невялічкая кветка. Усё гэта не набрана, а намалявана. Зьнізу набрана выдавецтва, рэдакцыя, горад і год.

Усяго ў кнізе 72 старонкі. Першая – тытул, другая – 19 радкоў бібліяграфічнай даведкі (7 абзацаў: 2, 3, 2, 2, 5, 3, 2 радкі), з трэцяй па 67-ю старонкі надрукавана 35 вершаў зборніка, 68-69-я старонкі – “зьмест” яго. На 70-й старонцы – “выходныя зьвесткі”, на 71-й надрукаваны ў пяць радкоў аўтар, назва зборніка і выдавецт­ва на рускай мове. Апошнюю старонку “займае” зварот да чытачоў дасылаць у выдавецтва “свае водгукі і ўражаньні ад гэтай кнігі”.

Рэдактар зборніка – А. Бялевіч, мастацкі рэдактар – Л. Прагін, тэхнічны рэдактар – І. Славянін, карэктар – А. Фёдарава.

Таўро цэнзара мае № АТ 03089. Яно адкрывае асноўную частку выходных зьвестак: “Падп. да друку 19/V 1958 г. Тыраж 3 000 экз. Фармат 70х108/32

Фіз. друк. арк. 2, 25. Ум. друк. арк. 3, 08. Ул.-выд. арк. 2, 31. зак. 149.

Цана 2 руб. 25 кап.”

Гэтая частка зьвестак займае цэнтральнае месца іх і адбіта ад пералічаных прозьвішчаў і друкарні тоненькай лінеечкай.

“Друкарня імя Сталіна, Мінск, праспект імя Сталіна, 105.”

“Імя Сталіна” дадзена яшчэ адзін раз – у адрасе выдавецтва, што прыведзены ў звароце да чытачоў. Вось толькі няма і не магло быць яго ў аўтарскіх тэкстах!

На ўсялякі выпадак перапішу сюды ўвесь паэтычны зьмест зборніка: На пачатку дарог – 3, Спадарожніку зямлі – 7, Партызанская балада – 8, Заяц варыць піва – 12, Орша – 13, Вадарод – 16, Сырцовыя цагліны – 18, ***Стаю ўначы ў завіруху – 20, Песьня шафёра – 21, Як размаўляюць зьвяры і птушкі – 23, У жніўны дзень (Жарт) – 24, З падсьветам – 25, Праменьчык – 26, Паўлюк Багрым – 27, Цяга – 32, Ялінка – 35, Дзеці – 36, Жаданы госьць – 38, Лісьце – 40, Бацькаўшчына – 41, Балада пра паўстанца ваўкалаку – 43, Машэка – 46, ***У дняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы – 48, Дзед Цыпрук, вартаўнік калгаснага стаўка – 49, ***На паўстанках, засыпаных лісьцем бярозавым – 50, Рута ў халоднай расе – 51, Эмігранты – 52, Гісторыя з першым каханьнем – 53, У тую ноч – 54, Бабіна лета – 56, Начлег – 57, ***У векавечнай бацькаўшчыне клёны – 58, Зімняя элегія – 59, Размова з Кіева-Пячэрскім сланом – 62, Матчына душа – 65.”

На старонцы 8 і 50 вершы з прысьвячэньнямі: “памяці Арцём’евай” і “А. І. Бялецкаму”.

Да верша “Паўлюк Багрым” дадзена аўтарская падрадкоўная зноска: “Славуты беларускі пясняр ХІХ стагоддзя, які ўдзельнічаў у Крошынскім паўстанні 1828 году, правёў дваццаць пяць год у салдатчыне і дажываў свой век у адзіноце”.

У мяне экземпляр зборніка, які быў у руках самога аўтара. Ён падправіў верш “У тую ноч”: пасьля 16-га радка выкінуў чатыры радкі, а яшчэ праз чатыры – зноў апускае чатыры.

Трэба памятаць пра гэта, і пры падрыхтоўцы да наступных выданьняў – улічваць, гэта ж аўтарская воля! Гэтая праўка яшчэ раз сьведчыць, у якім напрамку сталеў наш славуты Караткевіч.

У канцы кнігі, па “Зьмесьце”, ёсьць таксама аўтарскія паметкі, зробленыя простым алоўкам: “птушкі” перад названым, праўленым, вершам, а таксама перад вершамі “Заяц варыць піва” і “Лісьце”. Апошняя “птушка” двойчы выкрасьлена карэктурнымі знакамі. У самой кнізе “птушачка” пастаўлена толькі перад “зайцам, што варыць піва”.

І яшчэ адна “заўвага”. На форзацы, наклееным на другую старонку пераплёту, у верхнім левым ражку, – экслібрыс аўтара: на шэрым вертыкальным прамавугольніку 60х92 мм – старажытны воін на кані. У правай выцягнутай да адказу руцэ воіна – лук, левай рукою воін нацягнуў ужо – таксама да адказу – цеціву, вось-вось паляціць на ўсход баявая страла ў стан ворагаў беларускага народу. За гэтай стралою будуць пушчаны яшчэ і яшчэ, бо поўны калчан іх у воіна. Не падвядзе і конь. Так і бачыш яго палкае жаданьне ляцець на ворага. Шыя яго выгнулася дугою, галава падагнутая ледзь не да грудзей, шырока расстаўленыя заднія ногі з выкінутай наперад праваю з іх. Як у галопе, ускінутыя наперад абедзь­ве пярэднія нагі. Прыгожы конскі хвост сягае аж да зямлі. Словы “Ex Libris” зьмешчаныя на стужцы за сьпіною воіна – вертыкальна, ад конскага крупа да башлыка, што на галаве воіна. Гэтая выява вельмі пасуе духу шмат якіх твораў зборніка, асабліва духу верша “матчына душа”. У ніжняй частцы надпіс, што адказвае на пытаньне “Чый?” – Ул. Караткевіча”.

Можа, калі-небудзь больш уважліва пагляджу на ўвесь зборнік, на яго зьмест. А цяпер пакуль бяру ў рукі другую кнігу – “Маю іліяду”. Гэта шостая кніга выдадзеных твораў Караткевіча. Паміж першай ягонай кнігай і гэтай ужо былі і адхіленыя цэнзураю кнігі, як, напрыклад “Леаніды ня вернуцца да зямлі”.

Я люблю гэты зборнік – “Мая Іліяда”. Выдадзены ён ужо сапраўды раскошна. Паводле жаданьня аўтара фармат захаваны абедзьвюх яго папярэдніх паэтычных кніг – “Матчынай душы” і “Вячэрніх ветразяў”. Кнігу афармляў улюбёны ў Караткевічаву творчасьць мастак Валодзя басалыга. Караткевіч таксама любіў і высока цаніў наскрозь беларускую творчасьць братоў Басалыгаў.

Кніга забясьпечаная цікавай супервокладкай: на абедзьвюх зьнешніх старонках яе паўторана адна чорна-белая графічная ілюстрацыя, поўная сімволікі, да якой заўсёды зьвяртаецца гэты цудоўны мастак. Аднак варта больш-менш уважліва прыгледзецца да гэтай гравюры, як адразу кінецца ў вочы неадпаведнасьць колераў на абедзьвюх яе выявах: выкарыстаны метад вывараткі – усюды, дзе на адной чорны колер, на другой белы і наадварот. Такім чынам, фон гравюры на першай старонцы атрымаўся белы, на другой – чорны.

Імя і прозьвішча аўтара і назва кнігі наборнымі шрыфтамі адціснуты залатымі літарамі на першай старонцы над графічным квадратам. Над “супрацьлеглым” квадратам значна драбнейшым шрыфтам у адзін радок надрукавана “Выдавецтва “Беларусь”. Мінск 1969”. На “карэньчыку” стаіць уздоўж імя і прозьвішча аўтара і зьверху нібыта шасьціпялёсткавая кветачка. Усе надпісы – “залатыя”, з вялікіх літараў.

Пераплёт чорны, калянкоравы. Ні першая, ні чацьвёртая старонка яго не аформленыя зусім. Толькі на “карэньчыку” строгім шрыфтом адціснуты “серабром” імя і прозьвішча аўтара і назва зборніка. Абедзьве гэтыя часткі “тэксту” разьдзеленыя такой самай “нібы кветкай”, адціснутай таксама залатой фарбаю.

Кніга складаецца з шасьці разьдзелаў: “Зямля журбы” (8-31), “Старыя сувоі” (32-49), “Калі памірае каханьне” (50-73), “Інга і Марыя” (74-101), “Таўрыда” (102-149), “Вяртаньне” (150-185). Па тым, як усе яны пададзены, добра відаць, што мастак меў самае непасрэднае дачыненьне да канструяваньня кнігі. Кожны разьдзел пачынаецца з цотнай старонкі, якая зьяўляецца шмуцтытулам, з набранай на ёй адной толькі назвай разьдзелу. Усе наступныя за шмуцтытуламі старонкі – гэта паласныя гравюры-алегорыі, на адвароце якіх заўсёды пачынаецца набор першых вершаў разьдзелаў. Зразумела, што ў такім выпадку мастак ня раз падаваў аўтару каманды: “Выкінуць!”, “Дапісаць!”.

Усяго ў кнізе дзесяць алегарычны гравюраў. Апроч гэтых шасьці, яшчэ чатыры: дзьве перад першым разьдзелам (стар. 4 і 5) і дзьве – у канцы кнігі, пасьля апошняга верша (“Землятрус”), перад “Зьместам” зборніка (стар. 186 і 187).

Мастак дамогся дазволу на “марнатраўства”. Так, на першай старонцы кнігі ён даў у тры радкі ў рамачцы толькі назву выдавецтва, месца і год выданьня. Другая і трэцяя старонкі ўтвараюць “распашны” тытул. Але ж ён даволі сьціплы (сьціпла-велічны!) і складаецца толькі з пяці набраных з вялікіх літараў словаў і той самай “нібы кветкі”: “Уладзімір Караткевіч Мая Іліяда * Вершы”. Імя і прозьвішча на адной старонцы, астатняе – на другой, “нібы кветка” – перад апошнім словам.

Перад першай графічнай “парай” і першым шмуцтытулам у якасьці эпіграфа да ўсёй кнігі выдрукаваны курсівам верш “Беларуская песьня” (стар. 6-7).

Усяго ў кнізе 109 твораў (192 старонкі), з іх нямала з прысьвячэньнямі: “Здратаваныя магілы” – Петрасу антэасу (12-13), “Слова беларускай бярозы” – Міхасю рудкоўскаму (31), “І сніў Адам…” – Н. Н. (34-35), “Апошняя песьня Дантэ” – арлену Кашкурэвічу (36-39), “Калі паміраюць…” – Вячаславу зайцаву (59-60), “Карадаг” – Л. А. Панамарэнка (89-90), “Бахайская чарапаха” – Янку Брылю (99-100), “Дрэва на Чатырдагу” – Васілю Быкаву (104), “Таўры” – В. Б. В-ч (128-129), ***Міхасю стральцову (154), ***Уладзіміру Лучуку (155), “Чурлёніс” – В. І. Бараўскене (156-157), “Белавежскі алень” – Ул. і З. Калесьнікам, “Каложа” – Дануце Бічэль (166-167), “Багдановічу” (168-169), “Маленьне аб чашы” – М. Прашковічу (175-176), ***Міколу Грынчыку (177-178), “Нявесьце Каліноўскага” (179).

Рэдагаваў кнігу Хведар Жычка! Мастацкім рэдактарам быў М. Шырокаў, тэхнічным – З. Сень, карэктарам – А. Сачкова, цэнзарам – АТ 05929. Тыраж 3000 экз. Ум.-друк. арк. 8. 4, ул.-выд. арк 5, 75. Заказ 1499. Цана 85 кап. Кніга надрукавана на Паліграфкамбінаце імя Я. Коласа. (здадзена была ў набор 20/І-1969 г. Падпісана да друку 27/ІІІ-1969 г.). 192 старонкі.

У экземпляры, які быў у руках аўтара на старонцы 92 (верш “Дняпро і Ака. Ён і яна”, радок шосты зьверху) аўтар слова “сонцаў” выправіў на “соснаў” (“…Над ім – курганы, зьмеі соснаў – кронамі ўніз.”); на 100-ай старонцы ў вершы “Бахайская чарапаха” паміж 6 і 7 радкамі зьнізу пастаўлены знак устаўкі. Аўтар зьбіраўся ўставіць сюды дадаткова новы тэкст. Можна здагадацца, які прыкладна быў бы гэты тэкст. Прачытаем папярэднюю страфу перад той “устаўкай”, якую не пасьпеў Аўтар падрыхтаваць: “Я ляжу тут, каб людзі // Памяталі аб ханах пахмурых, // Аб бязьлітасных войнах, // што зьнішчылі родны мой край”. Шкада, што гэтай устаўкі няма!!!

26 лютага 1986 году. Сяджу за пісьмовым сталом – рыхтую неабходныя паперы на вымушаную датэрміновую пенсію. Значыць, у штаце ніякіх установаў, прадпрыемстваў і арганізацыяў мне ўжо нельга будзе працаваць. Спрытна вызваліліся ад мяне. Ну, нічога, у сваёй кватэры, думаю, будзе стварацца мною матэрыял не ніжэйшай якасьці, чымся “на службе”. І да гэтуль усё, што я рабіў у асноўным было накіравана на вызваленьне беларускай літаратуры ад тысячагадовай гідры, імя якой цэнзура, а беларускага народу – ад паўсядзённага прыгнёту. А ён страшэнны, бывае грубы, цяжкі, які адразу адрозьніш, убачыш. А бывае каварны, тонкі, хітры, разьлічаны на пазьнейшы эфект, так сказаць, пралангіраваннага дзеяньня. Бадай, апошні характэрны найбольш для савецкай формы таталітарызму, таму і найбольш небясьпечны.

Усюды чытаеш і чуеш пра ўслаўленьне народу ў цэлым і асобных яго групаў, пра ўслаўленьне іх працы, пра яе вынікі, якія вось толькі цяпер Міхаіл Гарбачоў у палітычным дакладзе XXVII зьезду КПСС рэзка крытыкуе. І народ спакойны: сонмы пісак і прапагандыстаў зноў пачнуць на ўсе лады хваліць “сьмеласьць” ЦК, які, зараз не баіцца ўскрываць язвы грамадства, значыць, знойдзе спосаб мабілізаваць народ на іх прадухіленьне.

Гарбачоў глядзіцца са зьездаўскай трыбуны выдатна – куды лепш за сваіх зусім нямоглых і маразматычных трох папярэднікаў.

4 красавіка 1986 году. Сёньня С. Я. Паўлаў разам з М. І. дзяльцом прадстаўляюць “майму” калектыву іх новага дырэктара, “бацьку”, як казалі часта Рыгор Барадулін і Генадзь Шупенька, – Анатоля Бутэвіча.

Значыць, сёньня і для мяне незвычайны дзень. У маё крэсла, за мой неспакойны стол садзіцца новы чалавек. Выбіраючы кандыдата туды сярод добрага тузіна “вылучэнцаў” і нават “самавылучэнцаў”, гэты самы Паўлаў сказаў: “Пісьменьнікаў там хапае. Пашлём партыйца”.

І вось гэты “партыец” – Толя Бутэвіч. Ну, паглядзім… Дай Бог яму шчасьця, сьмеласьці ў адстойваньні якраз непартыйнай справы – сапраўднай беларускай, агульначалавечай літаратуры!”

Прыкладна ў хвіліны рэпрэзентацыі майго пераемніка я быў у Літфондзе. Ідучы адтуль, купіў у кіёску некалькі газетаў і часопісаў, паштовых марак. Далей на рагу Карла Маркса і Камсамольскай (во назвы!) “напароўся” на фотаатэлье і, няведама чаму, ступіў на яго ганак. Ужо там, у сярэдзіне, у галаву прыйшла “задзірыстая” думка: а ці не пазнаёміцца мне з гэтай вячэрняй карэспандэнцыяй перад фотааб’ектывам. Задумана – зроблена. Усяго за 2 рублі і 90 капеек мне паказалі журнальны столік, за якім я змагу крыху адпачыць. Нават і не зусім “крыху”. На маё месца, як мне сказалі тут, прэтэндэнтаў ня будзе, бо ўсе наведвальнікі “не вызначаюцца разнастайнасьцю. Яны перад камераю стаяць альбо сядзяць пірамідаю, парамі, групамі ці па адным – дэманструючы свой рост ці бюст”.

Ну, што ж, лічу, што мне сёньня пашанцавала. Я сапраўды стаміўся і трэба было б адпачыць некаторы час. І добра зрабіў. Пасьля гэтага завітаў у мастацкі салон-магазін. У адной зале зьвярнуў увагу на багет, у другой купіў за 3 р. 27 к. тканевы каляндар на скарынаўскую тэму. Аўтар каляндара В. А. Асташонак. Гэта сувенір уяўляе сабою афсетны друк па тканіне. Упрыгожаную такім метадам тканіну, мая мама называла “набіўной”. Колісь майстры-“афсетчыкі” хадзілі ад вёскі да вёскі і гучна пыталі ўсю вуліцу: “Каму ручнік выгаўтаваць за 15 хвілінаў? Каму абрус вышыць за паўгадзіны? Каму хустку, каму насовак вышываных прадаць? Магу сваё вышыванае прадаць! Магу пры вас вышыць з вашага матэрыялу!” і г. д.

