Дубянецкі

6 верасьня 1986 году. Уся сям’я ў зборы. Нават завіталі госьці – маладая пара знаёмых са сваім бэбі. Знаёмы даволі памяняў у апошні час свае погляды. Кінуўся, здаецца, у будызм. Лічыць, што дасканалым чалавек можа стаць толькі вызнаючы і строга выконваючы яго патрабаваньні. Каб падкрэсьліць важнасьць таго сьвету, ён “паабяцаў” мне, што вярхоўны Буда, калі палічыць патрэбным, можа “удзяліць кілька-мінутнай аўдыенцыі Яну Паўлу ІІ”. Так менавіта і сказаў. Больш яшчэ эфектным паведамленьнем было тое, што “Вярхоўны” вывучае дзейнасьць цяперашняга Пантыфіка і, “можа здарыцца так, – кажа мой малады сябра, – што калі будзе щгодна Вышэйшай мудрасьці, Пантыфікат… будзе ўведзены ў ранг Хрыста, гэта значыць аднаго з Будаў, ня самага галоўнага”.

Тут я ад яго ж даведаўся, што Хрыстос – гэта пасада і ранг, нададзеныя Ісусу, калі ён 18 гадоў (ад 15-га да 33 гадоў свайго жыцьця) вывучаў Вышэйшую Мудрасьць там, на Усходзе. “Сьляды побыту Ісуса Назарэцкага ў Індыі, на Тыбеце, ужо знойдзены. На сваёй Радзіме і вакол ён ніякага хрысьціянства не ствараў, а проста перадаваў народу тую мудрасьць, якую атрымаў у сапраўдным храме”.

Вось такі ў мяне знаёмы. Пры тым ўсё гэта мовіць безапеляцыйна, ні абвяржэньняў, ні нават нечага лягчэйшага не прымае.

Расказаў яшчэ, што днямі Палітбюро ЦК КПСС прыняло сакрэтную пастанову аблягчаць дзейнасьць Рускай праваслаўнай царквы, іншым ніякіх прывілеяў. Тое ПБ, быццам бы падзяліла “свой” народ на катэгорыі: І – вернападданыя; ІІ – рэлігійныя; ІІІ – дысідэнты. За апошнімі трэба сачыць. Сачыць таксама і за рэлігіямі, якія накіроўваюцца з-за мяжы – католікамі, баптыстамі, пяцідзясятнікамі і г. д.

15 верасьня 1986 году. Па першай усесаюзнай праграме Цэнтральнага тэлебачаньня паказалі ў рубрыцы “Палітычны тэатр” прэм’еру тэлесьпектакля “Ана не”. Літаратурны твор – іспанскі (Аўгусьціна Гонез?), тэлесьпектакль зроблены ў Францыі і быў нечым адзначаны на конкурсе ў Балгарыі.

Твор сапраўды добры – і літаратурна і тэлевізійна.

У нас, хто яго ўсхвалявана глядзеў, узьнікалі цікавыя асацыяцыі. Вось асноўная:

Пасьля страшэннай паласы генацыду ў СССР, нават пасьля сьмерці інсьпіратара яго – ворага чалавецтва Сталіна, і цяпер яшчэ такая кніга і такі фільм у СССР пра тыя злачынствы, да якіх іспанскім як да сотай галактыкі, немагчымы. Не дазволіў бы ні Хрушчоў, ні Брэжнеў, ні Андропаў, ні Чарненка. Не дазволіць і “голуб міра” Гарбачоў. Не пазачыняў жа ён шматлікія канцэнтрацыйныя лагеры, дзе пакутуюць бязьвінныя людзі нічым не лягчэй, чым у той былой франкісцкай Іспаніі. А колькі турмаў у краіне – усе поўныя! А практыка высылкі людзей у недаступныя для іншаземцаў гарады! Чаго варты адзін прыклад з выдатным нашым сучасьнікам акадэмікам Андрэем Сахаравым…

А сэнс жа названага фільму – ой як добра кладзецца на наша жыцьцё – і ленінска-сталінскай “эры” і, о, дзіва! – і хрушчоўска-гарбачоўскага перыяду!!!

Франкісцкі рэжым забраў чатырох мужчынаў у Аны не – мужа і трох сыноў. Была надзея ў яе, што апошні сын, што быў схоплены сямнаццацігадовым, сядзіць недзе ў турме. Вось няшчасная маці праз усю краіну – з поўдня на поўнач пайшла, каб хоць разок зірнуць на яго. Яна-такі дабралася да той турмы. Але тут пачула, што нядаўна яе сын ва ўзросьце пяцідзесяці гадоў памёр ад “эпідэміі” і ляжыць у брацкай магіле. І на тым яе адпусьцілі. Аднак сэрца маці рванулася і на тую “брацкую” магілу. Цераз калючы дрот яна прыпаўзла туды на каленях. Разламала сьпечаны ёю любімы пірог сынавы, паклала кавалкі яго на магілу. Паспрабаваўшы сваё печыва, што так берагла праз усю дарогу, яна вымавіла: і пірог пахне мёртвым.

Мы абменьваліся думкамі. Невясёлыя атрымаліся высновы нашыя: у СССР і турмаў значна больш, і нікога з родзічаў у іх ня пусьцяць без сьпецвыкліку. Зусім нядаўна ў адной з маіх знаёмых амаль так і было. Паехала яна ў далёкую Сібір на дазволеную сустрэчу з сынам, якога доўгія гады гнаяць то ў турмах, то ў канцлагерах. Прыехала, а там “начальнік”, вядома ж, камуніст-кадэбіст, сказаў, што не дазваляе сустрэчы, таму, што “ваш сынок не заслугоўвае такую прывілею: ён сябе кепска паводзіць і цяпер пакараны”. Заплакала маці. Яна ведае, што гэта за пакараньне – гэта хутчэй за ўсё катаваньне ў халодным вільготным карцары без гарачае стравы, праз дзень толькі кавалак хлеба і кубак вады.

Гэтая, савецкая, маці таксама везла любімы сынаў пірог. Не дастаўся ён яму. Перадачу, што яна ласкава папрасіла кадэбіста аддаць сыну, “калі ўжо можна будзе”. Не дайшоў гэты пірог да гэтага, не франкісцкага, а савецкага вязьня. Там маці сама падзяліла ўсім, хто ляжаў з яе сынам у брацкай магіле. А тут падзялілі паміж сабою адвечныя сынавы ворагі – каты-турэмшчыкі. А ў гэтай жа перадачы былі і сапраўды пірог, і мёд, і цукар, і каўбаса, і, галоўнае, цёплая шарсьцяная вопратка (“бо ён заўсёды надрыўна кашляе”).

Гарбачоў павёў павярхоўную вайну супраць карупцыі, хабару і да т. п., што назвалі “непрацоўнымі даходамі”.

Ці дойдзе чарга да тых турэмшчыкаў, што такім чынам, рабаваньнем вязьняў, абагачаюцца і вяртаюцца “героямі” і багатымі ў Еўрапейскую частку СССР.

Гэта абрыўкі навеяных тым фільмам думак.

А вось рэальнасьць сёньняшняя. Тэма: кадэбісты-рабаўнікі, расказана мне толькі ўчора.

Маладая жанчына ў тую страшэнную першую Чарнобыльскую раніцу ў Прыпяці сабралася на базарчык. Яна жыла блізка каля АЭС, а той базарчык – яшчэ бліжэй ад яе. Па дарозе ёй нехта так спакойненька не параіў туды ісьці, “бо быў жа ядзерны выкід на паверхню”. Яна ўсё-такі пайшла – усе ж ідуць. Хутка ёй стала кепска – яна была цяжарная. Праз некаторы час яе завезьлі ў Маскву і… вызвалілі ад цяжарнасьці. Прыехала яна ў сваю Прыпяць (дазвол атрымала), каб быць разам з сям’ёю. Але мужа і сына ўжо эвакуіравалі. Прыйшлі функцыянеры правяраць, што яна бярэ з сабою, “каб ня вывезла небясьпеку ў іншае месца”. Павадзілі (можа няспраўным інструментам) па дыване на падлозе і сказалі: “забруджаны”. Убачылі вялікі на сьцяне дыван і загадалі зьняць яго адтуль і пакласьці на падлогу – гэта хворай жанчыне! Самі ў гэты час стаялі! Прызналі і яго забруджаным. Сёе-тое, што было ў цэлафанавых пакетах з адзеньня, і інш. дазволілі ўзяць. Перад выездам з Прыпяці кантроль новы. Усё прайшло, апроч… замежнага дарагога першакласнага новага магнітафону. Павадзіў хлюст па ім сваім “інструментам” і загадаў здаць. Яна запатрабавала вышэйшага начальніка. Той “прыняў” шматзначны ківок свайго памочніка і пацьвердзіў распараджэньне таго, тады жанчына ўсё зразумела: яна падняла над галавою свой каштоўны магнітафон і са словамі: “ня спраўдзіцца ваша задума” з усяе сілы гахнула яго аб вялікі камень, што стаяў побач. Тыя, каго эвакуірава­лі, маўчалі. Затое тыя двое “дэзактыватары” пабялелі, ледзь не ў адзін голас крык­нулі: “Што ж вы нарабілі?”

Гэта яскравае сьведчаньне пра маральнае аблічча немалой часткі “савецкіх” чыноўнікаў: нават у такіх трагічных чарнобыльскіх абставінах ня ўпусьцяць нагоды, каб не хапнуць сабе які-небудзь “лакамы” кавалачак.

20 верасьня 1986 году. Глеб Артханаў паведаміў, што ўключаецца ў культурнае жыцьцё гораду. Дагэтуль быў на заробках. Ён жа нідзе штатна не працуе. Праблему ўскладніў яшчэ жаніцьбаю. А можа, дасьць Бог, жаніцьба якраз і нармалізуе яго жыцьцё. Кватэры сваёй ня маюць. Даў мне тэлефон маці.

Папрасіў, каб я сачыў наступны тыдзень за перадачамі БТ. Ён свае каліграмы, створаныя на кватэнтэмы Алеся Разанава, цяпер кладзе ўжо на музыку. Гэты хлопец бачыць за кожнай літарай нейкі колер, а кожны колер у ягоных вушах гучыць непаўторна.

Музычна аформіць гэтыя гукакаліграмы маладая піяністка Юлія Андрэева.

Вельмі дзякаваў мне, што я “так хораша прадставіў яго сьвету праз часопіс “Беларусь”. Сказаў, што гэтай яго справаю пасьля тае публікацыі шмат хто зацікавіўся. “Дзякуючы вам, – кажа ён, – я стаў вядомым”.

Так, яшчэ адзін “вядомы”, падумаў я, без уласнае хаты і нават бяз працы…

22 верасьня 1986 году. …Візіт урача (новая, маладая: замест Л. М., якая цяпер у адпачынку). Уважлівая, кемлівая, сьмелая. Апошнюю якасьць я вызначыў, калі яна выпісала мне анапрылін. Я сказаў, што падчас апошняга майго візіту да кардыёлага ён мне таксама выпісваў гэты сродак, аднак, парваў рэцэпт, з-за рэцэдыву бранхіту ў мяне (дазнаўся, гартаючы маю “гісторыю”). І ўсё-такі “мой” новы ўрач зрабіла па-свойму, што мне спадабалася. Яна, праўда, удакладніла, як у мяне справы наконт кашлю.

Апроч гэтага, выпісала яшчэ курантыл з прыёмнай дозаю 3 таблеткі па 3 разы ў дзень (!); панангін (1х3 разы). Прапісала 10 уколаў і для іх выпісала дэмідрол, ношпу і анальгін – усё ў ампулах.

Сёньня ж выкупілі сустак, што пакінула Л. М. Вельмі скупа далі яго: адну упаковачку фортэ і столькі ж мітэ. Гэта толькі на дзевяць дзён! А ці будзе ён пасьля?

На разьвітаньне ўрач запісала мне, што, калі і па колькі прымаць, сказала, каб у сераду яе зноў выклікаў, паабяцала заўтра прыслаць сястру, каб зрабіла электракардыяграму, а “ўколы, кажа, пачнём з сёньняшняга дня”.

З 16 да 17 гадзінаў 30 хвілінаў прымаў удзел у прэс-канферэнцыі з выпадку Дэкады літаратуры і мастацтва Эстонскай ССР на Беларусі. Канферэнцыя адбывалася ў гэтак званым Доме кіно – былым кафедральным касьцёле св. Сымона і Ганны. Мяне зьдзівіла, што на другім, імправізаваным, паверсе зусім глуха, ніхто нікога ня чуе. На першым паверсе я гэтага не заўважаў, здаецца. Гэта дзіўна! Тут жа павінна была быць выдатная акустыка! Можа парушылі вось гэтай самай антрэсольнай падлогаю, якая пакладзена праз увесь касьцёл. Ды й без падлогі хапіла тут розных пераробак, калі “падганялі” храм пад “культурную ўстанову”, як сказаў у свой час Машэраў Касыгіну, калі гэты раіў “аддаць касьцёл католікам, бо яны засыпаюць Савет Міністраў СССР і ЦК КПСС скаргамі і просьбамі з многімі тысячамі подпісаў”.

Я і цяпер лічу, што трэба вярнуць касьцёл яго сапраўдным гаспадарам! І зрабіць яго рэзідэнцыяй архіпастыра Беларусі. Якога і дагэтуль не дазваляюць мець католікам!

26 верасьня 1986 году. Днямі бюро ЦК КПБ “разгледзела пытаньне” пра “віцебскую справу”. Разгледзела і вырашыла інфармацыю ў друк пра яе не даваць. Яна адсутнічала нават у простым пераліку “пытаньняў” “парадку дня” гэтага пасяджэньня.

Сапраўды ёсьць што хаваць: уся справа – яскравае абвінавачаньне савецкага ладу, яго маралі, яго заканадаўства. Я, здаецца, неяк пісаў ужо, як у Полацку нейкі сексуальны маньяк задушыў больш за трыццаць маладых жанчын. Такі быў яго спосаб палавога задавальненьня.

Замест таго, каб як сьлед, без пасьпешлівасьці, разабрацца ва ўсім, юрысты выконвалі строга свае “праграмныя” ўстаноўкі: 1) дамагацца поўнага раскрыцьця ўсіх злачынстваў; 2) дамагацца прызнаньня злачынцамі сваёй віны; 3) дамагацца скарачэньня тэрмінаў “праходжаньня” справаў.

Як бачым, тут няма такога важнага прынцыпу, як шуканьне алібі для падсьледных і шуканьне абставінаў, якія памяншаюць віну вінаватых.

Юрысты “працавалі” элементарна проста – шукалі вінаватага на кожнае забойства. І цікава тут тое, што, прымяняючы стары, выпрабаваны савецкі метад дамагаюцца ў падазроных прызнаньня ў сваім злачынстве, сьледчыя хутка знаходзілі злачынцаў і атрымлівалі іх прызнаньне. На сёньня асудзілі ўжо 14 невінаватых чалавек, замест аднаго таго маньяка! Двух з іх асудзілі да расстрэлу! Дванаццаці чалавекам далі па дзесяць-пятнаццаць гадоў турэмнага зьняволеньня. А вінаваты трапіў на кручок толькі пасьля ўсіх тых “пасьпяховых” – бо з хуткім “раскрыцьцём” – працэсаў.

За справу цяпер узялася Пракуратура СССР. Займаюцца ёю і адпаведныя службы Менску і Віцебску. Выкрылі, што “прызнаньні” былі здабытыя ў Полацку катаваньнем падсьледных. Вось адзін з метадаў. Не прызнаецца, вядома, падсьледны ў прад’яўленым яму абвінавачаньні. Тады сьледчы паказвае яму на графін на стале і калодзеж за вакном і патрабуе схадзіць і прынесьці вады. Гэты ідзе. За дзьвярыма яго хапаюць здаровыя міліцыянеры-каты, валакуць у нейкае сьпецыяльнае памяшканьне і катуюць так, як, мабыць, ня ўмелі рабіць ня толькі ў сярэднія вякі, але і фашысты таксама. Катуюць да тых пор, пакуль “прызнаецца”.

Зразумела, што злачыннымі сувязямі паміж сабою тут, як і амаль паўсюдна ў аналагічных савецкіх установах, былі павязаныя ўсе сьледчыя, уся пракуратура, уся міліцыя і нават суддзя і суддзі! Цэлы крывавы камбінат! Краіну, значыць, пакрывае густая сетка такіх камбінатаў.

Як жа адрэагавала бюро ЦК Кампартыі рэспублікі? Даволі цікава а­дрэа­гавала.

Прыгадаем аналагічную мазырскую справу, у якой судзілі некалькі невінаватых чалавек, атрымаўшы папярэдне іх “прызнаньне” ў злачынстве. Справу вынес М. Матукоўскі на старонкі “Известий”. Публікацыя ўзрушыла ўсю краіну. У выніку тады “пацярпела” некалькі юрыстаў. Сярод іх быў зьняты з пасады пракурора рэспублікі Магільніцкі. Дык вось і цяпер зноў вярнуліся да Магільніцкага – зьнялі яго з новай пасады – пасады намесьніка міністра сацыяльнага забесьпячэньня. Прычына? А таму, што “справа”, праўдзівей, пятнаццаць (!) справаў гэтых пачаліся пры яго вярхоўным пракурорстве. Паздымалі таксама з пасадаў міністра юстыцыі… і нават начальніка Менскай вышэйшай школы міліцыі МУС СССР – працаваў у свой час нейкім юрыдычным начальнікам у Віцебску. Нейкае рашэньне прынялі і ў адносінах да “сьледчага па асабліва цяжкіх справах” пракуратуры БССР Жаўняровіча. Гэта, кажуць, ён яшчэ раней, чым М. С. Гарбачоў, пачаў патрабаваць паскарэньня.

Кажуць, маці аднаго з тых двух расстраляных катэгарычна патрабуе ўсенароднага апраўданьня яе сына. Апроч таго, патрабуе выдаць ёй яго труп для пахаваньня. Вось гэта, мабыць, цяжка выканаць савецкаму заканадаўству!

