У зборніку начыста адсутнічалі якія б там ні было звесткі пра аўтара. Не атрымаў я іх ні адкуль і пасля. А час ад часу ўспамінаў гэтую “справу”: няўжо альфа аказалася адначасна і амегаю? I каго ўсё-такі я пераклаў? Я толькі ве­даю, што “Суліма” - назва шляхецкага герба з паловай чорнага арла і трыма камянямі. Цяпер я атрымаў поўную сатысфакцыю!

21 мая 1987 году, чацвер. У аўторак чарговы правадыр рэспублікі Я. Сакалоў сустрэўся з Прэзідыумам праўлення Саюза пісьменнікаў (29 чалавек). З боку “хадзяіна” прысутнічалі члены Бюро ЦК КПБ і некаторыя “профільныя” загадчыкі аддзелаў, як I. Антановіч, С. Паўлаў і М.Дземянцей. Спатканне было наладжанае ў малой зале пасяджэнняў Бюро і працягвалася чатыры гадзіны.

Праблемы:

1. Стан беларускай мовы.

2. Праблемы “памяці”.

3. Праблемы Чарнобыля.Выступалі ўсяго 17 чалавек, у тым ліку (падаю адвольна):

1. “сам”

2. Ул. Някляеў

3. I. Навуменка

4. I. Шамякін

5. А. Вярцінскі

6. П. Панчанка

7. Б. Сачанка

8. Я Янішчыц

9. А. Грачанікаў

10. М. Лужанін.

Адсутнічалі члены Прэзідыума:

1. Р. Барадулін

2. Г. Бураўкін

3. Ул. Калеснік

У выніку сышліся на тым, што ўсе тры праблемы знаходзяцца ў нездаваль- няючым стане, асабліва першая. Амаль усе выступленні датычыліся менавіта яе (праўда, некаторыя бралі слова па некалькі разоў - па ўсіх праблемах). Некаторыя выказаныя там думкі:

Становішча з моваю настолькі кепскае, што цяпер яго наўрад ці можна паправіць.

Спыніць практыку вызвалення вучняў ад вывучэння роднай мовы. Неадкладна пашырыць выкладанне і вывучэнне беларускай мовы ў школах і вышэйшых навучальных установах.

Міністэрства асветы паставілася фармальна да ўзнятых грамадскасцю пытанняў. Яго адказ нельга лічыць здавальняючым.

У 20-30-я гг. у Мінску былі ўсе школы беларускія, польскія і яўрэйскія. Цяпер нават беларускіх не засталося.

Пускаецца ў абарачэнне з пэўнымі мэтамі скажоная статыстыка ў гэтай справе. Называецца, быццам бы 83% беларусаў назвалі рускую мову сваёй роднай. Гэта фальсіфікацыя. У даведніку “Население СССР” (М., 1983 г., стар. 128) чытаем: Беларусаў у СССР усяго 9 млн. 463 тыс. чалавек.

З іх за межамі БССР 1 млн. 500 тыс. чалавек.

Лічаць роднай мовай беларускую 74, 2%

Лічаць роднай мовай рускую 25, 4%

!ншымі мовамі валодае 68,7%

З іх рускай 57, 0%

Iншымі 11, 7%

Не валодае іншымі мовамі, апроч беларускай, 32,3%

Выказана патрабаванне (ці просьба) рэабілітаваць паэта Алеся Гаруна, акадэміка Усевалада Iгнатоўскага і некаторых іншых.

Я. Сакалоў, С. Паўлаў і некаторыя іншыя з “хадзяеў” былі прыкметна збян- тэжаныя гэтымі дадзенымі.

Выразна прагучала думка, што беларусы выйдуць на вуліцы, калі будзе працягвацца гэтак далей.

Усе выступленні фіксаваліся на плёнку. Думаю, што праз тыдзень-другі расшыфруюць, перакладуць на рускую мову і фельд-сувяззю пашлюць у бела- каменную. Маўляў, глядзіце, як нас бяруць тут беларусы за горла.

***

На другі ж дзень у тыя самыя апартаменты была выкліканая іншая група дзеячаў. Цяпер ужо да другога сакратара ЦК КПБ Генадзя Барташэвіча, які,

зазначым, курыруе кадры і карныя органы. Галоўным клопатам “хадзяіна” былі так званыя “нефармальныя” арганізацыі, карацей, такія згуртаванні, якім адмаўляюць улады права на існаванне, як, напрыклад, “Талака”.

Гэтую апошнюю ініцыятары сустрэчы падверглі самай жорсткай крытыцы. !х абурыла “найноўшая выхадка” “Талакі” - “дзёрзкі паход па Дзвіне-Даўгаве”. Што ж інкрымінуецца нашым смельчакам?

- паход адбываўся пад нацыянальнымі бел-чырвона-белымі сцягамі;

- удзельнікі мелі на рукавах шэўроны з выяваю “Пагоні”, гэтая эмблема была і на харугвах, на штандарах;

- удзельнікамі час ад часу выгукваліся нацыяналістычныя лозунгі і паролі тыпу “Жыве Беларусь!” і падымалі “свае” лозунгі;

- на латышскай тэрыторыі адбыліся сустрэчы з аднадумцамі, сумесныя вечары.

Гэтая гульня ў інтэрнацыяналізм цалкам правалілася і паказала сапраўдную сутнасць мерапрыемства:

- кантакты паміж аднымі і другімі адбываліся з дапамогай перакладу, але без рускай мовы пасярэдніцы;

- удзельнікі паходу шукалі сустрэчы з сынам Антона Луцкевіча і дамагліся яе. Яны наогул шукалі сувязяў з адпаведна настроенымі равеснікамі і далёка не равеснікамі;

- ледзь не з рэлігійным экстазам выконваліся па-беларуску і па-латышску спецыяльна падрыхтаваная да “паходу” песня “У золкім подыху вякоў”, што гучала там, як гімн.

М. Танк сказаў мне, што “нам там учора далі моцны наганяй за гэтых “тала- коўцаў”, за ўсякіх “нефармалістаў”.

“Наганяй”, дарэчы, не толькі ні з таго ні з сяго атрымліваюць тыя, каго моладзь тая і не прасіла займацца імі, не хоча іх улады над сабою. Ну, гэта, як кажуць, бяда гэтых дзядоў. Але ж “наганяй” дастаецца і “талакоўцам”. Першая яго праява - адмова друкаваць справаздачу пра раллі “Дзвіна-Даўгава”, дадзена толькі маленькая інфармацыя ў “Чырвонай змене”.

У наступны панядзелак пытанне “нефармальных” будзе разбірацца на сакра- тарыяце СП. Будзе “разбірацца” і ў шмат якіх іншых “інстанцыях”.

21 мая 1987 году. На нараду аб чарнобыльскіх праблемах, мы пайшлі ад мяне разам з Барысам Сачанкам...

Дзень скончыўся ў Доме літаратара “Прэм’ерай купалаўскай энцыклапедыі”. Яе прадставіў !ван Шамякін. Пра яе гаварылі: !осіф Хаўратовіч, Аляксандр Петрашкевіч, Ніна Саламевіч (цудоўна!), Люба Тарасюк, Мікола Грынчык, Віктар Каваленка, дырэктар СШ з Брэстчыны.

У зале вельмі-вельмі мала было энцыклапедыстаў. Яшчэ менш - аўтараў гэтай энцыклапедыі. Усё сядзелі нейкія падлеткі. А можа гэта выхаванцы таго сімпатычнага дырэктара сапраўднай, значыць, беларускай школы?

Быў і добры, кажуць, канцэрт. Я на яго не застаўся. Дома чакалі не менш важныя справы.

23 мая 1987 году. фынчын дзень нараджэння. Поўны дом кветак. Букеты, букеты! Усюды букеты. I ў крышталёвых, і ў шкляных, і ў керамічных вазах - улічваліся колер, форма і аб’ём, асабліва вышыня вазы. Праўда, “рознаквецце” не шырокае, адпаведна сёлетняй пары году - незабудкі, бэз, гваздзікі, нарцысы, цюльпаны. Затое якія нязвыклыя формы іх! А кодеры! Перш за ўсё цюльпаны адрозніваюцца гэтым - уся вясёлка. Што ні гатунак, дык новая непаўторнасць. А гатункі - “Слава Галандыі”, “Крэлабес”, “Роуз Уінгс”, “Лондан”, “Оксфард”...

Прыгожыя цюльпаны белыя і чырвоныя. Менш - жоўтыя. Мноства ружовых адценняў. Галоўным прадстаўніком гэтых апошніх, бадай, “Роуз Уінгс” (“ружовыя крылы”). На адной гэтай кветцы, быццам бы аднакаляровай, ружовай, можна любавацца мяккімі пераходамі ад таго самага чырвонага да таго самага белага колераў. Здзіўляюць тут не зусім цюльпанныя пялёсткі кветак. Яны ў верхняй сваёй частцы больш нагадваюць пялёсткі лілеі, таксама як і гэтыя, трубачкай скручаныя наверх. На гэтым іх падабенства з пялёсткамі роднасных ім лілей вычэрпваецца. Варта толькі паглядзець зверху на “Роуз Уінгс” і ўбачыш... ружу. Так, ружу! Такое ўражанне ствараюць тыя “трубачкі”, што кладуцца адна на другую і паралельна.

Сёлета, дарэчы, у нас у кватэры, здаецца, без жывых кветак не было ніводнага дня. Вельмі часта іх бывае не менш, чым сёння, а нават і больш. Самым кветка- вым быў сакавік. Палову месяца кватэра патанала ў кветках у сувязі з маім 4-м чыслом. Мала чым саступіла другая палова - развітання Марыі з калектывам, са “штатнай” працай. А далей пайшлі кветкі са сваёй дачы. А гэта будзе ўжо да глыбокай восені! Узімку даводзіцца наведваць час ад часу Камароўскі рынак, каб адтуль прыносіць у наш дом кветкі.

У свой Дзень фынка атрымала шмат дарагіх падарункаў - ад кніг, цукерак і парфумаў, да прадметаў адзення і абутку. Усіх названых відаў было няма- ла. Але ж кідаецца ў вочы адна акалічнасць: зробленае, звязанае, пашытае рукамі дарыльшчыкаў - значна вышэйшай якасці, чым тое, што зварганена на сацыялістычных прадпрыемствах.

Вось маленькі, а які паказальны, прыклад - духі “Фея ночи”(“Начная фея”). Яны, як там пазначана (заўважым: у вельмі неадпаведным месцы) маюць год- насць групы “Экстра”, ГОСТ 17237-71”. Цана - 12 рублёў. Гэта і за вядро такой вады нятанна. А тут маленькі флакончык на кубікаў тры вадкасці (каля 3, 5 см. у дыяметры донца і 3 см. вышыня флакона-цыліндра!). Можа дзяржава, каб не сорамна было драць са “свайго” народу столькі яго мазольных грошай, пастара- лася аформіць гэты тавар? Дзе вы бачылі? Просценькае шкельца. Просценькая гладзенькая цыліндрычная бутэлечка. Просценькі пластмасавенькі няўклюдны корачак. А на ім - яшчэ больш няўклюдная шэрая пачварная накрыўка ледзь не велічыні бутэлечкі. Злачынна паскудная для такой цаны ўпакоўка з мяккага кардону невыразных шэра-чорных колераў, на чатырох асноўных плоскасцях каробачкі два вялікія матылі, мабыць, тыя “феі”, а ў сапраўднасці Pieris brassicae. Абадок “пастамента” ўвесь у тэкстах. Тут мы знайшлі і як называюцца творчыя і вытворчыя таленты - “Масква. СССР. Ф-ка “Новая заря”. I марка гэтай са- вецкай фірмы ёсць - усё, як у людзей. Дэвальвіраваная абрэвіятура тут азначае, што “тавар, зроблены на экспарт(!). Цікава, якія асацыяцыі гэтае “фэ” выкліча ў Iрынкі? Ці патрывожыць яна тое, што ў маўзалеі на вялізнай плошчы?..

У канцы лютага-пачатку сакавіка пачаліся нашыя амарылісы. Iх было столькі, што рэзалі нават у букеты. За вокнамі - снег, трашчыць мароз, а дома бушуюць амарылісы. Мабыць, гэта і натхніла Галю напісаць цудоўны верш “Амарылісы”. Крышку пазней усцешылі нас і ружова-фіялетавыя званочкі глаксінняў. У самы пік цвіцення ад гэтых званочкаў не было відно ні раслінаў, ні вазонаў.

24 мая 1987 году. З 14-ці гадзінаў 40 хвілінаў глядзеў па Беларускім тэлебачанні праграму “Роднае слова”. Перадачу падрыхтаваў Вінцук Вячорка. Ён вадзіў гледачоў па адным з мінскіх універсамаў - “Гродна”. Гэта ўнікальнае гандлёвае прадпрыемства ў Мінску. Ды, мабыць, і ва ўсёй Беларусі: усе шыльды і шыльдачкі, аб’явы і этыкетачкі і г. д. напісаны... на бе-ла-рус-кай мове! Ці ж гэта не дзіва ў нас, у наш час, у краіне “з узорна вырашаным нацыянальным пытаннем”?!

Дзе мілы Вінцук знайшоў такое дзіва? А можа сам інспіраваў гэта? Як там бы ні было, а Вінцук заслугоўвае найвялікшай нашай падзякі і захаплення, найлепшага слова пра сябе. Колькі ён робіць, каб вярнуць гаротным белару- сам забраную ў іх мову! Бачыце, з тэлекамерай і мікрафонам дапяў нават да крамы. А колькі і як ён дзейнічае ва ўласцівых яму ўмовах, у інтылігенцкіх і маладзёжных аўдыторыях, ва ўстановах культуры.

Дай Божа, табе здароўя, дарагі Вінцук! Беражы цябе, Божа, ад падонкаў і свінней! Можа тое, што я паведаміў учора Вінцуку, будзе карысным у яго вялікай патрыятычнай дзейнасці.

А цяпер вось Цэнтральнае тэлебачанне хваліць нядаўніх “ворагаў савецкага народу” паэтаў Гумілёва і Севяраніна. Няхай жыве Адліга-2!

26 мая 1987 году. “Самая дэмакратычная” ў двухкоссі краіна СССР паволі, паволі вызваляецца ад ганебнага двухкосся:

Вярнуўся са шматгадовай ссылкі акадэмік Андрэй Сахараў. Больш за сто барацьбітоў за правы чалавека вызваленыя з турмаў, канцэнтрацыйных лагероў, з “псіхушак”, некаторым з іх дазволена выехаць на жыхарства за мяжу.

У часопісах пачалі публікаваць не толькі забароненыя творы прызнаных савецкіх пісьменнікаў, але таксама і творы былых “ворагаў народу”, гэта значыць, сапраўдных патрыётаў, з такім ярлыком рэпрэсаваных Леніным, Сталіным і іх паслядоўнікамі.

Друк, радыё, тэлебачанне патроху набіраюць нармальныя рысы нармальных сродкаў інфармацыі.

Рыхтуюцца адпаведныя законы-гарантыі правоў чалавека. Вось, напрыклад, толькі што апублікаваны парадак чарговай, сёмай, сесіі Вярхоўнага Савету СССР. Сярод пытанняў бачым і такія, як: “Аб праекце Закону СССР пра ўсенароднае аб- меркаванне важных пытанняў дзяржаўнага жыцця” і “Аб праекце Закону СССР пра парадак абскарджання неправамерных дзеянняў службовых асобаў, якія парушаюць правы грамадзянаў”. Вось без якіх нават законаў 70 гадоў абыходзіліся? Жах!!!

Скажам прама, што гэтага зусім нямала, калі ўлічыць, што “Адліга-2” аб- вешчаная Міхаілам Гарбачовым (дай Бог яму здароўя!) не так даўно. Калі захаваюцца гэтыя напрамкі дэмакратызацыі і цяперашнія яе тэмпы, калі гэты ачышчальны працэс ахопіць усе сферы культурнага, грамадскага, гаспадарчага і нацыянальнага жыцця краіны, то і сапраўды гадоў так праз дзясятак СССР, мабыць, можна будзе ўжо назваць дэмакратычнай дзяржавай.

Вось і цяпер стала вядома, што КДБ перастаў глушыць перадачы радыёстанцыі “Голас Амерыкі”. А крыху раней гэта зроблена і ў адносінах да перадач радыёстанцыі “Бі-бі-сі”.

Гэтая падзея супала з вывадам у эфір беларускіх нацыянальных праблемаў. Абмяркоўваюцца выступление Ніла Гілевіча на апошнім пленуме Саюзу пісьменнікаў СССР, а таксама закрыты зварот дваццаці васьмі дзеячаў бела­рускай культуры да М. С. Гарбачова. I там, і там востра пастаўленае пытанне беларусізацыі Беларусі. I адно, і другое можна было б назваць адным гучным воклічам: “Спыніць русіфікацыю Беларусі!”. Як ніколі дагэтуль, у эфіры, на- рэшце, пачалі лунаць словы важкіх нашых дакументаў. Толькі цяпер, можа, увесь свет пачуе пра наш боль, пра нашую смяротную бяду.

4 чэрвеня 1987 году. Адбыўся найвыдатнейшы пленум праўлення Саюзу пісьменнікаў БССР. Пленум праходзіў у Доме літаратара з 10 да 20 гадзінаў пад наглядам інструктара ЦК КПСС(!?) А. С. Філіна, загадчыка аддзела ЦК КПБ I. I. Антановіча, намесніка Старшыні Савету Міністраў БССР Н. М.Мазай, загадчыка сектару мастацкай літаратуры ЦК КПБ А. I. Бутэвіча, пры ўдзеле некаторых “профільных” міністраў і іншых “спецыялістаў”. Афіцыйна ставілася на яго абмеркаванне пытанне “Сацыяльныя і маральныя праблемы ў жыцці і літаратуры”. Гэта дало магчымасць глыбока прааналізаваць тую тупіковую сітуацыю, што ўтварылася ў нас з беларускай моваю і вакол яе. До­брым штуршком тут быў цудоўны даклад Ніла Гілевіча.

Пасля яго выступіла 18 чалавек. Акрамя таго, было нямала пытанняў. Не­каторыя з іх можна лічыць цэлымі выступленнямі.

I так, прамоўцы і сёе-тое з іх прамоў.