Як там ні было, каляндар мне падабаецца. Вось яго выгляд: на сьветла-бежавай тканіне фармату 144х300 мм на самым відным месцы надрукаваны кананічны скарынаўскі аўтапартрэт з “Кнігі “Быцьця”, яго Бібліі. Ніжэй – табель-каляндар на 1986 год. Канцы гэтага “ручніка”-вымпела, каб яго можна было падвесіць, забясьпечаныя карычневымі “палачкамі”. На верхняй з іх – шаўковая вішнёвая нітачка-касічка. Паміж верхнім арнаментам (ён удвая вужэйшы за ніжні) і партрэтам чырвонымі літарамі надрукавана “Францыск Скарына – вялікі беларускі асьветнік-гуманіст”. Маргінальна дадзены “буквіцы” “Ф” і “С”, скарынаўскія выдавецкія знакі і дзьве яго заставачкі.

Аднак нішто не магло мяне адцягнуць ад майго выдавецтва, ад пытаньня “Як там ўсё гэта адбылося?” Я пазваніў Васілю. Ён расказаў мне такое, чаго я і не чакаў. Паўлаў і Дзялец не павялі новага дырэктара ў выдавецтва, а выклікалі ўсё выдавецтва да сябе – “гару да Магамета”.

Рэпрэзентацыя А. Бутэвіча зьвялася да таго, што Савелій паўлаў выйшаў з-за стала прэзідыуму на трыбуну і хвілінаў пятнаццаць, літаральна, “расьпякаў” выдаўцоў за нашы крамольныя выданьні і намеры. А іх было нямала. Адзін альманах “Спадчына” чаго варты. З яго ён і пачаў шэльмаваць паважаных на ўсю Беларусь людзей, што сядзелі, панурыўшы галовы, перад ім. Як гэта яны, нягоднікі, хацелі надрукаваць у ім да 100-годдзя вялікага Купалы яго п’есу “Тутэйшыя?” “ЦК партыі вымушаны быў умяшацца і забараніць гэты яўна небясьпечны зборнік. Забараніць і першы яго выпуск і ўсе наступныя. Спыніць зусім гэтае выданьне!”

Ня згладзіў і Дзялец сваёй вернападданьніцкай прамоваю ўражаньне ад цэкоўскае лаянкі. А што ж Бутэвіч? Ён толькі падзякаваў “партыі за давер” і паабяцаў “апраўдаць” яго.

Цікава і тое, што некаторыя з прысутных, асабліва моладзь, упершыню ўбачылі перад сабою і пачулі прамову вялікага партыйнага боса, ацанілі партстыль адносінаў і “сувязі з масамі”.

Пасьля ў мяне была гаворка з двума вядомымі ў рэспубліцы дзеячамі культуры пра магчымыя паводзіны на чарговым беларускім пісьменьніцкім зьезьдзе…

5 красавіка 1986 году. Дык вось, наведаўшы ўчора мастацкі магазін, я ўбачыў там цікавы багет. Хацеў нават купіць, ня ведаючы, навошта – у мяне ж ляжыць яго прыхаваных трохмятровых палак шэсьць розных фасонаў. Некалькі год таму назад мне ўдалося дастаць адносна добрыя рэпрадукцыі з сусьветна вядомых твораў. Сярод іх “Мадону Канестабіле” і “Сіксьцінскую Мадону” Рафаэля Санці, “Мону Лізу” і “мадону Літу” Леанарда да Вінчы. Зьбіраўся аформіць іх і ўключыць у сваю калекцыю.

Вярнуўшыся дамоў, прыдзірліва перагледзеў свой багет і вырашыў ўсё-такі днямі купіць пару метраў аднаго з тых, што найбольш мне спадабаўся – для любімай мною “Мадоны Літы”. Найлепшы са старых дастанецца “Джакондзе”. І вось сёньняшні суботні дзень у такіх вось справаў, я пачаў прыкладна імі і скончыў яго. Павыграбаў адусюль дзясяткі розных трубак, рулонаў. Ведаю, што ў іх захоўваюцца ці чакаюць свайго зорнага часу матэрыялы, што калісьці мне спатрэбіліся ці спадабаліся.

Я і цяпер з задавальненьнем праглядаў і сістэмазаваў іх. Зьвёў іх “толькі” у пятнаццаць групаў: геаграфічныя і палітыка-адміністрацыйныя карты сьвету, СССР, Беларусі і яе абласьцей і іншых рэгіёнаў Зямлі; вялікія, у адзін поўны аркуш ватмана, гэтак званыя “застаўкі” маёй галі, выкананыя ёю для насьценгазеты “Літаратар”; выдатныя людзі; мастацкія рэпрадукцыі; ватманская і іншая сьпецпапера; каляндары і г. д. некаторых групаў – цэлыя серыі, па некалькі рулонаў і папак. Вось разьдзел “Каляндары”. Якіх толькі выданьняў і твораў тут няма! Каляндары сербска-лужыцкія, беластоцка-беларускія, розныя тэматычныя, папяровыя, тканевыя, “ліставыя”, альбомныя, кішэнныя, насьценныя, адрыўныя, адкідныя і г. д. Багацьце цікавых зьвестак, хоць і пільна прасеяных савецкай цэнзураю! Ці ж можна выкінуць іх, каб пасьля не знайсьці ў дзяржаўнай бібліятэцы?

Дарэчы, учора, перад паўлаўскай абразаю калектыву, я быў у выдавецтве. У былым маім кабінеце застаў рэдкалегію “Беларускага каляндара на 1987 год”. Усе баяцца, што можа з ім стацца, як з той “Спадчынаю”. Тут пададзены быў некім і “рэцэпт”: гэта год юбілейны – 70-годдзе рэвалюцыі, ёй і прысьвяціць “тады будуць лады”. Усе прамаўчалі. Я ведаю зьмест календара – ён далёкі ад усхваленьня 25 кастрычніка 1917 году і яго вынікаў. Вера настаяла на невялікім фармаце ў чорна-белай “гаме”. “Інакш кажа, не пасьпеем”. Я кінуў думку, што лепш на месяц-другі спазьніцца, але ж выпусьціць шматколерным, не на беластоцкім паліграфічным узроўні. Ёсьць жа яшчэ спосаб “падложкі”…

6 красавіка 1986 году. Нядзеля. Пасьля дзесяці гадзінаў. Мы пасьнедалі ўжо. Надвор’е – ненадзейнае. Неяк няўтульна і журботна. Учора цэлы дзень займаўся сваёю бібліятэкай, дык нічога падобнага не адчуваў, было цікава. А сёньня… Можа, яшчэ не ўключыўся ў жыцьцё. Неўпрыкмет для сябе дакрануўся да кнопкі тэлевізара першай, “усесаюзнай” праграмы ЦТБ. Па першых жа кадрах здагадаўся, што ідзе традыцыйная перадача “Служу Савецкаму Саюзу” – прапаганда вайсковай “рамантыкі”. На экране зьяўляецца нейкі малады чалавек у марской форме, толькі без пагонаў. Прадставіўшы яго тэлегледачам, вядучы пытае:

– А ў вас якая найвялікшая мара ў жыцьці?

Нечакана для мяне на гэтае банальнае, але няпростае пытаньне прагучаў адказ паскуднейшы за тое надвор’е, што цяпер за маім акном.

– Вярнуцца зноў у Афганістан! – адрэзаў гэты яўна крэтын.

– А што вы там пакінулі? – лагічна паставіў сваё пытаньне тэлежурналіст. Крэтын нешта няўцямна прамямліў. Я з агідаю і абурэньнем выключыў гэты “міратворны” гарбачоўскі (!) рупар. Запякло ў грудзях і я пацягнуўся за нітрагліцэрынам. Цяпер, ведаю, доўга не супакоюся…

7 красавіка 1986 году. Зранку патэлефанаваў А. І. Бутэвіч. Папрасіў вельмі ветліва, калі маю час, завітаць да яго. Я з задавальненьнем даў згоду. Можа, ён пакуль і не прадчувае, што гэты візіт больш патрэбны мне, чым яму. Так званыя “справы” мне яму проста перадаць (дарэчы, мне іх ніхто не перадаваў). Але перш за ўсё трэба перадаць душу, дух выдавецкі, прышчапіць яму свае погляды на месца гэтай установы ў культурным жыцьці беларусаў, у літаратурным працэсе, свае “сакрэты” рэдактарскія. Не зашкодзіць адразу адкрыць яму і мае метады адносінаў да каманд і распараджэньняў “інстанцыяў” – што мусіў выконваць, а што на словах прымаць, у далейшым нават ствараць выгляд, што нешта робіцца, а на самай справе “зацягваць” выкананьне, каб ніколі і не былі выкананыя шкодныя для культуры “партыйна-савецкія” патрабаваньні”. А іх будзе ня так ужо і мала! Будуць каманды “Выдаць!”, Будуць і “Спыніць!” “И думать не моги!”

З такімі думкамі з такім настроем я пабег туды. Працавалі без пабочных перашкодаў (сакратарка сьпецыяльна была папярэджаная) да 19 гадзінаў вечару з адным толькі звычайнай даўжыні перапынкам на абед.

Мне цікава было ведаць яго адносіны да паўлаўскіх выпадаў супраць выдавецтва, да таго непрыхаванага хамства, што было прадэманстравана. Анатоль неяк сам выйшаў на гэта пытаньне, і, да маёй радасьці, асудзіў паводзіны свайго начальніка. Больш за тое, ён пасьпеў перадаць гэта іншым “уплывовым” асобам з ЦК КПБ – свайму непасрэднаму шэфу Сяргею Законьнікаву і намесьніцы Паўлава Ганьне лазоўскай.

Дзень гэты я лічу плённым. Анатоль вельмі тактоўна папрасіў мяне, каб я, “калі гэта магчыма”, падарыў яму і заўтрашні дзень. Я, натуральна, даў такую згоду…

8 красавіка 1986 году. Сёньня зноў цэлы раборчы дзень tet-a-tet правёў з Анатолем Іванавічам. Зноў круціліся вакол “забароненых”, значыць, антыпартыйных, антысавецкіх матэрыяў: магчымасьць выданьня Скарынаўскай “Бібліі” і астатняй яго спадчыны, а таксама “Мужыцкай праўды” Кастуся Каліноўскага, “Матчынага дару” Алеся Гаруна, зборніка твораў казіміра сваяка і іншага. Я даводзіў магчымасьць і неабходнасьць ажыцьцяўленьня гэтых выданьняў “любой цаною”. Сказаў, што я б выпусьціў усё гэта “легальна-нелегальна”. Убачыўшы яго зьдзіўленьне, я растлумачыў кожную частку-антыпод майго дуалістычнага тэрміну.

“Легальна” – уключыць у план, рыхтаваць праз адпаведныя рэдакцыі і службы, афіцыйна друкаваць, скажам, на Менскім паліграфкамбінаце.

“Нелегальна” – само ўключэньне ў планы шыфраваць. Напрыклад: “Выбраныя пераклады Ф. Скарыны”, “Публіцыстыка К. Каліноўскага”. Другое, тое, што зусім не прапусьціць цэнзура і цэка, не абвяшчаць загадзя ў сваіх прасьпектах (часам такое можа праскочыць), а пасьля адпаведнай падрыхтоўкі несьці непасрэдна ў друкарню. Тут будуць патрабаваць, па-першае, галоўлітаўскага дазволу, па-другое, скажуць, што “яна ў вас не плануецца, нам”, замест чаго выпускаць. Адказваем па парадку: 1) пішам на “рабочым” экземпляры, што згодна з правіламі Галоўліта СССР публікацыі такога парадку не “падвяргаюцца” папярэдняму цэнзарскаму кантролю”. Подпіс “вядучага” рэдактара і дырэктара выдавецтва – і wszystko w porzadku: 2) здымаем ці “пераносім” на наступны год любы “твор” любога Дайліды і “кампенсуем” такую “страту” вось гэтым, сапраўды патрэбным культуры нацыі.

Я сказаў яшчэ Бутэвічу, што ў такіх выпадках я меркаваў кожны раз абыхо­дзіцца бяз новых прадмоваў, каментарыяў і г. д., бо іх абавязкова трэба “літаваць”. А як трапяць яны туды, дык там абавязкова запатрабуюць усе матэрыялы. Вось тут і наступіць “Юр’еў дзень”, а то і “Варфаламееўская ноч”.

Не спадабалася мне сходу выказаная Бутэвічам асьцярожнасьць, якая ў сваю чаргу паказала яго палітычную афарбоўку.

Выслухаўшы ўсё вельмі ўважліва, ён, паміж іншага, сказаў, “паведаміў” мне што “Гаруна, напрыклад, Міхась Фёдаравіч, ні ў якім разе нельга выдаваць, бо Галоўліт яго імя выкрэсьлівае літаральна з усіх публікацыяў. Ды і ўсё-такі больш доказаў у нас, што ён ня наш”.

Вось гэтае “у нас” і “ня наш” мяне надта ж шакавала. Ды й і спасылка на Галоўліт: Я яму пра Фаму, а ён мне пра Ярому! Я вучу яго, як абысьці цэнзуру, а ён толькі ведае, што ёй мусова падпарадкоўвацца… Атрымалася, як у таго лектара, што расказваў некалі сялянам пра лакаматыў, а ў канцы сваёй гарачай прамовы пачуў пытаньне: “А куды ж, таварышак, лейцу прывязаць да гэтай машыны?”

Анатоль заўважыў мой раптоўны песімістычны настрой і папрасіў, каб я яму дазволіў ісьці з выдавецтва разам са мною. Гэта было ўжо васемнаццаць гадзінаў з хвілінамі.

9 красавіка 1986 году. “Вырашаю” праблему мэблі. Як і любая савецкая праблема, яна нялёгка паддаецца вырашэньню. У “Дамах мэблі” быццам бы яе поўна. Але ж тое, што купіў бы, на ім абавязкова будзе таблічка “Образец”, тое, што бясплатна ня возьмеш, упрыгожана шыльдай “Сегодня в продаже”. Ёсьць, праўда, пад такімі шыльдачкамі і добрыя рэчы, але ж не дакупішся – імпартныя. Дарэчы, іх ужо не бяруць нават багатыя саўбуры. Навучыліся, нарэшце, і ў СССР даволі прыстойна рабіць самі. І значна таньней гэта абыходзіцца. Але якраз на гэтых вырабах і красуюцца таблічкі са словам “Образец”. А калі гэты “Образец” стане таварам – невядома. І нельга запісаць у краме “свой попыт” – не запісваюць. “Прадаем па меры паступленьня, свабодна” – адказваюць. Уміляе гэтае слова: “свабодна”. Нехта тут жа даволі трапна адрэагаваў на яго: “Ага, добрае “свабодна”! Бегаеш кожны дзень па ўсім горадзе, паклаўшы язык на плячо”.

Яшчэ ёсьць і трэцяе непрыемнае слова-таблічка: “Прададзенае”.

Так прыкладна і ў камісійным магазіне мэблі. З той розьніцай, што замест слова “Образец”, тут іншае – “Не аформлена”.

10 красавіка 1986 году. Пахаваньне пісьменьніка Аляксея Кулакоўскага. Народу сабралася многа. Усё-такі вядомы быў – каму, як кіраўнік часопісу “Маладосьць”, каму, як аўтар зьняслаўленай саўкрытыкай праўдзівай аповесьці “дабрасельцы”, каму, як вытанчаны інтэлігент, якога вельмі абражалі бруд і неахайнасьць у чалавеку і вакол яго.

Я, каб не патрэба знайсьці Валодзю Някляева па шэляговіцка-паляшуцкай справе, усё-такі не пайшоў бы сюды – нябожчык вельмі далёкі быў ад мяне… Цяпер не шкадую, што зьявіўся тут – з-за антысавецкіх, як я некаму сказаў там, прамоваў, якія вымушаны былі слухаць Кузьмін і антановіч1. Антысавецкасьць іх – у іх праўдзе. Праўдзе, накіраванай супраць жорсткай цэнзуры і аглабельнай крытыкі, што ўсё жыцьцё ідуць поруч з савецкім пісьменьнікам. А гэтыя пакорліва зносяць іх, як і прыцярпеўся да гэтых бясконцых высьпяткаў раб Божы Аляксей. Пра крыўды, што чыніліся нябожчыку, гаварылі на грамадзянскай паніхідзе ледзь ня ўсе прамоўцы (іх было шэсьць). Асабліва выразна са спасылкаю на аповесьць “Дабрасельцы”, папракалі савецкім парадкі ў літаратуры народны пісьменьнік рэспублікі Іван шамякін, лаўрэаты Дзяржаўнай і Літаратурнай прэміяў Іван Чыгрынаў і алесь асіпенка. Апроч іх выступалі ад маладых літаратураў генрых Далідовіч, супрацоўніца музею Янкі Купалы – апошняга месца працы нябожчыка і дырэктар Салігорскай СШ (в. Кулакі, дзе нарадзіўся Аляксей Кулакоўскі, цяпер улілася ў горад Салігорск).

13 красавіка 1986 году. Я не выпісваю сабе дахаты “Литературную Россию” – штотыднёвую газету СП РСФСР і маскоўскай пісьменьніцкай арганізацыі. Усяго не перачытаеш, тым больш ня выпішаш. А часта ў гэтым выданьні бываюць цікавыя, часам сьмелыя пасажы. Вось апошні нумар за 11 красавіка. (Калі меркаваць па першай, “тытульнай”, старонцы, дык быццам бы “газета як газета”. “Вядучае” фота прысьвечана Дню касманаўтыкі”. Калонка “В номере” – асаблівых эмоцыяў не выклікае”, хоць у ёй і дадзены падрабязны пералік рубрык і публікацыяў: “Рашэньні ХХVІІ зьезду КПСС – у жыцьцё!”, “Паскарэньне эканомікі і сацыяльнае разьвіцьцё” – не чытэльна, “Да 25-годдзя палёту Юрыя Гагарына” – няма калі чытаць, “Цьвярозасьць – норма жыцьця” – брыдка чытаць такое, “З пісьменьніцкіх біяграфіяў”… Гэта барыс ізмайлаў расказвае пра фатаграфіі Сафіі Андрэеўны – жонкі Льва Талстога. Прачытаем! У рубрыцы “Проза” спыняюся на Эдмандзе Гамільтане. На перадапошняй старонцы даецца яго апавяданьне “Выгнаньнік” у перакладзе М. Глінскага. Ужо прачытаў. А што пад рубрыкай “Паэзія”? Названы імёны М. Андронава, М. Варанецкага, Ісы Капаева. Ці варта мне пашыраць кола сваіх паэтычных знаёмстваў? Хто яго ведае? А раптам нешта істотнае адкрыю? Добра, пагляджу. Гартаю з канца, ад Э. Гамільтана. Усярэдзіне газета багацей выглядае, чым прадстаўляе яго гэты кволы анонс.)