А што ж з сапраўдным злачынцам? Хто ён? Хоць справа ўжо зразумелая, але ж нечага цягнуць з судом. Мабыць, ня ведаюць, як яго зрабіць. Закрытым? Няёмка! Адкрытым? Страшна!

Злачынец быў “аўтарытэтны” камуніст: быў дэлегатам апошняй Полацкай партыйнай канферэнцыі! О, Богі!!!

1 кастрычніка 1986 году. “Выконваючая абавязкі “ўчастковага ўрача доктар Краўчанка сёньня паклала мяне ў бальніцу. Тут дзяжурыла Вольга Казіміраўна Даўгяла, накіравала мяне ў 302-ю палату. Мае суседзі: Віталь Вольскі, Мікола Хахол. Пісьменьнік і спартсмен. Першы postінфартнік, другі са сьвежанькім інфарктам. Ну, я вядома з чым – з тым, што і ў Вольскага плюс абвастрэньне стэнакардыі.

З лекамі ня надта раскошна. Палатны ўрач, цудоўная Валянціна Уладзіміраўна Урбановіч, даведаўшыся, што дома мне пачалі ўводзіць АТФ, сказала, што добра было б працягнуць гэтыя ўколы. Але трэба прынесьці свой прэпарат, бо ў іх яго няма. Няма ў іх і нітрасарбіду, які я таксама заказаў з дому. Карынфар таксама адсутнічае. Яго нечым заменяць. Сьпіс таго, чаго тут няма, атрымаўся б вельмі доўгі, а таго, што непрыдатнае для лячэньня – яшчэ даўжэйшы. У першым рэестры пяршынства, як заўсёды, займае па-пе-ра! І туалетная, і сталовая! Што датычыцца другога рэестру, дык ня будзем ужо марыць пра “складаную” тэхніку, як, напрыклад, кандыцыянеры. Дастаткова назваць тоўстыя тупыя іголкі, якія ледзь не малатком трэба забіваць у цела хворага чалавека. Цяжка было б гэтаму няшчаснаму, каб не высокае майстэрства пераважнай большасьці ўрачоў і сясьцёр!

3 кастрычніка 1986 году. Ціск 180/100! Зьбіваць клафелінам. Няўжо няма іншых сродкаў. Няўжо стэнакардыя стане маім вечным спадарожнікам? У сярэднім 10-12 таблетачак нітрагліцэрыну спажываю кожны дзень. А каб не было гэтага вялікага сродку? Хоць ён і ня лечыць, як лічаць, але ж і не дазваляе разгарнуцца сардэчнаму спазму ў інфаркт. В.Ул. расьпісала мне парадак прыёму асноўных прэпаратаў.

7 кастрычніка 1986 году. Тут ляжыць Іван Новікаў. Некалькі дзён таму ён пайшоў з пасады загадчыка карэспандэнцкага пункту “Правды” ў Беларусі. Колькі гадоў ён душыў праз сваю страшную газету беларускую культуру. Душыў своеасаблівым метадам – замоўчваньнем, дэзінфармацыяй, “арганізацыяй” матэрыялаў у нацыянальных кастратаў.

Вечарам у калідоры мы з ім паспрачаліся. Ён цалкам раскрыўся перада мною: я ўбачыў у яго асобе ваяўнічага рэакцыянера сталінскай эпохі. Ён выказваўся супраць усяго, што мне сьвятое, абражаў Ларысу Геніюш, заадно адпускаў зьед­лівыя заўвагі ў адрас Уладзіміра Караткевіча, Міхала Забэйды. Вядома ж, ён ня цалкам прымае Купалу, Коласа, зусім не прымае Алеся Разанава. Ён жа дагэтуль уплывае на пісьменьніцкія справы, як нейкі актывіст партбюро саюзу пісьменьнікаў.

15 лістапада 1986 году, субота. У мінулы аўторак расквітаўся з партыйнай кар’ерай, а заадно і з жыцьцём высокі функцыянер з Магілёўскага абкаму партыі. Гэта Сьцяпан Ігнатавіч Карпечкін. Шмат гадоў ён займаў там пасаду загадчыка аддзелу навукі і навучальных установаў і вось узяў і выкінуўся з акна свайго кабінету, з восьмага паверху. Самагубства было сьвядомае, аб чым сьведчыць напісаная перад тым запіска. Няшчасны паведамляе ў ёй, што яго зацкавалі, просіць ня крыўдзіць ягоных дзяцей.

Хто ж зацкаваў Карпечкіна? Яго непасрэдным шэфам некаторы час была сакратар “па ідэалогіі” Г. Б. Хакала. Але ж яе ня так даўно вызвалілі з гэтай пасады. Значыцца, яна ўжо не ўяўляла сабою небясьпекі Карпечкіну.

На месца здарэньня паехаў старшыня парткамісіі КПБ Васіль Галаван. Чалавек ён, здаецца, прыстойны, аб’ектыўны. Але ці адважыцца Галаван назваць сапраўдных віноўнікаў гэтага самагубства?

Усім зразумела, што і тон чалавечнасьці, і тон бесчалавечнасьці задаюць у партыйных камітэтах іх першыя сакратары. Няпершыя для загадчыкаў аддзелаў не такое ўжо грознае начальства. Ва ўсякім разе на іх управу заўсёды можна знайсьці ў тых самых першых. А вось калі ўжо не дагадзіш першаму, – сьцеражыся. Мабыць тут і быў гэты самы выпадак. Карпечкін неяк даведаўся, што ў сераду на бюро абкаму зьбіраюцца здымаць яго з пасады, што падрыхтаваны ўжо і адпаведныя дакументы. Няшчасны папярэдзіў партыйную расправу над сабою…

20 лістапада 1986 году. Выдатная ілюстрацыя да “справы” амерыканскага эмігранта Локшына створана апошнім часам у Бел. н.-д. ін-це. санітарыі і гігіены.

У сувязі з Чарнобыльскай аварыяй у гэтым інстытуце зноў створаны аддзел радыяцыйнай гігіены. Кіраўніком “новага” навуковага падразьдзяленьня прызначылі кандыдата навук дактаранта Ліўшыца. Ён вельмі сур’ёзна ўзяўся за справу, некалькі разоў выязджаў у аварыйную зону і падоўгу там працаваў, рыхтаваў неабходныя дакументы, карацей, удыхнуў жыцьцё ў тэрмінова народжанае цела.

І раптам атрымаўся канфуз: органы дзяржбясьпекі не дапусьцілі Ліўшыца да пасады, якую ён ужо фактычна займаў з мая гэтага году. Прычына? Можна здагадацца – Ліўшыц яўрэй! Праўда, яму сказалі, што яго шкадуюць кідаць на гэты небясьпечны ўчастак(!?), што ад яго чакаюць хутчэй доктарскай дысертацыі (!?) і г. д.

Пакрыўджаны захварэў і некалькі дзён не паказваўся ў інстытуце. Цяпер ён зноў вернецца ў былую сваю лабараторыю ў аддзеле, здаецца, школьнай гігіены.

Дык пры чым тут Локшын? А вось пры чым. Днямі ён сказаў амерыканскім тэлегледачам, што за тры тыдні, якія пражыў са сваёй сям’ёй у СССР, ён ня бачыў тут антысемітызму.

Нічога, мілы, яшчэ адчуеш ты яго! А ў дадатак і іншыя “даброты” сацыялістычнага ладу будуць спадарожнікамі тваімі і тваёй сям’і. Аж пакуль вы не пакінеце гэты рай!..

Дарэчы, названая тэлеперадача адвярнула савецкіх тэлегледачоў ад сямейкі Локшынаў. Іх скаргі на нягоды амерыканскага жыцьця выдаліся нам мізэрнымі і непрыстойнымі. Падумаць толькі: здрадзіць бацькаўшчыне толькі таму, што нехта блытае вашыя рахункі ў банку! Ды тут, у СССР, і ніякіх рахункаў у банку вы ня будзеце мець – ня будзе чаго ўлічваць праз банк. Вы будзеце перабівацца на жабрацкіх заробках савецкіх вучоных, служачых. А можа вам будзе даплачваць той орган, які ў вас пакуль што зацікаўлены?

21 лістапада 1986 году. Сёньня ў “Правде”: 1. У матэрыяле “В Политбюро ЦК КПСС” сярод іншага чытаем: “Прынята пастанова ЦК КПСС і Савету Міністраў СССР аб удасканальваньні арганізацыі рэканструкцыі і капітальнага рамонту жылых дамоў, аб’ектаў сацыяльна-культурнага прызначэньня ў Расійскай Федэрацыі”.

Ня будзем кранаць рэдакцыю і “мілагучнасьць” прыведзенай назвы пастановы і сэнс самой пастановы. Гэта нам, як кажа мой знаёмы М. С Гарбачоў, да фені. Зьвернем увагу толькі на юрыдычны бок практыкі, якую дэманструе гэтая абвестка: Палітбюро камерна зацьвярджае пастановы ня толькі значна шырэйшага і вышэйшага свайго органа, якім зьяўляецца ЦК КПСС. Яно прымае таксама і пастановы, што павінны быць у кампетэнцыі Савету Міністраў, падмяняе Савет Міністраў, пазбаўляе яго ягоных правоў.

І яшчэ. Палітбюро настолькі зжылося са сваёю роляй “самага-самага”, што і не заўважыла, як само здрабнела. Пачало ўжо вырашаць справы ня толькі за Савет Міністраў СССР – орган больш-менш паралельны калі не з Палітбюро, дык з ЦК КПСС. Палітбюро штампуе ўжо рашэньні і ад імя інстанцыі, ніжэйшай за Савет Міністраў СССР, – за Савет Міністраў РСФСР.

2. Публікуецца “Закон Саюзу ССР “Аб індывідуальнай працоўнай дзейнасьці”. Гэта значыць, што партыя, урад і кадэбэ перад усім сьветам прызнаюцца, што сацыялістычны спосаб гаспадараньня зьяўляецца неэфектыўным. Што на дапамогу яму заклікаецца “індывідуаліст”, “прыватнік”, які і павінен выратаваць сацыялізм ад канчатковага краху.

У “Законе” пералічаныя ня толькі віды “індывідуальнай дзейнасьці”, якімі можна займацца, але ж і тыя, якімі не дазваляецца займацца.

Нельга, напрыклад, вырабляць: множыльныя апараты, капіравальныя апараты, штампы, штэмпелі, пячаткі, шрыфты.

Забараняецца арганізоўваць заняткі грамадзянаў “па прадметах і курсах, якія не ўваходзяць у вучэбныя планы агульнаадукацыйных школаў, прафесійна-тэхнічных, сярэдніх сьпецыяльных і вышэйшых навучальных установаў СССР”.

Не дапускаецца таксама прыватны промысел у сферы відовішчных мера­прыемст­ваў.

Ох, як выразна тырчаць рогі з гэтага меху! Апроч гэтых, у “Законе” расстаўленыя і іншыя жандармскія кропкі і клічнікі. Цытую “Закон”:

“Дзейнасьць гэтага Закону не распаўсюджваецца на творчую дзейнасьць грамадзянаў у сферы навукі, тэхнікі, літаратуры і мастацтва…”

Пасьля пераліку забароненых відаў саматужна-рамесных промыслаў чытаем:

“Заканадаўствам Саюзу ССР і саюзных рэспублік могуць быць забароненыя заняткі таксама іншымі відамі саматужна-рамесных промыслаў, калі гэта супярэчыць інтарэсам грамадства”.

Дакладна такія самыя перасьцярогі вянчаюць параграфы пра бытавое абслугоўваньне насельніцтва і пра дзейнасьць у сацыяльна-культурнай сферы.

3. Не ад добрага жыцьця публікуе “Правда” “артыкул” акадэміка Г. Арбатава “Не ад добрага жыцьця. З прычыны выступленьня Р. Рэйгана”.

Артыкул займае прыкладна палову вялікай праўдзінскай паласы. І што ж даведаўся чытач пра тую прамову прэзідэнта Рональда Рэйгана? А нічога, калі не лічыць даты (18. ХІ. 1986 г.) і месца прамовы (Цэнтр дасьледаваньняў у галіне этыкі і грамадскай палітыкі). “Акадэмік” не працытаваў ніводнай фразы прэзідэнта! Значыць, прамова была густая. Кожная фраза трапіла ў цэль. Так трэба разумець дзіўны арбатаўскі метад абвяргаць штосьці і не сказаць што. Аналагічна ж паступіла і ЦТ. Яно нават і папярэдзіла слухачоў, што няма чаго цытаваць прамоўцу, паколькі, вядома ж, ён нічога вартага і ня можа сказаць.

Арбатаў “вучоную” “спрэчку” зьвёў да вулічнай лаянкі, вядома ж, з непрыстойнымі выпадамі на адрас свайго дзяржаўнага праціўніка.

24 лістапада 1986 году. Божа, што гэта робіцца на сьвятой Беларусі! Усе яшчэ дагэтуль кажуць, што гэта самы ціхі, самы сьціплы і самы сумленны край на ўвесь Савецкі Саюз. Але мы бачым, што гэта край як край – тыповая “савецкая зямля”, дзе беспакарана свавольнічаюць “верныя ленінцы”, дзе пануе насаджанае імі беззаконьне.

Днямі нарэшце арыштавалі прарэктара Менскага дзяржаўнага медыцынскага інстытуту камуніста Паўла Касько. У час арышту знайшлі проста ў яго кабінеце больш за шэсьцьдзесят тысячаў рублёў. А ўсяго канфіскавалі пакуль што быццам бы крыху больш за сто тысячаў. Гэта, кажуць, маленькая частка з яго “непрацоўных даходаў”, што меў ён за “ўладкаваньне” на вучобу ў свой інстытут бяздарных тупых юнакоў і дзяўчат. Як высьвятляецца, ёсьць і сьпецыяльная такса за такія паслугі – пяць тысячаў рублёў за “паступленьне” ў інстытут і дзьве тысячы рублёў за жаданае разьмеркаваньне на працу пасьля яго заканчэньня.

У тым жа самым інстытуце да нядаўняга часу загадваў кафедраю нехта Шпілеўскі. Вядома ж, доктар навук, прафесар і г. д., – як і той Касько. Яшчэ задоўга да гарбачоўскага закону “аб дробных промыслах” Шпілеўскі адкрыў свой промысел пад дэвізам “Навука – вытворчасьці!”. Ад імя сваёй кафедры ён заключаў з рознымі арганізацыямі ўмовы на выкананьне за пэўную плату патрэбных ім навуковых досьледаў. Гэтай самай кафедрай, універсітэтам выконваліся адпаведныя партыйна-ўрадавыя рашэньні, якія патрабуюць такіх “узаемасувязяў” паміж навукай і “жыцьцём”. Але ж неяк высьветлілася, што Шпілеўскі частку тых грошай бярэ ў сваю кішэню. Суд прымусіў яго вярнуць прысвоеныя ім пяць тысячаў рублёў. Злодзея пагналі з працы, але ж не з навукі: ён перайшоў у іншую вышэйшую навучальную установу. А вось нядаўна раскапалі, што тады справу не давялі да канца. Ня пяць, а шэсьцьдзесят пяць тысячаў рублёў дапамаглі партыйныя дырэктывы “зарабіць” палітычна актыўнаму навукоўцу! Варта толькі ўважліва чытаць “дакументы партыі і ўраду”!

Цяпер правяраюць навуковую вартасьць выкананай Шпілеўскім чужымі рукамі “гаспадарча-дагаварной” тэматыкі. Можна ня надта дзівіцца, калі пасьля такой праверкі будзе пастаўленая самая папулярная ў народзе адзнака за патрыятычныя намаганьні палітыканствуючых ленінцаў – нуль.

Цяпер мы пераканаліся, што маштаб “беларускай” карупцыі адпавядае маштабу ўсесаюзнай карупцыі. Гэта і вядома: аўтары іх – усё тыя самыя выхаванцы і пасьлядоўнікі, як яны сябе ўсюды велічаюць, ленінскай партыі.

Нядаўна мы ўжо згадвалі пра забойствы і суды несправядлівыя, што чыняцца тымі ж ленінцамі на Беларусі. А цяпер прасачыліся зьвесткі пра серыю новых забойстваў. Ужо на Магілёўшчыне (тыя, ранейшыя, былі на Гомельшчыне і Віцебшчыне).

25 лістапада 1986 году. Нарэшце адазваўся Генрык. Вось перада мною яго сьля­ды – заадрасаваны ім на маё імя паштовы канверт. У канверце – доўгачаканая мною вестачка. Нават вестка-запрашэньне. Ксёндз-прыміцыянт Генрык Акалатовіч з адчувальнай радасьцю запрашае на свае прыміцыйныя ўрачыстасьці. Падзея гэтая адбудзецца праз чатыры дні, 29 лістапада, у горадзе Браславе.

Во аж куды занесла хлопца! У Менску, куды ён быў накіраваны рэлігійнай уладаю, прадстаўнікі савецкай улады не дапусьцілі яго. А перад Менскам быў жа яшчэ і Нясьвіж! Паезьдзіў Генрык па Гродзенскай вобласьці, згодна з самавольствам залескіх, і там нідзе не прыткнуўся. Карацей кажучы, палётаў малады сьвятар па сваёй бацькаўшчыне – Беларусі, як тая райская мухалоўка Muscicapidae, што выдрукавана на гэтым ягоным канверце. Цяпер во Віцебшчына. Пакуль гісторыя больш падрабязная мне не вядома. А яна ж, вядома, была. І магчыма, багатая на прыклады рэлігійнай “свабоды” ў СССР.

Апроч запрашэньня, Генрык даслаў таксама і вельмі сімпатычную Памятку сваёй ужо абвешчанай Першай Імшы: на верхнім баку шматкаляровая выява вялікага папы Яна Паўла ІІ з надпісам унізе: “Anno Santo della Redenzione 1893”; на другім, ніжнім, баку – тэкст, які Прыміцыянт палічыў неабходным даць тут у якасьці свайго першага пастырскага бласлаўленьня.

Ох, як яскрава сьведчыць гэтая Памятка пра цяжкія ўмовы функцыянаваньня рэлігіі ў СССР!

1. Тэкст надрукаваны на канцылярскай пішучай машынцы. Ва ўсім сьвеце гэта спрадвеку робіцца друкарскім спосабам. Але ж тут, у гэтай дэмагагічнай краіне, нават Патрыярхія агромістай царквы – Рускай праваслаўнай – ня мае ніводнай сваёй друкарні!