1. Янка Брыль. 3-ці том “Шэметаў” Міколы Лобана так зарэдагавалі ў часопісе “Полымя”, што адны рэбры засталіся. А за гэтым недарэчным варыянтам пайшло і выдавецтва “Мастацкая літаратура”, выпускаючы твор у свет.

Дзе-нідзе ў рэдакцыях і выдавецтвах любяць купюры. Прыгадаем хоць такі факт, калі большасць рэдкалегіі часопіса (“Маладосць” - М. Д.) прагаласавала за купюры ва ўспамінах (I. Шамякіна - М. Д.) пра Андрэя Макаёнка.

Прамоўца патрабаваў вярнуць беларускай літаратуры Алеся Гаруна, Цішку Гартнага, Усевалада Iгнатоўскага і шмат іншых, супраць якіх і цяпер яшчэ не сціхае голас прыдворнага рэбэ.

2. Віктар Каваленка. Перагледзець няправільныя ацэнкі “нашаніўскага” пе- рыяду беларускай літаратуры, а таксама перыяду грамадзянскай вайны.

Праз выдавецтвы “Навука і тэхніка” і “Народная асвета” выпусціць цыкл нарысаў аркушаў па дзесяць пра пісьменнікаў, на якіх крытыка яшчэ дагэтуль не звярнула грунтоўнай увагі. Гэта такія пісьменнікі, як Алесь Разанаў, Алесь Жук, Анатоль Кудравец, Васіль Зуёнак, Пятрусь Макаль.

Падтрымаў закід дакладчыка ў адрас Сямёна Букчына, які ў апошнім выпуску “Литературной газеты” прызнаў моўную сітуацыю ў рэспубліцы нармальнай.

Абараняў Алеся Адамовіча, якога крытыкаваў Ніл Гілевіч за выказанае ім у друку жаданне “паглядзець на апошняга чалавека, што застаўся жывы, знішчыўшы свет”.

Выказаўся за права кожнага на дыскусію.

3. Генадзь Бураўкін. Асудзіў “цэлую кагорту паважаных маўчуноў”, якія быц- цам бы і не бачаць, да якога стану даведзена нацыянальнае пытанне ў Беларусі. А можа іх пераканала і супакоіла спрытнае жангліраванне лічбамі, што набыло цяпер пагрозлівы размах?

А сапраўдныя лічбы, узятыя з афіцыйных статыстычных даведнікаў, вы- глядаюць вось як:

Выданне кніг і брашур у СССР на нацыянальных мовах (адпаведна ў 1940 і 1981 гадах, мільёны экземпляраў): на украінскай мове 41, 3 - 99, 2 на латышскай мове 2, 4 - 12, 9 на эстонскай мове 2, 2 - 13, 3 на беларскай мове 7, 8 - 7, 9

На аднаго чалавека ў адпаведных рэспубліках прыпадае цяпер кніг на на- цыянальнай мове: рускіх кніг - 11, 4 эстонскіх кніг - 13, 0 латышскіх кніг - 9, 0 літоўскіх кніг - 5, 5 украінскіх кніг - 2, 3 беларускіх кніг - 0, 8

Паглядзіце, калі ласка, на дынаміку тыража беларускага буквара, які ў свой час быў прызнаны найлепшым у свеце (у тысячах экземпляраў):

1972 - 135, 0 1980 - 62, 2

1986 - 37, 0

1987 - 33, 0

А цяпер скажыце, калі ласка, ці пацярпелі б кіраўнікі рэспублікі, каб нешта падобнае назіралася з дынамікай вытворчасці мяса, малака, яек?!

Генадзь Бураўкін прывёў таксама і цікавыя лічбы, што даў усесаюзны перапіс насельніцтва 1979 году, якія яскрава сведчаць пра беларускасць беларусаў. Громам апладысментаў сустрэла зала словы прамоўцы, што 16 працэнтаў людзей рускай нацыянальнасці на Беларусі назвалі сваёй роднай моваю беларускую мову!

4. Сяргей Законнікаў.

5. Святлана Алексіевіч. Тое, што я выступаю перад вамі па-руску - гэта так­сама вынік нашай нацыянальнай палітыкі. Мяне можна лічыць ахвяраю яе.

Нягегла абараняла А. Адамовіча, намякала на “асаблівыя” адносіны да яго з боку Я. Лецкі, В. Гігевіча, Г. Далідовіча.

6. Анатоль Кудравец. Прачытаў ліст слесара Iвана Скуратовіча з Асіповічаў(?) у рэдакцыю часопіса “Неман”, у якім аўтар заклікае інтэлігенцыю ратаваць беларускую мову ад вымірання.

Гэты рабочы жорстка крытыкуе “самую непісьменную беларускую газету “Звязду”, што ні разу не заступілася за родную мову, затое надрукавала вялізны артыкул акадэміка Бірылы “Роўная сярод роўных”, у якім адзін гэты загаловак сведчыць пра пазіцыю “вучонага” аўтара. Адкрыта прарускую пазіцыю займае “беларускае” кіно, кажа I. Скуратовіч.

7. Вольга Iпатава. Расказала пра некаторыя музейныя і архіўныя каштоўнасці Беларусі, што засталіся ў Літве, што яшчэ ў час першай сусветнай вайны выве­зены ў Расію і назад не вернуты законнаму іх гаспадару - беларускаму народу. Прапанавала дамагацца справядлівага вырашэння гэтага пытання.

Са шчырым болем гаварыла Вольга Міхайлаўна пра вялікую бяду кара- калпакоў - пра высыханне Аральскага мора.

8. Альгердас Гушчыс падтрымаў адраджэнскі дух гэтага пленума.

9. Алесь Петрашкевіч. Паколькі Букчын беларускай мовы не разумее, - сказаў ён, - я буду выступаць па-руску. I выступіў груба, непрыстойна, з намёкамі на тое, што С. Букчын яўрэй.

10. Алена Кобец-Філімонава. Яе амаль ніхто не слухаў, нікога, як высвятля- ецца не кранае блізка лёс выдання твораў яе бацькі Рыгора Кобеца.

11. Канстанцін Тарасаў. Унёс прапанову хадайнічаць аб пасмяротным наданні годнасці народнага пісьменніка Беларусі Уладзіміру Караткевічу.

12. Сямён Букчын. Сварыўся з А. Петрашкевічам тым не менш па-беларуску.

13. Раіса Баравікова.

14. Яўген Будзінас. У Маскве 45 тысячаў шафёраў персанальных машынаў. Трыбуна пісьменніку патрэбна так тэрмінова, як тэрмінова ён думае. Сказаў, што толькі ўчора ў друкарні паводле нечыяй каманды рассыпалі яго публіцыстычны раман. Ну вось, а кажуць, што Галоўліт пераможаны ўжо! Прыгадаў, што некалі Сяргей Лісічкін атрымаў гарантыю на хуткае яго выданне. Аднак са зменаю кіраўніцтва памяняліся і адносіны да гэтай справы. Цяпер ужо аўтару прыслалі адказ, што яго аповесць забракаваная.

15. Аляксей Карпюк. На Гродзеншчыне, сказаў ён, жыве 27 працэнтаў палякаў ад усяго насельніцтва вобласці. Аднак яны нічога не маюць, што падтрымлівала б і развівала б іх нацыянальную самабытнасць. У той жа самы час як 200 тысячаў беларусаў на Беласточчыне маюць адну сваю газету, больш за 60 школ, маюць сваіх пісьменнікаў, выдаюць каляндар, літаратурны альманах, кнігі. Дык дзе лепш вырашаецца нацыянальнае пытанне?

Параўнаў метады дзейнасці сродкаў масавай інфармацыі ў СССР і хаця

б у той самай Польшчы? Вось увесь свет рагоча, а разам з імі і Польшча, як малады немчык, пераляцеўшы некалькі межаў і некалькі савецкіх лініяў аба- роны, незаўважаным савецкімі радарамі прыляцеў у Маскву і сеў на Чырвонай плошчы. Чаму б і нам не парагатаць з ім заадно. Але ж у нас ні інфармацыі вуснай, ні тым больш “відэа” дагэтуль няма. А па польскім тэлебачанні я ўжо аглядаў гэтае эпахальнае “здарэнне”. Гэта было сказана пад сапраўдны рогат усёй залы, апроч першай шарэнгі прэзідыуму, пад выкрыкі: “Узнагародзіць Маціяса!”, “Малайчына хлопец!”. Аляксей са шкадаваннем сказаў, што набліжаецца 3-ці візіт Яна-Паўла II у Польшчу, а мы, вядома ж, будзем пазбаўленыя магчымасці сачыць за ім па газетах і тэлебачанні.

Пра помнік Кастусю Каліноўскаму ў Гродна (гатовы збіраць на яго сродкі).

16. Вячаслаў Рагойша. У рэспубліцы зусім не выдаюцца замежна-беларускія слоўнікі. I не вучаць перакладчыкаў і слоўнікаў ім не даюць!

17. Уладзімір Карпаў. Вельмі слабы, неінтэлектуальны кіраўнік СП СССР.

18. Уладзімір Дамашэвіч. Адна з наймацнейшых прамоў. Як і яго прамова на з’ездзе, гэта сучасны маніфест беларускай нацыі. Пашкадаваў, што цяпер не XIX стагоддзе і ён не можа выклікаць на дуэль Савелія Паўлава за тую шкоду, якую ён прычыніў беларускай культуры. Унёс прапанову хадайнічаць аб пазбаўленні С. Я. Паўлава яго цяперашняй пасады загадчыка аддзела прапаганды і агітацыі ЦК КПБ і аб выключэнні яго з членаў СП СССР. Увесь пленум быў салідарны з Уладзімірам.

Пленум закрылі без прынятай пастановы і была падтрыманая адзінагалосна думка Паўла Дзюбайлы. Цалкам забракаваць загадзя падрыхтаваны праект пастановы, прызнана, што яго нельга нават узяць за аснову! Ён зусім не адлюстроўвае духу пленума. Выбрана камісія з дзевяці чалавек, якая складзе новы праект і дасць яго на зацвярджэнне прэзідыума праўлення СП. У камісіі Н. Гілевіч, Г. Бураўкін, Ул. Дамашэвіч.

Была дамоўленасць матэрыялы пленума апублікаваць у “ЛіМе”. Ці не будзе так, як з матэрыяламі апошняга нашага пісьменніцкага з’езда, калі прамову Ул. Дамашэвіча зусім не далі ў газеце.

14 чэрвеня 1987 году. Паводле прапановы Галіны Грыбоўскай сёння даслаў ёй звесткі пра сваю літаратурную дзейнасць. Яна адказная, як высвятляецца, за бібліяграфічныя даведкі пра беларусаў, што публікуюцца ў “ЛГ” у сувязі з іх юбілеямі.

Навошта тая публікацыя, калі яны даслалі спецыяльны свой адрас? Ну, такі завялі віншавальны рытуал. Тым больш можна ў газеце выправіць памылкі, што дапусцілі пры складанні свайго, “паштовага” адрасу. Колькі там у іх за- пеленгавана маіх пазіцыяў - адзінкі. А вось і то прапусцілі ледзь не галоўнае. У пераліку майго творчага даробку ў іхнім адрасе былі прапушчаныя і адзіная запісаная недзе ў іх мая польская кніга - зборнік Стэфана Жэромскага і анталогія украінскага апавядання “Сцежка без канца” і сёе-тое яшчэ.

А зрэшты, што гэта каму дасць, ці што ад каго адбярэ? Можа, таму я і збіраўся складаць гэтыя “звесткі” аж цэлых дзесяць дзён - з дня апошняга Пленуму праўлення СП БССР, дзе мы сустрэліся з Г. Грыбоўскай?

Аднак будзем праўдзівымі, хоць перад сабою! Не мізэрнасць задания выклікала ў мяне такую апатыю ў яго выкананні. Не, не і не! Цэлы мінулы тыдзень я ду­шою і сэрцам быў у Польшчы - там, дзе знаходзіўся мой любімы пантыфік.

Я даволі злосна забяспечыў сабе знешнія фактары, што ў маіх умовах добра дапамагалі мне сапраўды быць там, перад святым тронам. З даволі сціплай выявы Святога Айца Яна Паўла II я змайстраваў сабе прыстойны зашклёны абразок.

Ён і цяпер стаіць у зале на самым відавоку сярод заўсёды свежых, найлепшых кветак маёй зямлі. Па некалькі разоў на дзень я аббягаў бліжэйшыя і не зусім блізкія кіёскі, каб купіць газеты з апошнімі звесткамі пра візіт Яна Паўла II на сваю ашчасліўленую цяпер ім Радзіму. Я не прапусціў ніводнай польскай газеты гэтых дзён, якія паступаюць толькі ў Мінск. Цікавыя, значныя, на мой погляд, паведамленні, я набываў у двух, а то і ў трох экземплярах - каб некаму яшчэ зрабіць добрую паслугу. Мне часта дапамагала ў гэтым мая М. М.

У адзін з гэтых дзён мне добра пашэнціла - я захапіў у кіёску, што ў пера- ходзе пад ГУМам, часопіс “Kobieta і Ёуеіе”, у якім змешчаны вельмі прыстойны матэрыял пра Папу-паляка, аздоблены двума вялікімі, каляровымі, сімпатычнымі здымкамі. Адзін - Ён за сваім пісьмовым сталом. Другі - на прагулцы. Асабліва гэты апошні мне даспадобы. Неўзабаве, думаю, ён будзе аздабляць інтэр’ер маёй кватэры - трэба пашукаць адпаведную рамку.

Апроч выхадаў з дому за газетамі, я спыніў у гэты час усе паходы. Я павінен быў быць заўсёды дома, прыслухоўвацца да ўсіх перадачаў Польскага радыё. I я не прапусціў ніводнага паведамлення ні з Варшавы, ні з месцаў, дзе ў дадзены момант знаходзіўся Вялікі Пілігрым. Вядома, я лавіў уважліва, наколькі мяне хапала, кожнае яго слова. Большага эмацыянальнага ўздзеяння як ад іх, яшчэ ніколі на сябе не адчуваў. За гэты тыдзень я прайшоў найвыдатнейшы ў маім жыцці навучальна-выхаваўчы курс. Курс Найвялікшага Педагога Сучаснасці Яна Паўла II! Курс Глыбокай Духоўнасці! Курс Чалавечнасці!

А ці чакаў я такога эфекту ад гэтага Святога Візіту, калі так часта канкрэтная яго матэрыя датычыла непасрэдна мяне?! Вось, напрыклад, у Любліне Святому Айцу паведамілі, што гэты яго побыт тут будзе ўвекавечаны пабудовай новага касцёла Блаславёнай Марыі Уршулі Ледухоўскай. А Яе ж святы вобраз я з ра- дасцю і гонарам нашу ў сваім сэрцы ўсё жыццё! Кожны дзень, усё сваё жыццё, я карыстаюся падоранымі ёю мне кнігамі...

А ў Лодзі Сам Пантыфікат гаварыў пра гэтую маю Святую Настаўніцу. Ён гаварыў яшчэ і пра цудоўную жанчыну Ванду Мальчэўскую, партрэцік якой з маленства захоўваю ў сябе з часоў шчаслівай блізкасці з Незабыўнай Матухнай Марыяй Уршуляй.

15 чэрвеня 1987 году. У адным з красавіцкіх нумароў “ТгуЬипу ludu” нядаўна я прачытаў, што цяпер адзначаецца 75-я гадавіна сербска-лужыцкай “Дамавіны”.

Пасля таго, як я пазнаёміўся з паэзіяй гэтага невялічкага славянскага народу, што спрадвеку жыве ў Германіі, пасля знаёмства з некаторымі яго прадстаўнікамі, мне ўжо ён не быў абыякавы. Хоць з некаторым спазненнем, я ўсё-такі паслаў сёння віншаванне ў Будышын - дырэктару выдавецтва “Domovina” Мэрціну Бэнадзе, цудоўнаму чалавеку, выдатнаму выдаўцу.

Дзякуючы днямі сказаным цёплым бацькоўскім словам Яна Паўла II у адрас кашубаў, я адразу ж прыгадаў лужычанаў, калегу Мэрціна, іх знамя- нальную гадавіну. I ў выніку паслаў туды ліст. Хацеў было так і напісаць, чаму нарадзілася ў мяне такая ідэя. Аднак падумаў, што, не ведаючы рэлігіі Мэрціна, не варта пакуль спасылацца на гэтага найвышэйшага іерарха Каталіцкай Царк- вы, каб не выклікаць, не дай Бог, непатрэбнай рэакцыі. Мэрцін жа можа быць і некатолік.

18 чэрвеня 1987 году. 75-годдзе Пятра Бітэля. Віншаваць яго ад СП ездзілі толькі Вячаслаў Рагойша і я. Ды фотакарэспандэнт Каляда.

Вёска, некалі мястэчка, Вішнева. Тут многія гады жыве юбіляр, тут яму і наладзілі свята. Наладзіў перш за ўсё райкам партыі - той якраз “дабрадзей”, які ў свой час люта цкаваў яго.Столькі было прамоваў і ніхто і слова не вымавіў пра тое шматгадовае цкаванне. Толькі адна маладая жанчына сказала, што “А магло б быць кніг у Пятра !ванавіча і больш”. Затое ўсе без выключэння дакучліва прыгадвалі ягоны ўзрост, не саромеючыся рабілі акцэнт на тым, што “ззаду засталося ўсё жыццё, наперадзе - трошачкі”. Адзін нават нечага пажадаў “на тыя дні, што яшчэ адпушчаны” яму.

Можна здагадацца, што ў гэтыя хвіліны тварылася на душы ў юбіляра, якія карціны прасоўваліся перад яго вачамі. Ён не мог не бачыць сярод іх і абразкоў, як мучыўся і “хітраваў” ён у лагеры, каб нелегальна займацца літаратурнымі словамі, як 30 гадоў не можа выдаць добры свой пераклад на беларускую мову шэдэўра Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш”, як наогул яго адмаўляліся друкаваць, як не давалі яму магчымасці працаваць згодна з атрыманай прафесіяй, як пакаралі яго амаль пажыццёвым забыццём. Колькі ж мінула юбілеяў, якіх “не заўважалі”. А гэта вось першы толькі. Горкі гэта юбілей! Мы сядзелі побач - ён і я. Так захацеў ён: “Каб не вы, не было б і гэтага майго юбілею”, - сказаў ён. “Каб вы былі, быў бы надрукаваны і “мой” “Пан Тадэвуш”, - дадаў, перавёўшы дыханне.

Рассталіся мы сумна.