Прыцягвае старонка “Рэвізор”, яе загалоўкі: “Сьмех праз прозу”, “Паэзы”, “Мікраэпапеі”, “сяброўскія пасквілі”, “запісныя кніжкі”, “Сюжэты”. Перагортваю дзьве старонкі рэцэнзіяў. Левая мая рука апынулася на левым ніжнім рагу 18-ай старонкі. Вершы. Амаль старонка. У “анонс” ня вынесены. Аўтар? Божа, Мікола Гумілёў! Ня веру сваім вачам!” А тут з правага верхняга кутка паласы загадкава глядзіць паўз мой твар злева малады прыгожы доўгатвары, стрыжаны пад “нулёўку”, бязвусы мужчына. Адзеты ён па модзе 1920-х гадоў – пругкі накрухмалены белы каўнерык з загнутымі ўніз трохвугольнікам канцамі. Па-старасьвецку павязаны чорны гальштук прыціскае каўнерык да высокай зграбнай шыі. Чорны фрак. Фон накшталт аблокаў. Так паказвае Гумілёва на сваім дрэварыце Н. Каліта. Поруч 12 радкоў “урэзкі”-“рэкамендацыі”, напісаныя Барысам Прымеравым і аздобленыя пасярэдзіне цытатаю Гумілёўскага верша. Ніжэй, пад ружовай веньеткай са словам “паэзія” на разгорнутай кнізе – знак рубрыкі – шэсьць цудоўных вершаў, набраных у тры слупкі! “Самафракійская Перамога”, “Вольга”, “Стары канквістадор”, “Каханьне”, “***Паэт лянівы…”, “Пярсей. Скульптура Кановы”!

Божа, колькі Гумілёўскага багацьця! Упершыню пасьля яго канчатковай забароны! Ён жа быў застрэлены бальшавікамі ў Петраградзе ў 1921 годзе, пражыўшы ўсяго толькі 35 гадоў. З 1905 года, менш, чым за 20 гадоў творчай дзейнасьці, Мікола Гумілёў выдаў каля дзясятка паэтычных зборнікаў, свае пераклады вавілонскага эпасу, фальклору і паэзіі народаў Англіі, Германіі, Францыі. Пасьля яго забойства, запушчаныя яшчэ ім у вытворчасьць, ягоныя кнігі ўсё яшчэ працягвалі выходзіць у сьвет: зборнік вершаў “Агністы слуп” – 1921 год, зборнік апавяданьняў “Цень ад пальмы” – 1922 год, зборнік крытычных артыкулаў “Лісты пра рускую паэзію” – 1923 год. У гэтым самым годзе выпушчана другое выданьне пасьмяротнага зборніка М. Гумілёва “Вершы”. Вось якая вялізная творчая спадчына ўжо была набыта Гумілёвым да таго часу.

І вось цяпер ледзь ня цэлая газетная старонка прысьвечаная 100-годдзю гэтага выдатнага паэта і культурнага дзеяча, забітага паводле загаду самога Леніна. (Перад тым, як аддаць такі загад, Ленін, праўда, распарадзіўся “взять раскаяние у гумилёва и взамен пообещать помилование”. З такой мэтай з ім сустракаўся сам вярхоўны кат РСФСР Фелікс Дзяржынскі. Гумілёў з агідаю адкінуў гэтую “спагаду”). Праўда, больш нідзе ў гэтыя дні я пра яго не сустракаў ні слова. Нават “Литературная Россия”, як я заўважыў, не дала гэтае сьветлае імя ў тым самым зьмесьце: “в номере”.

Незалежная ж агульнасаюзная “Литературная газета” зусім абмінула знамянальную дату вялікага літаратара, што стаў крывавай ахвярай ленінскага тэрору. Прынамсі, у нумары за 9 красавіка – ні слова. Паглядзім, што будзе ў нумары за 16 красавіка.

Аднак публікацыя вершаў М. Гумілёва з яго партрэтам і словам пра яго павінна нам аблегчыць кампанію за рэабілітацыю Алеся гаруна, за выпуск зборніка яго цудоўных твораў. На 11 сакавіка наступнага году прыпадае 100 гадоў з дня нараджэньня гэтага слаўнага сына Беларусі.

15 красавіка 1986 году. Дзён тры таму назад я атрымаў па пошце запрашэньне праўленьня Дома літаратара “на вечар новай кнігі: Адам Міцкевіч. “Пан Тадэвуш”. Пераклад Язэпа Семяжона”.

Яшчэ задоўга да гэтага я ўжо з друкаванага “Каляндарнага плану работы” Д. Л. на красавік ведаў пра названы вечар. Зразумеў, як і трэба было разумець: гаворка павінна весьціся пра “новую кнігу”, значыць, перш за ўсё пра выдавецкую зьяву, а не пра сам твор. Бачачы адноснае безуладдзе ў выдавецтве, ды й узважваючы сваю ролю ў зьяўленьні гэтага шыкоўнага выданьня, я... праяўляю “ініцыятыву”. Яна вылілася ў мой тэлефонны выхад на Ніла Гілевіча. Думаю, уяўляючы сябе ў ролі дырыжора імпрэзы, трэба ж узгадніць некаторыя дэталі, перш за ўсё “праблему” ганаровых гасьцей і прамоўцаў. “Узгадняю”. Атрымліваю высьпятка, якім, аднак, чамусьці ня вельмі быў шакаваны.

– Гэта павінен быць, Міхась Фёдаравіч, высокі ўзровень, – кажа Ніл, – паколькі абавязкова будуць польскія консулы. І, значыць, весьці вечар мусіць нехта з сакратароў Саюза пісьменьнікаў. – Гілевіч, думаю я, якраз адпавядае гэтаму ўзроўню. – А вам, Міхась Фёдаравіч, абавязкова давядзецца выступіць. Так што, прашу вас, рыхтавацца.

Атрымаўшы такія тлумачэньні і інструкцыі, я пачаў сапраўды рыхтавацца. А куды ж дзенешся? Сказаць жа ёсьць пра што. Хацелі ж зьвесьці выданьне да звычайнага радавога, абы б надрукаваць пераклад. Я ў свой час на планёрцы разьвеяў такія намеры, сказаўшы, што кніга павінна стаць выдавецкай зьяваю. Адпаведна гэтаму падбіраліся спосабы афармленьня, мастак і мастацкі рэдактар, паліграфматэрыялы і іншае. Часткова я, напэўна, недзе ўжо закранаў гэта ў сваім дзёньніку.

Я даволі старанна падрыхтаваў тэзісы свайго выступленьня, ведаючы, што гэта будзе асноўны рэферат на імпрэзе. Я даўно ўжо зьвязаў лёс “беларускага” “Пана Тадэвуша” з лёсам наогул беларускай літаратуры-пакутніцы. Бачу тут сімвалічную сувязь. Выданьне першага беларускага перакладу В. Дуніна-Марцінкевіча, амаль цалкам зьнішчыла царская цэнзура. Другі пераклад пабачыў сьвет ужо ў наш час – праз пяцьдзясят гадоў пасьля выкананьня яго Браніславам Тарашкевічам у польскай даваеннай турме. Перакладчык, вялікі сын беларускага народу, у 1938 годзе быў расстраляны Сталіным, рукапісы зьніклі, ледзь удалося іх адшукаць. Але раней канца 50-ых гадоў выданьне гэтае і не магло зьявіцца. Аднак, як бачым, і не сьпяшаліся выдаваць. Трэці пераклад, зроблены Пятром Бітэлем у савецкім канцлагеры, яшчэ ня выдадзены (анонс я надрукаваў ужо ў плане выпуску). Семяжонаўскі, найбольш шчасьлівы, трэба лічыць фактычна чацьвёртым перакладам, калі ня браць пад увагу спробы Аляксандра Ельскага (1892 г.) і некаторых сучасных беларускіх паэтаў.

Хіба гэта не сімвалізуе пакуты беларускага пісьменства, беларускае культуры.

І вось я, паставіўшы сёньня апошнюю кропку ў тэзісах рэферату, выклікаю таксі і сьпяшаюся туды, у Дом літаратара. У каміннай зале застаю жменьку зусім незнаёмых мне маладых у асноўным людзей. Падыходжу да тых, хто, як здалёк, відно, адчуве сябе там гаспадаром. У гэтай групе – В. Рагойша, Я. Семяжон, У. Казьбярук, М. Татур. Прывітаўся з усімі “за руку”. Ніхто не адрэагаваў, што нарэшце прыйшоў прамоўца (хоць абы-які, хай ня першы і не асноўны). Праўда, я яшчэ, здаецца, учора, неяк зьдзівіўся, чаму ж гэта ніхто не турбуе мяне, не цікавіцца, ці буду я тут, ці гатоў да прамовы. Сёньня таксама цень няўпэўненасьці я лавіў у сабе.

Каб ня зганьбіцца зусім, я абышоў ганаровую групу і зайшоў у другі рад, які яўна не зьбіраецца ісьці ў прэзідыум. Аднак, бачу, не хапае ня толькі консулаў, але і з сакратароў Саюзу нікога няма. Гляджу, В. Рагойша бярэ з папкі надрукаваную паперыну – сцэнарый вечару, думаю, – і голасна, каб пачуў Язэп Ігнатавіч, пачаў яе чытаць. Чую і я – сапраўды “сцэнарый” – і хто пачынае, і хто працягвае, і хто канчае і г.д. Мяне няма там зусім. “Добра, думаю, што скеміў сесьці сюды”. Зьявіўся ілюстратар кнігі Васіль Шаранговіч з жонкаю. Ён адразу прыйшоў да мяне, прывітаўся, сеў, а пасьля пачаў вітацца з Рагойшам і яго спадарожнікамі. Хутка ўсе яны, паклікаўшы ад мяне Васіля, забраўшы Татура, пайшлі ў прэзідыум. Гэта і былі прызначаныя, як высьветлілася, прамоўцы. Усе гаварылі добра. Найбольш спадабаўся Уладзімір Казьбярук: зусім свабоднае валоданьне і польскім арыгіналам і семяжонаўскім перакладам, які ён рэдагаваў!

Каб не Васілёва выступленьне, дык атрымаўся б выключна толькі вечар перакладу, а ня “новай кнігі”, як было абвешчана і да чаго я рыхтаваўся. Што ж, добрыя вечары перакладу патрэбны нам ня менш, чым добрыя вечары кнігі. А гэты “вечар” быў добры! Нават Васіль прыгадаў мяне. “Сярод названых тут імёнаў, што спрычыніліся да сёньняшняй нашай урачыстасьці, – сказаў ён, – не названа адно. А між іншым гэта дзякуючы яму кніга выйшла наогул і выйшла такой шыкоўнай, як мы яе бачым. Я маю на ўвазе Міхала Фёдаравіча. Ён тут, сярод нас…” Я палез у кішэню па нітрагліцэрын…

Дома, не пасьпеўшы пераступіць парог, адразу чую трохгалосае пытаньне: “Як выступіў?” Адказваю, што добра. Аднак пытаньні сыплюцца далей: “Проста добра ці цудоўна?” “А ці доўгія былі апладысьменты?” “А дзе кветкі?” На ўсё адказваю станоўча(!). Толькі апошняе выбілася з агульнага стылю. Сказаў, што “параздаваў кветкі”. І выклікаў гэтым новыя пытаньні: “А хіба іх было багата?” “Каму параздаваў?” Сказаў, што “адзін букет галіне Андрэеўне, з якой сядзеў, другі Эдзі Агняцьвет, што падвярнулася пад руку, трэці старому Язэпу”. Дружнае “Ого!” пачуў…

18 красавіка 1986 году. На працягу апошняга часу ледзь ня кожны дзень займаўся праблемай апублікаваньня ў “Знамени юности” нізкі “палескіх” твораў. Тут важна тое, што на палескім дыялекце адразу выступіла б некалькі чалавек. А гэта ўжо зьява, з якой трэба лічыцца. Разумней за ўсё – не забараняць друкаваньне, калі будзе ўзьнікаць у ім патрэба.

Літкансультант газеты Уладзімір Някляеў, будучы сам негатыўна настроены да наданьня пісьмовага статусу гэтай гаворцы, усё-такі паслухаў мяне – паабяцаў перад ад’ездам у Бельгію (!) забегчы ў рэдакцыю і завізаваць нізку. І… не “забег”! Коля галосіць, як звычайна ў падобных сітуацыях, коціць бочкі на ўсіх, асабліва на апошняга, “самага вінаватага”.

Я счакаў аўторак, думаў, што, можа, не атрымалася ўчора – падпіша сёньня. У сераду прыбег Коля, вядома, абвінавачваючы Някляева. Я доўга яму званіў пад Коліна галашэньне: “Дарма… ён знарок не здымае трубку… Сорамна ж… Як апраўдвацца будзе?”

Я кінуў трубку. Апусьціў рукі. Тады Мікола ня выцярпеў, пачаў сам круціць. Дазваніўся! Ціхенька падае мне трубку. Бяру.

– Валодзя? – падаю голас. – Прывітаньне! Гэта Дубянецкі.

– А! Прывітаньне, Міхал Фёдаравіч. – Рады чуць ваш голас…

– нават рады? Зганьбіў дадзенае слова гонару і быццам бы нічога не здарылася, – кажу я, як мага спакайней.

– Кепска вы мяне тады ведаеце, – чую я таксама спакойны, упэўнены голас. – проста я не пасьпеў зрабіць, але я званіў ім.

– Праўда, Валодзя? Не спужаўся? Дык прабач, калі ласка, – кажу я, а сам гатоў быў стукнуць трубкай Міколу за такі недавер да, можа, шчырага хлопца.

– Чаго ж ужо баяцца? Зараз зноў пазваню. А будзе час – пад’еду і падпішу.

Я пачаў горача разьвітвацца з ім, як праводзячы ў Бельгію. Аднак, чую, яго пярэчаньне:

– Не паеду, зьезд жа днямі (ІХ зьезд пісьменьнікаў Беларусі, 23-24 красавіка 1986 г.). Я сказаў, што не паступіў бы так, бо ня кожны дзень ёсьць магчы­масьць паехаць у такую краіну. “А зьезд? Прачытаеш у газеце. А дэталі раскажуць хлопцы!” Пасьля падумаў, што, верагодна, начальства не пусьціла, дало нейкае даручэньне ў сувязі са зьездам.

“Спрактыкаваны” Мікола пачаў зноў разводзіць свой скепсіс.

– Правільна, можа пазваніць. Можа і зьезьдзіць. Можа і падпісаць. Але… – Я думаю, што гэта яшчэ за “але”. – ...А гэтым часам праз Цэка – адзін ці другі – даможацца”.)

21 красавіка 1986 году. Без дваццаці дзевяць пазваніў Аляксей Карпюк. Па­прасіў сустрэцца з ім. Дамовіліся на 11 у бібліятэцы Дома літаратара. Усё роўна там трэба быць, каб зарэгістравацца ў якасьці дэлегата зьезду.

Ён даўно мяне прасіў, каб я яму падрабязьней выпісаў галоўлітаўскія прэтэнзіі да яго кнігі “Сучасны канфлікт”. Я захварэў, ня выканаў просьбу, але ўвесь час пра яе памятаў. Таму пасьля яго званка лёгка накідаў яму патрэбнае.

У бібліятэцы ён пазнаёміў мяне з тэкстам сваёй будучай прамовы на зьезь­дзе. Асноўная яе тэма накіравана супраць цэнзуры. Раскрываецца ім гэтая сьмелая задума на прыкладзе аднаго цэнзарскага ўмяшаньня ў яго кнігу, пра што я яму ў свой час расказваў. Напісаў сьмела, востра, дасьціпна. Шкада толькі, што не апублікуюць такое! Ёсьць фраза, у якой называе і мяне – калі кажа, што ня ўсе могуць вытрываць яе (цэнзуры) ціск. З-за яе, піша А. Карпюк, рана выйшлі са строю Ткачоў, Караткевіч і Дубянецкі, рана зьявіліся маршчыны ў Быкава…

У асноўным ўхваліў яго намер. Я, каб не баяўся атрымаць інфаркт прама на трыбуне, дык абавязкова ўзяўся б за гэтую тэму сам. Але вымушаны пакінуць яе для наступнага разу, калі паздаравею. Будзе больш карысьці, калі спакайней змагу “раскручваць” яе.

Мяне зьдзівіў бясстрашны Карпюк. Прабегшы вачыма па маёй нататцы, што я яму зрабіў, ён убачыў у канцы яе мой аўтэнтычны подпіс. Схапіў ручку і частымі энергічнымі рыскамі пачаў закрэсьліваць яго. “Ня трэба! Халера з імі! Мала што можа здарыцца” – хутка казаў Аляксей Нічыпаравіч, крэмзаючы мой “дакумент”. Нават, думаю, такіх зухаў змаглі так запалохаць!..