2. Дастаць больш-менш значную колькасьць патрэбных абразкоў прыміцыянту недаступна. Генрык раздае свае Памяткі, якія падрыхтаваў яшчэ ў 1984 годзе для Нясьвіжа. Так браслаўчане і атрымаюць ад яго абразкі з выдрукаванымі на іх 1984 годам і парафіяй Нясьвіж. А дзе ж і як дастанеш новыя абразкі, каб прывесьці ўсё ў адпаведнасьць?!

3. Неадпаведнасьць надрукаванага на абразку з сапраўдным станам рэчаў сьвед­чыць не пра што іншае, як пра зацятую барацьбу савецкай улады з рэлігіяй: Генрыка не дапусьцілі туды, куды яго рыхтавалі.

4. Замежнае выданьне абразка, прыстасаванага Генрыкам пад сваю Памятку, зьяўляецца тэрміновым, сезонным. Аб гэтым сьведчыць і надпіс пад ім. Аднак у СССР нават духоўным асобам ён трапіў у рукі з вялікім спазьненьнем, а да зацікаўленых веручых ён, як мы бачым, трапляе праз тры-чатыры гады.

У такіх вось умовах будзе несьці сваю ганаровую, архіпатрэбную народу службу сьвятар Генрык Акалатовіч. Дай Бог яму моцы трываць і вытрымліваць!

А я між іншым вельмі хачу быць сьведкам і ўдзельнікам гэтай яго ўрачыстасьці…

26 лістапада 1986 году. 16 гадзінаў 40 хвілінаў. Адзін з герояў Цэнтральнага тэлебачаньня заяўляе: “Каб ад працоўнага чалавека была большая аддача, ён заўсёды павінен думаць толькі пра сваю працу” (!)

1 сьнежня 1986 году. Нечакана для ўсіх Алег Бембель стаў хрысьціянінам. Пішу “стаў”, бо такім ён ня быў ад нараджэньня. Продкі яго – іудзеі, бацькі, “вядома”, – “атэісты”, прынамсі, бацька. І вось Алег “явачным” парадкам сам ператварыў сябе ў хрысьціяніна, прытым актыўнага. Цяпер ужо хрысьціянская тэматыка нярэдка выходзіць на першае месца ў яго літаратурнай творчасьці.

Алег па сваёй ініцыятыве пазнаёміўся з мітрапалітам Менскім і Беларускім Філарэтам, перадае яму свае вершы. Часам некаторыя творы сьпецыяльна прысьвячаюцца ім гэтаму іерарху.

Неяк Алег завітаў да мяне, паказаў тое, што нясе да мітрапаліта. Паводле маёй парады сёе-тое перарабіў, перадрукаваў, паклаў у мой канверт.

Цяпер вось Алег зноў наведаў мяне, ідучы ў кансісторыю. І зноў мне давялося наводзіць марафет у яго карэспандэнцыі, забясьпечыць яе адпаведным канвертам.

Я пераканаўся, што малады Бембель не зьвяртае ніякай увагі на форму.

13 сьнежня 1986 году. Да Генрыка на прыміцыю ня трапіў, хоць і вельмі хацеў быць там. Дзеці таксама гатовыя былі ехаць, асабліва Ірынка прасілася. Аднак мама-доктар пераканала ўсіх, што мне гэта была б занадта вялікая нагрузка. Перш за ўсё эмацыйная, якая і выклікае найбольш прыступаў стэнакардыі.

Затое падрыхтаваў Генрыку прыгожы прывітальны адрас. Заадно асобнай паштоўкай-візіткаю павіншаваў з Калядамі і з Новым 1987 годам. Да ўсяго гэтага далучыў свой варыянт “Вернае ракі” С. Жаромскага.

Адрас склаў па-беларуску, уключна прыведзеныя ў якасьці эпіграфу Псальмы 26,8 і 71,18. Беларускую мову ўжыў сьпецыяльна, бо, упэўнены, што яе там на прыміцыйных урачыстасьцях ня будзе. Хіба што кс. Чарняўскі будзе самім сабою і тут…

Зайшоў Алег. Зноў жа па дарозе да мітрапаліта. І зноў давялося надаваць высокароднасьць ягонай карэспандэнцыі. На гэты раз ён маецца даслаць два вершы – “Малітва” і “Давай сумовіцца”.

Вось “Малітва”:

…шукаем мы тут пуцявіны…

адны… ці – адну! – на ўсіх…

памілуй, Хрысьце, памілуй,

нябожчыкаў і жывых…

і дай нам усім

сьцяжыны

у бясконцых

Шляхох

Тваіх!

Звычайная, як бачым, малітва, бяз нейкага там надзвычайнага ўзьлёту. Але ж сама тэма гэтая незвычайная для беларускай падсавецкай паэзіі. У Алега (ды й ва ўсіх іншых!) такая тэма нават падсавецкай лічыцца ня можа, бо прасейваецца цэнзарамі, не публікуецца. Значыць гэта вольная паэзія! Вольная ў няволі! “Крамольныя” думкі пішуцца не для друку, а для некалькіх блізкіх людзей і дасылаюцца ім прыватным чынам з надзеяй на іх водгук і… захаваньне. Водгук – на выпадак, калі будзе страчаны і гвалтам адабраны аўтарскі экземпляр.

Вось так, напрыклад, здарылася з Алегавым рукапісам той кнігі, што “незаконна” надрукаваная сёлета ў Англіі. Адзін экземпляр рукапісу трапіў за мяжу і там, дзякаваць Богу, убачыў сьвет. Другі забралі ў парткам Акадэміі навук, калі судзілі там Алега за яго “злачынства”. Трэці экземпляр трапіў у ЦК КПБ – “на папярэдняе вывучэньне”. Адзін з гэтых двух ужо не існуе, другі цяпер аж у КПК КПСС (Камітэце партыйнага кантролю КПСС!)!

Гэта аж там будуць разьбіраць “вольныя” вершы Алега Бембеля. Сам М. С. Саломенцаў ацэніць (?!) і вынясе канчатковы прысуд. Гэта павінна стацца 16 сьнежня 1986 году. Алег кажа, што хаця б пашанцавала вырваць з тых зубоў рукапіс. Інакш нельга будзе адбіваць усякія магчымыя наскокі: нехта будзе нешта цытаваць, ня выключана, што з кан’юнктурнымі скажэньнямі, а ён аўтэнтык ня здолее паказаць. Дзе б гэта дастаць той англійскі друкаваны варыянт! Хоць Алегу!

28 сьнежня 1986 году. Па тэлебачаньні ў праграме “Час” учора перадалі пра назначэньне “беларуса” Цераха міністрам гандлю СССР. Я сам гэта чуў і асаблівага значэньня не прыдаў гэтаму факту. Што ж, думаю, ён вырас у нас на гандлі, палічылі, што “пацягне” і саюзную ношку; няхай цягне. Аж сёньня кампетэнтны ў гандлі чалавек, Васіль Міхайлавіч Разанаў, што сядзіць за маім сталом, высьветліў мне гэтую справу.

Церах узначальваў Спажывецкую кааперацыю рэспублікі. Пасьля стаў намесьнікам Старшыні Савету Міністраў БССР па гандлі. Зусім нядаўна “правярнуў” вельмі гучную афёру… з каўбасою. Вось што ён зрабіў. Усе фонды мяса, што прызначаліся на каўбасныя вырабы для дзяржаўнай гандлёвай сеткі, перарабіў іх у тыя ж самыя каўбасы і пачаў прадаваць іх у сваіх магазінах. Здавалася б, што тут такое пакупніку, маўляў, бяз розьніцы. Але ж не! Розьніца была: з дазволу Дзярж. камітэту БССР па цэнах Церах вызначыў на гэтыя каўбасы трайную цану! Пакупнікі паднялі бунт. Сталі разьбірацца. Зьнялі Старшыню Дзярж. Камітэту па цэнах Р. Жданка, загадчыка аддзелу СМ БССР Зайцава, некалькі іншых чалавек пакаралі ў Савеце Міністраў, Міністэрстве гандлю рэспублікі і ў вотчыне Цераха. Атрымаў вымову нават загадчык аддзелу гандлю і бытавога абслугоўваньня ЦК Лапо. А самога Цераха праз месяц паднялі да нябёсаў. Значыць, кажу я свайму суседу, церахаўская хватка імпануе Крамлю, там убачылі спосаб лёгка папоўніць пустую казну. Аднак сусед вытлумачыў гэта прасьцей: Церах падабаецца загадчыку аддзелу гандлю ЦК КПСС Сташанкову, удвух нядаўна аб’язджалі рэспубліку. Я ж лічу свой вывад больш лагічным.

Цэкоўцы Раман (Катужанец – рэд.) і Юра Лабун таксама дзівяцца і плююцца з такога “кадравага”фартэлю.

29 сьнежня 1986 году. Чытаем пра таго самага Цераха біяграфічную даведку ў “Известиях”. Нехта пад агульны рогат заўважыў: “Пры пералічэньні яго былых пасадаў забылі тры словы ўпісаць: “усюды правальваў работу”.

Сродкі масавай савецкай інфармацыі цяпер поўныя непрыхільных для Заходніх краінаў “легенд” пра пагібель тамтэйшага грамадства. Не пасаромяцца нават біць тыя краіны, дзе найвышэйшы жыцьцёвы ўзровень. Вось у той самай праграме “Час” паказалі як гаруе народ у Нарвегіі. Увішны карэспандэнт (кадэбіст) узяў інтэрв’ю у беспрацоўнага ў яго дамку-аўтобусе. Беспрацоўны – эмігрант. Сказаў, што за апошні час толькі тры дні працаваў. “Карэспандэнт”-кадэбіст правёў аб’ектывам па вуліцах Осла і закрычаў нешта накшталт: “Быццам бы горад, але ж вы, таварышы , бачылі яго існасьць!..”

Сёньня з В. Н. Разанавым наведалі ў хірургічным аддзяленьні Паўлу Украінец. Хто яе ведае – любіць і паважае. Яна добрая, разумная. Днямі, дарэчы, атрымала дыплом доктара філасофскіх навук. Працу ў ЦК вырашыла кінуць.

Вечарам паступіў А. Шманцар з мікраінфарктам. А ў пакой 408 перавезьлі М. Танка...

1 студзеня 1987 году. Сёлета Новы год мы думалі су- стрэць толькі ў цесным сваім сямейным коле. Аднак пад- вечар мне ці Марыі прыйшла ідэя запрасіць суседку - яна адзінокая, удава.

Значыць, паводле нашай традыцыі, трэба і ёй рыхтаваць “дзедмарозаўскі” падарунак. Падрыхтавалі, аформілі. Праз якую-небудзь гадзіну патэлефанаваў Мікола Галенка, вы- кладчык філасофіі, стары, яшчэ з ганцавіцкіх часоў, наш прыяцель. Абмяняўся са мною віншаваннямі з Новым го­дам, пачаў развітвацца. Я успомніў, што ў яго таксама няма дзе і няма з кім правесці сыльвестра і запрасіў яго да сябе. “Вінавата” далажыўшы жонцы: “рыхтуйся, Матулька, каля пяцёх прытуліць і шостага нябогу”.

Матуля пашырыла сваю праграму, а мне з дочкамі трэба было падумаць наконт падарунка. Зрабілі ўсё, як належыць. Падарункі гасцям, на маю думку, не павінны адрознівацца ад нашых ні знешнім выглядам, ні зместам.

Пакункі кожнаму падпісаў Дзед Мароз (я), з адпаведнымі okolicznosciowymi словамі. Афармлялі іх Галя і Ірынка.У сярэдзіне падарункаў былі таксама тэксты, прытым, галоўныя. Іх пісала Галька.

Тое, што пісалася гасцям, мы не будзем аднаўляць па памяці. А вось нашае амаль усё перада мною:

1) “Дзед Мароз віншуе гаспадара гэтае хаты з паспяховым выздараўленнем і... з тэрміновым выхадам з бальніцы (відаць, вельмі хацеў у навагоднюю ноч быць з сям’ёю і сябрамі). ДзМ”.

Словы “гаспадара гэтае хаты” выконвалі тут ролю адрасу, таму былі выдзелены каляровым фламастэрам.

2) Міхасю

дый Мурамцу кавалеру зграбнаму - гляк жывой вадзіцы водару прывабнага!

Дзед Мароз, 1987.

3) “Ручанькам шчодрым, нястомным у працы - каб смела

з Дзядулем

Марозам

вітацца!

Дзядуля. 1987”

4) “Наймаладзенькаму

кацяняці -

лапкі ды кіпцікі даглядаці!

Дзед Мароз, 1987”

У мяне пад рукою гэтыя чатыры “пасланні”. Столькі ж і адсутнічае, не лічачы чатыроз гасцявых.

Затое вось тут побач мая “Калядка”, якою павіншавалі мяне мае дзеці ў бальніцы:

Ішла баба па ляду рассыпала каляду пакацілася каляда - калядзіца ды да пана Міхала у святліцу

будзь, пане Міхале, здароў, як рыжок-бароў, май торбу грошы, жыві ў раскошы, май усяго даволі, а бяды - ніколі!

Стары год канчаем, новы зачынаем - хай усё ліхое мінецца, а ўсё добрае застанецца!

Шчадроўшчыкі", Менск, 24. 12. 86г.

Багата, як звычайна паступіла віншавальных паштовак. Цёплыя словы іх вельмі радуюць. Міжволі (а можа, і не?) звяртаеш увагу і на мастацкую вартасць паштовак: усё-такі гэта выданні-сувеніры. Усё больш мільгаюць “штампоўкі” са шматмільённых тыражоў. Арыгінальнага вельмі мала! Нават трапляюцца па некалькі аднолькавых выданняў, часта атрыманых з розных канцоў СССР.

“Рускімі тройкамі” напрыклад, шчыра павіншавалі мяне Янка Брыль і Пімен Панчанка. А вось фотакампазіцыя “Шышкі” дасланая мне з Мурманску і Мінску, “Серпантын” - з Камсамольску-на-Амуры і Мінску. З непрыемнай русафільскай вяззю даставілі мне 14-мільённы “твор” з двух беларускіх гарадоў і з Баку. Да мяне трапіла пяць “розных” сюжэтаў толькі нейкага И. Дергилева; кожны з іх размножаны па 15-20 млн. экз.! А “узоры” А. Любезнова, В. Зеленовой? Сапраўды, маштабы халтуры - савецкія, бязмежныя.

Затое зусім унікальныя выявы даслалі: ксёндз Генрык Акалатовіч з Брасла- ва на тэму “Боскае Нараджэнне”; Адам Мальдзіс - “Беларуская ліра”; Арлен Кашкурэвіч - чарговы шэдэўрык са ствараемага ім цыклу.

Паштоўкі, выдадзеныя ў Мінску, прыціснуты вульгарным цэнзарскім нумарам, напрыклад: АТ 05081, а ў заказах Міністэрства сувязі СССР цэнзар схаваны ў непатрэбнай паштоўцы даце. У некаторых нават не знойдзеш!

4 студзеня 1987 году. Патэлефанаваў з выдавецтва Лёня (Леанід Дранько- Майсюк - рэд.), папрасіў, каб Галя зайшла заўтра ў “МЛ” атрымаць ганарар за вершы з “Дня паэзіі’ 86”.

Я яшчэ гэты альманах не бачыў. Праз некалькі гадзінаў у выдавецтве давялося мне быць. Трапіў на праводзіны А. Бутэвіча ў ЦК. Там ён зойме вакантную пасля С. Законнікава пасаду загадчыка сектару мастацкай літаратуры. На “жалобнай” цырымоніі я не захацеў прысутнічаць.

У выдавецтве дастаў альманах з Галіным паэтычным дэбютам. Першыя яе пераклады з англійскай паэзіі друкаваліся ў “ЛіМе” яшчэ 5 ліпеня 1985 году. Гэта былі сем вершаў з Роберта Бёрнса. Праз 15 месяцаў убачылі свет яе уласныя беларускамоўныя творы.

Галя яшчэ не вярнулася з Інстытуту. Мы без яе цешыліся ейным поспехам. І вось з’явілася сама “імянінніца”. Мы сапраўды гатовы былі наладзіць ёй імянінны вечар. Аднак свята не атрымалася. Замест яго - поўная хата слёз і нерваў. У адным з двух надрукаваных вершаў яна ўбачыла чужую, самавольную замену аднаго слова другім, аўтарскага - рэдактарскім. Заплакала і непажадала браць сабе гэты зборнік.

Божа, колькі было выказана ёю справядлівай крыўды на варварскія адносіны ў выдавецтвах да аўтарскіх рукапісаў! “Чым выстаўляца такім чынам на ганьбу перад Чытачом, - плачучы вымавіла яна, - лепш няхай пасля маёй смерці нехта любоўна збярэ маю некранутую ні цэнзарам, ні рэдактарам спадчыну і выдасць, як зрабіў Міхась Тычына з вершамі Алы Кабаковіч».

Мы не ведалі, як супакоіць Галю, бо бачылі, што за ёю Праўда. Я толькі зазначыў, што варта яшчэ папытаць Тычыну, ці ўдалося яму аберагчы Аліны творы ад дотыку чужой шкадлівай рукі; думаю і нават упэўнены, што не ўдалося.

Мне хочацца перапісаць той твор, што прынёс у наш дом столькі прыкрасці;

Вочы

Глядзяць з аднае істоты

Два змоўцы: стары і дзіця,

І бачаць ад свету ўпотай

Не тое, на што глядзяць.

Што ж вы ўбачылі вочы,

За змрокам вей маіх - штор?

Вір, дзе д’ябал рагоча?

Студню з адбіткамі зор?..

Вы чаго шукалі, вочы?

Гэта правільны варыянт верша. У друкаваным варыянце слова “чаго” у апошнім радку ў выдавецтве перайначылі на слова “гэта”. Такой “праўкі” Галя не прыняла.