Мне захацелася сустрэцца з айцом Уладзіславам Чарняўскім, адзіным на Беларусі беларускім ксяндзом. Вячаслаў жа не далей як сёння прачытаў у энцыклапедыі пра унікальныя роспісы Вішнеўскага касцёла і захацеў паглядзець на іх. I мы папрасілі юбіляра, добрага прыяцеля айца Уладзіслава, арганізаваць нам гэтую экскурсію.

Сёння свята Цела Божага і таму, нягледзячы на позні час - каля васьмі гадзінаў вечару - мы заспелі яшчэ ў касцёле імшу. Я заняў свабоднае месца на першай лаўцы. Мае спадарожнікі засталіся тоўпіцца на праходзе ледзь не на парозе. Праўда, пасля, мабыць, пазайздросціўшы мне, зрабілі тое, што і я. Так мы дачакаліся заканчэння набажэнства і прыходу да нас ксяндза Чарняўскага.

Я так доўга імкнуўся да гэтага чалавека, а сустрэўшыся з ім - расчараваўся. Не ўзрост яго мяне збянтэжыў - я ведаю даўно гэты ўзрост. Айцец Уладзіслаў проста бравіраваў перад намі сваёй антыпольскасцю. А я ж чатыры дні як мыс­ленна пакінуў яе, маю дарагую Польшчу, дзе дух мой цэлы тыдзень лунаў каля майго любімага Папы! I духу майму было прыемна і ўтульна там сярод гэтага духоўна ўзвышанага і прыгожага народу, побач з яго вялікім сынам.

Ці мае рацыю а. Уладзіслаў? Мне нават цяжка ўявіць такое: “усе, як ён сцвярджае, апалячаныя прэлаты, дэканы і ксяндзы літаральна пераследуюць кс. Чарняўскага якраз за беларускасць. Затое яны патрабуюць ад сваіх парафіянаў, каб тыя “самі вучыліся польскай мове і вучылі ёй сваіх дзяцей”, бо ва ўсіх жа касцёлах гучыць толькі польская мова!

Вялебны айцец сказаў таксама, што ён падрыхтаваў некалькі маладых ксяндзоў-беларусаў, але ж і іх напаткаў ягоны лёс(!).

Я патрымаў у сваіх руках усе беларускія пераклады літургічных кніг, ажыцёўленыя айцом Уладзіславам на беларускую мову. На адным з іх стаяў дазвол “Nihil obsad” за подпісам ватыканскага прэлата ксяндза Кулака. Але ж гэта былі не кнігі, а рукапісы. Кнігамі так і ненаканавана было ім стаць. I тым не менш усе набажэнствы ідуць тут менавіта па гэтых тэкстах.

Некалі я бачыў прыгожы вялікі каляровы фотаздымак ксяндза Чарняўскага з Паўлам VI. У тыя часы меркавалася, што айцец Уладзіслаў будзе біскупам Беларускім. Да гэтага не дайшло. Перашкодзіла савецкая ўлада, якая пабаялася ствараць каталіцкую епархію, што так ці інакш будзе звязана са “страшным” Ватыканам. Цяпер я падумаў, ці тая гэта была кандыдатура на адзінага агуль- набеларускага біскупа? Добра, што ён за беларусізацыю каталіцтва на Беларусі.

Якраз гэтым шляхам і трэба ісці дзеля дабра і Касцёлу, і беларускасці. Але ж не раздзімаць варожасці да ўсяго польскага! Чарнасоценства ў рэлігіі, думаю, больш небяспечна, чым у палітыцы.

Развітаўшыся з а. Уладзіславам, я вырашыў сустрэцца з ім яшчэ tet-a-tet.

19 чэрвеня 1987 году. Лёня Д.-М. (Дранько-Майсюк - рэд.) заўтра едзе ў Польшчу. Забег да мяне, каб узяць ліст да Войцеха Жукроўскага. Да ліста я прыклаў не толькі выпраўленую мною сваю дырэктарскую візітку, але і “сваю” “Верную раку” Ст. Жэромскага.

Пазнаёміўшыся з маёй палёністыкаю, Лёня выказаў жаданне вучыцца ў мяне польскай мове. Я даў згоду. Калі просьба будзе ім некалі паўтораная, пачну заняткі! Была б падвойная карысць - яму і мне. Чаму - “падвойная”? Два памножыць яшчэ мінімум на два - на непазбежную карысць ад гэтае акцыі для культураў і польскай, і беларускай.

Лёня едзе з нейкай скамплектаванай у Маскве пісьменніцкай групаю. На чале яе - Юрый Сураўцаў. З беларусаў уключылі яшчэ і Святлану Алексіевіч.

Праз “Trybune ludu” я даведаўся пра эмісію ў Польшчы знакаў паштовай аплаты, прысвечаных візіту Яна Паўла II. Папрасіў Лёню прывезці мне што- небудзь з гэтай “papieskiej emisji”. Паабяцаў. Шкада толькі, што ён не філатэліст, а значыць, і цяжка яму будзе разабрацца ў філатэлістычных тонкасцях.

Аднак найвялікшае шкадаванне варта выказаць з прычыны таго, што сам я ў гэты светлы папскі час не там. Дый не толькі ў гэты! Дый не толькі там!

20 чэрвеня 1987 году. Два дні таму ў газеце “Советская культура” з’явіўся ар- тыкул Андрэя Чаркізава (А. Черкизов) пад назваю “Пра сапраўдныя каштоўнасці і ўяўных ворагаў” (О подлинных ценностях и мнимых врагах”). Гэта зноў пра так званыя гісторыка-патрыятычныя аб’яднанні накшталт “Память” - у Маскве і Навасібірску, “Отечество” - у Свярдлоўску, “Спасение” - у Ленінградзе.

Думаю, што цяпер ужо няма сумнення ў чарнасоценным характары дзейнасці і намераў гэтых ультра-патрыятычных руска-шавінісцкіх арганізацыяў. Малойчыкі з гэтых арганізацыяў празмерна заклапочаныя нібыта наяўнасцю ў СССР нейкай “сіянісцка-масонскай змовы”.

Цікава, што гасцямі і ўлюбёнымі лектарамі гэтых экстрэмісцкіх арганізацыяў, прынамсі навасібірскай і маскоўскай “Памяці”, з’яўляюцца такія таксама “арыгінальныя” людзі, як Е. Яўсееў, У. Бягун і А. Раманенка. Гэта аўтары публікацыяў - “канцэпцыяў” таго “загавару”, што палохаюць, дэзарыентуюць і раз’юшваюць блізкіх сабе па духу чытачоў і слухачоў.

Газета паведамляе, што, напрыклад, кнігу нашага земляка Уладзіміра Бягуна “Паўзучая контррэвалюцыя” ў 1975 годзе практычна цалкам перадрукаваў у сваім афіцыйным выданні лонданскі інстытут яўрэйскіх праблемаў Сусветнага яўрэйскага кангрэсу. “Атрымліваецца, - кажа А. Чаркізаў, - што такая праца стала выгаднай Захаду?”

Дакаціўся Бягун! А колькі разоў я шчыра казаў яму пра маё адмоўнае стаўленне да яго пісаніны, да яго лектарскай дзейнасці. Я не раз кідаў яму ў твар абвінавачанні, што ён ставіць знак роўнасці паміж яўрэйствам, іудаізмам і сіянізмам. Крыўдаваў, спрачаўся нават тады, калі я яму давёў гэта на той самай ягонай “кнізе”.

Трэба даведацца ў М. Гроднева, як пачувае сябе гэты “герой” дня.

21 чэрвеня 1987 году. Два гады “бушуе” па СССР дух пераменаў. Гэтыя словы не бяру ў іранічнае двухкоссе, бо сапраўды гэты дух адчуваю. Перш за ўсё ў пасмялелым друку. I бадай што больш нідзе.

Сёння выбары ў “мясцовыя Саветы народных дэпутатаў і народных суддзяў раённых (гарадскіх) народных судоў БССР”. Так менавіта белай “вывараткаю” па чырвонаму тлу і напісана ў паштоўцы-напамінку з лозунгам “Усе на выбары”.

У сваю кватэру мы атрымалі чатыры такія “запрашэнні” - на кожнага з нас. Мне добра запомніліся такія яшчэ з 1939 году. Розніца паміж тымі і гэтымі ўсё- такі ёсць: тады яны друкаваліся на шчыльнай тоўстай паперы, а можна сказаць і на тонкім кардоне, як добрыя савецкія паштоўкі, я цяпер - на тонкай паперы. Відаць, краіна ў гэтых адносінах яшчэ бяднейшая стала!

I вось цяпер, у самы разгул савецкай дэмакратыі, “выбары” амаль паўсюдна адбываюцца як і тады - з адным кандыдатам на адно дэпутацкае месца. Які сорам! Ніхто цяпер і не лічыць гэты спектакль за выбары. На іх можна ўжо і не хадзіць, але ж твой “голас” абавязкова павінен быць там. Як гэта робіцца? А вельмі проста: ідзе і галасуе за ўсіх сваіх нехта адзін з сям’і, ці адзін з камуналкі, пад’езду, дома і да т. п. Пакуль мы спалі М. М. схадзіла і за ўсіх (!) “прагала- савала” (?). Кажа, што, як і заўсёды, як і ўсім энтузіястам-“выбаршчыкам”, ёй з задавальненнем выдалі на ўсіх бюлетэні, якія яна оптам і апусціла ў урну, не паглядзеўшы, за каго і куды “галасуе”.

Вось якой якасці нашы галасы аддаюцца за савецкую ўладу! Актыўны пасіў!..

Як і заўсёды раней, на выбарчым участку “давалі” дэфіцыты. М. М. бачыла там зялёныя кубінскія апельсіны і раман Віктара Астаф’ева “Цар-рыба”...

22 чэрвеня 1987 году. Вось чаму Галя ледзь не цэлы тыдзень была з павы- шанаю тэмпературай, абыякаваю да ўсяго і да ўсіх! А, можа, і не бачыла, і не заўважала нічога і нікога вакол сябе? Яна, як цяпер я зразумеў, “даношвала” ў сабе чарговы паэтычны твор. “Нарадзіла” - і адразу вярнулася ў жыццё.

Твор - самы большы з усіх яе ранейшых, недзе каля сарака пераважна ча- тырохрадковых строф. Шэсць невялічкіх раздзельчыкаў і ўступ. Спачатку уступ меў нават сваю самастойную назву - “Паэтычная хвароба”. Вельмі характэрна! Відаць, спярша аўтарцы думалася, што складаецца твор, як і ранейшыя. Але ўжо дадзеная яму назва сведчыць, што “роды” былі незвычайнымі. I праўда! Афармленне белавіка не прынесла супакаення. Стваральная “паэтычная хвароба” шугала яшчэ некалькі дзён.

Стан паэткі можна вызначыць па першых ужо радках, дзе яна скардзіцца, што “прывід казкі... смокча сілы з душы без літасці...” і пытае сама сябе: “О, якую б замову вынайсці,/ Каб растала рухомая муць,/ Каб дазволіла ў квет зазірнуць?”

Мы хутка ўбачым, што замова такая знойдзена, паэтка зазірнула ў “квет” той шчымлівай казкі і ўбачанае перадала нам. Вось некалькі радкоў з тых лісткоў, што я застаў на сваім стале каля пішучай машынкі:

Вецер дужае, хвалі ўздымаюцца,

I блукаюць па небе агні.

Слухай, пан Акіян, досыць бавіцца,

Каханую мне вярні!

Ці замала сплаціў табе смутку я?

Быць пакорлівым сіл не стае.

Ты ж загубіш яе, танюткую,

Ты ж, няўрымслівы, зломіш яе -

Галінку маю міндалёвую...

Хіба ў моры квітнець міндалю?..

Хіба змогуць пялёстачкі кволыя

Шторм, які ці стрываць караблю?

Нарэшце, Акіян аддаў яму яго Анадыямену (так называецца, дарэчы, увесь твор). Ён хіліцца над ёю, непрытомнаю, шэпча ў адчаі, што яна быццам бы “аддала яму (Акіяну) ўсё дазвання”. Але “што ж ты пакінула мне? - пытае. I раптам:

Варухнуліся веі - і ззянне,

Бы вада праз густое трысцё.

- Ах, дзівача, табе - існаванне.

Зямное маё жыццё.

Пазаўчора, у суботу, калі напісаны быў гэты твор, мы мянялі ў доме кветкі. На змену пажухлым букетам бэзу і півоняў М. М. прывезла з дачы ахапак касачоў, стакротак, язміну і... дэкаратыўнай цыбулі. Учора ж ад “Шчадрынцаў” паступіў пекны букет ружаў. Ага, а ў пярэднім пакоі стаяць у вазе галінкі ўнікальнай смарагдавай мяккае елкі.

Я падумаў і нават сказаў М. М., што варта было б без усякіх намёкаў, а шчыра прэзентаваць хоць адзін букет Галі. За “Анадыямену”! Паводле метаду “амерыканкі” - хай выбірае (раз пазбавіла нас прыемнасці ведаць, чакаць і рыхтавацца). I яна, збянтэжылася, выбрала. Не ружы, а касачы.

Сёння мы з мамай паднеслі сваёй Галінцы сапраўдны сувенір - вялізны букет казачна цудоўных касачоў. Тыя, што ёй тады спадабаліся, - жоўтыя сярэдняй развітасці ці велічыні. А гэтыя - як і не з таго сямейства кветкі. Даўжынёю недзе каля метра. Ставячы ў вялізную крыштальную вазу, мы нямала іх падразалі. Рэдкай велічыні самі кветкі. Як кажуць, “размах крылаў” - пялёсткаў іх - до­брых дваццаць сантыметраў. Але перш за ўсё багаценная каляровая гама. Ну, скажам, сіні не такі ўжо рэдкі колер у гэтых кветак. Важна яшчэ, якія адценні. У нашым выпадку - незвычайна мяккія, тонкія. Прадстаўлены тут і больш рэдкі “касачоўскі” колер - ружовы. I ніяк не можа не здзівіць і не ўзрадаваць любога аматара кветак карычневы колер касачоў! Цёмны, ледзь не чорны!..

Галя - вельмі шчаслівая. А разам з ёю і ўсе мы.

Але ж гэта яшчэ не ўсё. Нам невыказна пашанцавала. Мы не толькі дасталі рэдкай прыгажосці букет, а і забяспечылі сябе пасадачным матэрыялам менавіта гэтых самых элітных раслінаў! Пачынаючы з наступнага году, мы кожны сезон будзем мець гэты цуд і ў сваім агародзе і ў сваёй кватэры!

23 чэрвеня 1987 году. Кватэра нашая не толькі расцвіла пекнымі касачамі. Цёмны яе інтэр’ер пасвятлеў ад прынесеных Iрынкаю партрэтаў маладога Язэпа Пушчы і ягонай жонкі. Гэта фынка збірае, дзе толькі можа, экспанаты для выстаўкі, якую рыхтуе іх музейнае аб’яднанне. Сёння яе ласкава прыняла Станіслава Шпакоўская-Плашчынская. Многа расказвала пра свайго Язэпа, пра яго амаль трыццацігадовы адрыў ад Радзімы - “хапун” паглынуў яго яшчэ ў 1931-м годзе і адпусціў назад толькі ў 1958-м!

Апроч партрэта, унесены ў дом першыя кнігі гэтага паэта, адзін ліст, некалькі іншых аўтографаў. Унесены і трывожны дух тых генацыдных часоў...

...Часта жонкі кідалі сваіх мужоў - “антысаветчыкаў”. Зрабіла гэта і жонка Уладзіміра Жылкі. Зрабіла жорстка, бесчалавечна: палітычны вязень Жылка ў гэты час змагаўся са сваёй смяротнай хваробаю.

Яшчэ перад арыштам Жылкі ён, ці яны з жонкаю, адвезлі маленькую да- чушку да бацькоў - у Мінску не было дзе з ёю жыць. Валодзю неўзабаве схапілі. “Вольная” жонка становіцца палюбоўніцаю энкавэдыста, канаючага мужа пазбаўляе нават маральнай падтрымкі.

Недзе пасля вайны ўжо ў адным з крымскіх санаторыяў з X. Мальцінскім і У. Мехавым пазнаёмілася нейкая асоба, якая сябе назвала “жонкаю беларускага пісьменніка Жылкі”. Была, вядома, узнагароджана шматдзённай курортнай увагай з боку гэтых кавалераў. Iхняя новая знаёмая ні разу ніколі і не заікнулася перад імі наконт сваёй дачкі, наконт сваёй сям’і. А высветлілася, што яна - жонка таго самага энкавэдыста. Жыве ў “белакаменнай”.

Хутка да Плашчынскіх, як да Жылкавых сяброў, яшчэ пры жыцці Язэпа, прыйшла маладая жанчына, папрасіла дазволу пазнаёміцца з імі, бо яна Жылкава дачка. Тут яна, вядома, дазналася, што бацька яе памёр вязнем, а маці недзе працвітае ў “другім Рыме”.

Бедалага хутка пасля гэтага пісьмова звязалася з Мальцінскім, каб удакладніць важныя для яе звесткі, аднак Хаім Iзмайлавіч катэгарычна ёй не адказаў. Не захацеў адказваць, - як сам прызнаўся Плашчынскай. “Следапыт” Iрынка збіраецца нешта рабіць і ў гэтай справе.

Сярод фынчыных трафеяў бачу праспект “Белорусский поэт Язэп Пуща в нашем крае”, г. Муром, 1982 г.”. Аздоблены вялікім партрэтам, над ім рубрыка “К 60-летию СССР”. У выхадных звестках: Ж08606, Т. 500, Муромская гор. Типография”. Выдаў “Презид. Мур. райорг-и общ-ва книголюбов и Ценра- лиз. библиотеч. система Муром. р-на». У праспекце яшчэ фотаздымкі сям’і Плашчынскіх і вокладак трох кніг Я. Пушчы. Аўтар тэксту В. Богатов цёпла расказвае аб нашым пісьменніку як аб дырэктару Чаадаеўскай СШ, пра яго “безрадостное детство”: “жил впроголодь, ходил в обносках, пас скот, работал в поле”. “Если бы не грянула В. О. революция и не открыла перед такими, как он, широкие двери в светлую жизнь”, так і надалей гібеў бы Язэп. Ёсць пра тое, як ён вучыўся ў “великого русского поэта Сергея Есенина”. Няма толькі таго, як ён трапіў у гэты край! Няма ні слоўца, ні намёку! Во, як навучыла савецкая родная дзяржава пісаць праўду, усю праўду і толькі праўду!