Вечарам паведамілі аб прысуджэньні Васілю Быкаву Ленінскай прэміі за “Знак бяды”. Я пабег хутчэй на пошту, каб даць яму тэлеграму. Даў.

Тэлеграма

21. 04. 86 г.

Мінск, Танкавая, 10, кв. 132

Васілю Быкаву.

“Дарагі Васіль Уладзіміравіч! Шчыра віншую з Ленінскай прэміяй! Горача жадаю, каб даў Вам Бог здароўя і мужнасьці яшчэ на многа-многа Знакаў. Прыміце гэтыя чыстыя словы радасьці і захапленьня ад вельмі шчасьлівага ў гэтыя хвіліны Міхала Дубянецкага”.

Але баюся я за яе! Напісаў па-беларуску. А ў якім выглядзе дойдзе да адрасата – невядома? Беларуская ж мова ў гэтай установе, як і амаль ва ўсіх на Беларусі(!), ужываецца хіба што з перыядычнасьцю адзін раз на некалькі гадоў!..

Ці будзе гэта праблема ўзьнятая на зьезьдзе? Ці знойдзецца яшчэ такі Карпюк? Хоць аднаго і мала для гэтага. Трэба, каб усе падняліся на абарону галоўнай сваёй сутнасьці – беларускасьці, – у каго яшчэ засталося што ахоўваць!

22 красавіка 1986 году. Гадзінаў у 10 раніцы Васіль Быкаў па тэлефоне горача падзякаваў за тэлеграму. Зрабіў гэта зусім не фармальна. Не сьпяшаўся “выка­наць абавязак”, доўга гаварыў мне пра… мяне. Мне заўсёды няёмка такое слухаць, таму я намагаўся зьвярнуць яго куды небудзь у бок, пачаў распытваць і пра яго здароўе і пра здароўе Ірыны Міхайлаўны. Разьвітваючыся, ён выказаў надзею заўтра сустрэцца на зьезьдзе.

Ну вось, а на пошце ўчора сказалі, што адрасат прачытае тэлеграму толькі заўтра вечарам. Быццам бы ён распарадзіцца насіць яму ўсю пошту толькі адзін раз на дзень – вечарам.

Галя выказала жаданьне схадзіць заўтра на зьезд. Запрашэньня няма. Яны раздаюцца ў адпаведнасьці з рашэньнем сакратарыяту СП. Кожны факт выдачы заносіцца ў сьпецыяльны сьпіс. Я пазваніў Леаніду Гаўрылкіну. Ён паабяцаў.

Забіраючы гэтае запрашэньне, я ўбачыў, як тут намагаюцца наблізіць зьезд да закрытага мерапрыемства, без непажаданых удзельнікаў і сьведкаў. А як старанна забясьпечваецца спакойнае яго праходжаньне! Як, напэўна ж, адмыслова скла­дзены падрабязны сцэнарый! У высокіх кабінетах ЦК сфарміравалі ўсе кіруючыя органы зьезду і Саюзу пісьменьнікаў на пасьлязьездаўскае пяцігоддзе! Нават не забылі загадзя паклапаціцца і наконт прапаноўшчыкаў – тых, хто з трыбуны будуць зачытваць усе “патрэбныя” сьпісы.

Пад асаблівым кантролем знаходзіцца сьпіс прамоўцаў. Нельга ж дапусьціць да трыбуны непажаданых крыкуноў, перш за ўсё тых, хто будзе паказваць на заняпад мовы, наогул беларускасьці. А для гэтага на кожнае пасяджэньне, на абодва зьездаўскія дні падрыхтаваны “моцныя” старшыні, якіх ужо азнаёмілі з “асаблівасьцямі” “іх” пасяджэньняў.

Найбольш складаныя, небясьпечныя фрагменты і мізансцэны будучага сьпектаклю адрэпеціраваны з умоўным, падстаўленым ворагам…

25 красавіка 1986 году. Зьезд прайшоў без усякіх больш-менш значных нечаканасьцяў. Але ж цікава і ня без карысьці для абодвух бакоў – афіцыйнага і беларускага.

Мне сябры ня раілі забірацца надта далёка, я аблюбаваў сабе такое месца, з якога можна ў выпадку чаго хутка выбрацца, – на папярэчным праходзе. Адразу сеў з Валянцінай Гапавай. Пасьля перапынку мы з ёю пасадзілі паміж сабою Галіну Максімаўну Гарэцкую. (Добра, што хоць запрасілі яе на зьезд!). На другі дзень на гэтых зручных месцах апынуліся Алесь Разанаў і Іван Чарота. Мяне паклікалі ў рад, што за імі. Сеў паміж Данутаю Бічэль і Рэмам Ткачуком, якраз за Аляксеевай сьпіною.

У час, на які прызначана было адкрыцьцё зьезду, – у 10 гадзінаў – за даўжэзны пусты яшчэ стол прэзідыума нечакана выйшаў адзін толькі Васіль Быкаў. Значыць, думаю, прадугледзелі ў сцэнарыі гульню ў выбары прэзідыуму. Так яно і было, але сьпярша Быкаў сказаў глыбокую і шматзначную, як заўсёды прамову.

Адкрыць такое мерапрыемства лічыцца за вялікі гонар. І яго цяпер законна ўступілі новаму лаўрэату Ленінскай прэміі. Жыцьцё прымусіла іх лічыцца з сапраўды народнымі пісьменьнікамі.

У сваёй прамове Васіль Быкаў узьняў некалькі пытаньняў, якія амаль кожны з нас ніколі не выпускае з галавы. Першае – гэта праблема вайны і міру. Культура, сказаў прамоўца, можа нармальна разьвівацца толькі ва ўмовах міру, бо яна сама – прадукт цярпімасьці, суіснаваньня і адначасна фермент высокай чалавечай духоўнасьці, якая толькі і можа цяпер супрацьстаяць усяленскаму ядзернаму шаленству.

Далей Васіль Уладзіміравіч закрануў, як ён сказаў, “вечную праблему” літаратуры: для каго пісаць? Хто нас чытае?” Тут прамоўца ня раз выходзіў на “калючыя” моманты нашага існаваньня ў рэальных умовах, як, напрыклад:

– зьніжэньне значэньня друкаванага слова;

– “звужэньне моўнага нацыянальнага арэалу” (шкада, што не разьвіў гэтую думку);

– разбуральная роля “бюракратычных інстанцыяў” (ён іх заўсёды памінае);

– прыстасаванства, кан’юктурызм асобных пісьменьнікаў, якія даюць толькі “сезонны тавар шырспажыву”;

– пакуль што ў нашай літаратуры застаецца “белая пляма на месцы незабыўнага Уладзіміра Караткевіча, чалавечы лёс да якога, дарэчы, паставіўся так няўдзячна”;

– замест колішняга юнацкага максімалізму, цяпер некаторыя маладыя вельмі “лёгка і ахвотна засвойваюць ахраніцельскі кансерватызм, уласьцівы старэйшым пакаленьням, і калі распачынаюць канфлікты са старэйшымі, дык зусім не на літаратурнай глебе”.

Як бачым, тут кожны тэзіс мае выбуховую сілу. Пасьля бліскучай сваёй прамовы Быкаў “сфарміраваў” прэзідыум зьезду ажно з 66 чалавек і ўступіў вядучае месца Нілу гілевічу. А гэты ўмее трымаць аўдыторыю ў жалезных руках. Тым больш, што сцэнарый зьезду ня без яго рыхтаваўся, ды й будуць стымуляваць самыя важныя госьці зьезду, якія побач з ім – намесьнік Масквы па Беларусі таварыш сьлюнькоў1, “прэзідэнт” рэспублікі Г. Таразевіч2, “прэм’ер” М. Кавалёў3.

Апроч іх, у прэзідыум “выбралі” непасрэдных кіраўнікоў беларускай літаратуры, чыноўнікаў з ЦК КПБ: сакратара па ідэалогіі А. Кузьміна, загадчыкаў аддзелаў І. Антановіча, С. Броньнікава, М. Дзямчука, С. Паўлава, сакратароў Менскіх абкаму і гаркаму партыі А. Жыльскага, П. Краўчанку; вядома, С. Законьнікава і невядома чаму П.Украінец4.

ЦК КПСС на нашым зьезьдзе і ў яго прэзідыуме быў прадстаўлены нейкім інструктарам з аддзелу культуры, камсамол – першым сакратаром ЦК камсамолу Беларусі.

Сярод “шасьцідзесяці шасьці” ўласна пісьменьнікаў было менш паловы. Ды і то гэта пісьменьнікі-начальнікі. Каманда Сьлюнькова была больш прадстаўнічая (як, зрэшты, і ў зале). У ёй было шмат міністраў, кіраўнікоў і відных прадстаўнікоў і іншых творчых і нятворчых арганізацыяў.

Звыш “66” у прэзідыум былі запрошаны госьці – пісьменьнікі з брацкіх рэспублік на чале з Аляксандрам Чакоўскім. Не абышлося і бяз гэтак званага “ганаровага прэзідыуму ў складзе палітбюро ЦК КПСС на чале з генеральным сакратаром ЦК КПСС Міхаілам Сяргеевічам Гарбачовым”. Выгукнуць з трыбуны гэтую тыраду даручылі таксама не абы-каму, а вядомаму і сапраўды паважанаму ў нашым асяроддзі крытыку, літаратуразнаўцу і педагогу Уладзіміру Калесьніку. “Зганьбілі добрага чалавека такім удзелам у гэтым сьпектаклі”, – падумаў я, слухаючы з якой цяжкасьцю цэдзіць ён са сваіх вуснаў гэты рытуальны тэкст савецкай прымусовай рэлігіі.

Каля дзясятку выбрана было на зьезьдзе ўсялякіх “рабочых”, “кіруючых” і іншых органаў. Праз іх прапушчана адсоткаў семдзесят агульнага складу пісьменьніцкай арганізацыі. Можна было б і не спыняцца на гэтым фрагменьце нашай “бягучай” статыстыкі. Але ж на адпаведную думку наштурхнулі мяне дзьве заўвагі ў мой адрас.

Першая. У адным з перапынкаў Іван Чыгрынаў спытаў мяне, у якую я выбраны камісію. Мяне зьдзівіла гэтае пытаньне. Чыгрынаў жа ўваходзіў у склад “штаба”, які рыхтаваў ці абмяркоўваў сцэнарый зьезду, і ня мог ня ведаць, што мяне прынцыпова, яшчэ на кабінетнай стадыі, нікуды не ўвялі – небясьпечна.

Другая – пацьвярджае дальнабачнасьць, празорлівасьць тых заплечных справаў майстроў.

Амаль самы канец зьезду. Толькі што прынята яго рэзалюцыя. Падняліся ісьці на чарговы перапынак перад абвяшчэньнем вынікаў галасаваньня. Раптам нехта, здаецца, Генрых Далідовіч, голасна сказаў, зьвяртаючыся да мяне:

– І ўсё-такі вы, Міхал Фёдаравіч, прадэманстравалі сваю годнасьць лідэра мас. – О! Так-так! Правільна! – чулася адусюль.

За заўвагай Далідовіча стаяў наступны эпізод. У зачытаным з трыбуны праекце рэзалюцыі былі словы, што “зьезд ухваляе арганізатарскую і арганізацыйна-масавую работу праўленьня” (маецца на ўвазе перыяд паміж VIII і IX зьездамі). А фактычна, калі давалася ацэнка дзейнасьці Праўленьня, зьезд прагаласаваў за іншую фармулёўку – “лічыць работу праўленьня… здавальняючай”. Я падняўся і прыгадаў гэта. Максім Лужанін, які вёў рэй, сказаў, што ня бачыць розьніцы ў абедзьвюх фармулёўках. Я зноў устаў і растлумачыў, што розьніца ня проста тэрміналагічная, але і юрыдычная. Тэрмін “ухваліць” азначае найвышэйшую ацэнку, тады, як тэрмін “здавальняюча” – толькі пасрэдную. Там можна, як кажуць, спачыць на лаўрах, а тут мусова яшчэ варушыцца, каб выпраўляць хібы.

Абедзьве прапановы былі пастаўлены на галасаваньне. Прайшла прыкметнай большасьцю мая.

Каню ясна, як кажа мая Ірынка, што я блытаю іх карты. А ўзяць маю “непартыйную” рэакцыю на шмат якія прамовы. То я разам з многімі адкрыта абураюся рускамоўным, абразьлівым выступленьнем генеральнага “беларускага” камсамольца, кандыдата ў члены Бюро ЦК КПБ В. В. Гурына1, то я ўстаю і задаю пытаньні партыйным прамоўцам (М. Матукоўскаму і інш.), заганяючы іх у тупік, то наладжваю працяглыя авацыі тым, хто абараняў з трыбуны нацыянальныя інтарэсы.

Належным чынам была паказана мною мая настроенасьць у сувязі з прамоваю Уладзіміра Дамашэвіча. Мы толькі ў двух з Данутай Бічэль-Загнетавай стоячы і шумна віталі Уладзіміра Дамашэвіча пасьля яго выдатнай, вельмі абгрунтаванай, патрыятычнай прамовы. Ул. Дамашэвіч з глыбокім болем намаляваў жудасную карціну выгнаньня беларускай мовы з нашага службовага, грамадскага і культурнага жыцьця, са школаў і дашкольных установаў, з тэхнікумаў, інстытутаў і універсітэтаў. Ён паказаў, што згодна з заканадаўствам руская мова не павінна быць афіцыйнай, агульнадзяржаўнай на шкоду нацыянальным мовам, папракнуў тых гэтак званых беларусаў, якія добраахвотна лезуць у “Чырвоную кнігу”.

У канцы гэтай прамовы, калі цяжка прыхаваная паніка авалодала Кузьміным і яго адзінаверцамі (Сьлюнькова не было на гэтым пасяджэньні) я даволі голасна, каб хаця пачулі тыя, што сядзяць са мною побач, перада мною і за мною сказаў: “Трэба ўстаць і падзякаваць Дамашэвічу добрай авацыяй”. Адгукнулася толькі Данута. Астатнія пабаяліся, чым пацьвердзілі правамоцнасьць Дамашэвічавага папроку.

Я ўпэўнены, што члены Сьлюнькоўскай каманды праглынулі чарговую горкую пілюлю, убачыўшы сярод залы нас з Данутай. Сьлюнькоўцы ведаюць, што і за нашы “паводзіны” недзе ўляціць ім – у зале ж густая сетка КДБ, кантралёр з ЦК КПСС… Так што калі б нават на кабінетным узроўні мяне некуды праектавалі, дык, убачыўшы маю “непартыйнасьць” на зьезьдзе, адразу і выкінулі са сваіх праектаў.

Не скажу, што мне гэта падабаецца. Усё-такі была б хоць крыху большая магчымасьць уплываць у нацыянальным духу на нашы справы ці падтрымліваць тых, хто гэта робіць.

Мабыць, каб адмежавацца ад маіх ганіцеляў, хітры Іван Іванавіч Антановіч вырашыў паразумецца са мною. Учора на перапынку ён падышоў да групы, у якой я стаяў пасярод вестыбюлю, і папрасіўшы прабачэньня, “забраў” мяне. Адвёўшы мяне ў бок, ён пацікавіўся маім здароўем, запэўніў, што заўсёды мяне высока цаніў і цэніць цяпер. Нават папрасіў, каб я зайшоў да яго ў ЦК дзеля нейкай “карыснай мне размовы”. Я не зьдзівіўся, бо недзе, у глыбіні душы, чакаў падобнага яго жэсту.

Цалкам верагодна і такое: у дазьездаўскую пару мяне праектавалі ў нейкі орган. Аднак менавіта на зьезьдзе пераканаліся, што ў любым органе без мяне будзе спакайней. А што, калі ўзяць ды й прама папытаць “на той сустрэчы ў Івана Іванавіча, як магло здарыцца, што мяне не дапускаюць да актыўнага грамадскага жыцьця ў Саюзе пісьменьнікаў?

На зьезьдзе, я лічу, у ранг найзначнейшай падзеі можа выбіцца любы яго “разьдзел”: даклад ці даклады, спрэчкі, прынятыя рашэньні, выбары, рэакцыя залы, рэакцыя вярхоў, а магчыма, і штосьці іншае. На гэтым зьезьдзе, верагодна, такімі былі спрэчкі ў цэлым і рэакцыя залы. Прынамсі, мне так здаецца, таму і зводжу апісаньне зьезду ў асноўным да апісаньня гэтых момантаў.

Можа, найлепшай прамоваю пасьля Дамашэвічавай, была, на мой погляд, прамова Рыгора Барадуліна. Як і Дамашэвіч, Барадулін прысьвяціў сваё выступленьне самай пякучай праблеме – беларускай мове. Прыводзіў цікавыя і сьмелыя прыклады, рэзка крытыкаваў Міністэрства асьветы БССР за няўхільнае катастрафічнае зьмяншэньне беларускіх школаў. Дасталося і самому міністру мадам Сухнат. Яна, паведаміў зьезду Рыгор, некалі выкладала ў школе беларускую мову, а цяпер перад школьнікамі выступае толькі па-рюску. Ён, Рыгор, сам быў сьведкам такой рускамоўнай прамовы “беларускага” міністра ў “беларускай” школе.

Рыгор Барадулін таксама ўзьняў пытаньне Алеся Гаруна. Дарэчы, сказаў ён, цяпер Масква рыхтуецца выдаць выбранае Мікалая Гумілёва; зусім нядаўна у “Литературнай России” ўжо зьмясьцілі добрую нізку ягго вершаў з прамоваю і партрэтам – да стагоддзя з дня нараджэньня Гумілёва. А калі ж мы дачакаемся выданьня хоць “Матчынага дару” Алеся Гаруна? – спытаў Рыгор у глухога высокага стала прэзідыуму. “Праз дзесяць месяцаў і ягоны стагадовы юбілей таксама!” – выгукнуў я, думаючы дапамагчы Рыгору. Аднак той стол па-ранейшаму маўчаў.