5 студзеня 1987 году. Галя па ганарар у выдавецтва не хадзіла. Вечарам была спакойная. Пра вершы ніхто з членаў сям’і і не ўспамінаў. Ускосна толькі падчас вячэры яна сказала: “Калі гэта знікнуць тыя чалавечкі, што ўсё яшчэ дагэтуль здольныя псаваць нашыя справы, наш настрой. І жыццё...”

Ад такіх разважанняў мы непрыкметна падышлі да тэмы “Андрэй Сахараў”. Ой, як часта гэтае імя гучыць у нашай кватэры! Яно ж вельмі шматграннае. Перш за ўсё гэта прыклад грамадзянскай мужнасці. Адначасна яно і эквівалент савецкай дэмакратыі. Прынамсі той псеўдадэмакратыі, супраць якой падняў свой голас Сахараў.

6 студзеня 1987году. Алег (Бембель - рэд.) прынёс Ірынчыну дыпломную працу. Ён некалі папрасіў яе пачытаць, пасля прызнаўся, што пусціў яе па сяброўскіх руках. Перадаючы мне рукапіс, сказаў, што абавязкова трэба апублікаваць, што пра Караткевіча-рамантыка пакуль што толькі і ўспрымаюцца даследаванні, напісаныя ўзнёсла, рамантычна, з замілаваннем асобаю аўтара і яго твораў.

Алега нядаўна, 17 снежня, выклікалі ў Белакаменую на вышэйшы партыйны суд, якім з’яўляецца Камітэт партыйнага кантролю пры ЦК КПСС. У гэты час вярхоўнага партыйнага інквізітара М. С. Саломенцава ў Маскве не было. Ён тэрмінова паляцеў на пацыфікацыю Казахстану, што, як вядома, некалькі дзён таму атрымаў сабе ў правадыры чужынца-расейца Г. В. Колбіна замест скінутага Масквою з намесніцкага трону казаха Дзінмухамеда Кунаева. Тысячы казахаў, асабліва студэнцтва, моладзь, рашуча паўсталі супраць такой абразы ўсёй нацыі. Гэта крыху напалохала Маскву, але ж не настолькі, каб зусім адмовіцца ад свайго русіфікатарскага намеру, ці хаця б адтэрмінаваць яго.

Алегава справа роднасная, як ні дзіўна, казахскай. Яго выключылі з партыі, адлучылі ад навукі за тое, што выступіў супраць абразлівага стаўлення да бе- ларускай мовы, супраць глабальнага панавання на Беларусі расейскай мовы, расейсккай духоўнай і матэрыяльнай культуры.

Свой боль Алег выклаў у творы, які назваў: “Роднае слова і маральна-істэтычны прагрэс”. Рукапіс твору трапіў у Англію і там быў выдадзены ў арыгінале. Чуткі, а можа, і кніга, дайшлі да пільных вушэй-вачэй і палахлівых душ. З аўтарам расправіліся, разграмілі сектар сацыяльнай псіхалогіі і эстэтыкі Інстытуту філасофіі і права Акадэміі навук БССР. Пакаралі дырэктара Інстытуту доктара філасофіі Яўгена Бабосава, загадчыка сектару доктара філасофіі Уладзіміра Конана, са- кратара партбюро Арнольда Тарасенку і нават... загадчыцу акадэмічнага музею старажытнабеларускай культуры Вольгу Церашчатаву. Апошнюю за тое, што ў свой час дазволіла Бембелю расказаць пра сваю кнігу на семінары, да арганізацыі якога мела дачыненне.

Названая Алегава праца не была яго планавай у Інстытуце. Асноўнай яго тэмай, кандыдацкай дысертацыяй, была наступная: “Нацыянальнае і інтэрнацыянальнае ў мастацкай культуры. На матэрыялах мастацкай культуры БССР”. Выкананая Алегам гэтая яго планавая праца была рэкамендаваная да абароны амаль дзесяць гадоў таму. Але пасля, як кажа Алег, блакіраваная гуманітарнай бюракратыяй. Інакш і не магло быць, паколькі ўсе разбуральнікі беларускай культуры пазналі сябе ў тэмпераментных, добра аргументаваных працах маладога навукоўца.

Даволі цікава Алег расказаў пра свае справы і асабліва пра Партыйны Тры- бунал у сваім новым дакуменце. Маю на ўвазе адкрыты ліст М. С. Гарбачову, дзеячам гуманітарнае культуры пад назваю “Некалькі словаў пра гуманітарныя канфлікты (На прыкладзе аднаго з іх)”.

Алег Бембель апавядае:

- Увайшоўшы ў раскошны кабінет, я ўбачыў стомленых старэчага ўзросту людзей (чалавек трыццаць, верагодна), якія сядзелі па абодва бакі доўгага стала і моўчкі, з выразнай недабразычлівасцю глядзелі на мяне. Мяне пасадзілі на вольнае месца ў адным канцы стала. Насупраць мяне, у другім канцы, сядзеў старшыня, як мне падалося спачатку, - мудры, кемлівы старац.

Даючы мне слова, пасля сваёй “інфармацыі”, нехта таварыш Дадонаў (былы функцыянер КПБ - рэд.) “параіў” мне:

- Будзьце лаканічным і засяроджаным у асноўным... на сваіх памылках. Грун- тоўна адказвайце на пытанні членаў Камітэту. Усё гэта ў выніку дыскусіі дазволіць падрабязна і аб’ектыўна высветліць справу.

- Я сказаў ім, - кажа Алег, - пра тры рэчы. Па-першае, пакаяўся, што адразу, пасля ўзнікнення канфлікту вакол выдання маёй кнігі, я не звярнуўся ў вышэй- шыя партыйныя органы, дзе можна было б знайсці выйсце, а пачаў прапаганда- ваць самавольна свой рукапіс, які яшчэ не зусім быў спелы. І вось, не ведаю як, інфармацыя пра яго трапіла ў Англію.

Па-другое, я запэўніў, што мая мэта - захаваць усё лепшае ў гуманітарнай спадчыне кожнага народу і перш за ўсё асноўную гуманітарную каштоўнасць, родную мову - цалкам супадае з духам перабудовы, што адбываецца цяпер у краіне пасля XXVII з’езду партыі.

Па-трэцяе, я выказаў гатоўнасць панесці любое партыйнае спагнанне, але ж заставацца ў шэрагах КПСС.

- Справа не ў канфліктнай сітуацыі з выдаўцамі, - сказаў член КПК нехта Іван Косаў. - Вы ўступілі ў канфлікт з ісцінай, з праўдаю, у якой жыве беларускі народ, беларуская мова. Мы ўчора размаўлялі з вамі: колькі было на Беларусі перад рэвалюцыяй Акадэміяў, Універсітэтаў, школаў і іншых установаў культуры? Калі б ён прааналізаваў усё гэта сумненна і аб’ектыўна, ён не збіраў бы падобную паклёпніцкую ману.

Ён уступіў у канфлікт з праўдай, са сваім родным беларускім народам і моваю. Ходзіць і збірае ўсякія пошласці і хлусню, што ходзяць пра беларускі народ і мову. І - без абагульнення і аналізу - пачаў раздаваць свой рукапіс. Гэта - самая сапраўдная антысавецкая, антынародная, антыбеларуская дзейнасць. Не месца яму ў партыі!

- Падтрымаць! - закрычала салідная дама з перапоўненымі лютай нянавісцю стальнымі вачыма.

- Іншых думак няма! - загулі астатнія ўдзельнікі “дыскусіі”.

- Вы сталі на шлях прамога паклёпніцтва. Вы паклёпнічаеце на Беларусь, - падаў голас старшыня.

- Падтрымаць! Іншых думак няма! - зноў усклікнула “дама”.

- Мы падтрымліваем рашэнне ЦК КП Беларусі, - закругліў старшыня. - Усё, вы свабодны.

- Бывайце здаровы! - развітаўся Алег.

- Ледзьве я паспеў зачыніць за сабою дзверы той залы, - кажа Алег, - як мяне дагнаў Аляксанр Дадонаў і запрасіў у свой кабінет.

- Усё гэта, Алег Андрэевіч, канечне, не значыць, - пачаў ён яшчэ ў калідоры гаворку, - што вас назаўсёды выкрэсліваюць з партыі. Вы яшчэ малады... Пака- жыце, што вы ўсвядомілі свае памылкі, тады праз пэўны час можна будзе раз- гледзець пытанне аб вашым прыёме ў партыю на агульных падставах. А потым... Калі вашыя паводзіны, праца, жыццё будуць бездакорныя ва ўсіх адносінах, - вам можа і будзе адноўлены партыйны стаж з таго часу, калі вы першы раз уступілі ў партыю. А ў нас. таксама ёсць нервы... Вось вы бачылі, як плакала жанчына, калі ёй адмовілі ў апеляцыі. Нам усё гэта таксама нялёгка, мы таксама жывыя людзі... Усяго вам добрага... Ага, праз пяць хвілінаў адчыняць буфет. Перакусіце там, адзначце пропуск, толькі не пратэрмінуйце яго, як учора, каб і вам і нам не рабілі больш заўвагаў. Гэта памяшканне рэжымнае, і парадкі тут строгія...

Паведаміўшы М. Гарбачову пра абмеркаванне яго “асабовай справы” у КПК, што складае цяпер ужо чатыры тамы (320 стар. рукапіс кнігі разам з пасляслоўем Уладзіміра Караткевіча на 22 стар., апроч таго, станоўчыя водгукі вучоных М. Ганчарыка і Ул. Конана, шматлікія разносныя “рэцэнзіі”), Алег кажа ў сваім “Адкрытым лісце”:

- Кнігу “Роднае слова і маральна-эстэтычны прагрэс” мяне прымусіў напісаць глыбокі непакой за стан беларускай мовы ў цяперашняй Беларусі... У меру маіх сілаў імкнуўся не адступаць ад прынцыпаў поўнай праўды і галоснасці, якая, паводле “Правды”, з’яўляецца “мячом, што гоіць раны”.

- Уявіце, што чалавек, які прыехаў у сталіцу Расіі, амаль нідзе не чуе рускай гаворкі... Як у такой сітуацыі адчуваў бы сябе рускі чалавек?.. Любы з вас?.. Альбо, скажам, Лермантаў?.. Герцэн?.. Маршал Жукаў?..

“Кожны чалавек адчувае сябе асабіста прыніжаным і абражаным, калі прыніжаны і абражаны яго народ”. Гэтыя словы Шэварднадзе на юбілейнай сесіі ААН дакладна адлюстроўваюць аб’ектыўную сітуацыю і мой унутраны стан, якія штурхнулі мяне напісаць “Роднае слова.”

Алег прапапануе Маскве “даць санкцыю” мясцовым уладам на выданне ў Беларусі яго кнігі. Гэта, кажа ён, будзе не толькі высокамаральна, але і палітычна мэтазгодна. Гэта азначала б, што:

1) Масква на справе падтрымлівае нармальнае развіццё нацыянальных культу- раў, у т. л. і беларускай - самай уразлівай у плане яе русіфікацыі;

2) Масква рашуча выкарчоўвае памылкі і перакосы мясцовай бюракратыі даперабудовачных часоў;

3) гэта азначала б санкцыю кіраўнікам рэспублікі на кардынальную перабудо- ву гуманітарнай сферы з тым, каб ёю кіравалі людзі, якія сапраўды з’яўляюцца стваральнікамі і носьбітамі гуманітарных каштоўнасцяў беларускага народу.

- Факт публікацыі нашых кніг за мяжою (у тым ліку і прысвечаных балю- чым пытанням) - з’ява вельмі станоўчая. Гэта дае іншым народам аб’ектыўную інфармацыю пра нашае жыццё... А інфармацыя пра нашыя крытычныя, балю- чыя кропкі... калі яна зробіцца аб’ектам пільнай увагі не толькі сяброў, але і недобразычліўцаў, заахвоціць і нас саміх паскораным тэмпам выпраўляць сітуацыю там, дзе гэта неабходна.

- Вядома, ажыццяўляць міжнародныя публікацыі пажадана паводле правілаў, што дзейнічаюць у цывілізаваным свеце, г. зн., перш за ўсё са згоды аўтара. У выпадку з маёй кнігаю, - кажа Алег, - гэтае правіла было парушана. Аднак дра- матызаваць сітуацыю няма ніякай неабходнасці: сакрэтнай інфармацыі ў маім рукапісе не было, яна ў цэлым дае даволі поўную і аб’ектыўную карціну найбольш запушчаных праблемаў развіцця беларускай культуры.

Вельмі наіўны Алег марыць:

- І, як кажуць, “нет худа без добра”: факт парушэння маіх аўтарскіх правоў, магчыма, паскорыць выпраўленне гуманітарнай сітуацыі ў Беларусі і вакол яе (у сістэме ЮНЕСКА, у сістэме міжнароднай інфармацыі і г. д.) на лепшае. Гэта дасць магутны зарад энергіі “чалавечаму фактару” нашай рэспублікі, а на міжнароднай арэне будзе садзейнічаць умацаванню гуманітарнага аўтарытэту СССР і КПСС.

Вось ужо сапраўды страціў Алег усякую рэальную меру. Так і хочацца ска- заць: “Veni, vidi, vici”, каб не горкі для яго вынік у Белакаменай. Вядома, такога “дабра” ад таго “худа” не будзе, як марыць Алег. Але ж дзякуй яму і за тое, што ён зрабіў. Кожны змагаецца даступнымі яму сродкамі.

Апроч гэтай манілаўшчыны, Алег яшчэ і ўнёс прапанову: пры усіх творчых саюзах, таварыствах, аб’яднаннях, фондах “пры ўдзеле Аддзелу культуры ЦК КПСС (ха-ха-ха! - М. Д.) і Міністэрства культуры (!?) стварыць Камітэт гуманітарнага кантролю (??) у якасці вярхоўнага арбітра ў вырашэнні “гуманітарных канфліктаў”...

7 студзеня 1987 году. Яшчэ некалькі словаў пра ўчарашні Алегаў візіт. Як звычайна, ён пакінуў некалькі сваіх новых твораў:

1. “Перастройка душы і розуму. Слугам народаў - да праблемы новага палітычнага і гуманітарнага мысленьня”.

2. “Жыцьцё (Рэха Саламона і Дастаеўскага)”. Нешта накшталт навагодняга віншавання.

3. “Малітва аб адраджэнні Бацькаўшчыны.

У бязьверснасьці амярцьвелай,

Хрысьце, доля наша сплыла

дай нам немачы - Русі Белай - сьвечкай быць Твайго Сьвятла.”

4. “Грэх.

Хай зафыркаюць фарысеі!..

Не забойся душу загубіць,

Цераз літару пераступіць - Калі грэх твой ільдзінку сагрэе.”

“Малітва...” напісалася, як выказаўся Алег, вось у гэты побыт у Маскве, але ж у загорскіх мурох (ён не мог не паехаць пакланіцца ім).

“Грэх” - гэта радкі з вершу, што быў некалі надрукаваны ў “ЛіМе”. У апошнім радку пры друкаванні Алесь Жук слова “ільдзінку” памяняў на “душу”. Так, сказаў, будзе больш зразумела чытачу.

Гэтым казусам Алег хацеў супакоіць Галю з няпрошанай чужой “праўкаю” яе верша. Кажа, куплю кнігу і папрашу, каб Галя сваёй рукою выправіла назад. “Так, дарэчы, я рабіў са сваімі “душой”-“ільдзінкай”, - кажа Алег, - так мне неяк, і не толькі мне Пімен Панчанка ледзь не нанава ў сваёй новай кнізе перапісаў сапсаваны ў цэнзуры верш пра родную мову.

А Галя так і не дакранулася больш да кнігі сваіх дэбютаў...

9 студзеня 1987 году. Нібы працягам папярэдняга запісу ўспрымаецца мне сённяшні “ЛіМ”. На другой яго старонцы традыцыйна пачэснае месца дробнай інфармацыі (?) займаюць вершы Пімена Панчанкі з ягоным сезонна актуальным партрэтам. Кінуўся ў вочы верш “Беларуская мова”. Твор з тых самых, што яшчэ ўчора цэнзура бязлітасна прэпаравала, выкідала, ампутавала.

Апяваючы гэту “старажытнейшую, самую славянскую. вобразную, вольную, пявучую” мову, аўтар з крывавым болем выкрывае тых, хто “адракаецца цяпер” ад яе. “Пакаленнем прагавітых халуёў” называе дзядзька Пімен такіх людзей. Паэт бескампрамісны ў сваёй нянавісці да сённяшніх “вялікадзяржаўнікаў, што разбэшчваюць вялікі [...] народ хлуснёй, лянотай, крадзяжом, што пасылаюць дзяцей у школы з іншай моваю”.

“Я хацеў, нашчадкі, вас праклясці,

Ды люблю сваю зямлю... і не магу”

Так завяршае народны паэт, паэт-патрыёт свой гнеўны зварот да “пакалення халуёў”, выхаванага пануючымі абставінамі.

У Панчанкаўскім творы ёсць глыбокія і нечаканыя падтэксты. І шмат іх тут! Перш за ўсё варта адзначыць два.

Шматзначным, на маю думку, з’яўляецца апошняе двухрадкоўе. Адно з гэтых значэнняў: аўтар не пракляў пакаленне адшчапенцаў, але ж і не дараваў яму здрады ягонай; ён яшчэ, адчуваем, спадзяецца, што яно выправіцца. Ну, дай Бог! А калі гэтая апошняя надзея не спраўдзіцца? Тады, як вынікае з іншага, хоць здавалася б, глыбока зашыфраванага, але ж усё-такі зыркім вокам бачнага, - вайна. Вайна супраць “сваіх” падонкаў! Вайна супраць іх натхніцеляў!

Гэты драматычна рашучы сродак, выказаны ў двух нягучных нібыта, апавя- дальных радках аўтар прыхаваў у самой сярэдзіне свайго вершу, зрабіўшы якраз іх такім чынам сэрцам свайго забалелага паэтычнага “я”.

Паглядзім уважліва на гэтыя радкі:

Пра народ мой церпялівы, працавіты Помняць партызанскія лясы.

Паспрабуй зняць з гэтых радкоў сэнс, магчыма, вымушанага абвяшчэння апош- няй вайны за родную мову і яны зусім не патрэбныя ў кантэксце твору. Не за- будзем і пра сімвалічнае шматкроп’е, што ўспрымаецца тут як сотня клічнікаў!