26 чэрвеня 1987 году. Нізка паэтычных твораў Алеся Разанава, што апуб- лікавана сёння ў штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва” - знамянальная падзея ў гісторыі беларускай літаратуры і ў першую чаргу паэзіі. Гэта свята нашай паэзіі, свята суветнай літаратуры.

Гэтыя творы сведчаць пра нараджэнне вялікага чалавечага паэта, паэта- прарока. Аднак гэта здарылася не раптоўна, не проста сёння. Ва ўсіх Але- севых кнігах можна знайсці пасевы генія. Цяпер яны прараслі, закаласавалі. Закаласаваліся “Палётам стралы”, “Сынамі Iова”, “Кратамі”, “Дзічкаю” “Выйсцем у бязвыйсці”, “Відушчым каменем”.

Ёсць, вядома, свая гісторыя ў кожнага з гэтых новых твораў. Напрыклад, “Сыны !ова” ўжо даўно “ходзяць” па рэдактарскіх сталах розных выданняў, так і не трапіўшы раней у друк.

Пасля такога ўзлёту нашага духу ўжо нельга больш рыфмаваць баналь- шчыну!

Я не назваў яшчэ адзін твор, што надрукаваны паміж выдатным, эпахальна значным для беларусаў маналогам “Краты” і “Дзічкаю”. Гэта мініяцюра “!ван Гуговіч”, добры сам па сабе празаічны абразок, але ж ён выбіваецца з гэтага святога збору.

Сёння нехта з нашай дружнае чацвёркі да партрэта Алеся Разанава, што даўно ўжо выстаўлены ў нас за шклом кніжнай паліцы, паставіў новы букет кветак. Цяпер сталі тут чырвоныя турэцкія гваздзікі. Дагэтуль былі белыя півоні...

30 чэрвеня 1987 году. З суботы на нядзелю (27-28.06) дзяўчаты з’ездзілі на “Купалле”. Вярнуўшыся, расказвалі дзівосы.

Там быў здзейснены новы патрыятычны подзвіг беларускай моладзі, што намагаецца падтрымліваць фальклорна-этнаграфічныя традыцыі бацькоў. Гэта з аднаго боку.

Быў жа і другі бок, бок афіцыйны, савецкі, які супрацьстаяў магутнай на- роднай плыні.

Першыя былі ўзброеныя кветкамі, рытуальнымі вянкамі. Другія, так ска- заць, этнографы ў цывільным, - фотаапаратамі ў руках, на шыях і грудзях, дыктафонамі за пазухамі і, напэўна, кастэтамі, а можа, і пісталетамі ў кішэнях і падпахамі - на ўсякі выпадак.

Кожнага ўдзельніка, што выходзіў наперад для нейкае дзеі, фатаграфавалі з дзясятка фотаапаратаў, з усіх магчымых і нават маламагчымых бакоў. Вядома, для дасье.

Цяпер на ўсіх гэтых смельчакоў будзе дасье! А на каго ўжо ёсць - папоўніцца новымі звесткамі. Не паслухалі прадстаўнікоў улады, не пакінулі гэтыя самыя Строчыцы.

Перад уездам жа ў гэтую вёску купальцаў сустракаў “лятучы гарнізон” міліцыі на дзвюх машынах, у поўнай форме. Міліцыя сапраўды ўгаворвала ўсіх, хто пад’язджаў сюды з Мінска і іншых месцаў, “прасілі” вярнуцца назад. Калі гэта не дапамагло, пачалі правакаваць хлопцаў на “парушэнне грамадскага парадку”. Хлопцы не падымалі кідаемыя імі пальчаткі. Тады гэтыя, крыкнуўшы: “Вы еще пожалеете!”, раз’ехаліся. Але на змену ім, як з-пад зямлі, з’явілася процьма тых з фотаапаратамі, дыктафонамі і проста з аднымі толькі вушамі і вачамі, ды, можа, з касетамі.

Купалле ўдалося на славу, хоць і дождж імжыў. Галя свае ўражанні ад яго выказала ў новым вершы, які так і назвала: “Купалле”.

А сёння, паведаміла фынка, недзе ў нейкай афіцыйнай камсамольскай уста- нове будуць аналізаваць і ацэньваць гэтае свята, зыходзячы са сваіх крытэрыяў. Гэтаму “разбору” папярэднічала “прафіліраванне” асобных настальгічных беларусаў у “кампетэнтным” органе. “Прафілявалі” іх з падпіскай “трымаць язык за зубамі”.

Пад “прафілактыку” трапілі тыя, хто падпісваў лісты М. Гарбачову аб ра- таванні беларускасці на Беларусі, хто патрабуе ратаваць Палессе, ратаваць Дзвіну і Падзвінне.

1 ліпеня 1987 году. Такая ўжо наша газета “Вячэрні Мінск”: мы яе атрымліваем не вечарам таго дня, за які яна выходзіць, а пасля дванаццатае гадзіны наступнага дня. І ўсё-такі мы яе выпісваем і чытаем. Хоць са спазненнем, а нейкая ўсе-такі “гарадская” інфармацыя ў ёй ёсць. І часам нават праўдзівая!

Вось у мяне ў руках “свежая”, учарашняя “Вячорка” (АТО 3295). “Калі будзе гарачая вада?” – пытаецца яна “вуснамі” свайго ўсяведнага Антона Вячоркіна. Аднак з двухсот радкоў тэксту, што прычэплены да гэтага пытання-загалоўка, адказу ніхто не знойдзе ні на пытанні пра тую ваду, што цячэ з кранаў, ні пра тую, што цячэ ў кватэры праз дзіравы дах і столі.

Наконт гэтай апошняй, дажджавой, вады жыхарам дому №160, што на вуліцы Убарэвіча, у ЖЭС №35 Заводскага раёну заўсёды адказваюць: “У нашым ЖЭС такіх дамоў 25. І ўсе адразу адрамантаваць мы не можам”.

Затое ў ЖЭС №58 Ленінскага раёну заўсёды абяцаюць: “Зробім у бліжэйшы час”. Абяцанкі ўсё даюцца, а тазікі вадою ўсё напаўняюцца і напаўняюцца…

Найгорш справы з уключэннем і адключэннем гарачае вады. З масы паве­дам­лен­няў-скаргаў на конт гэтага мне “імпануе” вось такое, якое з’яўляецца тыповым і для майго прыстанку: “19 мая ў нас вывесілі аб’яву аб адключэнні гарачай вады з 2 па 29 чэрвеня. Аднак без усякага папярэджання адключылі ваду ўжо 21 мая. І мы ўпэўнены, што гарачае вады не будзе ўсё лета, як гэта было апошнія 4 гады запар”.

Характэрная рыса гэтага сацыялізму: як толькі нешта сапсавалася, дык гэта ўжо на доўгія гады. А псуецца тут амаль усё і амаль бясконца.

2 ліпеня 1987 году. Вярнуўся Лёня (Леанід Дранько-Майсюк – рэд.) з Польшчы. Вечар правёў у нашай сям’і. Усім нам надзвычай было прыемна з гэтым разумным, сімпатычным, мілым маладым інтэлігентам. Адчуваю, што ён таксама пайшоў ад нас задаволены.

Натую, каб не страціць такую немалаважную звестку, якая прыгадалася мне ця­пер.

У канцы мая “ідэолагі” з ЦК КП Беларусі сфабрыкавалі запіску “наверх” пад прыкладнаю назваю “Аб неадкладных мерах па паляпшэнні кіраўніцтва маладзёжнымі аматарскімі аб’яднаннямі ў рэспубліцы”. Дакумент шматслоўны, каля 8-мі старонак машынапіснага, вядома ж, рускамоўнага тэксту.

Якіх толькі папрокаў у адрас моладзі не кідаюць гэтыя чужыя ёй дзядзькі! І што яна настварала падазроных экстрэмісцкіх груп тыпу “рокеры”, “волнисты”, “металісты”, “панкі”, “фанаты”. Асабліва гэта палохае сваімі маштабамі ў такіх гарадах, як Гомель, Гродна, Магілёў, Мінск, Орша.

Некаторыя ж з гэтых гарадоў дапусцілі яшчэ больш небяспечныя маладзёжныя аб’яднанні – палітычнага характару. Тут маецца на ўвазе “нацыянальны” ці нават страшны “нацыяналістычны” ухіл. Маланкі “дзядзькаў” шпурляюцца ў Мінскую “Талаку” і яе гомельскую цёзку, у гродзенскую “Паходню”. Аўтары гэтага афіцыйнага даносу вельмі незадаволены праведзеным гэтымі арганізацыямі водным ралі па Дзвіне 29 красавіка г.г. Гэта была, як мне вядома, выдатная патрыятычная акцыя, накіраваная на тое, каб узняць беларускае і латышскае насельніцтва супраць затаплення вялікіх плошчаў пад вадасховішчам праектуемай ГЭС.

Аўтары ж гэтага дакументу скуголяць, што натхніцелі ралі мелі на мэ­це распаліць нацыяналістычныя настроі сярод моладзі. Ёсць у запісцы вельмі непрыемны “партыі і ўраду” факт. Яго назвалі, каб, сказіўшы, апраўдацца: 7 красавіка прадстаўнікі савецкай улады забілі 26-гадовага гімнаста з Гродненскага фізічна-аздараўленчага камбіната – А. І. Каржылава. Заднім чыслом цяпер на яго навешваюць нейкія злачынствы. Матыў забойства – “попытка к бегству” (!!!). Далей нават паведамляецца, што магілёўскія “металісты” 24.IV і гомельскія “металісты” 15.V (дзень нараджэння забітага) правялі “Дзень помсты за бязвінна загінуўшага героя”. Прадугледжваецца ў сувязі з усім гэтым шэраг падкупальных, драконаўскіх, лазутна-шпіёнскіх і нават штрэйкбрэхераўскіх мер. Усё згадзіцца дзеля выратавання “марксісцка-ленінскай ідэалогіі”.

5 ліпеня 1987 году. Доўга шукаў прычыны свайго нечаканага ўзбуджэння, хвалявання. Аж нарэшце разабраўся, у чым справа. Гэта з радыёдынаміка няспынна даносяцца да маіх вушэй нейкія грубыя выкрыкі. Прыслухаўся і чую – нейкі дэбіл лае рэлігію, веру ў Бога, асабліва не шкадуе сліны на каталіцкую царкву і яе іерархаў. Падыходжу бліжэй. Якраз гэты чырвоны гебельс накінуўся на Яго Святасць Яна Паўла ІІ, пасля на польскае духавенства. Пропаведзі многіх названых ім ксяндзоў параўнаў з гебельсавай прапагандай.

– Мабыць, ён, – кажа Галя, – пачуў, што ты яго назваў гебельсам і ў такім стылі вырашыў ад­помс­ціць табе.

І цяпер я пераканаўся ў слушнасці маёй ацэнкі гэтага шаленца. У канцы перадачы паведамілі, што выступаў кандыдат філасофскіх (чытай: “малпіных”) навук нейкі Казімір Канстанцінавіч Койда (?).

Я ўдакладніў па радыёпраграме гэты сапраўды малпіны спектакль. З 12 гадзін 40 хвілінаў да 13 гадзінаў, чытаю там, – “Трыбуна атэіста: “Працягваем размову аб каталіцызме”. Працягвалі, значыць. Колькі ж ужо бруднай сваёй сліны выпусцілі дагэтуль у эфір гэтыя малпіны вырадкі! Ледзь не кожны дзень чуеш па радыё, ці бачыш на тэлеэкране альбо на газетных старонках гэтыя злосныя вылазкі супраць духоўнасці чалавека.

8 ліпеня 1987 году. Зусім незвычайны партыйны сход праведзены сёння ў маім выдавецтве. На “парадку дня” стаяла адно пытанне – пра сучасную вёску і адлюстраванні яе ў літаратуры. Дакладчык – старшыня калгасу “Чырвоны сцяг” Валожынскага раёну доктар эканамічных (а можа, сельскагаспадарчых?) навук Сямён Георгіевіч Шарэцкі.

Крыху меней трох гадоў таму Сямён Шарэцкі – загадчык кафедры Мінскай вышэйшай партыйнай школы – з групай маладых навукоўцаў папрасілі паслаць іх у адзін з адсталых калгасаў і яны створаць там “гаспадарку ХХІ стагоддзя”. Паслалі.

Праз два гады ўсе ўбачылі, як хутка гаспадарка ідзе ўгору. Так, напрыклад, Шарэц­кі са сваімі хлопцамі прынялі гаспадарку з доўгам каля 10 мільёнаў рублёў, з надоямі па 1900 кг малака ў год. Цяпер адпаведна гэтыя лічбы складаюць: 6; 2800.

Летась гаспадарка дала невялікі, але прыбытак – каля двух мільёнаў рублёў. Разгорнутае там па-сапраўднаму вялікае будаўніцтва: пабудавалі 4 магазіны, завяршаецца будаўніцтва больш за 30 катэджаў для спецыялістаў. Да іх ахвотна едуць славутыя артысты, некаторыя, як, скажам, Людміла Зыкіна, пабывалі па некалькі разоў. Калгаснікі ідуць на канцэрты таму, што маюць для гэтага час: напрыклад, даяркі і іншыя работнікі працуюць ужо не 16 гадзінаў, як раней, а 7 (дарэчы, і атрымліваюць не “палачкі” пустапарожнія, а ў сярэднім па 250 рублёў у месяц).

Кадры: 7 кандыдатаў навук, 100 чалавек з вышэйшай адукацыяй (доктара навук я назваў раней, некалі ён 10 гадоў ужо быў старшынёю калгасу).

І ўсё-такі не ў тым ядро гэтай, можна сказаць, публічнай, лекцыі (партсход быў адкрытым, прысутнічаў увесь калектыў выдавецтва), а ў вобразе мыслення самога лектара. Вось некаторыя тэзісы яго выступлення:

1. Зараз народная гаспадарка СССР у вялікім паходзе – гэта ўсе бачаць. Але не шмат хто разумее, што цяпер ніхто не можа сказаць, да якога берагу яна прыб’ецца.

2. Удумацца ў тэрмін “перабудова”: перабудоўваецца ж толькі тое, што дрэнна пабудавана. Нашая гаспадарка пабудаваная дрэнна.

3. Цяпер вучоныя-аграрнікі вельмі старанна вывучаюць працы і выказванні Леніна пра кааперацыю, асабліва сельскагаспадарчую. У выніку прыйшлі да думкі, што т.зв. суцэльная калектывізацыя – гэта грубае і недаравальнае адступленне ад ленінскага вучэння.

4. Пры гэтым метадзе знішчылі ці распусцілі ўсе шматлікія формы кааперацыі, пакінулі т.зв. сельгасарцелі, ці, як іх адразу ж і назвалі, – калгасы.

5. У час “ліквідацыі кулацтва як класу” адным махам ліквідавалі серадняка, а гэта той слой сялянства, на якога трэба было арыентавацца ў развіцці сельскай гаспадаркі.

6. Сталін рэпрэсаваў усіх дзеячаў, якія адважваліся мець сваю, а не яго, думку. Цяпер вучоныя ставяць пытанне аб рэабілітацыі не толькі Чаянава – эканаміста- аграрніка, але і Бухарына.

7. Тэмпы прыросту сельгаспрадукцыі цяпер вельмі нізкія ў краіне. Пасля вераснёўскага Пленуму ЦК КПСС 1953 г. яны пяць гадоў трымаліся недзе каля 6-7% у год. Пасля аднаго з “важных” Брэжнеўскіх пленумаў – палову гэтага. Цяпер, пасля шэрагу “найважнейшых” пленумаў – 1,5-2%.

8. Кожны рэгіён такой агромністай краіны, як СССР, павінен развівацца па-свойму. Напрыклад, у Казахстане цяпер пачалі арыентавацца на сямейны падрад: пачынаюць раздаваць сем’ям зямлю – да 2 га меліяраванай і да 10 га іншай. Літва заявіла, што іх шлях – хутары: згодна з іх планам за 5 гадоў значная частка сельскага насельніцтва рэспублікі будзе жыць і працаваць на хутарах.

9. Калгасы – лепшая форма, чым саўгасы. Саўгасы – бюракратычная аргані­зацыя, недэмакратычная, непаваротлівая.

10. Калгас “Чырвоны сцяг”. Цяпер ён прыняў пад сваю эгіду дзве адсталых гаспадаркі, у перспектыве далучыць да сябе яшчэ дзве. Агульная яго плошча будзе 20 тысячаў гектараў. Паступова складваецца цэнтр гаспадаркі. У ім будзе жыць 4 тысячы чалавек. Усе гарадскія выгоды не толькі камунальныя, але і бытавыя і асноўныя духоўныя – зайдросна багатыя школы агульнаадукацыйныя, музычная, харэаграфічная, мастацкая, мноства гурткоў пры іх і самастойных, драматычныя, харавыя, танцавальныя гурткі. Культывуецца ідэя вызваліць калгасніка ад сваёй падсобнай гаспадаркі. Мяса і малако будзе ўдосталь прадавацца ў калгасе. Калгаснік пасля напружанай працы ў грамадскай гаспадарцы не павінен займацца яшчэ і сваёй, а культурна адпачываць – на прыродзе, у канцэртнай зале, у кіно, перад тэлевізарам. Культработнікаў тут ужо цяпер больш, чым усякіх “начальнікаў”: аграномаў і заатэхнікаў – 4, а культработнікаў – 12.

11. Пры наяўнасці гучных лозунгаў пра “няспынныя клопаты аб чалавеку”, чалавек стаіць у краіне на апошнім месцы сярод яе асноўных і неасноўных клопатаў. Скажам, адзін урач даецца ў жывёлагадоўлі на 700-800 галоў, а ў грамадстве нашым – на 3 тысячы чалавек. Усе 70 гадоў СССР развіваўся за кошт бессаромнай эксплуатацыі сялянаў. У гарадах – метро, а 90% вёсак – непралазныя, непраходныя. Ёсць дзесяткі тысячаў прыкладаў жахлівай сацыяльнай няроўнасці ў савецкім грамадстве.

12. Краіну раз’еў бюракратызм. Трэба ўсякі партыйны, дзяржаўны, кіраўнічы апарат скараціць на 90%. Райкамы, абкамы і г.д. не маюць права ўмешвацца ў справы першых кіраўнікоў прадпрыемстваў, арганізацыяў, установаў. Няхай займаюцца іх партарганізацыямі.