Анатоль Клышка ў сваёй прамове дашчэнту зьнішчыў нейкага Валянціна Лукшу – і як пісьменьніка, і як выдаўца. А. Клышка, калі бярэцца за што, дык вельмі грунтоўна! І цяпер ён сабе ня здрадзіў. Пісьменьніцкі ранг Лукшы, – сказаў ён, – ніколі не падымаўся ў нас вышэй рангу “і іншыя”. Мы ведалі яго, калі хто і ведаў, толькі як аўтара некалькіх тоненькіх кніжачак. А цяпер яго “творы” друкуюцца ва ўсіх калектыўных зборніках паэзіі, прозы, драматургіі выдавецтва “Юнацтва”, асобныя лукшаваы зборнікі выходзяць ва ўсіх савецкіх рэспубліках, ня кажучы ўжо пра Беларусь, дзе Лукша мае ўласнае выдавецтва. Сваю недалужную, але таўшчэзную кнігу “Птушыны цэх” Лукша праз сваю цешчу, якая працуе ў гарадской дзіцячай бібліятэцы, не пасаромеўся вылучыць на дзяржаўную прэмію БССР.

Дэлегаты прыхільна сустрэлі прамову Анатоля Клышкі. Некаторыя нават іранічна, па-птушынаму, заквахталі, зацьвіркалі. Нехта ў гэтым жа стылі “зашаптаў”: “Вось дык птушка! Вось дык гусь!”.

Затое камсамольца Гурына абсьвісталі ў тым ліку і за пахвалу ў адрас гэтага самага Лукшы, як “комсомольского поэта, автора комсомольских песен”.

Усяго ў спрэчках на зьезьдзе выступіла разам з гасьцямі нібыта 35 чалавек. Шмат якія прамовы застануцца ў памяці незалежна ад іх накіраванасьці. Там я прыгадаў прамову М. Матукоўскага. Усьлед за Аляксеем Дударавым ён добра адлупцаваў Міністэрства культуры, якое часта адхіляе выдатныя беларускія п’есы, затым хапае іх пасьля таго, як яны пасьпяхова пайшлі ў Маскве. Даў ён гэтаму Міністэрству і за разбурэньне ў рэспубліцы каштоўных помнікаў архітэктуры. За гэта яму дзякуй! Аднак гэты беларускі драматург, уласны карэспандэнт маскоўскіх “Известий” на Беларусі, выступіў адначасова і як махровы русіфікатар-“тэарэтык”. Ёе панёс нейкую статыстычную лухту пра шматнацыянальнасьць Беларусі, а адгэтуль і патрэбу ў рускай мове. “Зьмешаныя шлюбы, якіх у нас найбольш у Саюзе, – сказаў Матукоўскі, – таксама апраўдваюць ужываньне ў такіх сем’ях рускай мовы” і г. д.

Добрае ўражаньне пакінула прамова Аляксея Карпюка. Я ўжо пра яе пісаў. Ніхто яшчэ ня памятае, каб цэнзура называлася “у нас” сваім імем. Аляксей пасьля свайго выступленьня расказваў мне, што яго нават угаворваў І. Антановіч, каб не чапаў Галоўліт (Антановіча папярэдзіў Гілевіч!).

Аляксею пашанцавала, што ён выступіў пасьля Дзяльца, а не наадварот. Дзялец намагаўся б парыраваць. Сам старшыня Дзяржкамвыду і цяпер паказаў сябе рэакцыянерам, які апраўдвае жорсткасьць і шматграннасьць цэнзуры. Ён абвінавачваў пісьменьнікаў, што “пішуць ня тое і ня так”, прачытаў і тут верш Адама Глобуса “Сьцяна”, які, на яго, Дзяльцову, думку, пацьвярджае мэтазгод­насьць “прынцыповага рэдагаваньня”.

У цэлым цікавае выступленьне было ў Генадзя Бураўкіна. Аднак яго жорсткія словы ў адрас дакладу, з якім выступіў Максім Танк, былі ўспрынятыя як выпад асабіста супраць усё-такі паважанага Максіма. Такой “вастрыні” Генадзю трэба было пазьбегнуць, ведаючы, што якраз у ім усе бачаць пераемніка састарэлага “кіраўніка” СП. У адной фразе Генадзь сабраў да купы ўвесь сакратарыят СП. Выказваючы незадаволенасьць дакладам, ён у адным месцы эмацыянальна сказаў: “А яго ж рыхтавалі: адзін акадэмік, два кандыдаты навук, два жывыя класікі!” Усе ў адпаведныя месцы падставілі мысьленна самога Танка – акадэміка, Ніла Гілевіча і Васіля Зуёнка – кандыдатаў навук, Івана Чыгрынава і Барыса Сачанку – жывых класікаў”. Калі з гэтага боку разглядаць даклад, дык, скажам мы, асноўных яго натхніцеляў, падрыхтоўшчыкаў і праўшчыкаў трэба шукаць ня тут, а ў ЦК КПБ. Даклад меў на мэце толькі адно – ухваліць курс партыі, пахваліць XXVII яе зьезд, заявіць аб вернасьці партыі, а мімаходзь там-сям сьпісамі прыводзіць імёны тых ці іншых пісьменьнікаў і іх творы, не аналізуючы апошнія.

Ня буду разьбіраць рускамоўнае выступленьне Алеся Адамовіча. Яно, вядома ж, было ў асноўным прысьвечанае міру і адрасавана urbi et orbi. Апроч таго, гэта адначасна быў і рэзкі выпад супраць Барыса Сачанкі, Леаніда Гаўрылкіна і іншых.

Заслугоўвалі ўвагі выступленьні Анатоля Грачанікава, Яўгена Лецкі, Аляксея Дударава, Віктара Карамазава, Віктара Каваленкі, Адама Мальдзіса, Дзьмітрыя Бугаёва, хаця гэта не азначае маёй згоды з усімі іх пастулатамі.

Можна з трыбуны часам пачуць прыгожыя і правільныя словы, аднак у жыцьці ты ніколі ня ўбачыш гэтай прыгажосьці, гэтай праўды, калі яе пасе партыйная бюракратыя. Вось прайшлі выбары кіруючых органаў пісьменьніцкай арганізацыі і яе дэлегатаў на усесаюзны зьезд. “Выбралі” таго, каго загадзя вызначылі ў ЦК. Вядома, дапусьцілі тут некалькі і не патрэбных ім асобаў, каб не было бунту падчас галасаваньня.

Магчыма, я яшчэ вярнуся калі-небудзь да вынікаў нашага зьезду. А цяпер пакуль стаўлю кропку.

26 красавіка 1986 году. Субота. Марыя паехала на сваё “Узгор’е”. З Галяй-сястрою, на машыне Лемешавых. Захапіла з сабою некалькі вязанак кніг, газетаў і ўсялякіх папераў, што патрабуюць разбору і нейкай сістэматызацыі. Можа, калі-небудзь дойдуць да іх рукі. Дома ўжо няма чым дыхаць ад гэтых скарбаў. Трэба б добрую палову некуды збыць.

Яшчэ з ранку пазваніў Лёня Зубараў. Ён ужо некалькі разоў і перад гэтым тэлефанаваў пасьля доўгага перапынку. Пахваліўся, што ў чацьвярговым нумары “Знамени юности” Някляеў даў два вершы Зьмітрака Бядулі ў яго перакладзе.

Гэта мяне прымусіла ўзяцца за газеты. Сёньня ж і “ЛіМ” зьездаўскі павінен быць. Знайшоў перш за ўсё “Знаменку”. На чацьвёртай старонцы пад агульным загалоўкам “Из чистых криниц. Стихи из поэтического наследия Змитрака Бядули”, зьмешчаны два лірычных вершы – “Позвольте вас любить” і “А в бору”. Пераклады выдатныя. Паказваю іх сваёй паэтцы і перакладчыцы Галі. Праз паўгадзіны яна вярнула мне “знаменку” са словамі адабрэньня. Пацікавілася, ці перакладчык выпадкова ня мае музычнай адукацыі. Я пацьвердзіў яе здагадку. Гэта адчуваецца па яго вершах, кажа яна, па бездакорнай іх рытміцы; праўда, апроч рытмікі, вершам яшчэ штосьці патрэбна. А хіба тое “штосьці” ў Лёні дрэннае? – пытаю я. На што атрымаў адказ, які і быў завяршэньнем разбору Лёневай творчасьці: “А я гэтага не сказала”.

На зьезьдзе я сустракаўся з Нінай Ватацы, пахваліў яе новую кнігу “Шляхі” пра Максіма Багдановіча. Раптам яна спытала, ці ведаю я Леаніда Зубарава. Я сказаў, што ведаю. Тады пасьледавала новае пытаньне пра маю ацэнку яго творчасьці. Адказаў шчыра, што ўхваляю. Ніна Барысаўна таксама добра адгукнулася пра яго пераклады Багдановічавых вершаў. Нават сказала, што яны ў гэтых перакладах больш натуральна гучаць, чым у іншых. А Н. Ватацы – глыбокі знаўца творчасьці М. Багдановіча.

Гартаю “ЛіМ”. Як і трэба было чакаць: матэрыялы зьезду пачынаюць друкаваць не з уступнай прамовы народнага пісьменьніка Беларусі Васіля Быкава, а з прамовы кандыдата ў члены Палітбюро ЦК КПСС М. М. Сьлюнькова. Усё як у жыцьці – шыварат-навыварат! Дзе ж тут той “сьвежы вецер XXVII зьезду”, аб якім не перастаюць крычаць у друку, па радыё, па тэлебачаньні?

Адразу за зьездаўскімі матэрыяламі на 10-й старонцы падвярстаныя інфармацыя і фотаздымак пад агульнай назвай “Працяг знаёмства з “Панам Тадэвушам”. Гэта пра тое, як “на сустрэчу з чытачамі прыйшлі Я. Семяжон, В. Рагойша, М.Татур, В.Шаранговіч і У. Казьбярук”, каб расказаць пра чарговае выданьне “беларускага” “Пана Тадэвуша”.

Тры калонкі 10-й старонкі і ўсе пяць 11-й старонак прысьвечаныя Зьмітраку Бядулю. Надрукаваны матэрыялы Барыса Сачанкі – “Паклон і падзяка” (мне вельмі імпануе зьмест менавіта такога загалоўка), А. Рагулі – “Маштабнасьць думкі”, В. шымановіча – “Ля вытокаў нацыянальнага тэатру”. У Сачанкаўскі артыкул завярстаны вялікі партрэт юбіляра.

Цікава, як іншыя газеты і часопісы ўшанавалі нашага зьмітрака? Спадзяюся, што не праігнаравалі. Беларусы адзначаюцца пачуцьцём удзячнасьці. Барыс правільна выказаў нашыя сапраўдныя адносіны да гэтага таленавітага сына яўрэйскага народу, што стаў верным слугою, вялікім песьняром таксама і нашага народу, нават больш нашага, бо мала каму вядома яго творчасьць на яўрэйскай мове.

У “ЛіМе” далёка ня поўнасьцю асьветлены наш зьезд. Абяцаюць, што “справаздача аб рабоце зьезду будзе апублікаваная”. Будзем чакаць аж да наступнай суботы. Але што там апублікуюць? Наўрад ці дадуць “жывыя” прамовы. Можа, па фразе-дзьве ўткнуць у белтаўскую “справаздачу”. Што пакінуць ад Валодзі дамашэвіча? А хіба дадуць асаблівасьці выбараў? Хаця б такія:

1. Перад выбарамі партыйныя правадыры А. Кузьмін і І. Антановіч правялі “нараду” партыйнай групы зьезду. Удзельнікам яе прачыталі сьпісы кандыдатаў. Пасьля прызначылі “надзейных” таварышаў, каб унесьлі гэтыя сьпісы на зьезьдзе з яго трыбуны. Тры сьпісы – на Праўленьне, на Рэвізійную камісію, на дэлегатаў у Маскву – тры давераных асобы. А каб удзельнікі зьезду не пасьпелі і роту разявіць, каб унесьці і свае кандыдатуры, дык прызначылі таксама і сьпец­крыкуноў. Іх абавязак заткнуць усяму зьезду рот раней, чым ён захоча яго разявіць. Канкрэтна: як толькі будзе зачытаны сьпіс прапануемых кандыдатаў, і старшыня пасяджэньня (прызначылі загадзя Івана Навуменку) “папытае”: “якія будуць меркаваньні зьезду?”, адразу ж выгукнуць: “Падвесьці рысу!”. Дакладна так і адбылося. Нехта спрабаваў называць з залы нейкія імёны. Нехта абураўся, што сярод дэлегатаў на ўсесаюзны зьезд ня будзе ніводнай жанчыны. А ў такт ім І. Навуменка, разводзячы рукамі, казаў: “Позна. Ужо ж спынілі вылучэньне!”

2. Ёсьць у пісьменьніцкай арганізацыі людзі, супраць якіх заўсёды падае надта багата галасоў. Тым ня менш іх кожны раз падсоўваюць у лідэры. Чэмпіёнамі паспалітай непапулярнасьці цяпер былі тыя самыя дзеячы, шо і на мінулым зьезь­дзе. Найбольшую колькасьць галасоў супраць сябе атрымалі: Б. Сачанка – 115; Н. Гілевіч – 108; І. Чыгрынаў – 104; Л. Гаўрылкін – 96; К. Кірыенка – 86.

Калі ўлічыць, што ўсяго галасавала 335 чалавек, дык такая колькасьць “чорных шароў” – незайздросны сімптом. Мінулы раз, праўда, ЦК КПБ цалкам праігнараваў волю зьезду, пакінуўшы на сваіх пасадах усіх пералічаных тут чатырох сакратароў. Сёлета пакінулі толькі аднаго Ніла Гілевіча з іх (Рыгор сказаў, выбягаючы з гэтага першага пленума, што Ніла трымае Быкаў), а астатніх замянілі. Замест Б.Сачанкі і І. Чыгрынава першы пасьлязьездаўскі пленум па прапанове таго самага ЦК выбраў Алеся Жука і Віктара Казько. Аргсакратара вырашылі не выбіраць, а прызначыць. Так што хто зьменіць Леаніда Гаўрылкіна яшчэ невядома. А, можа, і ня будуць мяняць. А зрэшты, што дадуць гэтыя замены?

27 красавіка 1986 году. Вольга Юльянаўна паведаміла, што у апошнім маскоўскім часопісе “Огонёк”, “што з Леніным”, як яна сказала, зьмешчаны вершы М. Гумілёва. Я падзякаваў за інфармацыю і пабег шукаць гэты “адыёз”. Знайшоў далёка ня ў першым-лепшым кіёску. Купіў тры экземпляры – адзін у “недатыкальны залаты фонд”, з двух астатніх, можа, зварганю самаробную кніжачку. А можа, давядзецца з некім падзяліцца? Рады буду паслужыць прапагандзе пакаранай рускай культуры. Мы не трымаем злосьці на ўсіх рускіх. Сапраўдныя рускія церпяць прыгнёт як і мы. Іх храмы разбураюць як і нашы. Іх найвялікшых пісьменьнікаў забараняюць, нават забіваюць, як і нашых. Нашыя нязьменныя і шчырыя сімпатыі на баку гэтай вялікай рэпрэсіраванай культуры.

Стаў хуценька, на хаду, гартаць часопіс. Вось той самы ленін на ўсю вокладку. Вось мільгаюць Гарбачовы – адзін, другі, трэці. Вось і пара Фідэляў Кастра. Пара? Чаму б гэта? Гляджу ўважліва. Цэлую старонку заняў, відаць, савецкі танк з узьнятай уверх руляю гарматы. З танка злазіць Кастра. Зьверху паведамляецца, што “19 красавіка 1961 году, на Плая-Хірон, кубінскі народ атрымаў перамогу над імпералістычнымі інтэрвентамі”. Ага, думаю, так цяпер назвалі ўжо выдатную дыпламатычную перамогу Джона Кенедзі, што 25 год таму назад выратаваў сьвет ад кастра-хрушчоўскага шаленства, ад ядзернай вайны… Кастра сярод сваіх міліцыянераў, а вось друз ад самалёту ЗША, зьбітага кубінскімі, трэба думаць савецкімі, зенітчыкамі… Вось старонка з ваеннымі лётчыкамі выпрабавальнікамі парашутаў (ва ўсіх Афганістанах патрэбны дэсант!)… Зноў Ленін – адзін, другі, трэці… Ленін зьмяняецца цыркам (некалі рэдактара расстралялі б за гэта), цырк – Георгіем Маркавым (!), Маркаў – футбалістамі, гэтыя – Эрнстам Тэльманам(!). І нарэшце, аж на 26-ай старонцы (усяго ў часопісе іх 32) – “К 100-летию со дня рождения Н. С. Гумилёва: Стихи разных лет”. Прадмова Уладзіміра Енішэрлова. Вялікі, сантыметраў 250 квадратных, фотапартрэт аўтара. Дома разгледзеў больш уважліва: фатаграфія М. Напельбаума. Гэта колішні прыдворны фатограф Леніна. Фатаграфія моцна павялічаная, што адбілася на яе выразнасьці. Але ж нічога! Выдатна! Даруем гэта “аганькоўцам” – яны ж рабілі, як найлепш! Публікацыя заняла дзьве вялікія аганькоўскія старонкі з пераходам на трэцюю – усяго 2 1/4 старонкі. Паэтычная нізка складаецца з васьмі твораў: “Волшебная скрипка”, “Андрей Рублёв”, “Капитаны”, “Орёл”, “Лес”, “Портрет мужчины” (“Картина в Лувре работы неизвестного”), “Жираф”, “…Когда из темной бездны жизни”.