Калі ўжо казаць пра гэты “ЛіМ”, дык тут і на першай старонцы не палас- ны фотаздымак, як заўсёды, а дыялог Васіля Быкава з чытачамі, які адбыўся напярэдадні новага году ў галоўнай рэспубліканскай бібліятэцы.

Сярод іншых пытанняў В. Быкаў атрымаў і такое: “У чым прычына, што беларуская літаратура дрэнна чытаецца?”

- У гэтым шмат хто вінаваты, - кажа пісьменнік. - Прычынаў тут многа, прычынаў рознага характару. Тут і аб’ектыўныя прычыны, якія выкліканыя не- дальнабачнай палітыкай з боку кіраўніцтва, прычыны, якія ўзніклі самі па сабе, спантанна ў выніку пэўных адносінаў шырокіх народных мас да свае культуры. Прычыны таксама ў пэўнай частцы інтэлігенцыі, якая мяркуе, што значна падыме свой культурны ўзровень, калі адмовіцца ад нацыянальнай спадчыны. Але адмова ад спадчыны, ад каранёў ніколі і нікому не прыносіла карысці. Я ўжо не кажу пра маральны аспект гэтай з’явы.

В. Быкаў прызнаў віну і за пісьменнікамі, якія ў апошнія дзесяцігоддзі не далі сапраўдных твораў: “Мы ўсё ілюстравалі, падхоплівалі “пачыны” і пляскалі ў ладкі там, дзе трэба было цвяроза азірнуцца і ацаніць па вартасці шмат якія праблемы.”

У гэтым нумары ёсць таксама варты ўвагі рэпартаж з V з’езду Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры.

Даўно вядома, што на Беларусі з помнікамі гісторыі размаўляюць з дапамогаю ўзрыўчаткі. Калі ўжо сорамна стала ад усяго свету, пачалі нібыта варушыцца: браць на ўлік тое, што самі ж не паспелі разбурыць. У канцы 1970-х гадоў было выраблена каля 2 тысячаў ахоўных знакаў коштам да 90 тысячаў рублёў. І што ж? Дагэтуль палова іх не прымацавана да аб’ектаў, значная частка наогул загінула. Гэта так з элементарнай арганізацыяй аховы. Ну і як захоўваюцца каштоўныя помнікі народу? Калі ласка:

У вёсцы Кунцавічы Ашмянскага раёну па дамоўленасці з мясцовымі органамі ўлады была разабраная і перанесеная на прыватны двор царква XVIII стагоддзя, з якой тут пабудавалі жылы аднасямейны дом.

У вёсцы Беніца быў самы значны помнік архітэктуры Маладзечаншчыны - сабор 1704 году. Пачалася ў 1982 годзе яго рэстаўрацыя за кошт кааператыўных сродкаў. Хутка рэспубліканская пракуратура спыніла ўсе работы і “як незаконныя” прапанавала гэтыя грошы накіраваць на хлявы для жывёлы.

У адпаведнасці з рашэннем Лагойскага райвыканкаму ў 1980 годзе ў вёсцы Ізбішча была знесеная старажытная царква. Пракуратура Мінскай вобласці палічыла гэтае варварства законным!

У Шклове вось-вось разбурыцца унікальная ратуша.

Злачынна разбураная ў Гродне “Фара Вітаўта” XVI стагоддзя.

У аварыйным стане знаходзіцца Андрэеўскі сабор XVIII стагоддзя ў Сло- німе.

Шмат помнікаў гіне ад пажараў, асабліва драўляныя. Зусім нядаўна згарэлі цэрквы ў вёсках Альшаны Столінскага, Цімкавічы Валожынскага, Загор’е- Сенненскай Навагрудскага, Чарнаўчыцы Брэсцкага раёнаў і інш. А ў іх жа захоўвалася мноства каштоўнейшых помнікаў са срэбра, старадрукі, жывапіс, скульптура, тканіна.

Карацей, у рэспубліцы на сённяшні дзень больш 8 тысячаў каштоўных архітэктурных помнікаў гісторыі і культуры - аб’екты аварыйныя. Іх неабходна тэрмінова ратаваць, хаця б пакуль закансерваваць.

У сувязі з усім гэтым незразумелая пазіцыя дзяржаўных органаў. Яны, па- першае, не толькі дапусцілі да разбурэння многія помнікі, не караюць тых, хто іх разбурае, але ж нават даюць дазвол на іх знос і знішчэнне. Органам улады спатрэбіўся не малы спрыт у гэтай справе, каб нават у друку, у тым ліку і т. зв. цэнтральным, іх ролю вызначылі аж такім ганаровым эпітэтам: “асноўныя ініцыятары знішчэння помнікаў гісторыі і культуры”!!!

Таму не дзіўна, што “выдзеленыя” пад націскам грамадскасці сродкі на рэстаўрацыю і рамонт выкарыстоўваюцца вельмі кепска, не прафесійна, альбо зусім не выкарыстоўваюцца. Кожны год “застаецца” 150-200 тысячаў рублёў. А за пяць, за дзесяць гадоў? Мільёны рублёў, спецыяльна выдзеленых на гэтую святую справу, замарозілі! У тым ліку 100 тысячаў рублёў, сабраных на Мірскі замак, 35 - на Мсціслаўскі касцёл.

А бывае нават і так. Дадуць тысячы рублёў толькі на складанне праектнай дакументацыі на рэстаўрацыю гістарычных будынкаў, і пакуль робяцца гэты праекты, будынкі знікаюць з твару зямлі - “зносяцца” органамі ўлады. Так было, напрыклад, у Гродне па вуліцы К. Маркса.

Як бачым, яшчэ далёка не мінуліся чорныя часы, калі нашая культура свядома знішчаецца! А дзе больш у свеце знойдзеш прыклад, каб дзяржава наладжвала канкурэнцыю з рэлігійнымі установамі ці помнікамі. А “ў нас” гэта паўсюдна! Нярэдка ў анекдатычных формах.

Студэнт Мінскага інстытуту культуры Т. Зяленскі піша ў “ЛіМе” пра адзін такі выпадак у Гродне. На Гродзенскім фарным касцёле нейкім цудам захаваўся старажытны гадзіннік, які з боем і дагэтуль мілагучна адлічваў час, пакуль языкі яго званоў не абкруцілі анучамі, каб не сарамаціць савецкі электронны гадзіннік з боем, што быў пастаўлены на Доме сувязі! Але ж, як Т. Зяленскі піша (пара- дуемся разам з ім!): “Ды нядоўга “кукарэкаў” электронны “пеўнік”. Бо “Made in USSR”! Мабыць, ад зайздрасці і зацятай злосці нью-Кулібіны не аднавілі бой таго, старажытнага гадзінніка...

У нас на Беларусі склалася так, што пераважная большасць найкаштоўнейшых помнікаў - гэта помнікі рэлігійныя. Але ж чаму ў такім выпадку на розныя імпрэзы прысвечаны ахове і выкарыстанню гэтай вялікай спадчыны, не запра- шаюць духоўных асобаў, якія маюць непасрэднае дачыненне да такіх помнікаў! У рэлігійных абшчынах БССР цяпер звыш 32 тысячаў каштоўнасцяў. 6 тысячаў з іх маюць музейнае значэнне, астатнія - культурнае.

14 студзеня 1987 году. Палеміка, што вядзецца ў “ЛіМе” пра беларускасць беларусаў, дайшла не толькі да замежжа. Яна ўжо напалохала і Белакаменую. Адтуль, “з самае высокае інстанцыі”, прыляцелі... рэвізоры. Ды не Гогалеўскія, а сапраўдныя, з шырокімі паўнамоцтвамі. Афіцыйна іх місія вызначаецца, як выву- чэнне інтэрнацыянальнага выхавання творчай інтэлігенцыі ў рэспубліцы. У “нізы” пакуль не спускаюцца, наладзілі допыт адпаведных функцыянераў ЦК КПБ.

Госці перад усім пацікавіліся, як часта і ў якім “аспекце” ставілася і абмяр- коўвалася гэта пытанне на з’ездах, пленумах, канферэнцыях, сходах партыйнага і савецкага актыву, на “нізах”, якія ёсць “адхіленні” і як яны “пераадольваюцца”.

Асабліва прывабілі мастацкая літаратура, драматургія, часопісы, газеты і... спісы “кадраў”! Уважліва ўглядаюцца ў графы “нацыянальнае паходжанне”, “партый- насць”, ды вывучаюць “ідэалагічную загартоўку”.

Сярод іншага, ужо прачыталі Быкаўскі “Кар’ер”. Вядома, будуць чытаць ўсе “ЛіМы”, пачынаючы, прынамсі, з таго, Тарасаўскага. Можа, той даўгавата шукаць будуць, дык няхай вывучаюць апошні, пра які я толькі-толькі пісаў: дыялог з В. Быкавым; публікацыю П. Панчанкі, артыкул Любы Тарасюк: шмат чаго іншага.

Непасрэднай прычынаю налёту на Мінск маскоўскіх візіцёраў былі лісты прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, у якіх перад ЦК КПСС пастаўлена нямала нашых балючых пытанняў.

Каб камісія не паддалася чарам “нашых” “інтэрнацыяналістаў”, дык яна магла б сапраўды паспрыяць нам у нечым. Аднак ёсць небяспека, што яна трапіць у савелпаўласкі палон і будзе цалкам “інтэрнацыяналізаваная”.

24 студзеня 1987году. Чатыры гады таму, мабыць, дзякуючы намаганням сяброў, я быў на VI-м з’ездзе Саюзу журналістаў БССР выбраны членам Праўлення. На працягу ўсёй кадэнцыі мае функцыі зводзіліся ў асноўным толькі да фармальнага ўдзелу ў пленумах Праўлення. А іх было зусім-зусім мала. Можа, якіх-небудзь два ці тры, не лічачы першага, пасляз’ездаўскага, і сённяшняга, перадз’ездаўскага.

Георгій (Загародні, адказны сакратар СЖ БССР - рэд.) спецыяльна прасіў, каб я прыйшоў, бо чакаецца, як ён сказаў, кворумны крызіс. Пленум гэты патрэбен быў больш Савелію Паўлаву, чым справе: “перавыбраць” старшыню праўлення. “Перавыбралі”. Замест Аркадзя Тоўсціка - Івана Макаловіча. Апошні змяніў нядаўна першага і ў крэсле рэдактара газеты “Звязда”. А ў Маскве ж узначальвае Саюз журналістаў рэдактар “Правды”. Значыць, паводле савецкага капылу і ў Мінску павінна быць гэтак.

Пасля свайго “выбрання” новы старшыня пайшоў на трыбуну і прачытаў тэзісы справаздачнага дакладу чарговаму з’езду. Чым не ілюстрацыя савецкай дэмакратыі? Дакладчык-старшыня падрыхтаваў гэтыя разгорнутыя тэзісы яшчэ і не будучы ні старшынёю, ні дакладчыкам. Якая ўпэўненасць у партыйных функцыянераў, што іх форма дэмакратыі безадказная!

Тэзісы зачытваў I. Макаловіч па-руску. Значыць, і даклад на з’ездзе беларускіх журналістаў загучыць праз тыдзень па-руску. Гэта таксама факт для той “прымірэнчай” камісіі. Але ж яна такімі матэрыяламі і не цікавілася. Тое, што яна назбірала тут для сваёй інстанцыі, было старанна адрэдагавана. Кажуць, што даведка “камісіі” тройчы перадрукоўвалася ў ЦК КПБ пасля паўлаўскай, канчатковай, рэдакцыі (!).

31 студзеня 1987 году. На журналісцкі з’езд патраціў з дарогаю туды і назад усяго каля трох гадзінаў. Прысутнічаў у якасці вольнага слухача толькі да пер­шага перапынку. Сапраўды панавала там руская мова. На ёй, збіваючыся часам на беларускую, чытаў I. Макаловіч цэлую гадзіну “свой” даклад. З вельмі моцным беларускім акцэнтам прачытаў па-руску З. Бяспалы даклад рэвізійнай камісіі. Рускае “средства”, напрыклад, у яго вымаўленні прагучала як “срацтва”.

Пасяджэнне вёў Зінін на адзінай даступнай яму мове - рускай. Пераваж- ная большасць прамоваў - таксам на гэтай мове. Не здрадзіў гэтай чужой нам традыцыі і сакратар ЦК КПБ “беларус” Барташэвіч. Усё гэта, адчуваецца, рэжысура Паўлава. Дакладчык сам наўрад ці дадумаўся б зрабіць выпад у адрас “ЛіМа”

і яго рэдактара Анатоля Вярцінскага. На ўсе сто працэнтаў я ўпэўнены, што гэта Паўлаў упісаў у даклад сваю “думку”, што “А. Вярцінскі дапусціў у “ЛіМе” аднабаковую дыскусію па мове, у рамках якой публікуюцца розныя няспелыя матэрыялы. У перадапошнім нумары, напрыклад, быў змешчаны артыкул Л. Та- расюк, у якім яна груба сказіла ленінскія палажэнні аб нацыянальным пытанні і нацыянальных мовах”.

Гэта ўсе зразумелі як паўлаўскі вокрык “спыніць дыскусію”! “Карыстайцеся мовай інтэрнацыянальных зносінаў”! Люба Тарасюк, дарэчы, нефальшавала “ленінскія палажэнні”, яна іх добрасумленна выпісала з “першакрыніцаў” і ўзяла ў двухкоссе.

Дурні-дурні, не чакайце ніякай адлігі! Жывіце сабе чужынцамі на сваёй Бацькаўшчыне! Прынамсі, пакуль будзе доўжыцца панаванне паўлавых!

2 лютага 1987 году. У кабінеце С. Андраюка сёння мне прэзентавалі сігнальны экземпляр “Кола дзён’87” - як яго заснавальніку. Раіса Хмялеўская так і сказала галоўнаму: “Аддавайце гэты сігнал Міхаілу Фёдаравічу. Гэта ж яго дзецішча”.

Не аспрэчваю. Маё! Я доўга марыў пра беларускі каляндар, пакуль не атрымаў разам з дырэктарскай пасадаю і магчымасць рэалізаваць гэтую сваю мару. Любая Вера Сямёнаўна, хоць ведала пра неймаверныя цяжкасці, што яе чакаюць з гэтым выданнем, усё-такі, з задавальненнем, узяла яго ў план сваёй рэдакцыі. Вельмі хутка знайшліся і энтузіясты-складальнікі. Адзін з іх - Міхась Чарняўскі - якраз быў у рэдакцыі крытыкі і літаратуразнаўства, калі я выказваў Веры Палтаран і ўсім прысутным у яе свой боль з прычыны адсутнасці ў нас нацыянальнага ка- лендара. Адразу там мы і дамовіліся, што Міхась складальніцкі клопат возьме на сябе. Ён пасля “прыцягнуў” да справы яшчэ і іншых выдатных беларусазнаўцаў

- Івана Саламевіча і Генадзя Каханоўскага. У першага з іх беларускія календары нават з’яўляюцца адным з хобі.

Мы ведалі, што універсальны каляндар нам не дазволяць рабіць, скажуць: “не ваш профіль!” Таму адразу мы і абмежавалі яго рамкамі падзеяў літаратурна- мастацкіх. Паказалі гэта і ў яго назве: “Кола дзён. Беларускі літаратурна-мастацкі каляндар.”

I вось ён, доўгачаканы, у маіх руках! Я цешуся ім, аднак, і добра бачу яго недахопы і заганы. А яны ад яго падцэнзурнасці. На календарных старонках не дазволілі нават успомніць пра Алеся Гаруна, чыё стагоддзе споўніцца 11 сакавіка. Паводле ўмоваў падцэнзурнасці мы вымушаныя былі сваё нацыянальнае, агуль- началавечае раствараць ва ўсякай бязглуздзіцы.

Баюся, што і такі каляндар хутка заглухне. Мне ўжо сёння рэдакцыя скардзілася, што ёй не падсілу цягнуць гэтае выданне, патрэбна, маўляў, спецыяльная рэдакцыя толькі каляндара ці каляндароў. З выхадам на пенсію Веры Палтаран яны там сапраўды могуць адмовіцца ад яго. Вось табе і нацыянальныя інтарэсы! Толькі намаганнямі энтузіястаў-патрыётаў можна нешта “выбіваць” для сваёй культуры. А хіба нельга паставіць гэта на дзяржаўную аснову?!

9 лютага 1987 году. Мікола Купава напісаў ліст “ЦК КПБ, МГК КПБ, Саюзу мастакоў БССР, Дзяржкамвыду БССР, Выдавецтву “Юнацтва”.

У ім ён абараняе афіцыйна асуджанае яго афармленне дзіцячай кніжкі “Сіняя світа налева пашыта” (бел. дзіцячая казка), якую выпусціла “Юнацтва”.

Змест абвінавачвання: быццам бы Мікола намаляваў там “нацыянальныя сцягі”. Такім менавіта чынам да яго ўжо не раз прыдзіраліся.

Напрыклад, праводзілася “разбіральніцтва” яго афармлення кнігі Л. Мірачыцка- га “Беларуска-чэхаславацкія культурныя сувязі” (Выдавецтва “Навука і тэхніка”). Там, у застаўцы да гістарычнага раздзелу пра сувязі ў старажытныя часы, мастак выкарыстаў гістарычныя герб Чэхіі, Славакіі і Вялікага Княства Літоўскага. Тады Мікола як мог даводзіў сваім “апанентам”, што з “Пагоняю” беларускі народ жыў на працягу стагоддзяў, што перамаляваў ён яго са “Статуту Вялікага Княства Літоўскага”, выдадзенага ў 1588 г., што паводле Густынскага летапісу 1278 г.“Пагоня” тлумачыцца так: “...человек на кони з мечом, а то знаменуючы через той герб пана дорослого, хто мог бы боронити мечом отчизны своее”.

А ўзяць валтузню вакол Міколавага ілюстравання М. Арочкі “Крэва” - пра гістарычныя падзеі на Беларусі ў канцы 14 ст.! А змяшчэнне ім у “Творах” Цёткі (1976 г.) факсімільнай рэпрадукцыі лістоўкі з рэвалюцыйным вершам паэтэсы “Хрэст на свабоду”, што была надрукаваная ў дні першай рускай рэвалюцыі. Значыцца, не толькі ў Купававым малярстве бачаць некаторыя крамолу. Яна ім бачыцца і ў пэндзлі мастакоў 1903-05 гг.