На працягу гэтай цікавай сустрэчы зала некалькі разоў выбухала гучнымі і працяглымі воплескамі. С. Шарэцкаму ўручылі на ўспамін новае выданне Янкі Брыля. Ён, дзякуючы за прэзент, сказаў, што любіць гэтага пісьменніка, свайго земляка. Варта было б паднесці такому дакладчыку і кветкі. Але ці не здагадаліся арганізатары, ці паленаваліся. А ў мяне кватэра тоне ў кветках, свежых, маглі б, каб ведалі, прыбегчы да мяне, тут усяго некалькі крокаў. Ёсць і цяпер арыгінальныя экземпляры, скажам, ружа “Хамелеон”: на адной сцябліне, ці кусце, і белыя, і ружовыя, і аранжавыя, і чырвоныя, дый кожная кветачка час ад часу мяняе колер – ад белага – да карычневага.

Былі і т. зв. спрэчкі – для пратаколу, для райкаму, паколькі мерапрыемства афармляецца як партсход. Цікавым было выступленне Барыса Сачанкі. Ён днямі прыехаў з Польшчы. Параўнаў сельскую гаспадарку СССР і тых краінаў, дзе ён быў. Пра Польшчу: мы ў гэтых адносінах і ад яе адсталі, сказаў ён, таму дэманстратыўна замоўчваем яе поспехі. Сказаў, што ў ПНР нераўнамерна развіваюцца розныя рэгіёны. Напрыклад, Лодзінскі рэгіён моцна адстае ад Поз­нанскага. А ўмовы быццам бы і аднолькавыя. У чым справа? – задумваліся палякі. Адказ знайшоўся: да рэвалюцыі ці да канца першай сусветнай вайны Лодзіншчына была пад Расіяй, а Познаншчына – пад Германіяй. А што тычыцца, скажам, Галандыі, – заключае Барыс, – дык нам яе наогул не дагнаць…

11 ліпеня 1987 году. Прымалі мы ў гасцях на дачы сімпатычную нам маладую пару К-аў – Ніну і Валодзю (Кухарэнкаў – рэд.).

Па дарозе на аўтавакзал на мяне ледзь не наляцеў Вячаслаў Дашкевіч. Ён хацеў з’ездзіць у Рыгу, але ўжо не было на гэты дзень білетаў. Замест Рыгі, кажа, паеду ў Заслаўль. Там у піку стыхійна праведзенаму нядаўна ў Строчыцах Купаллю будзе цяпер Купалле афіцыйнае, з цэнзураваным, вядома, сцэнарыем. Пагаварылі і пра заўтрашняе свята ў Вязынцы і наогул пра нашыя беларускія справы. Вячаслаў сказаў, што ім шкодзяць некаторыя “нашыя” экстрэмісты, як, напрыклад, той самы Сыс. “Часам ствараецца ўражанне, што гэта ён падасланы да нас. Так ці інакш яго дзейнасць карысна перш за ўсё дзяржымордам”.

Я не буду такім катэгарычным, але часам, аналізуючы Сысавы ўчынкі, я застаюся зусім не ў захапленні імі. Ён сапраўды правакуе тых самых дзяржымордаў на пагромныя дзеянні.

Вярнуўшыся з дачы дамоў, застаў на журнальным століку запіску ад Яна Скрыгана. Кліча заўтра да сябе на абед. Піша, што, паколькі паміж намі сапсавалася тэлефонная сувязь, дык ён прыехаў да мяне сам і запіску напісаў на гэтым жа журнальным століку.

Вядома, трэба ехаць. Я перадаў ужо сваю згоду і падзяку. Паважаю гэтага Чалавека – шматгадовага вязня самых бесчалавечных у свеце савецкіх турмаў, катаржаніна на самых жорсткіх у свеце савецкіх катаргах, ссыльнага надакучлівых, звышпадкантрольных, самых суровых на свеце савецкіх сібірскіх ссылак.

12 ліпеня 1987 году. Вярнуліся ад Скрыганоў позна вечарам. Было ў іх і ўтульна, і весела, і слёзна. Слаўная энергічная Ганна Міхайлаўна – верная і самаадданая спадарожніца пакутніка Яна Аляксеевіча. Хутка ўжо 40 гадоў, як яна з ім. Пасля другога яго арышту і высылкі ў Сібір яна паехала туды і адбыла гэтае пакаранне разам з ім.

Нельга было без слёз слухаць іх успаміны пра шматлікія значныя ў іх тамашнім “жыцці” эпізоды, гісторыі.

Вось вырашылі яны пачаць абжывацца. Мелі ўсяго 400 рублёў і купілі за іх малюпасенькага парсючка. Пакуль Г. М. несла яго за пазухай, ён здох. Але ж яна не з тых, хто лёгка здаецца горкаму лёсу. Пабегла 12 кіламетраў назад у тую гаспадарку, якая яе так жорстка падманула…

А вось Яну Ал-чу даручаюць адвезці на станцыю, што за 100 кіламетраў, “свайго” начальніка. Застаецца адна трэць дарогі праехаць. Ехаць было страшэнна цяжка: бездараж. Начальнік, пагражаючы пісталетам, патрабаваў вяртацца назад. Ян Ал-ч настаяў на сваім, не падчыніўся.

А яшчэ пра коней-таптуноў. Гэта ў сувязі з папярэднім расказам…

4 жніўня 1987 году.

Мінск Пуліхава 29 кв 32 Янку Брылю

Любы Іван Антонавіч!

Мне заўсёды прыемна ўсведамляць, што вы ёсць у нашага народу, у нашай літаратуры, у мяне. Таму з вялікай радасцю віншую Вас цяпер з гэтым прыкметным Днём у Вашым жыцці, з высокай stokroж! заслужанай дзяржаўнай узнагародаю.

Здароўя Вам і далейшага творчага плёну! Вельмі шчыра

Міхал Дубянецкі.

P.S. Гэта тэкст непрынятай на пошце тэлеграмы (“Специалист будет только вечером”).

Сардэчнае прывітанне ад Войцеха Жукроўскага (у мяне нядаўна быў ад яго ліст).

Перапісаў гэта тэкст на “самую вялікую Мінскую паштоўку” (“Мінск. Троіцкае прадмесце. Фота Г.Л. Ліхтаровіча”), якую Галя даставіла Адрасату.

Атрымаў дзве пуцёўкі (№№ 764 і 765) у ДТП “Іслач” з 26.08 па 14.09. (Ат 21552. з. 6776. Т. 1000 экз.; ф. 160 мм х 285 мм)

Смех на дроце, як кажа С. Ю. Бусловіч: спярша выдалі на 24 дні – па 18 верасня ўключна. Пасля, не паспеў я вярнуцца дамоў, як адтуль, з Беллітфонду паведамілі, што адбылася па іх віне памылка. Аказваецца, гэты заезд будзе скарочаны, бо з 15 верасня там мяркуецца ўсесаюзны семінар з удзелам балгараў і ўсе нумары браніруюцца пад гэтае мерапрыемства. Давялося ехаць і рабіць “размен”. Праўда, прабачэння папрасілі і паабяцалі кампенсаваць забраныя дні “у любы іншы час”.

5 жніўня 1987 году. Скончылася ссылка Сяргея Дубаўца ў “Гомельскай праў­дзе”. Звярнуўся да мяне з пытаннем: “Што мне рабіць далей?”. Я паабяцаў па­зандзіраваць у выдавецтве “М. Л.”, можа, што-небудзь прыстойнае ёсць там. Мне вельмі хацелася б, каб ён пайшоў туды менавіта.

“Зандаж” быў – у “самога” дырэктара. Сказаў, што рэдактарскіх вакансій наогул ніякіх няма, спытаў, ці гэта той “Дубавец”, сын палкоўніка міліцыі? “Калі ён, кажа, дык я чуў пра яго, вернецца Серафім Антонавіч з адпачынку і мы з ім параімся, можа калі што й будзе”.

Я добра зразумеў, што ён “чуў” пра Сяргея і як ён будзе шукаць яму месца. Добра, што хлопец не зусім сарваўся з той ссылкі, а то абіваў бы парогі “ у вольным” Мінску. Я параіў яму пасля вакацый вярнуцца і чакаць мінскай вакансіі там, у рэдакцыі. Сяргей быў бы добрым падмацункам здаровым выдавецкім сілам і стаў бы добрым, прагрэсіўным выдаўцом.

Будучы ў выдавецтве, забраў карэктуру свайго Яўгенія Носава. Яго “Шапэн, саната нумар два” атрымаўся аж 47 добрых наборных старонак па 44 радкі. Ён ідзе ў мяне ў другім томе Анталогіі рускага апавядання. Дзялец усё яшчэ націскае на рускае. Ды не абы-якое, а шматтомнае.

Прынёс з выдавецтва і адну добрую кнігу – “Мой свеце ясны” любімага майго Міхася Стральцова. Кнігу падарыў “дырэктар”, калі згадваў пра сёлетні маскоўскі конкурс “Мастацтва кнігі”, на якім яна атрымала дыплом ІІ ступені.

Дзед Максім пахваліўся, што ў яго ёсць лішні трыкітралонг. Завёз мяне дамоў і даў адну ўпакоўку. Заадно папярэдзіў, “каб інтэнсіўней спажываў”, бо тэрмін прыгоднасці яго толькі да кастрычніка гэтага году.

Я даўно не быў у гэтай хаце. Але тут з некаторых пор зусім нічога не змянілася. Не, слова “зусім”, мабыць, не пасуе сюды. Бо ўсё такі глыбінныя змены адбыліся – пастарэлі гаспадары, яшчэ большы беспарадак стаў у кніжных манбланах, бо іх, думаю, некалькі тысячаў тамоў з таго часу прыбавілася. Яўгенія Эргардаўна зусім старэнькая стала. Гаспадар зноў прыгадаў Ірынчыну школьную кемлівасць, калі яна на рытарычны ўсхліп настаўніцы: “І што ж мы толькі рабілі б, каб не было рускай мовы?” адказала, падняўшы маленькую сваю ручку: “Размаўлялі б па-беларуску”.

6 жніўня 1987 году. Зноў нехта запусціў на поўныя абароты “застойную” машыну: усюды ў друку, на радыё і тэлебачанні спынілі палескамоўныя матэрыялы. Вядома, што гэта не збег акалічнасцяў. Гэта рэжысура з аднаго цэнтра!

Мікола (Шэляговіч – рэд.) кажа, што днямі яму Анатоль Вярцінскі пры сустрэчы выказаў незадаволенасць яго бурнай “паляшуцкай актыўнасцю”. Аднак гэта было сказана не ад яго асабіста: “Нас палохае твая паляшуцкая актыўнасць” – так гучала гэтая не ў духу галоснасці перасцярога.

Думаю, што гэта і ёсць адказ, чаму ўсё спынілі: мабыць, была скарга туды зацятых крывічоў. І пра гэта ведае Анатоль. Сам ён ні ў якім разе не апусціцца да такога дробнага шавінізму. Я паважаю Вярцінскага.

А вось справы Алега Бембеля. Я пагартаў сёння той славуты яго рукапіс. Жах, які ён хаатычны! Адразу пасля кепска аформленай тытульнай старонкі ідзе, відаць, пазнейшы ягоны верш “Духоўнаму брату Пятра”. Пасля невядома чыя “Аннотация монографии Бембеля Олега Андреевича «Родной язык и нравственно-эстетический прогресс»” – радкоў 10-12! Пасля – вельмі кепска складзены “змест”, надрукаваны ў два слупкі! Пасля яго – па старонцы на словы А. Міцкевіча і А. Пушкіна. Далей ідзе нешта безназоўнае, што ў змесце названа як “Уводзіны”. А далей не менш дзіўнае: на асобнай старонцы слова “Прадмова” і пад ім восем радкоў тэксту; на наступнай старонцы пачынаецца зацемка “Філасофскі фальклор і філасофская фалькларыстыка”. Пасля гэтага “пайшлі” раздзелы. І яны арганізаваны дрэнна – маюць па некалькі непатрэбных шмуцтытулаў, па некалькі розных вытрымак з твораў ці ў розных месцах твораў аднаго і таго ж пісьменніка. Цікава, што раздзел, ці параграф “Беларускія паэты пра родную мову” пачынаецца цытатаю з выказвання П. Глебкі. Янка Купала ідзе толькі за ім. Наогул дзіўна пабудаваная гэтая лесвіца: трэцяй стаіць Цётка, пасля Якуб Колас, а далей: Н.Гілевіч, Ядвігін Ш., М.Лужанін, зноў П. Глебка, Р. Барадулін, М. Танк, А. Гарун, Л. Геніюш, А.Разанаў, Д. Бічэль-Загнетава, Я. Янішчыц, П. Панчанка і зноў А. Гарун. Як бачым, ніякай сістэмы – ні алфавіт, ні храналогія напісання ці ўзросту, ні якія-небудзь рэгаліі. Шматступенчатая пагінацыя! І г.д. і г.д.!

Увесь рукапіс 329 старонак – у шэрай папцы “Для бумаг”, сшыты чырвоным сутажом (чырвоная жычка і ў якасці завязак на папцы).

Я праверыў свой экспромт. Ён ідэнтычны таму, што надрукаваны ў Лондане.

Алегавы “юрыдычныя” справы. Гарадскі пракурор яго заяву накіраваў пракурору Першамайскага раёну. Памочнік гэтага не прыняў справу “у вытворчасць”. Алег паскардзіўся. Рашэнне “памочніка” гарадскі пракурор адмяніў і загадаў асабіста райпракурору заняцца гэтым пытаннем. Гэты ўжо адказаў, што будзе трымаць Алега “у курсе справаў”.

Паказваў мне Алег і дакумент з-пад пяра М. Парахневіча. Ён даваў рэпліку ў газету наконт даклада Краўчанкі (сакратара Мінскага гаркама КПБ – рэд.) і выступлення Баўша (вучонага-філосафа – рэд.) супраць яго. Дык М.Па­рахневіч у якасці “адказу” толькі і напісаў, што даклад папярэдне быў абмеркаваны на бюро ГК КПБ і на пленуме не выклікаў адмоўнай рэакцыі. Пакінуў верш Зьніча (псеўданім Алега Бембеля – рэд.) “…На той единственной – гражданской…”, 28 радкоў.

Зьніч

“… НА ТОЙ ЕДИНСТВЕННОЙ – ГРАЖДАНСКОЙ…»

… я малюся, каб вас не забілі,

Красавіцкай вясны вартавыя!...

каб мы першы запал не згубілі,

калі й дужы – ад стомы! – завые…

каб мы памяць ня здалі журбе,

што ў “спецхранаўскі” зьвязана клунак…

каб мы зьведалі: самі ў сабе

мы й пагібель нясём, і ратунак…

самі “…ўмылі Расію…” крывёй,

пелі катам “асанну” звонка…

і пачаўся ў Краіне маёй

“натуральны адбор” …падонкаў…

і узьлез самы хцівы зь іх

на скрываўлены, попельна-пыльны

трон… і ў процьме Сусьвету узьнік

“новы лад” – мафіёзна-дэбільны…

але, ўрэшце, на сьвеце – Вясна…

“мутагены” – і ў пекле магчымы!..

сьвет, напэўна, ўратуе – вайна

з прайдзісьветамі –

ў кожнай Айчыне!..

я, тутэйшага племені сын,

клічу ўсіх – ад Сіднея да Ніццы:

“Людцы, Гамлеты розных Краін,

мы паранены…

час – памірыцца…”

…высьпявае мой сьпеў пад цяжарам

шматаблічнага ката “ў цывільным”…

новы лад – з чалавечым тварам,

а не з тым – мафіёзна-дэбільным!..

[6 жніўня 1987 г.]

8 жніўня 1987 году. Першачарговы клопат беларускага паэта ў сталіцы. Хто б на што падумаў! Мабыць, перад усім згадваліся б літаратурна-творчыя і выдавецкія справы. Яшчэ, магчыма, падумалася б пра “тэхнічнае забеспячэнне” – там пра паперу, пішучую машынку і г.д.

Усё гэта было б натуральна. Але ж ёсць яшчэ важнейшыя цяпер клопаты ў сапраўдных беларусаў – дзе знайсці ў Мінску беларускую школу для сваіх дзяцей. Толькі гэтым цэлае лета і заклапочаны паэт Леанід Дранько-Майсюк. Ён свайму Васільку не ў стане знайсці такой школы. У бліжэйшай ад яго СШ №20, што на Камсамольскай вуліцы, яго слёзна прасілі, каб не пакідаў у іх сваёй заявы – бо ім будзе, маўляў, вельмі цяжка наладзіць навучанне на беларускай мове. Перапісаў ён сваю заяву на сярэднюю школу №42 на вуліцы Якуба Коласа, аднак яе не прынялі. Прычына – “Вы не належыце да нашага раёну”. Дзіўная прычына! Гэтая школа “з французскім ухілам”. Сюды возяць дзяцей з усяго гораду. На французскую мову. А вось на беларускую нельга. Тут ляжыць 25 заяваў у беларускі першы клас. Пачалася энергічная “апрацоўка” бацькоў, каб забіралі назад свае заявы. Трое ўжо скарыліся – забралі.

І ў гарадскім, і ў раённым аддзелах народнай асветы вырашыць пытання не хочуць, пасылаюць з адной школы ў другую.

Чым ўсё-такі скончыцца гэтая не зусім паэтычная эпапея беларускага паэта?

9 жніўня 1987 году. Недзе ў першай палове сакавіка М.М. пасадзіла незвычайную кветку. Гэта быў гваздзік з прэзентаванага мне Сакратарыятам СП букета да майго 60-годдзя. Калі букет сваё адстаяў, М.М., прыбіраючы яго, заўважыла, што адна расліна пусціла моцныя карэнні і сама зялёная, кусцістая. Гаспадыня адшчыкнула адзін флянсік і ўваткнула яго ў вазон. Парастак не разгубіўся ў новых умовах, ён хутка пайшоў у рост і ў сваю чаргу пачаў добра кусціцца, вымахаў угору аж на 75 см і нават шчодра абсыпаўся пупышкамі, ад якіх трэба было яго часткова вызваляць. І вось цэнтральны бутон распусціўся ў вялікую прыгожую ружовую кветку. Сёння-заўтра раскрыюцца яшчэ два бутоны.