Ні ў “Литературной России”, ні тут пра ўзаемаадносіны Гумілёва і савецкай улады ні слова не сказана. Прадмова в. Енішэрлава, напрыклад, канчаецца так: “Жизнь Н. С. Гумилёва трагически оборвалась в августе 1921 года. Прекрасный художник, он оставил интересное и значительное литературное наследие, оказал несомненное влияние на развитие советской поэзии. Его ученикам и последователям наряду с высоким романтизмом свойственно стремление к точности поэтической формы, так ценимой самим Гумилёвым, одним из лучших русских поэтов начала ХХ века”.

Вось так! Ні менш, ні больш!.. Адзін з лепшых! Які аказаў бясспрэчны ўплыў на разьвіцьцё савецкай паэзіі! У каго і дагэтуль ёсьць вучні і пасьлядоўнікі! Ці ж гэта не прысуд бальшавіцка-ленінскай рэвалюцыі – рэвалюцыі супраць культуры, супраць найлепшых яе прадстаўнікоў!!!

Справа, як бачым, ідзе шпарка да рэабілітацыі Гумілёва. Калі зыходзіць з узаемаадносінаў “Аўтар – Саветы”, тады трэба дамагацца рэабілітацыі і Натальлі Арсеньневай. Алесь Гарун усё-такі рэвалюцыянер, сацыяліст. Ён ня сёньня-заўтра мусіць быць рэабілітаваны і так…

6 чэрвеня 1986 году. Зноў бальніца! Паступіў сюды ўчора каля 21 гадзіны вечару. Паклалі ў т. зв. новы корпус Рэспубліканскй бальніцы ў кардыялагічнае аддзяленьне – чацьвёрты паверх, палата 404.

Тут застаў двух старых. Адзін пануры, маўклівы, другі, здаецца, наадварот. Першага зваць Васіль Максімавіч Максімаў. Ён – экс-дырэктар заводу імя Вавілава, персанальны пенсіянер саюзнага значэньня. Другі – Андрэй Мікалаевіч Касьцяневіч. Пра гэтага знаю ўжо значна больш: з 1912 году нараджэньня. Нарадзіўся ў Смалявіцкім раёне. Да вайны быў рэдактарам Бягомльскай раённай газеты. У вайну стварыў тры падпольныя друкарні ў партызанскіх злучэньнях. Гэта яму ўдалося ажыцьцявіць, бо прадбачліва і надзейна, па-гаспадарску закапаў усю друкарню былой сваёй раённай газеты. Пасьля там жа, у брыгадзе “Жалязьняк”, быў камісарам. Пасьля вайны працаваў першым сакратаром Докшыцкага райкаму партыі, таксама недзе старшынёю райвыканкаму, а пасьля атрыманьня ў 1972 годзе рэспубліканскай пенсіі пераехаў у Заслаўль, дзе ён як быццам бы некаторы час некім працаваў і нават пахаваў жонку. У Заслаўі Андрэй Мікалаевіч атрымаў 6 сотак зямлі і пабудаваў уласны дом. Апроч гэтага, тут ён атрымаў яшчэ добрую “няцяжкую” пасаду дырэктара музею. Праўда, музей гэты, што разьмяшчаецца ў славутым старажытным храме, з якога паводле даносу Пепеяляева аўтагенам спілавалі крыжы, не зьяўляецца самастойнай штатнаю адзінкай. Гэта філіял Беларускага рэспубліканскага краязнаўчага музею, што ў Менску на вуліцы Карла Маркса, 12. Значыць, мой знаёмы дырэктар мае над сабою яшчэ дырэктара. А яму што? Нават лепш! Менш адказнасьці ў яго ўзросьце. Сёньня ён мне крыху расказаў пра сваю “партызаншчыну”, пра злучэньне Гіля Радзівонава.

Ёсьць і будуць “медыцынскія” асаблівасьці майго гэтага побыту тут. Па-першае, да 26 чэрвеня ў бальніцы ня будзе гарачае вады, як, зрэшты і ў мяне дома! Не вядома, як можна знаходзіцца ў лячэбнай установе без гарачага водазабясьпячэньня! Па-другое, цяпер яны тут вельмі бедныя на лекі. Адразу ж урач, “аформіўшы” маю “справу”, так і сказала:

– Ня ведаю, чым вас лячыць! У нас жа амаль усё пазабіралі і забіраюць на Чарнобыль.

І сапраўды, ня лечаць – даюць тое самае, што я прымаў дома. У тых самых дозах! З той самай перыядычнасьцю! Ну, акурат, як я расказаў урачу!

Сёньня з пяці да васьмі гадзінаў раніцы вымушаны быў аж шэсьць разоў зьвярнуцца да нітрагліцэрыну!

Пры абыходзе паскардзіўся ўрачу (Нэла Мікалаеўна Б.). Прыпісала яшчэ папаверын – два разы на дзень па два кубікі.

7 чэрвеня 1986 году. Сёньня сястра “абрадавала”.

– Калі хто ня знойдзе якой-небудзь таблеткі ў сваім “рацыёне”, прашу прэтэнзій не заяўляць – багата якіх лекаў не далі зусім.

Я хуценька паглядзеў у сваю крышачку-накрыўку, у якой прынесены мне “паёк”:

– Няма “жоўценькай” таблеткі, – кажу.

– Гэта карынфар, – кажа сястра, – яго якраз і не далі.

8 чэрвеня 1986 году. Андрэй Касьцяневіч сказаў, што самым яскравым уражаньнем дзяцінства была ў яго рэлігійная працэсія, здаецца, 1926 году. Ён, падлетак, з натхненьнем удзельнічаў у ёй. Паважна, набажна, рухаліся з поўным рыштункам ад царквы ў яго роднай вёсцы Прылепы да вёскі Раўбічы (Хвасты? – М. Д.). Да яе суправаджаліся звонам прылепскіх званоў, а на палове дарогі зазванілі раўбіцкія. Тут да нашай працэсіі далучылася іхняя, такая самая багатая. Адсюль рушылі на Менск. Ад Прылепаў да яго 30 кіламетраў. Усюды нас сустракалі і праводзілі радасным звонам. У Менску спыніліся на ноч. Прылепцы начавалі каля Камароўкі ў мужчынскім манастыры, а раўбічцы – непадалёк у жаночым манастыры.

Ранічкаю праз увесь менск, пад звон усіх званоў усіх чыста Менскіх храмаў нашая зводная працэсія накіравалася ў вёску К., да якой было 12 кіламетраў. Тут адбылося запамінальнае сваёй прыгажосьцю набажэнства, якое вёў архіерэй у асысьце сонма сьвяшчэньнікаў і іншага духавенства.

Андрэй Мікалаевіч расказаў і іншыя эпізоды рэлігійнага жыцьця на беларусі таго часу.

Вось, напрыклад, у Прылепах царква – прыгожая, мураваная – стаяла на вялікім пагорку. Каб узьняцца да яе, трэба было прайсьці нямала прыступак. Там вельмі любілі ўсяночныя вялікодныя службы. Добры быў царкоўны хор, шматлюдны, галасісты. І вось аднойчы мясцовыя бальшавікі вырашылі перашкодзіць гэтаму ўрачыстаму набажэнству. Сабралі аднекуль хуліганаў з бубнамі і духавымі інструментамі і загадалі ім сарваць сваёй какафоніяй вялікодную працэсію, што павінна хадзіць з плашчаніцаю вакол царквы. “Аркестр” гэты разьмясьціўся якраз на тых прыступках, што вялі ў царкву. І вось выйшла з храму працэсія, а гэтыя “музыкі” і пачалі біць бязладна ў бубны, ва ўсякія дошкі, бутэлькі, жалезкі, дзьмуць абы-як у тыя трубы. Вядома, вернікі абурыліся. Вакол царквы было поўна каменьня. Мужчыны за яго і давай шпурляць уніз. Тых “музыкантаў” як ветрам здзьмула. Працэсія далей прайшла, як звычайна, і добра закончылася.

Даведаўся я сёньня ад сімпатычнага Андрэя Мікалаевіча і пра тое, як рабавалі і бурылі бальшавікі храмы на яго роднай Міншчыне, як абрабавалі і разбурылі яны ж цудоўны касьцёл у Заслаўі ўжо ў пяцідзясятыя гады нашага стагоддзя. “А гэтую сьвятыню трэба б адрэстаўраваць!”.

Сёньня субота. Дзень наведаньняў. У мяне былі Марыя (жонка М. Дубянецкага – рэд.) і Мікола (Шэляговіч – рэд.). Апошні, як я пераканаўся, ужо захапіўся індыйскай мудрасьцю жыцьця. Зьнікла рэзкасьць меркаваньняў, прарэзалася талерантнасьць у адносінах да іншадумцаў. Гатоў нават лабызацца і з камуністамі, і з фашыстамі. “Яны ж перакананыя, – кажа ён, – што ўсё, што яны робяць, робяць дзеля карысьці людзей, чалавецтва”. “Вучыў” мяне, як трэба мірыцца са сваімі праціўнікамі.

Думаю, што ў Міколы гэтая “філасофія” хутка пройдзе, як і не адна дагэтуль…

Карынфар не вярнулі.

9 чэрвеня 1986 году. Ад’язджае Андрэй Мікалаевіч у Аксакаўшчыну на 10 дзён. На разьвітаньне ён запрасіў мяне да сябе ў Заслаўе ў госьці. З замілаваньнем расказаў крыху пра сваё старое і сучаснае Заслаўе.

Гадоў дзесяць таму мясцовыя ўлады хацелі “схаваць” рэчку Чарніцу, перавесьці яе ў новае рэчышча. Сотні чалавек выйшлі з рыдлёўкамі і ня слухаючы начальства і міліцыі, засыпалі тое рэчышча, з зямлёю выраўнялі яго. Справа ў тым, што “перамяшчэньне” рэчкі пагражала яе поўным зьнішчэньнем. А яна ж – гістарычная, выцякае з-пад гары, на якой стаяў некалі манастыр, дзе чарніцаю была сама князёўна Рагнеда (адсюль і назва ракі “Чарніца”). На месцы таго манастыра цяпер, на той гары, атабарылася лясьніцтва.

Расказаў Андрэй Мікалаевіч і пра былое возера Рагнедзь, што зусім нядаўна высахла і было засыпанае. “А можна было б, – сказаў ён, – пачысьціць і выратаваць яго. А то зрабілі багну”.

Карынфар не вярнулі.

10 чэрвеня 1986 году. Сядзім на “галодным пайку”. З таго, што тады недадалі, нічога не вярнулі. Урач мой ужо трэці дзень не паказваецца. Кажуць, хварэе. Учора замест яе абход рабіла Ірына Аляксандраўна Аляшкевіч. Сёньня – Алена Сяргееўна. Абедзьве яны – цудоўныя мілыя жанчыны, добрыя сьпецыялісты. Але ж, здаецца, ва ўсякім разе патрэбен “свой”, адзін урач. Ну, што ж, урачы таксама, на жаль, хварэюць.

Сёньня Алена Сяргееўна намерала ў мяне аж 170/100. Адразу прыслала ўкол дэбазола. Сугучна дзівасілу. А ў гэтага, глядзі ты, якая назва – дзіўная сіла. Значыцца, некалі сапраўды ўся надзея была на яго.

Зараз па калідоры прабег журналіст Міхайлаў. На хаду падаў руку і выдыхнуў: “В чём дело?” Я ў унісон яму энергічна паказаў правай рукою на левую частку грудзей: сэрца, маўляў. “А-а!” – не спыняючы хады, – працягнуў ён і хутка апынуўся побач з жанчынаю, якая сядзіць са мною за адным сталом. Значыцца, прыйшоў да жонкі. Праўда, дзень сёньня “глухі”. Тым радасьней ім абодвум.

Міхайлаў наогул дзіўны чалавек. Выдатны журналіст і раптам – чыноўнік, памочнік Старшыні Савету Міністраў. Я доўга зьдзіўляўся такім паваротам яго кар’еры, пакуль не дазнаўся, што гэта яго так схаваў былы Ленінградскі дыктатар Раманаў, нейкі блізкі жончын сваяк, калі Міхайлаў злоўлены быў у Менску на непрыстойнай афёры. Хутка і Раманаў зьнік і той, хто ратаваў Міхайлава ў сваёй канцылярыі – Уладзімір Бровікаў – з жалем разьвітаўся са сваёй пасадай, а Міхайлаў перайшоў у спадчыну наступнаму “прэм’еру”. Ну што ж! Усе любяць “хлёсткія” прамовы. Журналіст Міхайлаў спатрэбіцца!

Карынфар не вярнулі.

11 чэрвеня 1986 году. З раніцы ўзялі кроў на згортваемасьць. Вынік: 3’-5’. Хутка ўкацілі і каляску ЭКГ. На абходзе Алена Сяргееўна сёньня запеленгавала зусім нармальны ціск: 130/80. Цікава, а чаму ж тады няспынна глытаю нітрагліцэрын? Кепска, што з раніцы гэтыя спазмы распаўсюдзіліся ўжо на ўвесь дзень. Учора, напрыклад, цэлы дзень яны мяне перасьледавалі, аж да паўночы. Прыступаў мо дзесяць было!

Гадзінаў у дзесяць прывялі ў палату “папаўненьне” – 56-ці (ці - ...чатырох)-гадовага пенсіянера рэспубліканскага значэньня, інваліда другой групы, які вырашыў крыху яшчэ папрацаваць. Уладкаваўся ён недзе на “лёгкую” працу і адпрацаваў… роўна адзін дзень. Кажа, што, калі па-харошаму, дык учора павінен быў бы выклікаць “хуткую дапамогу”, “але пасаромеўся”. Неяк жонка за ноч выхадзіла, а сёньня “бадзёра” пайшоў зноў “працаваць” і вось апынуўся на бальнічным ложку. Зваць яго Іван Фядосавіч Аўрамчык.

Хутка пасьля знаёмства новенькі з нейкае прычыны расказаў мне пра адзін калгас у вёсцы Горы Магілёўскай вобласьці, дзе ён ня так даўно быў. Цікавы там старшыня. Герасімаў яго прозьвішча. Гадоў недзе 50 з нечым.. Каб затрымаць у калгасе моладзь, ён завёў добрыя парадкі. Вяртаецца, скажам, хлопец з войска, ён выпісвае яму 700 рублёў – без аддачы. Задумаў жаніцца гэты юнак – на табе ў падарунак яшчэ паўтары тысячы рублёў. Няма дзе жыць маладой сям’і – будуецца асобны дом коштам каля 16 тысячаў рублёў: 8 тысячаў пакрывае калгас, а 8 растэрміноўваецца на нейкі доўгі тэрмін. І хлопцы застаюцца. Цяпер Герасімаў бярэцца і за дзяўчат. Трэба думаць, што посьпех будзе і ў гэтым.

А як тут расьцьвітаюць і шматлікія дапаможныя галіны вытворчасьці – завод камбінаваных кармоў, завод травяной мукі. Альбо такі факт. Тут новую, атрыманую толькі што з заводаў, тэхніку, на поле адразу ня пусьцяць, бо выйдзе са строю. Кожны камбайн, трактар, касілка, сеялка і г. д. перарабляюцца. Гэта, між іншым, перш за ўсё папрок тым заводам, што іх выпускаюць, а ня “кемлівасьці” старшыні.

І вось дзіва. Нават ня дзіва, а заканамернасьць. Калгас гэты (імя Сьвярдлова) мяжуе з калгасам, які ўжо на тэрыторыі РСФСР. Значыць, ня толькі землі ў іх аднолькавыя, але і людзі тыя ж самыя. А вось вынікі гаспадарчыя – зусім іншыя. Беларускі калгас зьбірае ў сярэднім па 20 і больш цэнтнераў з гектару, а рускі – па 6-7 цэнтнераў. “Тут няма каму працаваць і няма чым працаваць,” – кажа родны брат нашага Герасімава, які дырэктарствуе таксама побач, у расейскім саўгасе.

…Сёньня серада – дзень наведваньняў. У мяне дома лазарэт, значыць, няма каму прыйсьці. Усяліўся нейкі вірус: перахварэла нібыта нечым прастудным Ірынка, ад яе – Галя; а вось цяпер – і сама наша цьвёрдакаменная маці. Цяжэй за ўсіх хварэе Галя. Яе вірус разгортваецца на фоне страшэннай алергіі. Вызначылі, што алергенам быў эрытраміцын. Яна ж не пераносіць антыбіётыкаў, а ёй ня хто-небудзь, а родная маці дала таблетку гэтага лякарства. Цяпер у дзяўчыны распух увесь твар, асабліва нос. А ёй жа трэба рыхтавацца да кандыдацкага экзамену па філасофіі – па прадмеце, якога яна да таго ж і ня любіць. Яго ж так савецкія “філосафы” палітызавалі, што, не чытаючы газеты “Правда”, не здасі. А можаш нічога не чытаць, апроч партыйных газетаў, і будзеш “ведаць” гэты прадмет!

Нядаўна і ў Ірынкі атрымалася трагедыя з аналагічным прадметам – навуковым камунізмам. Яна ішла на дыплом з адзнакай пры ўмове, што гэты, апошні дзяржаўны экзамен будзе здадзены на “выдатна”. Яна здала яго на “добра”. Таленавітая дзяўчына, і часу на падрыхтоўку хапала, а вось гэты, з дазволу сказаць, “навуковы” камунізм не ўпусьціла ў сваю сьветлую галаву. Як яна толькі на “4” яго выцягнула! Цяпер будзе дыплом звычайны. Нічога! Ад гэтага яе прыроднага і здабытага розуму не паменшала.