Адносна апошняе буры Мікола тлумачыць: сцягоў там няма; ёсць вайсковыя харугвы і вымпелы на шпілях архітэктурных збудаванняў, у каларыстыцы якіх ужытыя традыцыйныя для беларускага і наогул славянскага народнага мастацт- ва (асабліва ткацтва, адзення) белы і чырвоны кодеры, а таксама выявы сонца, мядзведзя.

Мікола вымушана называе нават старыя друкаваныя крыніцы, якімі ён карыстаўся. Гэта іканаграфічны матэрыял з крыніцаў 16-18 ст.ст.: дрэварыты з “Хронікі польскай” М. Бельскага, жывапісны твор XVI ст. “Бітва пад Оршай”, гравюра “Сустрэча маскоўскіх паслоў у Гродне” 1568 г.

Мікола пытае: “Дык што ж, заканамерны зварот мастака да рэальнага гістарычнага дакументальнага матэрыялу, апора на гістарычныя вытокі з’яўляецца праявай “нацыяналізму”?

Са свайго боку Мікола таксама абвінавачвае: беспакаральныя праявы шавінізму, калі б’юць хуліганы школьнікаў за беларускую мову, за народную песню - “Тра- ецкае прадмесце, 1986 г.), праявы касмапалітызму і сіянізму.

Аднак мікола апусціўся і да абвінавачванння іншага парадку:

1. Што напрыклад значаць тыя самыя “касмапалітызм і сіянізм”?

2. А “агрэсіўны уплыў заходняй культуры” на “значную частку моладзі, каторая не ахопленая беларускай культурай”?

3. Альбо: “У дыскатэках, напрыклад, ды і не толькі ў іх, нахабна прапаганду- ецца амерыканская, ангельская музыка і такія ж танцы”?

4. “Нашэсьце імпартных джынсаў, шапак, куртак, сумак з сумнеўнымі надпісамі на замежных мовах, выявамі амерыканскіх сцягоў, арлоў і іншай заходняй сімволікай”?

Усё гэта, кажа Мікола Купава, “належным чынам не асуджаецца і для пэўнай часткі моладзі з’яўляецца нават прэстыжным.

“Я катэгарычна, - піша Мікола Купава, - адхіляю грубую фальсіфікацыю ў адносінах трактоўкі палітычнага характару, што распаўсюджваецца ў мой адрас”. Двума радкамі вышэй мастак заклікаў на дапамогу сабе Ф. Энгельса, ужыўшы яго выказванне: “Сапраўдныя нацыянальныя ідэі заўсёды з’яўляюцца інтэрнацыянальнымі” (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 33. С. 374).

10 лютага 1987 году. Сёння кульмінацыя абвешчанага Масквою на ўвесь Саюз Пушкінскага году - Дзень памяці А. С. Пушкіна, 150-я гадавіна з дня яго смерці. Асноўная імпрэза гэтай крыклівай кампаніі - урачысты вечар у маскоўскім Вялікім тэатры оперы і балету. Прысутнічала амаль усё Палітбюро ЦК КПСС на чале з М. Гарбачовым. I палілася зноў адсюль на ўсю імперыю бяскрайняя рака русафільства! Сцвярджаецца зноў і зноў “добраахвотнае” далучэнне “ўсіх народаў СССР” да “перадавой рускай культуры” праз засваенне перш за ўсё “неўміручай творчасці геніяльнага Пушкіна”.

Пад адзінай шаблоннай рэжысурай аналагічныя “мерапрыемствы”, як кропля вады падобныя на маскоўскую, адбыліся і ў сталіцах усіх больш-менш значных правінцыяў. Аналагічныя камплекты прэзідыумаў! Прамоўцаў і прамоваў! Нават прысутных удзельнікаў вечароў! Нават нумароў канцэртных праграмаў! Амаль не будуць, вядома, адрознівацца паміж сабою і юбілейныя справаздачы ў перыёдыцы ўсіх узроўняў. Таксама ж было і з “перадсвяточнымі” матэрыяламі!

Паглядзім, з якім размахам будуць святкавацца пасля гэтага юбілеі славу- тых прадстаўнікоў усіх астатніх “народаў СССР”. А многія ж з іх маюць сваіх Скарынаў, Чурлёнісаў і Руставелі, сваіх Шаўчэнкаў і Шолам-Алейхемаў. Зорак ніколечкі не меншых, чым Пушкін. I не толькі на сваім нацыянальным, але і на агульначалавечым небасхіле.

А Пушкін - ёсць Пушкін. Таленавіты афрыканец, які дакучліва, дзе трэба і не трэба, дэманструючы сваю “рускасць”, сапраўды высока ўзнёс і рускую паэзію, і рускае слова, і рускую мову.

Але ж не забывайма, што адначасна Пушкін паказаў сябе і махровым манархістам, і перакананым апалагетам крывавага расійскага каланіялізму, і за- цятым ворагам нацыянальна-вызваленчых рухаў і антыфеадальных рэвалюцыяў. Не толькі ў Расіі, але і ва ўсім свеце! Дастаткова прыгадаць яго адносіны да пугачоўскага паўстання ў Расіі, да г. зв. “польскага паўстання”, да Вялікай фран- цузскай рэвалюцыі...

Карацей кажучы, Пушкін сумленна адрабляў сваё жалаванне царадворца. Надта ж сумленна, калі ўлічыць, што ён меў толькі дробненькі прыдворны чын “двара яго імператарскай вялікасці камер-юнкер, тытулярны саветнік”.

Ён, нябога, так і не здолеў дапяцца да больш-менш прыстойнай службовай прыступкі. А гэта яго, перапоўненага рознымі комплексамі, не магло не выводзіць пастаянна і, нарэшце, не вывесці канчаткова з раўнавагі. Перад ім жа было даволі прыкладаў і не такой ужо абразлівай кар’еры паэтаў. Вунь Гаўрыла Дзяржавін выслужыўся ад радавога жаўнера да міністра. А Васіль Жукоўскі? - паўтурак, падкідыш і раптам... выхавальнік і сябар самога цэсаравіча! Дый шмат якія іншыя служылыя літаратары - не раўня камер-юнкеру.

I тым не менш, Пушкін да апошніх сваіх дзён заставаўся адданым цару і царызму - гэтым найрэакцыйнейшым сілам у тагачасным свеце.

Як ні дзіўна, апраўданне шматлікіх праяваў Пушкінскай рэакцыйнасці ўсё яшчэ шукаюць і праз 150 гадоў цяпер ужо... камуністы. Вось толькі што ўслед за Барысам Алейнікам я запісаў яго словы сказаныя ім на гэтай маскоўскай імпрэзе: “Бытуе ходкая формула: маўляў, паэт павінен быць ледзь не ў заўсёднай апазіцыі... Што ж датычыць Пушкіна, дык ён ніяк не мог быць у апазіцыі, паколькі за ім стаяў народ”.

Вось так! Ні больш, ні менш: ад імя рускага народу Пушкін паклёпнічаў на палякаў, што сплывалі тады крывёю ад рускіх вінтовак і штыкоў, ухваляў гэты крывавы разбой, заахвочваў цара на такія дзеі, ад імя таго самага народу ён абражаў геніяльнага Міцкевіча, здзекліва насміхаўся з выдатных дэпутатаў Канвенту - абаронцаў незалежнасці Польшчы.

Паслухаем Пушкіна (пра Міцкевіча):

“.чистый огонь небес Меняя как торгаш и песни лиры В собачий лай безумно обращая Печально слышим издали его И молим Бога, да прольет он кротость В (его) озлобленую душу

Яшчэ й моліцца! Моліцца, каб Бог сагнуў Міцкевічавы калені перад крывавым сусветным катам!

У варыянце, які лічыцца “белавым” варыянтам гэтага вершу (“Ён паміж намі жыў”), “свабодалюбец” Пушкін назваў вялікага Міцкевіча “врагом - [который] ядом стихи свои, в угоду черни буйной [...] наполняет”, “злобным поэтом” (“Из­дали до нас доходит голос злобного поэта.”).

О, як гэты раз’юшаны шавініст ненавідзеў непакорныя Расіі народы! Як ён марыў прыбраць іх пад скіпетр расейскага цара! Варта толькі пакараць і пакарыць “кичливых ляхов”, як ён абзываў гераічных палякаў, і “славянские ручьи сольются в русском море”. Еўропа супраць? Не бяда! Расія ўмее з ёю размаўляць:

“Вы грозны на словах - попробуйте на деле!

Иль старый богатырь, покойный на постеле Не в силах завинтить свой измаильский штык?

Иль русского царя уже бессильно слово?

Иль нам с Европой спорить ново?

Иль русский от побед отвык?

Иль мало нас?..

Так высылайте ж к нам, витии,

Своих озлобленных сынов:

Есть место им в полях Росии,

Среди нечуждых им гробов.

Наўрад ці нават самы рэакцыйны вершаплёт здольны на большы цынізм. I ніхто з абаронцаў гэтага “Чуда-юда” не мае права сказаць, што ён сапраўды не такі, што гэта выпадковыя радкі ў яго творчасці. Не, далёка не выпадко- выя! Выпадковымі можна лічыць у яго якраз такія думкі, якія мы называем дэмакратычнымі, свабодалюбівымі.

Той самы цынізм мы бачым і ў вершы “Бородинская годовщина” (дый хіба толькі ў ім?!):

Ступайте ж к нам: вас Русь зовёт!

Но знайте, прошеные гости!

Уж Польша вас не поведет:

Через ее шагнете кости!..

Гэты подленькі “твор” наскрозь прасякнуты сапраўдным Пушкінскім духам:

“Вновь наши вторглись знамена В проломы падшей вновь Варшавы.”

Гэта дух заваёўніка іншых народаў. Пушкін пляваў на думку прагрэсіўнага чалавецтва:

“Ваш бурный шум и хриплый крик Смутил ли русского владыку?..”

У гэтым вершы “Клеветникам России” аўтар палемізуе з членамі французскай палаты дэпутатаў Лафаетам, Магенам.

16 лютага 1987 году. У Маскве праходзіць цяпер так званы міжнародны фо­рум пад дэвізам “За бяз’ядзерны свет, за выжыванне чалавецтва”. Сёння з яго ўдзельнікамі ў Вялікім Крамлёўскім палацы сустрэўся М. С. Гарбачоў.

З месца падзеі вядзецца прамая тэлеперадача ў рамках “Iнтэрбачання”. На экране мільгаюць, а то і фіксуюцца на некаторы час твары дзеячаў розных галінаў навукі, культуры, эканомікі, розных рэлігійных веравызнанняў. Найбольш радуе і натхняе прысутнасць там вызваленага напярэдадні 1987 году з горкаўскай ссылкі акадэміка Андрэя Сахарава.

У выступлениях удзельнікаў не адчуваецца чужога дыктату. Дый ці можна навязаць чужыя думкі, чужую волю, скажам, выдатнаму пісьменніку сучаснасці Грэму Грыну? Дарэчы, гэтая невялічкая прамова прагучала ў Крамлі магутным набатам праўды аб прагрэсіўнай, міралюбівай ролі Каталіцкай Царквы ў сучасным свеце. Нельга не далучыцца ўсім сэрцам да шчырага пажадання гэтага вялікага грамадзяніна свету, каб, нарэшце, былі наладжаныя нармальныя адносіны паміж Савецкім Саюзам і Ватыканам. Звяртаючыся да Міхаіла Гарбачова, Грэм Грын выказаў сваю мару даведацца пра гэта яшчэ пры сваім жыцці. Улічваючы яго 82- гадовы ўзрост, трэба думаць, што ён дае М. Гарбачову няшмат часу на роздум.

Радасна было бачыць на самай ганаровай трыбуне СССР побач з іншымі таксама і праваслаўнага мітрапаліта з !ндыі Паўла Мара Грыгора.

Не паспеў яшчэ сабрацца ў Маскве гэты форум, як на Захадзе ўжо назвалі яго “прапагандысцкім”. Дай Бог, чым найбольш такой прапаганды - і на Усходзе і на Захадзе! А Захаду варта б больш прыхільна ставіцца да дзейнасці М. С. Гарбачова. Ну, прарочылі яму некалі ролю пераходнай, невыразнай фігуры, не здзейснілася гэтая варажба, дык трэба б сумленна і адкрыта прызнаць сваю, можа, нават за- праграмаваную недальнабачнасць. Час бы ўжо і пераацаніць свой былы скепсіс у адносінах да гэтага празорлівага дзеяча. Мы тут ужо гэта зрабілі...

27 лютага 1987 году. Валянцін Распуцін. Пажар (аповесць). 35 старонак (з 3-ай па 36-ую) у 7-ым нумары часопіса “Наш современник” за 1985 год. З фота- партрэтам 39х52 мм над тэкстам. Аб’ём 3,2 аркуша.

Заўтра-паслязаўтра пачну перакладаць гэты твор на беларускую мову. Раней, мабыць, трэба яшчэ раз перачытаць яго (першы раз я прачытаў хутка ж пасля апублікавання ў гэтым самым часопісе).

Пераклад заказаны мне выдавецтвам для чарговага выпуску альманаха “Братэр- ства”. З задавальненнем бяруся за гэтую працу. Гэта далёка не тая алілуйшчына, што ўсё яшчэ пануе ў літаратуры сацыялістычнага рэалізму. Гэта тое, што раз­ам з “Тужлівым дэтэктывам” Віктара Астаф’ева, “Плахаю” Чынгіза Айтматава і двума-трыма іншымі незвычайна дзёрзкімі, як для падцэнзурных, творамі, стала зачынам ачышчальнай буры ў падсавецкай літаратуры і нават ва ўсім нашым рэгламентаваным зверху жыцці. Гэта тое, што выклікала і сілкуе рэвалюцыйныя навацыі М. С. Гарбачова.

4 сакавіка 1987 году. Мой юбілей. Якраз у гэты дзень мне менш за ўсё хаце- лася б брацца за пяро. I сапраўды не дадумаўся б да такога, калі б у сённяш- няй “Литератуной газете” не наткнуўся на артыкул сімпатычнага мне Яўгенія Сідарава (пасля вось гэтай яго публікацыі ён адразу стаў менш сімпатычным: злёгку бурапеніць несімпатычнай мне артадаксальнасцю).

Артыкул названы словам “Вызваленне” і прысвечаны нядаўна надрукаванай паэме Аляксандра Твардоўскага “Па праву памяці” (“Знамя”, 1987, №2; “Новый мир”, 1987. №3).

Я. Сідараў робіць спробу разабраць ці пракаментаваць гэты знамянальны твор выдатнага паэта. Глыбіннага разбору, праўда, не атрымалася: каментарый - скорагаворка. Аднак гэтае выступление вельмі карыснае - яно дадаткова зверне ўвагу шматлікай колькасці чытачоў на чысты плач вялікага грамадзяніна.

Я. Сідараў і не мог не напісаць таго, што ён напісаў: яму пашчасціла чуць гэтую паэму вясною 1969 году ў рэдакцыі часопіса “Юность”. у аўтарскім (!) прачытанні. Гэты факт няправільна было б хаваць.

Асноўны раздзел паэмы - “Сын за бацьку не адказвае”. Назва - жывая цытата са Сталіна. З гэтай страшэннай сталінскаю формулаю я, на жаль, абазнаны яшчэ з маленства. Чаму “страшэннай” і чаму “на жаль”? Абстрактна беручы, яна быццам бы гучыць добра, нават адносна гуманна: з якое рацыі сын павінен адказваць за правіны бацькі? Але ж справа ў тым, што тая “формула” - не адцягнутая тэорыя. Яна нарадзілася ў вельмі канкрэтных умовах. Ва ўмовах крывавай савецкай рэчаіснасці Сталінскага пякельнага перыяду, калі, кажучы словамі незабыўнага Твардоўскага:

И за одной чертой закона Уже равняла всех судьба:

Сын кулака иль сын наркома,

Сын командира иль попа.

Клеймо с рожденья отмечало Младенца вражеских кровей.

И все, казалось, не хватало Стране клеймённых сыновей.

Гісторыя ведае, што той самы дэмагог Сталін, які нібыта хацеў суцешыць мільёны абяздоленых ім людзей, сказаўшы: “Сын за отца не отвечает - пять слов по счету, ровно пять”, - ён жа узброіў сваіх верных слуг-катаў і антытэзай, у якой ужо толькі ўсяго тры словы, ад чаго яна зусім не страчвае сваёй выразнасці: “Сын врага народа”. Вось што мае на ўвазе Аляксандр Твардоўскі, калі кажа, што “клеймо с рожденья отмечало младенца вражеских кровей.”

Юбілей, юбілей!..

12 сакавіка 1987 году. Мой цёзка М. Ф. Давыдчык прыкладна адначасна са мною “схапіў” інфаркт міякарда. Атрымаў таксама групу інваліднасці - на год. Цяпер патэлефанаваў, што яму ўрачы далі адтэрміноўку яшчэ на год - аж да лістапада гэтага году.

Цікавы чалавек і цікавы яго інфаркт. Я саромеўся б такога захворвання - за звады. Усё жыццё на некага піша, з некім канфліктуе. Сённяшні званок яго я “расшыфраваў”, як вяртанне да спыненага часовага хобі. Нешта, відаць, піша на Ул. Жарко і хоча падмацаваць аргументам нябожчыка Бечыка. Праўдзівей, самога Варлена выкарыстаць у якасці аргумента.

Вельмі няўклюдна здабываў ён у мяне патрэбную інфармацыю. Здаецца, я так

і чуў, як ён хуценька шрайбаў па паперы ўслед за маімі адказамі на яго дзіўныя, імгненныя, аддалена звязаныя паміж сабою пытанні.

- Ух, гэты Жарко, невук, яго і з “Во славу Родіны” выгналі, - чую “скаргу” свайго субяседніка.

- Ён і Бечыка крытыкаваў, - працягвае.

- А хіба толькі аднаго Бечыка ён крытыкаваў? - кажу я.