Надоўга зацягнуўся мой юбілей! 29 ліпеня павіншавала “Литературная газета”, у палове жніўня зноў расцвітаюць гваздзікі, падораныя 4 сакавіка! Толькі вось Галя заўважыла, што юбілейныя “саюзпісьменніцкія” гваздзікі былі чырвоныя. Аднак у нашай хаце яны “пасаромеліся” свяціць гэтым колерам…

10 жніўня 1987 году. Сёння здаў у выдавецтва добрую нізку твораў Войцеха Жукроўскага. На працягу мінулага месяца пераклаў цудоўную невялічкую яго аповесць “Лёшка” і дзве навелкі – “Уваскрэслы Лазар” і “Прыяцель з Люлічанга”. Гэта ўсё мяркуецца надрукаваць у альманаху “Далягляды” у наступным годзе.

Прынялі рукапіс Барыс Сачанка і Васіль Сёмуха. Рэдактарам будзе Васіль. “Папярэдні свой прысуд вынесу паслязаўтра, у сераду”, – сказаў Васіль. Такія паскораныя тэмпы мяне задавальняюць. Паспець можна рэдактару і якасна прачытаць. Усё-такі амаль тры дні. Аб’ём рукапісу таксама “амаль тры” аркушы. А Васіль, я ведаю, можа хутка і старанна рабіць.

12 жніўня 1987 году. Васіль Сёмуха адобрыў сёння майго Жукроўскага не толькі “папярэдне”, як казаў, але ж і канчаткова. Ён даволі ўважліва вычытаў рукапіс, бо нарабіў трапных заўвагаў, выправіў адну цікавую памылку перакладчыка. Працаваў, відаць, не толькі маючы перад сабою польскія тэксты твораў (ён іх браў у мяне), але ж не ленаваўся зазіраць у добры слоўнік польскай мовы. Каб падлавіць перакладчыка. І падлавіў! Вопытны рэдактар і дарадчык. Калі яны, гэтыя рэдактары, і патрэбны, дык толькі такія – адукаваныя, шмат’языкія.

У Доме Літаратара сустрэўся з Іванам Чыгрынавым. Мы даўно не бачыліся і таму былі абодва радыя гэтаму спатканню. Усё-такі так доўга жылі ў адным доме, у адной школе вучылі дзяцей сваіх. Я ведаю Іванавы банапартызм і ўжо даўно паблажліва да яго стаўлюся. Праўда, мы ледзь не на ўсе існуючыя блізкія нам праблемы глядзім зусім іншымі вачыма. Вядома, ён сваімі, я сваімі. Але ж і ацэнкі нашы адных і тых самых з’яваў, падзеяў, людзей вельмі часта супрацьлеглыя.

Вось, напрыклад, высветлілася сёння: ён рэзка адмоўна ставіцца да Адама Мальдзіса і яго дзейнасці літаратуразнаўцы. Я вельмі паважаю гэтага выдатнага навукоўца, мілага чалавека. І зусім незразумелая мне чыгрынаўская нянавісць да нябожчыка Караткевіча. Ён абражаў яго як чалавека, не раз падкрэсліваў яго “мізэрнасць” (!?) літаратурную. Няўжо зайздросціць Валодзевай пасмяротнай славе, што ператварылася ўжо ў культ? Нечакана для мяне Іван Гаўрылавіч пачаў джгаць і У. Дамашэвіча (маўляў, сіянісцкі падпявала), якога я паважаю як прынцыповага, смелага беларускага дзеяча. Перапала, вядома, і Н. Гілевічу... Апошнія дзве антыпатыі я расшыфраваў: Івану зайздросна, што абодва сталі шырока папулярнымі пасля іх публічных выступленняў у абарону беларускае мовы.

Затое Іван знайшоў розум у галаве і сумленнасць у душы Алеся Бажко, чаго я там не бачу і не адчуваю, лічу гэтага чалавека 100%-ным чарнасоценцам. На маю рэпліку, што ён хваліць літаратара-кадэбіста, Іван адпарыраваў: “А ён адкрыта носіць гэтыя пагоны. Горш, калі мы ў некаторых, што іх маюць, не бачым.

І. Чыгрынаў нават не хаваў перада мною сваёй смяртэльнай крыўды на І. І. Антановіча, на Васіля Быкава і Алеся Адамовіча, якія скінулі яго з сакратарскай пасады. Паглядзеўшы ў шэрае, набрынялае дажджом неба, Іван-“прарок” мовіў: “Я пераканаўся, што не сярод таго народу я нарадзіўся. А хіба ты не думаеш гэтак?” Я зразумеў сэнс пытання: і я таксама павінен крыўдаваць на свой народ, што не ацаніў і не ўзвялічвае Івана Чыгрынава. Я вярнуўся дадому вельмі ўстрывожаны настроем свайго таварыша. Ён, прама, ва ўпор гледзячы на мяне, сказаў: “Абрыдла мне, Міхал, жыць. Я хачу памерці. Во, каб толькі хутчэй Лену аддаць замуж…”. Я нямала паклаў намаганняў і спрыту, каб рассеяць гэтую яго асуджанасць.

18 жніўня 1987 году. Мікола Шэляговіч сёння звярнуўся да Савелія Паўлава з пытаннем: “Хто наклаў табу на палескамоўныя друкі?” У адказ пачуў прыемнае для сябе: і шматзначнае для гісторыі культуры: “Супакойся, гэтае, як ты кажаш, “табу”, ужо не існуе”.

Вось, калі ласка, чым не адкрытае прызнанне, што і ў перыяд “перабудовы, галоснасці і дэмакратыі” ўсё запраўляецца з аднаго цэнтра. Адным чалавекам! А калі гэты чалавек сталінскай закваскі? А тут менавіта такі ёсць!!?

19 жніўня 1987 году. Магчыма, а лепш нават сказаць “бадай што”, у нашай сям’і такія дні, як сённяшні, даволі частая з’ява. А заўважыў я іх “агульнасць” у вельмі розным толькі сёння. Мне падумалася, што гэта нейкі літаратурна-мемарыяльны дзень.

Ірынка рыхтуе радыёперадачу пра пакуты бацькоў, якія наважыліся аддаць сваіх першакласнікаў у беларускую школу. Трэба ўвекавечыць і на радыёстужцы нашае нацыянальнае жыццё ў першыя часы “перабудовы, галоснасці і дэмакратыі”. Увекавечыць “логіку” тых бюракратаў, хто супраць законных нашых патрабаванняў!

Галька думае над адказам паважанаму ў нашым асяроддзі англійскаму прафесару Макміліну на яго ліст да яе. Сённяшняя стадыя беларуска-ангельскіх (і наадварот) дачыненняў таксама вельмі просіцца ў гісторыю сусветнай культуры. Хіба не цікава будзе некалі пазнаёміцца з цяперашнімі савецкімі ўсё яшчэ трагладытамі, што не дазваляюць і баяцца такіх сувязяў. Але ж Галька пакуль што “не ўвекавечвае” status quo, а шукае нейкую пазітыўную і, вядома, лаяльную форму.

Наша Мама б’ецца над рэцэнзіяй на даволі адыёзную кнігу нейкага масквіча з не менш адыёзным прозвішчам, калі ўлічыць прадмет кнігі. Кніга прысвечаная кухні, ні больш, ні менш, а ўсіх народаў і ўсім стагоддзям. Прозвішча гэтага смелага аўтара – Похлёбкин. “Кніга” адрасуецца не толькі кухаркам і кухарам, але ж і… лінгвістам, журналістам, пісьменнікам, якія, маўляў, ні ў Даля, ні ў навейшых аналагічных і нават больш грунтоўных слоўніках шмат якіх прыведзеных тут словаў і тэрмінаў не знойдуць. Гэты Пахлёбкін яшчэ на стадыі рукапісу лічыць сваю кампеляцыю помнікам сусветнай культуры. Цікава, што скажа наш рэцэнзент – прызнаны аўтарытэт у пытаннях гігіены харчавання?

Я займаўся сёння сапраўднымі помнікамі – тымі, што ставяць памерлым. Няўдалыя захады ўдасканаліць праз т. зв. спецкамбінат надмагілле маёй нябожчыцы цёшчы прывялі мяне на Кальварыйскія могілкі. Тут доўга я хадзіў сярод старых магілаў.

Наведванне гэтага поля вечнага спачыну, могілак, я звычайна пачынаю з магілы беларускага паэта Янкі Лучыны. Гэта зусім недалёка ад касцёлу: не даходзячы да яго метраў пяць, павярнуць ўлева на сцежачку, і тут недзе трэцяй будзе яна.

Першай на рагу дарогі і магістральнай і той сцежкі – магіла нам незнаёмая. За ёю і побач з некалькімі іншымі незнаёмымі – невялічкае “паселішча” Неслухоўскіх. Тут ўсяго пяць магілаў і надмагілляў. Вось яны, калі пачынаць адлік справа, су­праць ходу гадзіннікавай стрэлкі:

1. Амаль у нагах Янкі Лучыны (крышачку правей) вялікі металічны крыж. На яго гранітным пастаменце чытаем: “Њ. P. Lucjan Niesluhouski. Ur. 13 marca 1817 r. Um. 8 lutego 1880 r.”

2. На невялікай шэрай мармуровай пліце, што ляжыць ледзь не на зямлі, надпіс: “Беларускі паэт-дэмакрат Янка Лучына Іван Люцыянавіч Неслухоўскі 6 VII 1851 – 17 VII 1897”. Трэба даведацца, якое надмагілле было тут раней. Мне, напрыклад, больш падабаюцца старыя – і формай, і зместам.

3. Лявей, чым у самых галавах, – вялікі чорны гранітны крыж з эпітафіяй на ім: “Њ. P. Anton Niesluhowski. Zm. 15 Wrzeњma 1895 r. Przyњobџ Krуlewstwo Twoje! B№dџ wola Twoja!”

4. Злева ад Янкі Лучыны, побач з Ім, на масіўным граніце, пастаўленым вертыкальна, добра чытаецца выбіты надпіс: Њ. P. Antonina z Niesluhowskih TREPKA. Ur. 12 czerwca 1855 r. Um. 15 lutego 1879 r.”.

5. Лявей ад магілы Люцыяна, паэтавага бацькі, магіла без усякіх надмагільных знакаў, аблямавана толькі бетоннымі (?) брускамі, што ўтвараюць кветнік.

22 жніўня 1987 году. У святочным, здвоеным нумары “Чырвонай змены”, (цэнзар АТ 02259) у калонцы “На паэтычнай арбіце” змешчаны вершы палескамоўных паэтаў – Міколы Чарняка, Міколы Мінзара, Уладзіміра Гетманчука. Прадмова да іх – Міколы Шэляговіча. Значыць, С. Паўлаў не маніў – сапраўды “табу” зняў.

А вось сам М. Шэляговіч моцна схібіў. Ён прадмоўку сваю пачаў са словаў: “Зусім нядаўна, у снежні 1985 году, былі надрукаваны першыя ў гісторыі нашай краіны вершы на палескім дыялекце…”. А хіба ж гэта першыя былі ў 1985 годзе. А дзе вершы Франца Савіча, Міколы Янчука і інш.?! Ці ж можна рабіць такія небяспечныя памылкі ў такой важнай і складанай справе?!

Сённяшняя “Літаратура і мастацтва” прысвечана Пімену Панчанку, якому заўтра спаўняецца 70 гадоў з дня нараджэння. Хоць я і выпісваю гэтае выданне, аднак “асноўны” змест яго мне пераказаў па тэлефоне Лёня Зубараў. Па-першае, паведаміў, што там змешчаны мой здымак “з юбілярам і іншымі асобамі” (“М. Дубянецкі, А. Адамовіч, П. Панчанка, В. Быкаў, Н. Гілевіч. 1979 г.”), а па-другое, пахваліўся, што на 16-й старонцы там ён, Л.З., апублікаваў “Тры невядомыя пісьмы Адама Багдановіча”.

Мяняюцца часы! Ці даўно тое было, што і Шэляговіч, і Зубараў былі пад шчыльным кадэбоўскім каўпаком? Што адносна іх падаваліся з таго самага органу каманды “не прымаць!”, “не публікаваць!” і г.д. А цяпер, калі ласка! Прабілі сцяну! Мне прыемна, што ў самыя цяжкія іх часы я быў паслядоўна з імі і нават з-за іх не раз сварыўся з функцыянерамі той страшнай установы.

А мне ў маю паштовую скрынку “ЛіМ” чамусьці не паклалі. Гэта ў іх часам бывае! Да таго ж ранішнія газеты заўсёды носяць а 12-ай гадзіне, а “Вячэрні Мінск” – ажно раніцаю другога дня!

23 жніўня 1987 году. А 3-й гадзіне апоўдні – тэлефонная размова з Янкам Брылём. Ён падзякаваў за “вельмі дарагое сэрцу” ягонаму маё віншаванне яго з юбілеем. Распытваў, як гэта Войцех Жукроўскі праз мяне перадаў прывітанне яму. Пагаварылі пра творы гэтага аўтара і іх беларускія пераклады.

Я. Брыль сказаў, што некалі пераклаў “Прыгоды ў Цюцюрлістане”. Мае ён і кнігу – працяг гэтых “прыгодаў”. Але ж перакладаць яе адмовіўся, бо ў яе там усюды нібыта вельмі небяспечны падтэкст – “Салідарнасць”. Я падумаў, што, можа, пасля таго, што я раблю цяпер з Жукроўскага, узяцца якраз за гэты “працяг” – “На троне ў Блабоне”. Узяцца і зрабіць тыя “падтэксты” рэльефней, чым яны там, у польскай кнізе.

Я дарэчы сказаў, што ён, Брыль, мяне збянтэжыў сваім недакладным перакладам назвы апавядання Жукроўскага “Przebieg” як “Уцёкі”. А што мне цяпер рабіць, пытаю ў яго, з сапраўднымі “Уцёкамі” – “Ucieczk№”? Падбярыце, кажа, другое якое слова” (?!)

Доўга гаварылі пра Міхася Стральцова, пра яго безнадзейны амаль стан здароўя. Цяпер ён пасля трэцяе аперацыі аганізуе, нікога не пазнае.

Я папрасіў Івана Антонавіча трымаць мяне ў курсе гэтага. Хвілінаў якіх праз 15 ён пазваніў і паведаміў сумную вестку: у 15 якраз гадзінаў Міхася Стральцова не стала…

Яшчэ праз некалькі хвілінаў у мяне ў кватэры з’явіўся “алтарык” гэтага Выдатнага Нябожчыка, акружаны мноствам дарагіх кветак, што дарыліся 20-21 г.м. Галі з нагоды яе чвэрцьстагоддзя.

Вечарам патэлефанавала Лёніна Воля. Сказала, што Лёня ў шоку, ляжыць і плача. Гадзіны праз паўтары прыгнечаны шчырым горам Леанід Дранько-Майсюк прыйшоў да мяне. Ён, вядома, не ведаў пра гэты мой жалобны куточак М. Стральцова, у маім найвялікшым пакоі, што ўзнік у першыя ж хвіліны вялікага смутку. Аднак прыйшоў менавіта сюды. Можа, адчуваў, што трэба ісці сюды. Мы доўга пасядзелі, памаўчалі перад партрэтам і кнігамі Міхасёвымі. Лёня, ні з кім не развітаўшыся, чаго за ім ніколі не заўважалася, паплёўся, нібы п’яны, дахаты. Добра, што ісці яму недалёка.

24 жніўня 1987 году. Пахаванне Міхася Стральцова заўтра. З Дома Літаратараў. Доступ да яго з 15-ці, вынас – а 16-й гадзіне. Могілкі – Паўночныя. Тыя, на якіх і ў мяне ўтварыўся ўжо там “інтэрас”.

Сёння, пэўна, чатыры свае гадзіны патраціў на выпраўленне нечыяй памылкі, зробленай пры афармленні майго заказу на добраўпарадкаванне цешчынай магілы.

Падлічым, колькі ўсяго патрачана часу на гэта (з дарогаю туды і назад):

1. Кансультацыя ў “Спецкамбінаце” і падача заявы – (2.30);

2. Выезд на месца для вызначэння з інжынерам аб’ёму работ – (4.30);

3. Аплата наперад будучых работ і вызначэнне іх тэрміну – (3.00);

4. Выезд згодна з патрабаваннем “Камбіната” і ў вызначаны ім час на месца ў дзень правядзення работ – двое нас, каб пасля выканання імі заказу ўпарадкаваць клумбу і прымагільную тэрыторыю. Чакалі з 10 да 17 гадзінаў. Заказ не выканалі. Майстар сказаў, што інжынер не ўсе работы ўпісаў – (14.00);

5. У гэты ж дзень (19. VІІІ.) з могілак паехаў у “камбінат”, каб зрабіць даплату, у чым яны ж самі вінаваты. Не аформілі. Сказалі, што ім трэба дакумент на законнасць такой даплаты – (2.30);

6. 23. VIIІ. Паездка на могілкі з мэтай праверкі магчымага выканання заказу (такое дапускаў майстар (19. VIII.) – (3.30);

7. 24. VIII. Афармленне “даплаты” і вызначэнне канчатковага тэрміну выканання заказу (28. VIII.) – (4.00).

Такім чынам, на працягу некалькі тыдняў патрачана мною 34 гадзіны, а заказ так і застаўся не выкананы. Пры належнай арганізацыі справы дастаткова было б прыняць заказ па тэлефоне і спісаць з майго рахунку ў ашчаднай касе адпаведную суму за выкананне заказу. А так да гэтых 34 гадзінаў яшчэ ж трэба дабавіць тыя 14 на асіставанне іх работ і ўпарадкаванне тэрыторыі сваімі сіламі (гэта ж таксама яны самі маглі б рабіць!).

Гадзіны – гадзінамі. А колькі нерваў табе ўсё гэта каштуе! Колькі абразлівых і грубых словаў пачуеш за гэты час у свой адрас! Напрыклад, 19. VIII. паказваю на могілках свой талончык, каб узялі на ўлік, што я тут, заадно спытаў, ці аддаць яго ім. Адзін расхрыстаны, непаголены хам выгукнуў: “Дорым яго вам! Пастаўце ў сервант сабе. Ды на віднае месца! Ха-ха-ха”. У гэты ж дзень каля 17-ай гадзіны, знайшоўшы іх нарэшце, пытаю, калі ж дойдзе чарга да майго заказу, бо я тут бегаю за імі з 11-ай гадзіны раніцы. Чую ў адказ ад другога неахайнага, ужо вясёлага, хама: “Хо, насмяшыў: з 11-ці! А я, баця, цягаю ўжо гэтыя каменьчыкі з 8 гадзінаў. Дык што, табе горш ці мне?”