Аднак візіты да мяне былі: Мікола, Галя Капылова (сястра Марыі Дубянецкай – рэд.), Толя Кудраўцаў і Стась (брат М. Дубянецкага – рэд.).

Карынфар не вярнулі.

12 чэрвеня 1986 году. Ціхая сенсацыя: страляўся Пілатовіч!!! Страляўся ды няўдала – застаўся жыць ці мучыцца. Цяпер ён у 4-й гарадской бальніцы. Чаму ня тут? Каб менш людзей ведала пра гэтую падзею? Там жа яго ніхто ня ведае, хто ён такі. А быў жа і першым сакратаром абкаму партыі, і сакратаром ЦК КПБ, і надзвычайным і паўнамоцным паслом СССР у Польшчы. Перад пенсіяй, на якую яго нядаўна прагналі, ён займаў уведзеную сьпецыяльна для яго дадатковую пасаду намесьніка Старшыні Савету Міністраў БССР. Гэта сюды яго кінулі, калі Герэк паскардзіўся на яго Брэжневу, што занадта камандуе не сваёй краінай.

Пакуль вядома толькі, што страляўся ён з паляўнічай стрэльбы ў рот (ці ў падбародак). Дома не было нікога, пачулі суседзі і выклікалі міліцыю. З яе дапамогаю ён і быў дастаўлены ў бальніцу.

Дазнаўшыся пра гэта, мой новы сусед зьдзівіўся: “Чаго ж яму не хапала? 350 рублёў пенсіі меў, 30 гадзінаў машыннага часу і іншыя прывілеі”.

Усяго, вядома, хапала. Мабыць, узяў роздум, што не таму служыў. Альбо яшчэ горш: адчуў, нарэшце, і сваю віну перад народам. А людзі такога рангу – далёка не анёлы. Іх афіцыйныя пасады толькі служаць прыкрыцьцём іх асноўных, антынародных справаў.

Памяць падсунула і іншыя, аналагічныя пілатовічскаму, факты. Напрыклад, самазабойства былога рэктара Менскага політэхнічнага інстытуту Ткачова – з год, максімум два гады таму. Гэта быў зусім, як кажуць, “благополучный”, удачлівы і персьпектыўны “вучоны”. Усе навуковыя ступені і званьні сыпануліся на яго, як з таго славутага рога. Дасягнуў у свае маладыя гады усяго, чаго, як правіла, таксама ўдачлівыя дзеячы дасягаюць толькі напрыканцы сваёй кар’еры. А гэтаму “чаго не хапала?”

Карынфар не вярнулі.

13 чэрвеня 1986 году. Неяк я зьвярнуў увагу, што ў руках “дасужых” людзей бачу кнігі ўсё больш з прачытаным пачаткам іх і рэдка калі дачытваемыя да канца. Так і цяпер. Андрэй Мікалаевіч пачынаў чытаць “Гарады і гады” К. Федзіна, Васіль Максімавіч прыкладна столькі ж прачытаў нейкай тоўстай палітычнай кнігі пра савецкую дыпламатыю. “Новенькі” Іван Фядосавіч прыйшоў з пачатай, праўда, прыкметна, кнігай А. Чакоўскага “Перамога”.

Гэтых усіх дзеячаў фармуе і адпаведная літаратура. А яна пішацца і “адпаведнымі” пісьменьнікамі, якія займаюць, дарэчы, пануючае становішча ў Саюзе пісьменьнікаў.

Цікавы яшчэ вось які мой вывад. “Гэтыя дзеячы” паміж сабою нярэдка так крытыкуюць савецкія парадкі, што “аж пух ляціць” з іх. Аднак да пэўнае мяжы! Напрыклад, учора наш “новенькі” накідаў мне ў дыскусіі столькі пасылак, што мне засталося толькі падвесьці рысу і сказаць: “Правільна сістэма не функцыянуе” (маецца на ўвазе савецкая “сацыялістычная”). Пры гэтых маіх словах мой апанент падхапіўся на сваім ложку і даволі злосна сказаў: “Вы што ж, прапануеце замяніць яе прыватна-ўласьніцкай сістэмаю?”. Я ўхільна адказаў: “Я толькі зрабіў лагічную выснову з вашых пасылак. Дарэчы, я падзяляю вашыя аргументы і назіраньні”. Ён застаўся задаволены, што я згодны з ім. Праз некаторы час ён вельмі насьцярожыўся, калі я пасьля яго салодкіх дыфірамбаў у адрас Леніна сказаў, што “Ленін ня менш памыляўся, чым і любы ня-Ленін: ён быў ча-ла-век, а не прышэлец з космасу.”

Сёньня Іван Фядосавіч, нарэшце, зрабіў свой важны вывад. Гаворку пра рэпрэсіі сталінскае пары ён “закругліў” “прадказаньнем”, што я абавязкова апынуўся б тады ў Сібіры ці ў турме. Я пахваліў яго за “праніклівасьць”.

І. Ф. спытаў мяне, што я думаю пра Рамана Мачульскага. Я сказаў на­ступ­нае.

– Які ён быў некалі партыйны і партызанскі кіраўнік, я не магу ведаць. Аднак крыху ўяўляю яго як чалавека і аўтара “найбольш грунтоўных” партызанскіх мемуараў. І не ў захапленьні ні ад яго чалавечых якасьцяў, ні ад яго літаратурнага таленту. Гэтага таленту проста зусім няма. Ёсьць настырнасьць і нахабства. Ёсьць моцнае і нічым не абгрунтаванае жаданьне праз “літаратуру” сьцьвердзіць, ці нават стварыць легенду пра сваю выключную ролю ў партызанскім руху. З дапамогаю гэтакзваных літзапісчыкаў яму гэта ўдалося. Ён цяпер у выдавецтвах і Інстытуце гісторыі партыі пры ЦК КПБ найгалоўнейшы кансультант па партызанскіх праблемах. А праблемаў гэтых – хапае. Сам ён бачыць толькі адну з іх – пра ролю і месца таго ці іншага дзеяча ў гэтым інсцэніраваным руху: ніхто ня можа засланіць яго, Мачульскага асобу. Гістпарт у сваю чаргу бачыць іншую, больш істотную праблему – дазіраваць партызанскі “гераізм” у барацьбе з паліцыяй і астатнімі нямецкімі прыслужнікамі так, каб уся гэтая партызаншчына не выглядала як грамадзянская вайна ўнутры народу. А з “твораў” Мачульскага, Казлова, Лабанка, Захарава і іншых якраз так яно і ёсьць. Партызаны больш ваявалі супраць свайго народу, чым супраць акупантаў. І страты нанесьлі значна большыя яму, чым тым. Гэтую важную і нечаканую ўладамі асаблівасьць партызанскай “вайны” падхапілі і расьпісалі на Захадзе. Вось цяпер гістпартаўцы і круцяцца. Аднак справа зробленая і выпушчаныя “мемуары” партызанскіх генералаў існуюць. Цяпер выконваецца задача “згладжваць” справу ў перавыданьнях і сачыць пільна за рукапісамі новых прэтэндэнтаў. Я не кажу пра сьмяротную грызьню паміж усімі імі і наогул пра іх непрыстойнасьць.

Нечакана для мяне Іван Фядосавіч добра прыняў маю “лекцыю”. Больш за тое, ва ўнісон ён расказаў, як ня раз партызаны рабавалі яго сям’ю, у якой бацька і старэйшы сын былі ў Чырвонай Арміі, на фронце, а дома засталася “поўная печ” малечы.

– А яны, партызаны, – кажа мой субяседнік – усё ў нас забіралі – і прадукты, якія знойдуць, і адзеньне. І нават білі маці, калі тая не аддавала. І вось атрымлівалася, што ў дзень бойся немцаў, а ўначы – партызанаў. Не паважаю я з тых пор гэтых “ваякаў” і рады, што і вы ацэньваеце іх аб’ектыўна, па заслугах.

Невядома, што ў гэтай галаве робіцца, падумаў я адносна гэтага І. Ф. То ён Сталіна абвяшчае найвялікшым палкаводцам, “большым за Кутузава”, то ён Жукава бэсьціць як “унтэра Прышыбеева і дэспата”.

І. Ф. зноў спадабалася, калі я імкненьні шматлікіх Жукавых захапіць, напрыклад, любой цаною тую ці іншую высотку назваў кар’ерызмам. “Што ім значылі сотні і тысячы салдацкіх жыцьцяў? – казаў я. – Ім важна было пачапіць хутчэй чарговы ордэн на гімнасьцёрку ці чарговую зорку на пагоны”.

Карынфар не вярнулі.

14 чэрвеня 1986 году. З дому я захапіў з сабою сярод іншай літаратуры і кнігу Анатоля Сьмірнова. “Франц Савіч. З гісторыі беларуска-польскіх рэвалюцыйных сувязей 30-40-х гадоў ХІХ стагоддзя”. Яна была выдадзеная ў 1961 годзе тагачасным “Дзяржвыдам БССР” (цяпер выдавецтва “Беларусь”), калі там ужо працаваў я. Мне нават рэдактар кнігі Майсей Навумавіч Фельгін прэзентаваў “чыстыя лісты” яе, але ж, на жаль, ня поўны камплект.

Таму гэтую кнігу цяпер я вымушаны быў узяць праз Бібліятэку Дому кнігі ў Дзяржаўнай бібліятэцы БССР (Ба 71177). Аднак і яна аказалася “некамплектнай”: у ёй адсутнічаюць старонкі 151-162! Вельмі шкада, што разам з гэтымі старонкамі зьнікла сямнаццаць спасылак на крыніцы і каментары. Канец кнігі тут ужо ўключае толькі спасылкі-каментары 18-76 (стар. 163-171).

Карынфар не вярнулі!

17 чэрвеня 1986 году. Учора “ціхенька” пахавалі Станіслава Антонавіча Пілатовіча. У газетах літаральна нічога няма – ні афіцыйнага некралогу, ні некралогу ад “групы таварышаў”, ні нават паведамленьня аб яго сьмерці ў “Вячэрнім Менску” ці спачуваньня сваякам і блізкім, як гэта практыкуецца заўсёды ў адносінах да “ўсякага сьмертнага”. Праўда, пахавалі ўсё-такі на “Маскоўскіх” могілках, кажуць, недзе ўбаку.

Перад сьмерцю прытомнасьць да яго вярнулася. Убачыўшы вакол сябе белыя халаты, ён, як мог, даў зразумець, каб яго не ратавалі.

Вось так канчаецца зямная слава!..

Карынфар не вярнулі!

18 чэрвеня 1986 году. Сустрэча з Лёнем (Дранько-Майсюк – рэд.). Пакрыўдзіўся, што ня ведаў раней пра мой гэты бальнічны сезон. Я сказаў, што сьпецыяльна трымаю “у сакрэце” гэта, каб не турбаваць нікога. Гэтая думка выклікала ў яго пытаньне, ці ня буду віншаваць Васіля Быкава з днём нараджэньня.

– Ня буду, – адказваю. – Думаю, што гэта магло б кім-небудзь разглядацца як мая нясьціпласьць, навязьлівасьць.

– Тады ён павінен бы памятаць пра вашыя дні нараджэньня, – выпаліў мілы Лёня…

Я перавярнуў гэтую далікатную мне пласьцінку. Пагаварылі пра выдавецкія справы, уключна пра Лёнеў зборнік і сельгаспавіннасьць.

Над зборнікам трымціць усё яшчэ Вадзім (Спрынчан – рэд.). Пад прымусам Рыгора (Барадуліна – рэд.) ён, нарэшце, падпісаў яго ў набор. Але пабег да М.Кусянкова і там заявіў, што, калі не падпіша ён, тады трэба лічыць і яго, Вадзімаў, подпіс неправадзейным.

Што датычыцца сельгаспавіннасьці, дык яе афіцыйна, паводле прапановы А. Бутэвіча, увялі ў сацыялістычныя абавязацельствы. Адгэтуль вынікі кожнага супрацоўніка будуць падводзіць у залежнасьці з удзелам у сельгаспрацы.

Карынфар не вярнулі!

20 чэрвеня 1986 году. Сёньня выпісаўся “член калегіі” – як ён сябе бясконца велічае – Іван Фядосавіч Аўрамчык. Разьвітваючыся са мною, сказаў:

– Дзякуй за нашыя дыскусіі. Дазвольце мне запісаць ваш тэлефон і, калі ласка, запішыце і мой.

Я зрабіў і тое, і тое. Бог з ім! Хоць ён і надакучыў мне сваёй савецкасьцю, “крышталёвай” камуністычнасьцю, самахвальствам і абвінавачаньнем мяне ў адсутнасьці “яго” ідэйных якасьцяў.

Сёньня адбылася і больш значная падзея – нікому з хворых не далі сустак. Прытым не кампенсавалі яго нічым і карынфар не вярнулі.

Апроч спасылак на Чарнобыль, “запусьцілі” апраўданьне: “Няма грошай!”

21 чэрвеня 1986 году. Сёньня Ірынка скончыла універсітэт! Дыпломную працу абараніла бліскуча. Камісія прызнала, што ўнесла цікавы ўклад у дасьледаваньні творчасьці Уладзіміра Караткевіча. Адзначылі добрую, вобразную мову яе. Вырашана адначасна рэкамендаваць яе працу да друку. Пасьля ўсяго гэтага кіраўнік дыпломнай працы Тацьцяна Шамякіна сказала Ірынцы, што будзе рэкамендаваць яе ў асьпірантуру.

Абедзьве мае дачушкі пасьля гэтай хвалюючай урачыстасьці наведалі мяне ў бальніцы. А мама там дома рыхтуе з гэтай нагоды, як мы кажам, сьвята. Па тэлефоне я душэўна падзякаваў ёй за ўвагу да гэтай падзеі, і наогул за нашых дзяцей. Са сьлязой шчасьліваю ў голасе яна пераадрасавала гэтую падзяку мне. Сказала, што яна іх толькі нарадзіла, а выхаваў, аддаўшы ўсе свае якасьці ім, я. “Ты ж іх, апроч усяго, далучыў да беларушчыны, якая стала і іх лёсам”, – сказала мама. Вядома, мне прыемна чуць такія словы, але я ролю мамы ў выхаваньні нашых дзяцей лічу куды больш значнай, чым сваю. Маці – гэта далёка ня восьмы цуд сьвету ці нейкі там …наццаты цуд прыроды, а найгалоўнейшы твор, а значыць, і цуд прыроды. Бацька ідзе ўжо толькі за ім, за ёю…

23 чэрвеня 1986 году. На ўрачэбным абходзе папрасіў, каб мяне выпісалі з бальніцы: усё роўна тут няма чым мяне лячыць. Дый ня толькі лячыць! Учора вырашыў прыняць душ. Адказная за гэтую працэдуру санітарка сказала, што мужчынскі душ не працуе, што яна ня можа даклікацца сантэхніка. Параіла схадзіць у жаночы. А пасьля параіла пачакаць усё-такі, пакуль яна знойдзе тэхніка. Чакаў цэлы дзень – з дапамогаю нітрагліцэрыну! І нарэшце, пасьля 23-й гадзіны пайшоў-такі ў жаночую камеру. Выйшаў адтуль роўна ў дванаццаць гадзінаў ночы!

Затое сёньня лёс мяне “узнагародзіў” унікальнай сустрэчаю – з Фаінаю Да­дзіёмавай, былым галоўным цэнзарам Беларусі. Гэта здарылася зусім нечакана, у рэкрэацыі, дзе кожную раніцу прадаюць сьвежыя газеты.

– Што ж чытаюць, цікава, нашыя літаратары? – зачапіла яна мяне.

– Не ўгадаеце, – зьдзіўлена адказаў я, абы што-небудзь сказаць. І даў ёй магчымасьць працягваць:

– О! Хто-хто, а я магу гэта ўгадаць беспамылкова. Не дарма ж я больш за 26 гадоў душыла пісьменьнікаў і журналістаў, – так і сказала: “душыла”. Я таксама “здагадаўся”, што перада мною тая адыёзная цэнзарка, якая некалі ў Хрушчова (ці Брэжнева) кінула ў Менску канверт са сваёй скаргаю. Аднак яна аказалася яшчэ адыёзьнейшай, чым я ўяўляў сабе.

– Я ж была начальнікам Галоўліту БССР, – выразна і ня без ганарлівасьці адрапартавала яна ў адказ на выказанае мною зьдзіўленьне гэтым адкрытым “душыла”.

Я нават узрадаваўся, што асабіста пазнаёміўся з гэтым рэліктам, пачаў асьцярожна задаваць ёй пытаньні, удакладняць сказанае ёю. Так паступова высьветліў яе аўталегенду:

Вучылася ў Маскве ва універсітэце імя Я. Сьвярдлова. Пераехала ў Менск, куды перавялі мужа-вайскоўца. Апошні пасьля быў нават першым намесьнікам старшыні СНК БССР. Прозьвішча яго Цёмкін. Яна ж перавялася на давучваньне ў Менскі універсітэт журналістыкі, скончыла яго. Яе палітычная кар’ера пачалася ў якасьці актывісткі “жонкі камандзіра Рабоча-сялянскай Чырвонай Арміі” – у тыя гады быў такі ўстойлівы тэрмін. Нават Крэмль правёў перад вайною Усесаюзны зьлёт такіх “жонак”. На ім прысутнічала ў якасьці дэлегаткі ад Беларускай Ваеннай Акругі і “наша” Фаня.

– Вы не выступалі там, – пытаюся.