- Ну, не аднаго, але ж, бачыце, Бечыка. - Нешта тут не дагаварыў Давыдчык.

- Гэта ён яго за нейкі альманах распякаў? - хоча ўцягнуць мяне ў гаворку М.Ф.

- За той альманах мяне больш распякалі, і правільна, - кажу я. - Ні Андра- юк, ні Бечык там “не вінаватыя”. Толькі за кампанію ім даставалася, і яны гэта ведаюць.

- Але ж спагнанне ў Камітэце наклалі на Бечыка.

Я маўчу.

- Гэта за “Спадчыну”? - не адстае ад мяне эксвыдавец.

- У нас выдавалася тады, як і цяпер, нямала альманахаў, - кажу я, не на- зываючы тую “Спадчыну”. Ты не запісвай, Міхаіл, за мною. Усё роўна не схопіш гэтай справы. А выплюхнеш недзе які-небудзь скажоны фрагмент, дам непрыемнае табе абвяржэнне.

- Я не, я не пішу. Гэта ж было ў 83-м годзе? - не сціхае субяседнік...

А званіў быццам бы каб дазнацца пра маё здароўе...

Жывы, курылка!

28 сакавіка 1987 году. “Каму ўрок?” - так названы вялікі артыкул, надрука- ваны ўчора ў газеце “Известия”. Над артыкулам рубрыка “Вучыцца дэмакратыі”

- цяпер гэта наймаднейшы заклік савецкай прапаганды.

У згаданым артыкуле АЕжелев расказвае, як у Ленінградзе на Iсакіеўскай плошчы маладыя патрыёты баранілі ад зносу гарадскімі ўладамі стары будынак былой гасцініцы “Англетер”. Гэтая гісторыя вельмі нагадвае мінскую гісторыю абароны будынку першага баларускага тэатра на плошчы Свабоды.

1 там, і тут на юнакоў, што засланялі сабою дарагія народу муры, пусцілі бульдозеры. I там, і тут з воляю народу не палічыліся, будынкі паламалі. I там, і тут удзельнікаў мужнай, але, на жаль, бясплённай абароны ўлады абвінавацілі ў парушэнні савецкага заканадаўства (!).

Ёсць, аднак, і істотная розніца ў гэтых дзвюх падобных гісторыях: мінскіх адваж- ных патрыётаў дадаткова да ўсяго назвалі яшчэ і беларускімі нацыяналістамі і ўзялі на адпаведны ўлік, чаго не дапусцілі ў адносінах да іх ленінградскіх калегаў.

Заўважым, што такім абвінавачваннем закончваюцца любыя нашыя па- трыятычныя акцыі. Можна толькі пазайздросціць сімпатычным нам рускім на- цыяналістам, якія змагаюцца за сваю культуру, не баючыся палітычнага крыміналу. А нас пабралі на ўлік у КДБ.

P. S. Фасадная сцяна разбуранага мінскага будынку была аздобленая цікавым балконам, на кратах якога, здаецца, красавалася з шэсць прыгожа выкутых Пагоняў. Дзе яны? Няўжо выкінулі, як “нацыянальную атрыбутыку”?!

29 сакавіка 1987 году. Нядзеля, пасля дванаццаці гадзінаў. Працую над Распуцінскім “Пажарам” і скрозь адчыненыя дзверы ў суседні, наш агульны пакой адным вухам чую нейкую фальклорную тэлеперадачу. Чую словы таго, хто вядзе:

- У апошні час узнікла і паспяхова развіваецца новая цікавая з’ява ў мастацкай самадзейнасці - сямейныя ансамблі. Зараз мы вам пакажам адзін такі калектыў

з Літоўскай ССР.

- Ты паказаў бы з Кемераўскай вобласці! - кажу не без іроніі я, выходзячы, каб зірнуць на экран.

Убачыў з задавальненнем добра зладжаны музычны ансамбль і зусім быў ура- жаны вялізным танцавальным гуртам - сямейным. Гэта ўсё адна разгалінаваная сям’я - і музыкі, і танцоры. Мабыць, дзяды, бабкі, дзеці, унукі. Ды дваюрадныя, траюрадныя гэтай жа лініі. Ды мужы, жонкі, свёкры і свякрухі, цешчы і цесці. Дый іх сваякі! Бо гурт быў у сапраўднасці на добры дзесятак нармальных сем’яў.

Але ж не сам гэты факт нарадзіў гэты запіс. Яго, напэўна ж, не было б, каб не назойлівае прыставанне журналісткі да старой літоўкі з той “самадзейнасці”.

- А скажыце, калі было лепш спяваць, - цяпер ці раней, - дапытваецца не зусім разумная тэлежурналістка, пад “раней” маючы на ўвазе Літву самастойную, дасавецкую.

Кабета, яўна неўпапад, сказала, што “вядома, раней”. Гэта абразіла “журналістку”

- яна чакала (!?) пачуць ухвалу савецкаму рэжыму. I як толькі яна не касабочыла сваё правакацыйнае пытанне! I колькі прыкрых “збояў” мела, аж нарэшце нешта нібы “аптымістычнае” пачула ад беднай “падследнай” і пакінула яе.

Гэтую перадачу змяніла праграма “Мир и молодость”. Рэзалі слых грубыя, на мяжы “нецэнзуршчыны” словы, што зрываліся з экрану і напаўнялі кватэру. Давялося шчыльней прыкрыць дзверы.

2 красавіка 1987 году. Папа Рымскі Ян Павел II зноў у Лацінскай Амерыцы. Сёння ён - у Чылі! Піначэт, як вынікае з замежнай інфармацыі, падрыхтаваўся моцна, каб не дапусціць да непажаданых свайму рэжыму эксцэсаў. Што датычыцца усяленскага Архіпастыра, то ўвесь свет добра ведае яго намаганні ўнесці магутны ўклад у справу якраз разбурэння гэтага дэспатычнага рэжыму.

Каталіцкая Царква Чылі ўвесь час, як вядома, знаходзіцца ў апазіцыі да крывавай піначэтаўскай дыктатуры. У апошні час гэтыя адносіны яшчэ больш абвастрыліся. Ян Павел II ужо некалькі разоў недвухсэнсоўна падтрымаў антыпіначэтаўска настроены Чылійскі Епіскап.

Я шчыра ўздыхаю да Усявышняга ў інтэнцыі шчаслівага завяршэння гэтага небяспечнага Святога Паломніцтва. Божа, захавай на доўгія гады прысвечанае па- шырэнню Тваёй славы падзвіжніцкае жыццё святога Пантыфіката Яна Паўла II.

Газета “Известия” дае трывожную інфармацыю пра становішча ў Сант’яга на ўчарашні дзень, гэта значыць, напярэдадні візіту. Там адбываюцца антыпіначэтаўскія дэманстрацыі, мітынгі бяздомных. Сям-там успыхваюць сутычкі паміж паліцыяй і дэманстрантамі. Поўна арыштаваных! Карацей, атмасфера накаляецца.

3 красавіка 1987 году. Асноўная мая ўвага засяроджаная цяпер на Чылі.

Учора вечарам Цэнтральнае тэлебачанне паказала некалькі кадраў аб прыездзе

Свяцейшага ў сталіцу няшчаснай краіны і яго афіцыйнай (!) сустрэчы. Выгляд у Папы стомлены. А можа, Яго раздражняе Піначэт?

Сёння “Известия” далі ўжо значна большую інфармацыю пра гэту выдатную падзею. Прыкладна 1800 знакаў, альбо машынапісную старонку. Прытым змясцілі на першай паласе пад падвойнай рубрыкай - “Паведамленні з-за мяжы” і дадат- ковая - “Прэс-служба “Известий”.

Дарэчы, учора “з тэлетайпнай залы “Известий” надрукавалі ўсяго толькі да сарака словаў пад назваю “Дэманстрацыя бяздомных”.

У гэтай краіне, значыцца, Ян Павел II прабудзе аж шэсць дзён. Як паведам- ляюць, сустрэча яго “вылілася ў масавую антыдыктатурскую дэманстрацыю... як толькі Папа апынуўся ў саборы, на чылійцаў абрынулі ўсю магутнасць вадамётных гарматаў, быў прыменены слёзатачывы газ. Пачаліся арышты людзей...”

Гэта ж толькі пачатак! Наперадзе яшчэ цэлых пяць даўжэзных небяспечных дзён. Хачу быць там! Хачу быць побач! Хачу прадухіліць любую прыкрасць Вялікаму. Вачыма сваёй душы я ўжо выразна бачу гэтую спакутаваную краіну, тыя дарогі, дзе ён будзе, тыя храмы, якія яго прымуць. Бачу натоўпы, што яго акружаюць. Вось сярод іх я растваруся і буду ўсюды ў гэтым натоўпе, спераду і з бакоў яго! Буду над ім! Я стану на гэты час мільёнавокім вартавым!

4 красавіка 1987 году. Сённяшнія газеты, якія я атрымліваю, прадмет майго шчымлівага клопату “не заўважылі” (!). Ніводная ні радочка не дала!

Схадзіў у кіёск “Саюздруку”, можа, будзе свежая “Trybuna Ludu” - тыя камуністы пакуль яшчэ вымушаныя хоць рабіць прыстойны выгляд; прымушае, вядома, уласны народ. “Trybuna” заўчарашняя. Бяру і думаю, каб, галоўнае, не прапусціць наступныя нумары з падзеямі ў Чылі. У гэтым выпуску пра Чылі толькі адзін сказ: учора а 16-ай гадзіне papiez прыбыў у Сант’яга, пачынаючы гэтым самым другі этап візіту.

Вось і ўсё. Тут больш яшчэ і не маглі даць. Гэты сказ са сваім загалоўкам “Wizyta w Chile” падвярсталі пад 56-радковую інфармацыю з Мантэвідэа “Jan Pawel II w Urugwaju”. З яе вынікае, што яшчэ ў самалёце, па дарозе ў Мантэвідэа, Папа Рымскі перад прыстаўленымі да яго журналістамі сказаў, што Касцёлу не- абходна стаць на абарону правоў чалавека ў Чылі. Журналісты дазналіся і пра папскі намер сустрэцца ў Сант’яга з прадстаўнікамі палітычнай апазіцыі.

Непрыстойныя паводзіны савецкіх сродкаў масавай інфармацыі - змова маўчання - кампенсуецца замежнымі.

Лондан: Папа Рымскі сказаў журналістам (!), што Касцёл у Чылі павінен адыграць такую самую ролю, як і на Філіпінах; генерала Піначэта ён назваў дыктатарам.

Калі б Царква падтрымала Піначэта, дык гэта было б яе падзенне.

Папу папярэджвалі, каб не ехаў сюды, бо Піначэт захоча выкарыстаць гэта ў сваіх інтарэсах.

Папа сустрэўся з моладдзю на стадыёне, дзе не так даўно былі масавыя расстрэлы.

Піначэт пераконваў Папу, што Чылі - ахвяра міжнароднай змовы.

Вашынгтон: Учора ў час месы, якую цэлебраваў пад адкрытым небам у Сант’яга Папа Рымскі Ян Павел II, адбылася перастрэлка паліцыі з прысутнымі вернікамі. Ранена некалькі чалавек, у тым ліку два журналісты.

Папа не пацярпеў. Ён пакінуў парк у суправаджэнні моцнай аховы.

Зноў Лондан: Групы дэманстрантаў кідалі ў паліцэйскіх каменне. Паліцыя пусціла ў ход агнямёты, слёзацечныя газы. Газы падымаліся аж да трыбуны Яна Паўла II. Папа гаварыў пра дэмакратыю. “Гвалт - не ваш шлях, не шлях Чылі - настаў час прабачэння і прабачвання”, - казаў ён. Яго словы выклікалі бурныя воплескі, скандаванне антыпіначэтаўскіх шлягераў.

У бліжэйшы панядзелак Папа едзе ў Аргенціну.

Парыж: На стадыёне, дзе Папа Рымскі адпараўляў імшу, было паранена паліцыяй некалькі дзесяткаў чалавек.

Газета “Figaro” у артыкуле “Вузкі шлях” піша, што Святы Айцец паводзіць сябе ў Чылі спакойна і адважна, як у сваёй роднай Польшчы. Выступае за аб’яднанне народу. Гэта - адзін з самых рызыкоўных візітаў Яна Паўла II.

5 красавіка 1987 году. У газетах, што ідуць мне, - ні слова.

Парыж: Камуністы салідарызуюцца з Папаю. Папа прыняў левую апазіцыю. Папа асудзіў фізічныя катаванні. У час сутыкненняў насельніцтва з паліцыяй 267 чалавек было паранена. Учора Ян Павел II выляцеў у правінцыі.

Гэты візіт Папы прымеркаваны да 500-годдзя з часу евангелізацыі Амерыкі.

У Буэнас-Айрэсе для аховы Папы Рымскага мабілізавана 12 тысячаў палі- цэйскіх.

6 красавіка 1987 году. У ранішняй перадачы з Парыжу паведамлялася пра су- стрэчу Яна Паўла II “з прадстаўнікамі свету працы”, а таксама з дзеячамі Касцёлу. Святы Айцец цікавіўся асноўнымі праблемамі працоўных, жыццём іх сем’яў.

Некалькі здзівіла інфармацыя “Известий”: перададзена з Аргенціны, а даты- чыць выключна чылійскага этапу візіту Папы. На першай старонцы, называецца “Пралік дыктатара”. Маецца на ўвазе, што Піначэт спадзяваўся гэтым Візітам замацавацца, але не атрымалася. “Чылійцы не дазволілі Піначэту ператварыць паездку ў добра сыграны спектакль”, - гаворыць карэспандэнт В. Несцераў.

Ыфармацыя слабая. Шкада, што сёння не дастаў “Trybuny”.

8 красавіка 1987 году. Недзе апоўдні затэлефанаваў Толя Сідарэвіч, пацікавіўся, ці глядзеў я ўжо сённяшнюю “Лит. газ.” Быў здзіўлены, што яна яшчэ ляжыць у мяне ў паштовай скрынцы. “Там жа на сёмай старонцы, кажа, Рагойшавы артыкул пра Гаруна. Дзякаваць Богу, што ёсць у нас хоць Масква...”

Я зразумеў, што пад гэтай “падзякаю” мелася на ўвазе. 11 сакавіка было 100- годдзе з дня нараджэння Алеся Гаруна. У рэспубліцы “не заўважылі” гэтай падзеі. I вось Вячаслаў Рагойша прабіўся з ёю ў Маскву. I там, як бачым, зразумелі. Усё-такі сталічны кругагляд - не правінцыйны!

Вось з такім змешаным пачуццём бяру ў рукі паважаную газету. На той самай старонцы хораша завярстаны Рагойшаў артыкул “Лёс паэта”. Над ім, пад лінейку, надпіс: “Да 100-годдзя з дня нараджэння Алеся Гаруна”. Пад артыкулам, такса­ма ў чатыры калонкі, надрукавана некалькі Гаруновых вершаў у перакладзе на рускую мову - перакладчык Браніслаў Спрынчан. У цэлым публікацыя займае трэць “літгазетаўскай” немалой паласы.

Накінуўся, вядома, не на пераклады, якія тут іграюць, канечне ж, другарадную, дапаможную ролю, а на сам артыкул. Прачытаў на адным дыханні. Дарэчы, ён і напісаны - пераканаўча, з крыўдаю і болем за лёс выдатнага творцы.

Маладзец Вячаслаў! Шкада толькі, што “Лит.газ.” - не “Правда”. Каб гэта з’явілася на тых “дзяржаўных” старонках, дык гэта нашымі чыноўнымі правінцыяламі было б успрынята як рэабілітацыя Гаруна. А так давядзецца яшчэ некаторы час змагацца за яе. Што я і не спыняю рабіць. Дый не толькі я!

Цікавая паэзія Гаруна прадстаўлена трыма творамі. Усе тры дадзены тут безназоўнымі, хоць два з іх у аўтара маюць назвы. Гэта “Песня-звон”, “Паэту” і “... Хто сказаў: “і я з народам”. Вершу “Паэту” не пашанцавала найбольш: яго не толькі назвы пазбавілі, але ж і двух чатырохрадкоўяў. Зрабіўшы гэтыя заўвагі- назіранні, гледзячы на газету, я дастаў “Матчын дар”, каб пераканацца канчаткова, паглядзець на тое выкінутае і параўнаць пераклад з арыгіналам.

Вядома ж, адно з другім і нельга параўноўваць - пераклады надта штучныя, драўляныя, драцяныя, якія хочаш, толькі гэта не Гарун.

У вершы “Паэту” апусцілі першыя рыфмы:

Што кажаш мне, паэт, а праўдзе тэй, што будзе?

Мне сэрца кроіцца ад крыўды нашых дзён!

Я бачу й добра сам: ідуць да праўды людзі,

Расьцець яе жаўнер, і шырыцца загон.

Марудна, братачка! I покуль сонца ўзыйдзе,

Дык вочы выесьць нам салоная раса,

I покуль першы дзень людзкога шчасьця прыйдзе,

Мільёны сэрц праткне гароты злой каса.

Як бачым, адкінуты, можна лічыць, завершаны твор, сэнс усяго арыгінальнага вершу. Ды які сэнс! Тут такая сімволіка, якая пакуль яшчэ пасуе і да сённяшніх часоў з якога хочаш боку. Хочаш з матэрыяльнага, а хочаш з нацыянальнага. Хочаш у Азіі - Афрыцы, хочаш у Амерыцы - Еўропе. А хочаш, дык дапасуй і да эсэсэсэра з бэсэсэрай.

Хто ж гэта так “падкараціў”? Перакладчык ці публікатар?

Тым не менш, у цэлым я ўзрадаваны фактам. Пазваніў Рагойшу, каб выка- заць сваё захапленне. Міла пагутарыў з сімпатычнай Таццянаю Вячаславаўнаю, паколькі “віноўнік” адсутнічаў.