Учора Цэнтральнае тэлебачанне, а сёння Маскоўскае радыё абураліся, што 23. VIII. г.г. частка антысавецкі настроенага насельніцтва Літвы, Латвіі і Эстоніі выйшлі на вуліцы і пратэставалі супраць заключанага 48 гадоў таму назад пагаднення “Рыбентроп – Молатаў”, праўдзівей: “Гітлер – Сталін”, аб акупацыі Савецкім Саюзам гэтых дзяржаваў. А можа, гэтаму насельніцтву не хочацца пакутаваць у такім бязладным калгасе, дзе ўсе справы – вялікія і маленькія – робяцца так, як мой гэты заказ. Нават значна горш. Нас крыўдзяць і яшчэ вінавацяць, абражаюць, караюць, забіваюць!!!

15 верасня 1987 году. Вярнуўся з даволі прыстойнай “Іслачы”. Мінск сустрэў больш, чым непрыветліва – нейкай чорнай сімволікаю, якая перапляталася з дрэнным надвор’ем, з халоднаю кватэраю, з адсутнасцю вады.

Завялі юбілейныя гваздзікі. Хоць і цвілі яны з 4 сакавіка (!), а ўсё-такі шкада. Праўда, сцябліна моцная, разгалінаваная, можа, яшчэ будзе працягваць красаванне.

Прама з нашага дому пад траурныя гукі вынеслі нейкага нябожчыка. Усё-такі шкада, хоць не ведаю, напэўна, яго. Некаму ж яго будзе не хапаць!..

Хведар Жычка паведаміў, што нядаўна, ледзь не бяздомным, пахавалі Міколу Цімошыка. Стварыў ён у свой час некалькі сем’яў, меў дзяцей. Застаўся адзін. Жыў на дачы “Узгор’е – 1”. Пайшоў у М. Валоўшчыну па малако, трапіў пад нейкія колы. Вяскоўцы выклікалі міліцыю і адвезлі ў трупярню. Там недзе ў кішэні знайшлі і расшыфравалі зацёрты запіс на скамечаным маленькім шматочку паперы: нейкі тэлефон, шасцізначны, мінскі. Высветлілі, што гэта нумар выдавецтва “Беларусь”. Запрасілі адтуль некага ў морг для апазнання. Пазналі Міколу. На 6-ты дзень пасля смерці. А ўжо і хацелі хаваць, як бяздомнага, а пахавалі з трупярні за кошт выдавецтва. Значыць, “казённадомнага”, бессямейнага. А ёсць жа на свеце яго дзеці! Ёсць 24-гадовы сын Максім у Маскве!..

І яшчэ не ўся “сімволіка”.

На патрабавальныя тэлефонныя званкі падышоў да яго. Адтуль чую:

– Это т. Д.?

– Я.

– Вы ведаеце, што створана Усесаюзная арганізацыя ветэранаў вайны і працы?

– Ведаю, і прычым тут я?

– Як гэта “пры чым”. У нас ёсць указанне зверху…

– Ну і добра, што ў вас яно ёсць, а ў мяне яго няма і яно мне не патрэбна.

– Вы што гэта сказалі? Я вас правільна пачуў?

– У вас слых нармальны.

– Я ўжо 35 чалавек абзваніў і першага сустракаю такога, як вы.

– Было б сумна жыць, каб усе былі скроены на адзіна капыл. А так і вам жа весялей.

– Мне весялей, мне весялей, вы лепш не перашкаджайце мне працаваць…

– Цікава, вы мяне адцягнулі ад стала, і я ж яшчэ вам перашкаджаю. Нарэшце, з кім маю гонар так міла бавіць час?

– Я – Вайсман Іосіф Маркавіч, амаль ваш сусед, з 3-га дома, ветэран вайны і партыі, буду старшынёю савета ветэранаў пры ЖСК-1. Што вас яшчэ цікавіць?

– І мабыць вы ж і ветэран працы таксама?

– Не жартуйце. Мне патрэбны некаторыя вашыя дадзеныя. Пра вас і пра вашую жонку.

– Ніякіх “дадзеных” вам не будзе дадзена. Ні пра мяне, ні пра маю жонку. Мы не ўступаем у вашую арганізацыю.

– Як гэта не ўступаеце? Ёсць указанне…

– Я, здаецца, сказаў зразумела.

– Вы яшчэ пашкадуеце.

– Перажыву, таварыш Вайсман. Жадаю поспехаў.

Усё гэта чула сям’я. Дзеці рагаталі (я яго рэплікі голасна дубліраваў). Жонка напалохана вымавіла:

– А табе хочацца стаць вечным агітатарам ЖСК і папіхачом райкаму партыі? Гэта ж іх рэзерв, гэты Савет!

– Хадзіць па кватэрах у якасці агітатара – не жадаю.

– Вось бачыш, як я абараняў твае інтарэсы…

22 верасня 1987 году. Прыемна пачуць добрае слова пра сваю працу. Я ніколі не трачу зручнай магчымасці зрабіць гэта ў дачыненні тых, з кім кантактуюся. Прынамсі, стараюся. Сёння, амаль у канцы дужа нясмачнага, няўтульнага, зябкага дня, які я правёў у сваёй халоднай, усё яшчэ без гарачае вады кватэры, мне было адрасавана такое слова.

Каля свайго кіёска “Саюздруку” сустрэў Уладзіміра Ягоўдзіка. Ён адразу і з захапленнем пачаў гаварыць мне пра маю кнігу твораў С. Жаромскага. Сказаў, што прачытаў спярша аповесць “Верная рака”. Вельмі спадабалася – і сам твор, і пераклад: нават не адчуваеш, што гэта пераклад, думаеш, што так і было напісана па-беларуску. Пасля “праглынуў” і ўсю астатнюю кнігу, уражанне – цудоўнае.

Сёе-тое стаў распытваць у мяне, удакладняць. Я адчуў, што добра ведае кнігу. Развітваючыся, ён падзякаваў мне за “дасканалую працу”, пашкадаваў, што мала выдаём польскай літаратуры, што чамусьці з нечыяй лёгкай, а можа і важкай рукі, верх узяла цяпер балгарская кніга ў нашым перакладным свеце.

24 верасня 1987 году. Дзень, як любы дзень “савецкага чалавека”. У доме ўсё яшчэ няма гарачае вады. Абяцалі даць 18-га. Тут яны свае планы не перавыконваюць. “Савецкі чалавек” – цярплівы… Дождж. Халадэча.

Вырашылі аформіць падпіску на перыёдыку’88. Вось тут можна было і нагрэцца ад хвалявання і абурэння.

“Ніву” не выпісваюць – яна лімітаваная і ўжо ліміт “вычарпаны”. У Беластоку рэдакцыя зацікаўленая ў як найбольшай падпісцы, беларусы з БССР таксама хочуць яе выпісваць, а тут – на табе: забарона!

Газету “Московские новости” наогул не дазваляюць нікому выпісваць. Кажуць, толькі “у розніцу”. А гэтую “розніцу” я ведаю: у маіх суседніх кіёсках яе не бывае. У двух – наогул; у адным – пару экземпляраў даюць – кіяскёршы і каму-небудзь з яе знаёмых. Так і ў астатніх.

Вось табе і галоснасць, і адкрытасць, і абяцаная безлімітная падпіска! А замежныя, асабліва “капіталістычныя” выданні наогул размяркоўваюць сярод “важных” калектываў. А праўдзівей, аддаюць у адну ўстанову. “Амерыку”, напрыклад, “Англію” можна выпісаць у ЦК і ў гаркаме. І кіраўнікам Прэзідыума і Саўміна іх “даюць”. “Фота Японіі” на Мінск даюць 5 экземпляраў. А жадаючых – тысячы. Як і “Амерыкі”, як і “Англіі”, як і той самай “Нівы”.

“Амерыкі”, вядома, не дастану, а за “Ніву” паваюю. Трэба ж і заўтра неяк пагрэцца. Добра гэтай савецкай уладзе: грамадзяне грэюцца ў барацьбе з бясконцым прыгнётам іх – і духоўным, і фізічным, і матэрыяльным, і г.д.

1 кастрычніка 1987 году. Восемдзесят чатыры гадзіны чатырох апошніх дзён верасня мне пашанцавала правесці на плябаніі. На плябаніі дзейнай, жывой! Вось толькі не магу сказаць: побач са святаром. Павінен казаць: сярод святароў! Так, гэта вельмі не падобна да савецкіх умоваў. Але гэтак менавіта і было – я знаходзіўся сярод двух ксяндзоў. А часам вакол мяне іх было і яшчэ больш: у адзін вечар да нас заехаў знаёмы ксёндз з Гродзеншчыны, а ў дзень майго ад’езду мы ўтрох паехалі да суседняй парафіі, каб ён паказаў мне свой цікавы даволі касцёл.

Мабыць, мала хто з непасвячоных у справу і ведае, як цяжка, бо сумленна, працуе гэты спецыфічны атрад нашае інтэлігенцыі. Прынамсі ў СССР, дзе трэба яшчэ, апроч выканання чыста духоўных абавязкаў, пераадольваць неспрыяльныя ўмовы, што перашкаджаюць выкананню гэтых абавязкаў. Перш за ўсё ў дзікія ўмовы святароў (ды й вернікаў таксама!) ставіць само савецкае заканадаўства аб культах. А мясцовыя ўлады, як правіла, рэгламентуюць гэтую дзейнасць нават больш жорстка, чым сам закон яе абмежаваў і сціснуў. А сапраўдны святар усё-такі хоча па-сапраўднаму служыць Богу і сваёй пастве. І служыць! Але ж якою цаною?!

За тры з паловаю дні майго побыту ў знаёмага ксяндза прадстаўнікі савецкай улады двойчы яго штрафавалі за тое, што ён шчыры святар. Абодва разы “давалі” па 50 рублёў!

Усе пачынанні свайго маладога пастыра парафіяне ўхваляюць і падтрымліваюць. Значыць, савецкая ўлада ваюе са “сваім” насельніцтвам. У гэтым вялікім паселішчы, як рэдка дзе, амаль усе католікі, прытым, як піша “Правда”, “практыкуючыя”. І ні­чога ім больш не застаецца, як добраахвотна ісці на гэтыя шалёныя штрафы.

Вернікі тут раўніва ахоўваюць сваіх дзяцей ад бязбожжа, прывучаюць іх да касцёлу, вучаць рэлігіі. Усе хлопчыкі прагнуць быць міністрантамі і дасканала авалодалі міністрантурай. У нядзелі, вольныя ад заняткаў у школе, любімаму ксяндзу прыслужваюць адначасна дзесяткі(!) хлопчыкаў і хлопцаў у белых карункавых комжах. У тую нядзелю, калі прымаў удзел у набажэнстве, на прыступках алтара кленчыла роўна сорак гэтых мілых беленькіх галубкоў! Сярод іх выдзялялася дзесяць “кардынальчыкаў” – у доўгіх фіялетавых “сутанах” пад кароткімі белымі комжамі.

Праўда, зусім не было пелерынак, і я забыў пацікавіцца, ці ёсць яны ў іх наогул. Пелерынкі ж ствараюць такое прыемнае ўражанне, калі яны адпавядаюць вядучаму колеру адзення гэтага дня.

Каб заняць такое мноства міністрантаў, тут маецца і адпаведны рытуал выкарыстоўвання іх у ходзе літургіі. Звычайна адным міністрантам нічога не выконваецца. Скажам, маніпуляцыі з водна-віннымі амфарамі, тацкаю і ручніком робяць некалькі міністрантаў. Касцёл набыў дзеля гэтага ж мноства камплектаў званочкаў: з якім радасным натхненнем ужываюць іх адразу 6-8 шчаслівых міністрантаў. Прыгожа раздаецца ў іх асысце святая Камунія. Ксяндза-цэлебранта суправаджаюць чатыры міністранты: двое ідуць з запаленымі вялікімі свечкамі – спераду і ў канцы ўсёй гэтай групы; адзін пад Святою Госціяй прымае патэну, яшчэ адзін звоніць у “залатыя” званочкі, падкрэсліваючы надзвычайнасць Падзеі, што адбываецца ў гэты момант.

Дарэчы, да Камуніі прыступаюць тут штодня дзесяткі вернікаў. У тую нядзелю, напрыклад, падчас усіх трох набажэнстваў, прычасцілася больш ста чалавек. У звычайныя дні і на ранішняй імшы, і на вячэрняй – па дваццаць і больш чалавек.

На плябаніі я з цікавасцю і задавальненнем разглядаў фотаальбом, у якім зафіксаваны асобныя моманты рэлігійнага жыцця парафіі. Звярнуў увагу, што тут не толькі хлопцы чынна ўдзельнічаюць у касцельным жыцці. Яго ў асобных выпадках вельмі ўпрыгожваюць дзяўчынкі і дзяўчаты – усе ў белых строях, у элегантных вяночках і ў адпаведнасці з нагодай – з кошыкамі кветак, ці са свечкамі, а падчас жалобнае працэсіі – з чорнымі шырокімі стужкамі “цераз плячо”.

Шмат чаго раскажа пра “чалавека на сваім месцы”, пра добрага пастыра такі вось фотаздымак. Каля касцёлу сфатаграфавана вялікая чарада дзяцей – каля паўтары сотні дзяўчынак і хлопчыкаў. Дзяўчынкі ў белых сукенках, з белымі бантамі ці вяночкамі на галоўках. Хлопчыкі – у белых кашулях, з міртавымі букецікамі, у цёмных прыгожых штоніках. Усе трымаюць аздобленыя міртам і белымі стужкамі свечкі, усе з падоранымі ім ружанцамі. Гэты групавы партрэт зроблены ў Дзень Першай Камуніі. Сёлета! Можна сабе ўявіць, як нялёгка было гэтага дасягнуць, падрыхтаваць столькі дзяцей да святога Таінства. Ва ўмовах катэгарычнай забароны! Як мне стала вядома, бацькі тут такога Ксяндза ставяць вышэй за любога настаўніка. Яны бачаць, як хутка пад яго ўплывам дзеці робяцца лепшымі, спакайнейшымі і нават старанней пачалі вучыцца ў школе.

Важныя падзеі, што адбываюцца ў парафіі, запісваюцца на відэакасеты, а пасля праглядаюцца на экране відэаапарату. Парафія мае сем відэакасет пра апошнюю, трэцюю, пілігрымку Яна Паўла ІІ да Польшчы! І яны працуюць!

Вось так касцёл ператварыўся ў асноўны прыцягальны духоўны і культурны цэнтр аднаго з немалаважных рэгіёнаў Беларусі. Самаадданая нястомная дзейнасць аднаго энергічнага ксяндза аказалася больш плённай, чым казённая дзейнасць дзесяткаў савецкіх установаў, сотні-другой партыйных, камсамольскіх, савецкіх чыноўнікаў. Бо там, у першым выпадку, натхнёная бескарыслівая праца паводле свайго прызвання, а тут – абы-што, абы-як.

Другі ксёндз, якога я застаў на плябаніі, гэта часовы госць плябана. Ён вельмі кваліфікавана яму дапамагае, бо тут заўсёды процьма той вельмі патрэбнай і заўсёды тэрміновай працы. Калі на добры лад, дык у такіх касцёлах, у такіх парафіях і павінна быць па два, як мінімум, святары. А яшчэ лепш, каб тут быў і кляштар – мужчынскі і жаночы. Хапіла б працы на цэлы кляштар! Але ж не забудзем, што мы жывём у СССР – у краіне, дзе створаны лепшыя ўмовы выхоўваць злачынцаў, чым духоўна ўзвышаных людзей. Тыя хлопцы-міністранты, тыя дзесяткі маладых мужчынаў, якія штодзень прымаюць святое прычасце, злачынцамі ніколі не стануць. А вось тыя, хто ідзе ідэальным савецкім шляхам праз станцыі “акцябраты” – “камсамол” – “партыя”, з мноствам усякіх рытуальных ідэйна-палітычных, у тым ліку і атэістычна-антырэлігійных сходаў, “зарніцаў”, лекцыяў, дакладаў, дыскатэк, клубаў, семінараў і т.п., якраз і рэкрутуюць са свайго асяроддзя злачынцаў усіх вядомых нам катэгорыяў і адценняў.

Атэізм жорстка абяздольвае сваіх паслядоўнікаў, выкараняючы ў іх веру ў звышнатуральную Сілу, у Бессмяротную Душу. Гэтым самым атэізм вызваляе сваіх выхаванцаў, а лепш скажам: ахвяраў, ад тармазоў сціпласці, прыстойнасці, дабрыні і іншых, што закладвае і сцеражэ ў чалавеку рэлігія. Рэлігійнага чалавека ад кепскага ўчынку спыніць усведамленне непазбежнасці Боскай кары. Бязбожнік жа – “сам сабе гаспадар і суддзя”, і калі “ніхто не бачыць і не ведае”, чаму ж не зрабіць сабе нешта “карыснае”, “прыемнае”? У рэлігійнага чалавека, такім чынам, высокія маральныя якасці складаюць яго глыбінную сутнасць, яго характар. Што ж датычыцца бязбожніка, дык тут яны выстаўляюцца толькі напаказ і не з’яўляюцца ўласцівасцю яго.

Я з вялікім разуменнем аднёсся да выразна адчувальнага на плябанні культу мучаніка польскага Ксянзда Ежы Папялушкі. Яго партрэт – вялікі альбо малы, з паштоўку – маецца ледзь не ў кожным пакоі. І ў закрыстыі – таксама, на самым відным месцы.

34-гадовы святар Ежы Папялушка быў зверскі замучаны афіцэрамі Службы Бяспекі ПНР. За тое, што ён самааддана і бясстрашна выконваў свае абавязкі.

Думаю, што цяпер лепшага і бліжэйшага прыкладу хрысціянскім святарам пакуль што і няма. І калі святар заўсёды перад сваімі вачамі бачыць вобраз свайго закатаванага равесніка і брата па сану, гэта непазбежна будзе адбівацца і на яго практычнай дзейнасці – дадаваць яму адвагі, настойлівасці.