– Не давялося. Але ж некаторыя выступленьні добра ўрэзаліся ў памяць. Напрыклад, прамова вядомай тады юнай Хетагуравай. Муж яе служыў недзе на Усходзе. Дзяўчат там не было зусім. У маладых камандзіраў былі адпаведныя праблемы. І вось Хетагурава зьвярнулася праз друк да дзяўчат з заклікам ехаць туды. Многія адгукнуліся.

– За гэта яна і трапіла тады ў Крэмль?

– Ах, я не расказала пра яе прамову, – горача сказала баба Фаіна. – Пачала яна, выдома ж, чытаць, што ёй палітрук недзе напісаў. Чытала ўсё, як кажуць, правільна. Аднак Сталін перапыніў яе і сказаў:

– Напэўна, у вас там і нешта, апроч гэтага, робіцца. Дык раскажыце нам пра гэта сваімі словамі.

У беднай Хетагуравай пасыпаліся з перапуду на падлогу ўсе лісткі яе прамовы, – зазначыла старая Дадзіёмава, – але ж закончыла і бяз іх, і цікавей.

Позна вечарам, праходзячы праз сястрынскі пункт трэцяга паверху, я ўбачыў там Дадзіёмаву. Яна і тут раскручвала свае мемуары. Я ня мог не спыніцца, і адразу ж атрымаў месца сярод заінтрыгаваных слухачоў у белых халатах і шапачках.

24 чэрвеня 1986 году. (працяг). Вось некалькі фрагментаў з пачутага.

– Сталіна я бачыла чатыры разы, – пахвалілася Ф. Дадзіёмава. – У тым ліку, калі ішоў за труною сваёй жонкі Алілуевай. Труна была ўстаноўленая на гарматным лафеце. Сталін плакаў. А ў 1940 годзе на прыёме ў гонар удзельнікаў Дэкады беларускага мастацтва я з мужам сядзелі зусім блізенька ад яго, каля Аляксея Талстога з жонкаю. Тут атрымаўся канфуз. Сталіну спадабалася выступленьне Ансамбля Чырвонай Арміі. Ён устаў і паднёс кіраўніку ансамбля Аляксандраву фужэр віна. Аляксандраў не ацаніў дараваную міласьць і перадаў фужэр салісту Белану (? – М.Д.). Сталін люта закрычаў: “Гэта я вас, а не яго частую!” Аляксандраў абамлеў, выхапіў з рук зьбянтэжанага сьпевака гэтую горкую чашу і хуценька пачаў дапіваць яе.

– Было тры браты (? – М.Д.) Бэрманы. Адзін (? – М.Д.). Другі – нарком пошты і сувязі. Трэці – нарком унутраных справаў. Гаворка якраз пра гэтага. Упершыню ўводзілася тайнае галасаваньне на выбарах партыйных органаў. Кандыдат у сьпіс для галасаваньня павінен быў устаць і расказаць сваю біяграфію. І вось выходзіць гэты прыгожы нарком і расказвае: “Я – сын буйнога фабрыканта…” і г. д. Мой муж схіліўся да мяне і шапнуў: “Ня буду за яго галасаваць. Мне хапіла фабрыкантаў і буйных, і малых” (А муж мой з сямі гадоў працаваў на Быхаўскім шклозаводзе.) У перапынку Бэрман падышоў да нас і прама ў лоб: “Значыць, ня будзеце галасаваць за сына фабрыканта?” Муж крыху зьбянтэжана паўтарыў тое, што мне шапнуў у зале.

Бэрман быў выбраны, а мужа майго праз паўтара месяца пасадзілі ў турму, а мяне зьнялі з пасады першага сакратара Варашылаўскага райкаму партыі гораду Менску. Вельмі груба, абразьліва трэсьлі нашую кватэру. (Мы жылі ў “доме Саветаў” на рагу вуліцаў Карла Маркса і Леніна). Пасьля папярэдняга жыльца гэтай кватэры на антрэсолях застаўся апарат для прыгатаваньня марожанага. Я ім і сказала, што гэта такое. Тым ня менш у пратаколе ён быў названы “апаратам невядомага прызначэньня”.

– Я напісала Сталіну ліст на 18-ці старонках. (Почырк у мяне быў тады выдатны, нават мужу перапісвала). Ліст дайшоў да Сталіна. Мне вядома і ягоная рэзалюцыя: “Тав. Берыя, тав. Панамарэнка. Праверце ўсё, што яна піша. Калі падманвае, – паступіць, як з ворагам народу. А калі праўду напісала, – задаволіць яе просьбу. Сталін”. Я напісала “праўду”. Праз паўтара гады мужа адпусьцілі. На 22 кілаграмы пахудзеў ён там, абнасіўся – трымалі ж ва ўсім сваім адзеньні. Рэабілітавалі, прызначылі старшынёю Менскага аблвыканкаму, мяне – загадваць упраўленьнем мастацтва. Вось чаму мы абодва і трапілі на тую Дэкаду ў Маскву, а там і ў Крэмль.

– Пасьля вызваленьня Заходняй Беларусі, – кажа Фаіна Дадзіёмава, – мяне паслалі туды наладжваць культуру – здабыткі не малыя! Напрыклад, Генадзь Цітовіч з яго калектывамі. Памятаю, прывезла я іх на Дэкаду ў Маскву. Добра сьпявалі. Але ўсе яны, апроч Цітовіча, апынуліся неўзабаве на баку фашыстаў.

Я прыгадаў, што сёньня якраз апублікаваны ў друку афіцыйны некралог на сьмерць гэтага вялікага сына Беларусі. Памёр ён чатыры дні таму назад на 76-м годзе жыцьця. Трэба неадкладна дазнацца, як там справы з выданьнем “Баранавіцкага фальклорнага зборніка”, які ён праз мяне выдаваў.

Апроч іншага, расказала Дадзіёмава сёе-тое і пра сваю працу ў цэнзуры. Не забылася перш за ўсё пахваліцца, што яна адзіны начальнік Галоўліту, які за працу ў цэнзуры ўзнагароджаны ордэнам. Я не ўдакладняў, ні які ордэн гэта быў, ні “геаграфію” названых начальнікаў – ці меліся на ўвазе “беларускія” ці ўсіх рэспублік.

Цікава, прынамсі мне, было слухаць пра яе адносіны са “славутым” Цанавам – міністрам унутраных справаў БССР. Яна ж была сама Цанавам у друку. Яе слоўца “душыла” – мае ўсе падставы, каб ім акрэсьліць яе ролю ў беларускім друку.

Аказваецца яна мела дачыненьне да выпуску ў сьвет гучнай двухтомнай “працы Цанавы” пра гісторыю партызанскага руху на Беларусі: пасьля цэнзара Савіцкай (якая “выдавала сябе за рэдактара падпольнай “Звязды”) быццам бы сама перачытала і шмат чаго выкрэсьліла. “А гэта ж Цанава!” Ён хацеў адпомсьціць мне на Бюро ЦК за памылку, дапушчаную ў ЦК КПБ Красоўскім і якраз выпраўленую мною. А справа вось у чым. За тры месяцы перад абвяшчэньнем чарговай дзяржаўнай пазыкі пачалі сакрэтна друкаваць лозунгі. Напісана ўсё было па-руску, але хацелася выпусьціць штокольвечы і на беларускай мове. І вось пераклалі “СССР – оплот мира и безопасности” – “СССР – аплот міру і небясьпекі”. Так надрукавалі і пасьпелі ўжо выслаць палове абласьцей. Яна рабіла чарговую “інсьпекцыю” ў друкарні (імя Сталіна) і ўбачыла. Адразу спыніла друкаваньне, выправіла “памылку”, дала тэлеграмы ў вобласьці, каб вярнулі тое нерасьпячатваючы. Вядома, пакарала свайго цэнзара. А Цанава падрыхтаваў на ЦК пытаньне, што гэта яго людзі праявілі пільнасьць і ўсё паставілі на свае месцы. Дадзіёмавай прапанавалася пакараньне. “Я выкрыкнула Цанаве: “Вы хлусіце!” Спалохаўся нават сам Патолічаў. Аднак мне няма куды дзявацца, я запатрабавала, каб знайшлі выпраўлены і падпісаны мною экземпляр. Знайшлі ў сейфе Красоўскага, які прамаўчаў, не ратаваў мяне. Патолічаў згладзіў канфлікт. А трэба было б усыпаць гэтаму хаму Цанаву!”

Дзяла! – як кажуць Быкаўскія героі ў аповесьці “Кар’ер”…

9 ліпеня 1986 году. Сёньня ў Лены і Мішы (сваякі Марыі Дубянецкай – рэд.) нарадзілася дачка (3,9 кг., 56 см.). Яна зьяўлялася на сьвет якраз у той самы час, калі яе бацька і бабуля стаялі перад разьюшанымі чыноўнікамі ў выканкаме Цэнтральнага райсавету “народных” дэпутатаў гораду Менску і з сардэчным болем слухалі іх лаянку і абразы. Мы ведаем дакладны час нараджэньня Веранічкі. Вылічылі таксама і час, калі савецкі хам выгукнуў яе бацьку: “50 рублёў штрафу!”. Атрымалася злавесная сімволіка: абедзьве падзеі адбываліся адначасова, хвіліна ў хвіліну!

Зрэшты няма чаго зьдзіўляцца: усё ідзе паводле савецкага сацыялістычнага заканадаўства. Гэтая сям’я зьвярнулася ў райвыканкам з просьбай даць дазвол на пабудову каля іхняга дому новай паветкі ўзамен старой спарахнелай і гаражу. Паветку дазволілі будаваць, а гараж – не. прапанавалі зьвярнуцца тады, калі будзе машына. Як ні ўпрошвалі, як ні ўмольвалі – не дазволілі. Не ўлічылі, што ў абодвух памяшканьнях павінны быць агульная сьцяна, агульны дах, што, значыць, кладку іх трэба весьці адначасова. Хутка Мішу выклікалі ў аўтамагазін, прапанавалі ўнесьці грошы за машыну. Ён унёс і пачаў будаваць паветку з гаражом. Суседка Юля данесла “куды трэба” – вось і вынік! Вось і сустрэча новага грамадзяніна па-савецку!

Гэтага грамадзяніна будуць заўсёды суправаджаць штрафы і страх перад імі. Незадоўга перад яго прыходам на сьвет я быў сьведкам яшчэ і такога пакараньня яго бацькоў. Участковы міліцыянер аштрафаваў іх на 10 рублёў за тое, што прывезены для будоўлі жвір ссыпалі перад парканам, ад вуліцы. Яму тлумачылі, што гэта часова, каб не трымаць машыну, што жвір будзе неадкладна перакінуты за паркан. Але, як вядома, Масква сьлязам ня верыць.

А ўзяць апошнія пастановы і законы “партыі і ўраду”! Усе яны нафаршыраваныя багатым асартыментам самых розных пакараньняў – ад расстрэлаў да штрафаў. Кожны дзень зьяўляюцца новыя штрафы. Вось ня так даўно ўвялі новы, павышаны штраф за безьбілетны праезд у гарадскім транспарце: некалі быў 50 капеек, цяпер – 2 рублі. А паспрабуй прадаваць свае кветкі каля кветакавага магазіну на вуліцы Прытыцкага, атрымаеш штраф на 150 рублёў! Суседка Ніна днямі ледзь не памерла, уцякаючы адтуль ад міліцэйскай пагоні.

11 жніўня 1986 году. Як звычайна, без кансультацыі з народам, нават без абвяшчэньня ў сродках масавай інфармацыі, савецкі ўрад зноў правёў значнае павышэньне цэнаў на прадукты харчаваньня.

Так, напрыклад, кілаграм сьвінога сала каштаваў 2 р. 30 к. З 10 жніўня ён ужо каштуе 3 р. 60 к., альбо на 64 адсоткі даражэй. Каўбаса “сервілат” паднялася ў цане роўна ўдвая – з пяці з паловай да адзінаццаці рублёў за кілаграм. Дзіўна і крыўдна, што самая папулярная параўнальна недарагая з вэнджаных каўбаса, якая каштавала 2 р. 60 к., цяпер ужо падскочыла ў цане аж утрая, на яе пачапілі сярпаста-малаткастую бірку з выразьненькай цаною ў сярэдзіне: “Адзін кэгэ 7 рэ 80 кэ”.

А народ пакуль што яшчэ маўчыць. Нават не патрабуе падагнаць адпаведна зарплату. Сапраўды выхавалі новага запалоханага чалавека.

У нашым гастраноме Марыя з Вераю Рыс (сваячка М. Дубянецкага – рэд.) былі сьведкамі, як работнікі магазіну лавілі нейкага мужчыну, што вырашыў прыхапіць сёе-тое з гэтых прадуктаў дарма, бяз грошай. Ён аказаўся спрытнейшы, лаўчэй скакаў праз скрынкі, але выбег адтуль змакрэлы і парожні: растрэс увесь свой набытак. Цяпер, вядома, усе гэтыя кавалкі пусьцяць на даважкі.

Чакаецца таксама значнае павышэньне цэнаў на мяса і… зноў на сьпіртныя напіткі. А недзе ў нейкіх канцылярыях ляжаць “прынцыпы” новай, вядома, падвоенай і патроенай, аплаты за кватэры.

Вось так і жывем!..

28 жніўня 1986 году.

Тэлеграма

220030 Менск, вуліца Купалы 7, кватэра 31, Г. М. Бураўкіну

Дарагі Генадзь

Вельмі рэальна адчуваю жар і бляск твайго Залатога Поўдня Кропка Рады што ты менавіта такі Працяжнік сапраўдны паэт грамадзянін сябра чалавек Кропка Горача віншую і зычу надалей захоўваць і разьвіваць гэтую форму Кропка

Шчыра твой Міхал Дубянецкі

29 жніўня 1986 году. Нарэшце аб’явіўся клірык Генрык. І ўжо ня проста клірык, а сьвятар. Згодна з падпісаным кардыналам накіраваньнем ён прыехаў вікарыем у Менскі Кальварыйскі касьцёл.

Прыехаў і адразу ж пачаліся пакуты. Упаўнаважаны СМ БССР па справах культаў Андрэй Залескі прыняў яго вельмі холадна. Сказаў, што тут месца ксяндзу няма, адпраўляйцеся ў Гродзенскую вобласьць. Малады ксёндз адмовіўся, сказаў, што яго духоўная ўлада накірвала яго сюды, і што тут сапраўды ён патрэбны.

Ну што ж, хітра сказаў ваяўнічы атэіст, калі вы такі ўпарты, дык шукайце месца прапісацца ў Менску. Без прапіскі, паводле закону, ніхто ня можа быць дапушчаны да працы. Але папярэджваю, кажа Залескі, у Менску амаль нельга прапісацца, бо патрабуецца па 12 м2 і на тых, хто жыве ў той кватэры, куды вы хочаце пасяліцца, і на вас таксама. А дзе ў нас такія кватэры?

Пайшоў ксёндз Генрык у пагоню за жар-птушкаю… і дагнаў: знайшоў кватэру, дзе на 56 м2 жыве адна толькі старэнькая кабета. Яна з задавальненьнем прыняла бяздомнага сьвятара, дала яму сваю дамавую кнігу і пайшла з ім у міліцыю на прапіску.

Тут адбыўся цуд. Чыноўнік міліцыі, спраўдзіўшы накіраваньне і жылую плошчу, – прапісаў.

На другі ж дзень а. Генрык зьявіўся да Залескага. Ён сустрэў яго ледзь ня вокрыкам: “новага я вам нічога не скажу, трэба прапісацца!” О, як пазялянеў ён, дазнаўшыся, што немагчымае – зроблена. “Дзе?! Як?!” – зьбянтэжана паўтараў ён. Запісаў адрас таго палаца, дзе знайшлося вольнае месца… Прыйдзіце праз пару дзён, – завяршыў гаворку чыноўнік.

За гэты час Залескі нарабіў непрыемнасьцяў таму, хто прапісваючы ксяндза, не папярэдзіў яго, прапанаваў… ануляваць прапіску. Што і было на палову зроблена. Прыбеглі з міліцыі, узялі дамавую кнігу і выпісалі. Патрабавалі і пашпарт новага мінчаніна, але ён скеміў, чым гэта скончыцца, і ня даў.

Чарговы візіт да Залескага насіў ужо іншы характар: “Вас выпісалі тут, язджайце ў Гродна, я з вашым Кардыналам паразумеўся”. Генрык быў зьбіты з панталыку: “Я ж ня выпісаны з Менску, вось мой пашпарт”, – нясьмела пярэчыць ён. Але ж яго загіпнатызавалі словы “я паразумеўся з Кардыналам”. І ён паехаў у Гродна. Там нічога не атрымалася. Ён – да Кардынала. Гэты сказаў, што ён ня даў згоды на іншае месца, апроч Менску. Вярнуўся а. Генрык з Рыгі. Што рабіць. Наведаў нават у ЦК КПБ “адказнага” за рэлігійнае жыцьцё Якавенку. Той сказаў, што ня бачыць праблемы, ідзіце да Залескага. А Залескі пасьля гэтага ўзьняўся нават да “блюзьнерства” ў адрас ЦК. “Можа т. Якавенка стварыў пасаду ксяндза ў ЦК, дык няхай бярэ, а ў мяне няма тут вам нічога”.

Не адбылося і без сьпецдабрадзеяў: выклікалі туды і сказалі, што калі будзеце супрацоўнічаць з намі, тады застанецеся ў Менску. Генрык катэгарычна адмовіўся. Тады яго адпусьцілі з гэтай адмысловай установы з пагрозьліва-іранічнымі словамі: “Тады нідзе вы не ўладкуецеся на сваю … сьвятую (гм…) працу”.

За справу ўзяліся парафіяне. Вядома, я ў баку не застаюся. Наперад! Да зброі!