А 16-ай гадзіне прыйшоў на сход у СП. “Выбралі” дэлегатаў ад пісьменніцкай арганізацыі на ўстаноўчы з’езд Фонду культуры. Трэба было выбраць восем чала­век, столькі ж і “зрабілі”. Кіравала Галіна Васілеўская. У выніку яна запісала (калі не зрабіла гэтага загадзя) наступных дэлегатаў: Янка Брыль, Васіль Быкаў, Анатоль Вярцінскі, Ніл Гілевіч, Арсен Ліс, Максім Лужанін, Адам Мальдзіс, Леанід Прокша.

Анатоль Вярцінскі хацеў пераблытаць карты Г. Васілеўскай. Ён спахапіўся, што сярод названых кандыдатаў няма Максіма Танка, прапанаваў вылучыць яго абавязкова, “можна замест Вярцінскага”. Пры маўклівай падтрымцы Н. Гілевіча Васілеўская “адбіла” саматужную прапанову, яна сказала, што “у Танка вельмі багата і так усякіх нагрузак”.

Цікава, навошта ўнеслі ў гэты спіс Прокшу? Пісьменнік? Дзеяч культуры?

9 красавіка 1987 году. Сёння Вячаслаў Рагойша пазваніў мне сам. Усё, што я хацеў, сказаў асабіста яму. Пагаварылі даволі доўга. Я паўтарыў яму тое, што казаў учора у СП:

Карыстаючыся “сталічнай падтрымкаю”, трэба дамагацца правесці святка- ванне 100-годдзя Алеся Гаруна хоць і са спазненнем, хоць сціпла. Абавязкова з надрукаванымі мастацка аформленымі запрашэннямі з партрэтам Юбіляра. З аглядным рэфератам-дакладам, з некалькімі выступленнямі, з мастацкім чытаннем. Людзі з задавальненнем прыйдуць.Думаю, калі добра рыхтаваць гэты вечар, дык і не варта спяшацца - усё роўна спазніліся. Цяпер задача - добра падрыхтаваць. А да такога свята можна паспець і выпусціць факсімільна “Матчын дар”. Я дапамог бы наладзіць справу.

Замыкаць гэта ў Мінску - нельга. Юбілей вернутага народу яго песняра трэба правесці хаця б па лініі Таварыства аматараў кнігі - паўсюдна!

20 красавіка 1987 году. Усе пасхальныя дні правёў у Мінску прафесар Макмілін. Побач з Вераю Рыч гэта самы відны беларусазнаўца ў Англіі - літаратуразнаўца, крытык, перакладчык. Яны з Вераю Рыч зрабілі нямала дзеля распаўсюджвання ў Англіі беларускай літаратуры, ведаў пра Беларусь. Здавалася б, што такіх людзей трэба тут на руках насіць, заахвочваць. Але гэта можа быць у нармальных людзей, у нармальных краінах, а не тут.

Не можа быць, каб я не пісаў, як дзякуючы Алесю Бажко афіцыйная Беларусь, праўдзівей БССР, адвярнулася ад абодвух гэтых англічан. Бажко паназываў іх шпіёнамі - ні больш, ні менш.

I вось цяпер Макмілін у Мінску!!! I ад яго шарахаецца мясцовае літаратуразнаў- чае начальства. Зусім не выкарысталі ягоны побыт тут, каб правесці якое-небудзь карыснае мерапрыемства ў Акадэміі ці па-за яе сценамі, каб выказаць адзнакі ўдзячнасці англічаніну за яго службу беларускай літаратуры.

Афіцыйна да Макміліна прыставілі аднаго Леаніда Казыру - і дзеля навукі і дзеля атракцыі. Астатнія альбо не ведалі пра гэты “непажаданы(!)” візіт, аль- бо ўнікалі “шкодных” сустрэчаў. Добра яшчэ, што Л. Казыра з ім. Гэта далёка не найгоршы варыянт. Леанід нават прымаў самастойна некаторыя рашэнні, звязаныя з гэтай часовай сваёй місіяй. Напрыклад, ён арганізаваў у Iнстытуце літаратуры вузкую сустрэчу супрацоўнікаў з Макмілінам, на якой прысутнічала ўсяго толькі чалавек чатыры. Адзін з кіраўнікоў асудзіў гэту незапланаваную сустрэчу. Галя засталася задаволена першым сапраўдным выпрабаваннем сваіх ведаў у англійскай мове. Ёй пашанцавала даволі доўга гаварыць з англічанінам па-англійску! Яна, паводле прапановы Леаніда Казыры, прачытала яму некалькі сваіх перакладаў з Бёрнса.

Госць ухваліў Галіны веды англійскай мовы, задаволены быў яе паэтычнымі перакладамі. Пра гэта ён казаў Леаніду.

Галя гэтую сённяшнюю сустрэчу лічыць у сваім жыцці не з апошніх.

27 красавіка 1987 году. Віцебскі абласны краязнаўчы музей даслаў па пошце афіцыйную падзяку за ўручаную іх прадстаўніку пасмяротную маску Уладзіміра Караткевіча.

5 мая 1987 году. Дзень так званага савецкага друку. У выдавецтве МЛ вывесілі, як звычайна, вялізную, на некалькі метраў у даўжыню, насценгазету. Не “дзень друку” ўшанавалі там ёю, а 15-годдзе свайго выдавецтва. За пару дзён да гэтага намеснік сакратара партбюро Леанід Левановіч звярнуўся да мяне з просьбаю даць туды okolicznsciowy артыкул

- “асноўны матэрыял”, як ён сказаў (дамовіліся на дзве машынапісныя старонкі). Я просьбу прыняў як належыць. Сапраўды маё выступление там будзе дарэчы, улічваючы, што новы дырэктар, мабыць, яшчэ не паспеў нават засвоіць маршрут ад свайго дому да выдавецтва.

У матэрыяле ўсяго недзе на дзве машынапісныя старонкі я канспектыўна выклаў гісторыю нашага змагання з цэнзу- раю, павіншаваў калектыў з некаторымі поспехамі ў гэтай справе і наогул з адлігаю ў краіне. Аднак высветлілася, што гэтым я напалохаў тых, чыім “органам” з’яўляецца газета.

Той самы Леанід Кірэевіч учора намагаўся вырваць у мяне згоду на “невялікае скарачэнне” артыкула.

- У чым справа, Леанід Кірэевіч? - пытаю я.- Атрымалася больш дзвюх старонак, замнога, - выкручваецца ён.

- Сказаў бы прама, што струсілі, - кажу я.

- Ну, лічыце як хочаце. Мы тут параіліся і вырашылі, што пару абзацаў там ёсць небяспечных нам. Трэба скараціць, - умольна просіць Леанід Кірэевіч.

Я не дазволіў скарачаць, папрасіў вярнуць мне рукапіс.

- Хай мастакі намалююць на тым месцы якую блямбу, - сказаў я, кладучы трубку.

Сёння, будучы ў выдавецтве, я зірнуў на тую дадзыбао без “асноўнага матэрыяла”. Сапраўды без яго! А між тым у мяне была нават думка, што дадуць, як я напісаў, што хоць баяцца, але ж пасаромеюцца мяне правіць. Не пасаромеліся. У “Дзень савецкага друку” нельга парушаць дысцыпліну савецкага друку!

9 мая 1987 году. З раніцы - “Яма”. А 15-ай гадзіне паехаў з М. М. (Марыяй Міхайлаўнай, жонкай - рэд.) павіншаваць Г. С. (Галіну Сяргееўну, сястру - рэд.)

Вярнуўшыся дамоў, застаў на стале новую для мяне рэлігійную літаратуру: Вялікодныя (1987 г.) пасланні Патрыярха Пімена і мітрапаліта Філарэта і першы нумар (1986 г.) штомесячнага бюлетэню Маскоўскай Патрыярхіі “Московский Церковный Вестник”.

Гэтае выданне стварае даволі прыемнае ўражанне - як сваім афармленнем, так і зместам. Шыкоўная мелаваная 240-грамовая (!?) папера, каляровы афсет, до­брая вёрстка, добры друк. На васьмі яго старонках змешчана 23 фотаілюстрацыі, у тым ліку 9 шматкаляровых.

Выпуск прысвечаны 1000-годдзю Хрышчэння Русі. Адпаведна гэтаму і аформ- лены яго загаловак. Адкрываецца нумар партрэтам Св. Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі і ягоным зваротам да чытачоў у сувязі з пачаткам выхаду гэтага, новага, выдання (на шасці мовах!).

Выданне носіць ярка падкрэслены экуменічны характар. Амаль усе матэрыялы адказваюць гэтай вялікай святой задачы. Але адзін з іх я чытаю з прыкрасцю. Гэта - “Адноўленае адзінства” А. Макарава, - прысвечаны 400-годдзю скаса- вання Брэсцкай уніі.

Мяне шакіруюць прыведзеныя тут словы Мітрапаліта Кіеўскага і Галіцкага Філарэта, Патрыяршага Экзарха Украіны. Ён, у прыватнасці, сказаў: “Брэсц- кая унія ставіла перад сабою яшчэ адну задачу: пазбавіць украінскі і беларускі народы, якія часова трапілі пад уладу іншаземных і іншаверных захопнікаў, іх дзедаўскай веры, парваць духоўную сувязь з адзінавернымі адзінакроўнымі братамі, што жылі ва ўмовах палітычнай свабоды, знішчыць усякую волю да барацьбы за нацыянальную незалежнасць” і г. д.!

Іншыя матэрылы выдання:

Адкрыццё Інфармацыйнага цэнтра Маскоўскай Патрыярхіі; Канферэнцыя ў Кіеве (Міжнародная, навуковая, прысвечаная 1000-годдзю); Рэлігіі свету - за новы маральны парадак у свеце; Альтэрнатыва страху. Аўтар архіепіскап Валакаламскі Піцірым; Сустрэча прадстаўнікоў Рускай Праваслаўнай Царквы і Нацыянальнага Савета Цэркваў Хрыста ЗША (3. VII. 1986); Семінар цэркваў у Савецкім Саюзе (аўтар дзіякан Ігар Эканомцаў); Да дня малітвы пра мір (адказ мітрапаліта Мінскага і Беларускага Філарэта на ліст старшыні Сакратарыята па садзейнічанні хрысціянскаму адзінству кардынала Яна Вілебрандса Св. Па- трыярху Пімену (II-1986); Маскоўская Харальная Сінагога; Будысты за мір; З жыцця Евангельскіх хрысціянаў-баптыстаў СССР; Хрысціяне Вялікабрытаніі і Ірландыі ў СССР; Новае жыццё старажытнай абіцелі. - М. Аляксандраў (пра рэстаўрацыю Данілаўскага манастыра); Да Ігумена зямлі Рускай (пра заснавальніка Троіца-Сергіевай Лаўры Сергія Раданежсккага, XIV ст.

Бюлетэнь надрукаваны ў снежні 1986 г. у Эксперыментальнай друкарні ВНИИКПП.

На 1-й яго старонцы дадзены і кароткі змест наступнага нумару. Ён таксама будзе не менш цікавы (Ленінградскія духоўныя школы; Рабін А. Шаевіч пра іудзейскую абшчыну ў Маскве; Пра Мусульманскую мірную канферэнцыю ў Баку).

10 мая 1987 году. Усё адпаведна:

5 мая (1987 г.), так званы “дзень друку” - мяне пазбаўляюць права выступіць у выдавецкай насценай газеце (!) з кароткім аглядам 15-гадовага шляху “Ма- стацкай літаратуры”. Самі ж мне заказвалі артыкул, а пасля, атрымаўшы яго, перапалохаліся яго “вастрыні”.

7 мая, так званы “дзень радыё” - Ірынцы паведамілі, што падрыхтаваная ёю радыёперадача пра палескую гаворку пад пагрозаю: у радыёкамітэце “згубілася” запісаная ёю плёнка(!). Ірынка як на бяду захварэла. Перадача патрэбная і нават стаіць у плане выпуска наступнага тыдня. Што рабіць? Выручыла сімпатычная Галя, якая і далучыла Ірынку да радыё (прывезла 6-кілаграмовы “Рэпарцёр” і перазапіс рабіўся ў нас дома).

9 мая, Дзень перамогі. На дзвярах нашага дому павесілі аб’яву: з 11 мая па 6 чэрвеня ў доме не будзе гарачае вады. Нашыя ветэраны ўжо абураюцца: “За што ваявалі! Праз месяц-другі і пазбаўляюць вады на дзесяць-пятнаццаць дзён, а цяпер - на месяц!”

10 мая. Толькі цяпер мне паведамілі, што днямі знялі з нумара матэрыял Ніла Гілевіча: “ЛіМ” збіраўся перадрукаваць з “ЛГ” яго выступление на апошнім Пленуме СП СССР.

Прыплюсуем, мабыць, гэта таксама да праблематыкі “дня савецкага друку”.

13 мая 1987 году. Толькі сёння чытаю святочную “Trybune ludu” за 9-10 мая. Многа месца прысвечана ў ёй “новым польскім мірным ініцыятывам”, якія выклаў Войцех Ярузельскі ў прамове на II Кангрэсе PRON (Патрыятычны фронт народнага адраджэння). Можна лічыць пазітыўным фактам кожную такую ініцыятыву, ад каго б яна ні зыходзіла. Бяда толькі ў тым, што з кожным днём павялічваецца колькасць гэтых так званых “ініцыятыў” і таксама ж павялічваецца і колькасць смертаносных матэрыялаў (!). I асабліва гідка тое, што абодва гэтыя працэсы паралельна і мірна працякаюць у адных і тых жа краінах(!). Перад усім у краінах, якія прысвоілі сабе эпітэты тыпу “вялікая” - зусім нават не ў фізічным значэнні - і права распараджацца лёсамі іншых краінаў.

Да Польшчы гэта мае ўскосныя адносіны. Мы ведаем, чые гэта “яе ініцыя- тывы”.

Аднак не ў гэтым справа. Маю ўвагу прыцягнулі і іншыя матэрыялы.

Вось, напрыклад, адозва да чытачоў, “да тых, што памятаюць адзін дзень вайны”. Не толькі “ТгуЬипа”, але ж і шмат якія іншыя выданні ў гэтай адозве просяць сваіх чытачоў расказаць на адной старонцы машынапісу пра адзін дзень з 2078 трагічных польскіх дзён Другой сусветнай вайны.

А, можа, і мне апісаць які-небудзь свой дзень таго перыяду? Ну, скажам:

- дзень, калі я атрымаў паведамленне “пакуль не ехаць” у сваю познаньскую гімназію, бо там “цяпер няпэўнае становішча”;

- дзень, калі Чырвоная Армія агнём сустракала абяскроўленых, знясіленых польскіх воінаў, якіх праследвалі сілы Вермахту;

- дзень, калі я ўпершыню ўбачыў разбураныя чырвонаармейскімі гарматамі вежы Пінскага езуіцкага касцёла, дзе нібыта пахаваліся польскія салдаты;

- дзень, калі савецкія настаўнікі палілі польскія кнігі з нашай бібліятэкі;

- дзень, калі мясцовыя ўлады, у прысутнасці савецкіх настаўнікаў, і разам з імі здзекваліся над польскімі настаўнікамі, выганяючы іх у Сібір;

- дзень, калі з ліста рэпрэсаванай польскай настаўніцы Станіславы Адамскай я дазнаўся пра сапраўдныя здзекі ў савецкай ссылцы, пра голад, цынгу і смерць няшчасных выгнаннікаў, пра цяжкую хваробу маленькай Данусі;

- дзень, калі дакаціліся да нас першыя страшэнныя чуткі пра жудаснае злачынства ў Катынскім лесе;

- дзень, праўдзівей ноч, калі арыштавалі майго бацьку “як сімпатыка знішчанай доблеснымі арміямі СССР і Германіі” Польшчы;

- дзень, калі калабарацыяніст Нысель (мянушка аднаго з мясцовых актывістаў

- МД.) “хваліў” майго бацьку, што ён “застаўся па-за палітыкай”, і прасіў “у разе чаго заступіцца (за яго, Нысэля - МД.) перад вяртаючыміся палякамі, іх патронамі - англічанамі і французамі”;

- дзень, калі палескія жанчыны “бачылі”, як над іх вёскаю “нізенька” пралятаў польскі самалёт і нават пазналі ў ім афіцэра Адамскага;

- дзень, калі нейкая банда т.зв. бульбашоў вышуквала і забівала палякаў;

- дзень, калі я ў савецкага ваенкома Пінскага раёну капітана Турчына прасіўся ў Войска Польскае, і ён мне катэгарычна адмовіў;

- дзень, калі мяне, мабілізаванага ў “рады Савецкай Арміі”, завезлі ў т. зв. Гарахавецкі (Сялецкі) лагер, пабудаваны і абжыты былымі польскімі салдатамі, што ў верасні 1939 году патрапілі ў савецкі палон, адбывалі “за гэта” сібірскую катаргу, а адтуль былі “запрошаныя” ў ствараемае ў СССР Войска Польскае.

Я свядома стаўлю кропку на “дні трынаццатым”, хоць нямала дзён памятаю яшчэ з таго часу - “ад 1 верасня 1939 г. да 9 мая 1945 г.”, - які прыгадваецца ў “звароце”. Свядома - з-за містычнасці гэтай лічбы, вядома, хоць зместам маіх трынаццаці згаданых дзён, на жаль, была не містыка, а пакутлівая рэальная гісторыя няшчаснай Польшчы і часткова Беларусі.

Ці апублікуюць у ПНР хоць адзін такі дзень? Вядома, не! Хоць гэтых старо- нак ой як будзе не хапаць там.

Эўрыка! Эў-ры-ка! Не веру сваім вачам. На 7-й старонцы вялікі на чатыры слупкі двухрадковы загаловак: “Нельга будаваць на рухомых пясках”, ніжэй - “Раз- мова з Ежы Сулімам-Каміньскім, аўтарам трылогіі “Мост каралевы Ядзвігі”.

Мінула цэлых 23 гады, як я пераклаў і надрукаваў адзін твор гэтага аўтара. Гэта было апавяданне “Капялюш з вуалькай” з аднайменнага яго зборніка. Зборнік быў выпушчаны Выдавецтвам Пазнаньскім, чым і прыцягнуў маю ўвагу: я насіў яшчэ ў сваім сэрцы шчымлівую тугу па гэтым горадзе майго дзяцінства (нашу і дагэтуль! Як зрэшты і па Варшаве, і па Кракаву).