Ксёндз Ежы Папялушка, сам бясстрашны, вучыў адвазе і мудрасці, стойкасці і разважлівасці. Вучыў, што страх вядзе да зняволення і страты сваёй індывідуальнасці. Толькі чалавек, які здольны перамагчы сваю боязь, становіцца сапраўднаю асобаю.

Ксёндз Ежы Папялушка здабыў сабе маральны аўтарытэт у часы, калі многія страцілі свой аўтарытэт. Ён стаў асабістым прыкладам нават тым, хто страціў веру. Сапраўды, калі такія людзі ёсць сярод нас, дык жыццё ўсё яшчэ вартае жыцця.

Так ацэньваў гэты вялікі жыццёвы прыклад адразу, як кажуць, па гарачых слядах. З таго слушнага часу прайшло тры гады і мы цяпер пераканаліся ў праўдзівасці гэтых ацэнак. Так яно ёсць, і так будзе. І сапраўды прарочымі былі словы Яна Паўла ІІ, які ў лістападзе 1984 году сказаў: “О, каб з гэтай смерці вырасла Дабро, так як з Крыжа – Уваскрасенне”.

Дзейнасць знаёмых маіх ксяндзоў, што свядома ўзялі сабе за ўзор свайго духоўнага брата Ежы Папялушку, яскрава сведчыць пра велічную плённасць такога пераймання.

2 кастрычніка 1987 году. Прыгадалася Варшаўскае паўстанне. Яно цягнулася з 1 жніўня да 2 кастрычніка 1944 г. Распачалося паводле загаду афіцэра Бор-Камароўскага. Атрадамі Варшаўскай акругі кіраваў палкоўнік А. Chruњciel (“Монтэр”). Толькі ~10% паўстанцаў АК мелі ўзбраенне і амуніцыю на 2-3 дні бою. У такіх вось умовах лілася польская кроў цэлых 63 дні! А насупраць гораду, пад Віслаю, стаялі ўзброеныя да зубоў сытыя савецкія арміі 1-га Беларускага Фронту і гэтак званага Народнага Войска Польскага. Гэта войскі маршала Савецкага Саюза “паляка” К. К. Ракасоўскага! Ні ён, ні яго бліжэйшыя сябры, тады яшчэ генерал-палкоўнікі, М. А. Булганін і М. С. Малінін не кінуліся на дапамогу ге­роям Варшавы.

6 кастрычніка 1987 году. Ствараецца ў Мінску новы часопіс – орган ЦК ЛКСМБ і СП БССР. Значыць, для моладзі. Назву яму далі “Крыніца” – для беларускамоўнага выпуску і “Родник” – для рускага. Штомесячны. 7 аркушаў і столькі ж творчых супрацоўнікаў. Узначаліць яго дазволена Уладзіміру Няк­ляеву.

Апрача галоўнага рэдактара, туды пасылаюць М. Кацюшэнку – былога рэдактара “Знамени юности”, Л. Екеля – цяперашняга рэдактара гэтай самай газеты. Здаецца – намеснікамі. Гэтыя бяруць з сабою яшчэ аднаго адтуль журналіста – Паўла Якубовіча. Не забудзем, што і сам Някляеў ледзь не адтуль паходзіць: ён у гэтай газеце лічыцца літаратурным кансультантам. Выходзіць, што гэтых людзей яму С. Паўлаў не навязаў, што гэта яго, Някляеўскія, людзі.

І тым не менш дагэтуль ужо на паперы змянілася тры склады рэдакцыі. Усе названыя застаюцца кожны раз. Мяняюцца тыя, хто павінен адказваць там за мастацкую літаратуру. Цяпер – гэта Анатоль Сідарэвіч, Адам Глобус (Уладзімір Адамчык) і Алесь Асташонак. Клопат апошняга – забяспечваць часопіс добрымі перакладнымі з іншых моваў творамі.

У адным з “саставаў” прапанаваўся Сяргей Дубавец (цяпер ён у ссылцы ў Гомелі). Аднак С. Паўлаў не дазволіў, пабаяўся яго дапусціць да часопісу.

Днямі наведаў С. Паўлава нехта Сыс – паказна-крыклівы беларррус. Адбылося нечаканае. Паўлаў пачаў спавядацца перад гэтым неўтаймаваным хлопцам, даводзіць, як ён шчыра любіць Беларусь і паважае беларусаў, скардзіцца, што яго не разумеюць – зламыснікі з беларусаў. У канцы споведзі ён пазваніў Някляеву і загадаў узяць Сыса ў часопіс. Някляеў, вядома, адказаў, што “усе дадзеныя яму штатныя адзінкі ўжо запоўнены”. У адказ пачуў уладнае: “Думай, ты ж кіраўнік!”.

Відаць, наспявае чарговая ператраска “кадраў” неіснуючага часопіса. Чым гэта скончыцца, невядома. Вядома толькі тое, што Сыс “раскалоўся”: сустрэўся з адным з тых, хто ведае аб падрыхтоўцы ў Маскву чарговага дакументу супраць С. Паў­лава і супраць свайго характару нясмела вымавіў: “А можа не трэба скардзіцца цяпер на Паўлава, бачыце, які ён на самой справе?”...

9 кастрычніка 1987 году. На пасяджэнні секцыі мастацкага перакладу абмяркоўваліся вынікі Першага Міжнароднага семінару перакладчыкаў беларускай літаратуры. Ужо ў дзверы стукаецца ІІІ-е тысячагоддзе, а нашы “патроны” толькі збіліся на першы такі семінар. Дзякуй і за гэта. Ёсць такі настрой праводзіць іх заўсёды праз адзін год. Няхай сабе і так.

Але ж пажадана, каб гэтыя семінары сапраўды былі міжнароднымі. На гэты ж нават і мэту такую не ставілі. Разаслалі запрашэнні толькі ў еўрапейскія сацыялістычныя краіны.

Прысутнічалі літаратары з Балгарыі – 5 чалавек; Венгрыі – 2; ГДР – 2; Польшчы – 6; Чэхаславакіі – двое з Чэхіі і адзін са Славакіі; з Югаславіі – адзін чалавек. Усяго дзевятнаццаць перакладчыкаў. Сярод іх былі і зусім выпадковыя асобы, якія ні радочка беларускага не пераклалі і, мабыць, і не збіраюцца.

Вядома ж, што такіх сяброў беларускага слова, як прафесар Карлава універсітэту Вацлаў Жыдліцкі, цяжка больш назваць. Гэты дасканала ведае нашую пісьменнасць, заахвоціў ёю немалую групу таленавітых маладых літаратараў, стварыў такім чынам цэлую школу пераклыдчыкаў беларускай літаратуры. І перакладзена там нямала! Больш за трыццаць кніг пятнаццаці аўтараў.

А ўсяго за апошнія дзесяць гадоў у сацыялістычных краінах выдадзена больш за 160 кніг нашых пісьменнікаў. За гэты ж самы тэрмін беларускія выдавецтвы выпусцілі больш за 120 кніг аўтараў гэтых краінаў.

Семінар ўсё-такі рэгіянальны, таму і статыстыка гэтая адпавядае яму.

Мабыць, доўга яшчэ будзе фіксавацца галоўны недахоп у гэтай справе – пераклад імі кніг беларускіх аўтараў, як правіла, з рускіх выданняў, значыць, пераклад з перакладу.

Таксама і яны вельмі часта перакладаюцца на беларускую мову з дапамогай рускіх перакладаў. Апрача, канечне, літаратуры польскай, балгарскай, нямецкай, а ў апошнія гады і чэшскай, славацкай. Зусім не асвоілі мы, як след, літаратурныя кантыненты Венгрыі, Румыніі, многіх народаў Югаславіі, не кажучы ўжо аб усёй Азіі і Афрыцы. Вось тут-та “партыя і ўрад” і павінны былі б паставіць гэтую важную праблему на дзяржаўны ўзровень і рашаць яе, а не чакаць, што яна сама сабою вырашыцца. А што такое “чаканне” ёсць, сведчыць тое, што гэтыя органы штогод патрабуюць ад выдавецтваў і Саюзу пісьменнікаў “падрабязных” звестак, з якіх моваў перакладаецца ў БССР літаратура непасрэдна?

А трэба б не проста звесткі браць, а, вывучыўшы іх, зрабіць дзейныя высновы: наладзіць раз і назаўсёды вывучэнне беларусамі моваў, патрэбных для літаратурна-культурных сувязяў. І ў сваіх навучальных установах і пасылаць студэнтаў туды.

Патрабуе дзяржаўнага патранату і справа адваротная – арганізацыя вывучэння беларускай мовы ў іншых краінах. Пачаць з арганізацыі вывучэння яе іншаземцамі ў інстытутах і універсітэтах Беларусі.

Але ж нешта трэба рабіць! Само нічога не зробіцца. Актыў паліглотаў, што ўзнік пры створаных і рэарганізаваных мною пяць год таму назад альманахах “Далягляды” і “Братэрства” – гэта было наша роспачнае саматужніцтва, наш роспачны энтузіязм! Бясплатны! А сюды патрэбны немалыя казённыя асігнаванні, паколькі прыватныя асацыяцыі гэтага профілю ў СССР забаронены.

Дык давай, дзяржаўка, пакажы, на што ты здольная!

11 кастрычніка 1987 году. Напэўна, апошні раз сёлета так расквецілася нашая кватэра. Сёння сюды былі дастаўлены з дачы ледзь не ўсе кветкі, што там яшчэ дагэтуль цешылі адно толькі неба і, можа, зрэдку чыё-небудзь выпадковае вока.

Ва ўсіх пакоях пасля доўгай карпатлівай творчай працы расставілі 12 букетаў і мудрагелістых кампазіцыяў. Можна было б зрабіць з іх яшчэ столькі цудоўных “адзінак”. Але ж вырашылі “не быць скупымі”, хоць і “дзелім” ужо апошнія дары сонца.

Больш за ўсё было астраў. Усё-такі яны ў нас пануюць у такі час. Не ўступаюць свайго месца нікому. Нават хрызантэмам. Ёсць яшчэ і рэшткі ружаў, бо астры цяпер іх ужо “не прызнаюць”, як, зрэшты, і гладыёлусаў. Вось гэтыя дык сапраўды страцілі сваю былую пыхлівую прыгажосць. Сімпатычна выглядае яшчэ мангрэцыя кракасмакветная. У нейкую кампазіцыю добра ўпісаліся і сціплыя аксаміткі. Па-ранейшаму цешыць кожнага серабрыстая кучаравая гіпсафіла мяцельчатая. Яна і сама па сабе не патрабуе ніякай “падстрахоўкі”, мае адмысловы выгляд. А як можна выратаваць, узняць у значэнні што-небудзь зусім непрыкметнае, калі скампанаваць яго з ёю. Мабыць, і лебяда са свірэпаю заганарыліся б у яе аправе, не кажучы ўжо пра бадзяковыя калючкі!

Самы багаты букет атрымаўся з сімпатычных даволі высокіх кветак, якія Галя чамусьці назвала, мабыць, жартам, “чартапалохам”. Вось гэты “чартапалох” ушанаваны быў самай дарагой крышталёвай вазаю і самым цэнтральным месцам. І вось ён красуецца – шырокі, сантыметраў пад шэсцьдзесят вышынёю, яркі фіялетава-жоўта-зялёны. Кожны названы колер – класічны, чысты. Форма кветак – круглая, ў сярэднім шэсць сантыметраў у радыусе. Сама кветка – гэта больш за сотню даўгаватых (~1,5 см) вузенкіх (~1-5 мм) фіялетавых пялёсткаў, размешчаных вакол сваёй сарцавіны “махрова”, у некалькі “паверхаў”. Сярэдзіна – светла-карычневая спачатку, а падчас “красавання” – яна жаўцее за кошт выскачыўшых з гэтай сярэдзіны і драбнюсенька зацвіўшых нібы жоўтай пыльцою тычынак. У гэты час сярэдзіна ўяўляе сабою самастойную прыгажосць – павялічваецца ў памеры да двух і болей сантыметраў, спярша жаўцее па ўсяму краю, а пасля – цалкам. Яе зялёныя лісцікі – таксама вузкія (5-6 мм), прадаўгаватыя (да 4 см). Гэта не травяністая расліна, а паўхмызняк.

Ну, раз пра кветкі, дык не зашкодзіць яшчэ раз прыгадаць мае “юбілейныя” гваздзікі. Нядаўна яны пусцілі новыя пупышкі. Тры з іх вось-вось растуляцца і парадуюць нас вялікімі махровымі кветкамі! Гэта ж з сакавіка ўсё цвітуць! У якасці падзякі ім я ўмацаваў іх тэлевізійнай антэнай.

14 кастрычніка 1987 году. Адбыўся т. зв. арганізацыйны пленум ЦК КП Бела­русі. Яго склікалі тэрмінова, каб выбраць другога сакратара Цэка.

Генадзь Барташэвіч, які займаў гэтую пасаду, адкліканы ў Маскву і будзе прызначаны Надзвычайным і паўнамоцным паслом СССР у КНДР. Пакуль будзе апублікаваны ўказ пра гэту яго ганаровую ссылку, яго там некаторы час сяму-таму павучаць. У прыватнасці таму, як палачкамі есці рыс і як кланяцца “Светламу Сонцу Нацыі, Мудраму Бацьку, Цярпліваму Настаўніку, Самаму Паважанаму і Любімаму Правадыру Кім Ір Сену”.

З Барташэвічам сыгралі нядобры жарт. Яму прапаноўвалі такую пасаду ў Фінляндыі, а ён кінуўся ў амбіцыю, мабыць, хацеў у Крэмль. Тут яму і падкінулі гэты канцлагер, праўда, сацыялістычны і нават называецца “народна-дэмакратычны”.

У нечым, нават ува многім, лёс папярэднікаў Г. Барташэвіча нагадвае ягоны лёс: Аляксандр Аксёнаў з другога сакратара ЦК КПБ трапіў спярша прэм’ер-міністрам БССР, а адтуль – у такую ж ссылку, толькі ў Польшчу. Шлях апошняга дакладна паўтарыў Уладзімір Бровікаў, якога Барташэвіч мяняў у ЦК КПБ. Цяпер можам сказаць, што “ранг” пасла ў Польшчы прыбраў вагі: Бровікава там будзе мяняць зноў беларус, але ж ужо не “Прэм’ер”, а… “Прэзідэнт”, пяцідзесяцігадовы Георгій Таразевіч, дарэчы, самы таленавіты з цяперашніх беларускіх кіраўнікоў.За гэта і дамогся яму Яфрэм Сакалоў ссылкі.

Добра жывецца беларускім намеснікам: як толькі хто з найбліжэйшага яго акружэння перастане зазіраць яму ў рот, на ляту ловячы кожнае яго слова, тут такому “смеламу” і засвяціла Польшча.

Перад усімі названымі тут пасламі паняволі там пабываў будучы самазабойца Станіслаў Пілатовіч. Праўда, яго турнуў туды П. Машэраў з пасады свайго ідэалагічнага сакратара.

О колькі і цяпер з таго дома і з параднённых з ім дамоў такіх “дыпламатаў” таксама ў іншых краінах.

Аднак я моцна адхіліўся ад галоўнага. А галоўнае тут палягае якраз не ў тым, каго Паўночная Карэя ці Польшча атрымае ад СССР паслом, а ў тым, каго Беларусь атрымае, скажам, тым жа самым другім сакратаром. Дагэтуль, з нейкага часу заўсёды быў ім беларус. Цяпер жа, пры Гарбачоўскіх рэформах, спатрэбіўся… рускі. Ім стаў Николай Стефанович Игрунов – намеснік загадчыка аддзелу аргпартработы ЦК КПСС (!).

Робячы такія непажаданыя нацыянальныя змены ў галоўным органе “рэс­публікі”, Гарбачоў нават вырашыў нікога ад сябе не пасылаць, каб тут растлумачыць свой “ход”, дый прадставіць сваю кадру.

Значыць, цяпер з пяці сакратароў ЦК КПБ ужо непасрэдна рускіх двое – гэты і “прамыславік” Ляпёшкін. Цяпер возьмем першага, Сакалова: ён, магчыма, пішацца беларус, аднак гэта рускі з зацятай стараверскай закваскаю. Астатнія двое – русіфіцыраваныя “беларусы”.

Такога ахаўскага становішча бадай што больш у ніводнай “рэспубліцы” няма.

15 кастрычніка 1987 году. Тэлемост “Крэмль – Капітолій”, з савецкага боку В. Загладзін, І. Лапцеў. З амерыканскага – Д. Мойнікен, С. Хойер.

Цяжка даводзіцца вучыцца дэмакратыі! Столькі “накладак”, столькі няўпэў­ненасці ў сабе, а таму і злосці. Але ж нічога, “таварышы”, вучыцеся весці палеміку адкрыта!

10 лістапада 1987 году. Антырэлігійная прапаганда апошнім часам узмацнілася. Займацца ёю партыйныя органы прымушаюць не толькі розныя грамадскія ўстановы. Зноў, як у самыя цемрашальна-рэпрэсіўныя гады, за гэтую справу ўзяліся ўсякія дзяржаўныя інстытуты. Вось адзін з іх – Усесаюзны навукова-даследчы інстытут медыцынскіх праблем фармавання здаровага ладу жыцця насельніцтва.

Гэта – установа Міністэрства аховы здароўя СССР. На першы погляд, здаецца, ёсць чым заняцца таму інстытуту. Але ж не! Свае балючыя “медыцынскія праблемы” ён убачыў… у рэлігіі. Так-так, у рэлігіі.

Гэтымі днямі той маскоўскі “інстытут” разам з малюсенькім буклетам “Это надо знать о СПИДе” (Л-77688) распаўсюджвае спецыяльную насценную выстаўку “Религия вредит здоровью” (Л-77196)! Якое блюзнерства! Якая паралель!

Што ўяўляе сабою гэтая брудная мазня нейкага Тараса Кавальчука? Гэта шэсць выцягнутых вертыкальна кардонаў-шчытоў прыкладна 30х60 см. На кожным з іх наклеена лістоўка агіднага зместу. Зроблена нават спроба па-мастацку аформіць гэтае паскудства. Па-першае, усё “напісана” і “намалявана” нібыта ўсярэдзіне хрысціянскага храма. Гэтае падабенства прыдае закругленне лістовак зверху, накшталт скляпення.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

О психологии, саморазвитии и личностном росте

Саморазвитие

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги