Як пошуг маланкі

HE БЫЛІ АДЗІНОКІМІ

За мяжою цярпення * Што думалі i пра што гаварылі сяляне? * За "Песню калгасніка" — шэсць гадоў канцлагера * Шырокі супраціў беларусаў * Судовы канвеер

Сустракаючыся з былымі ўдзельнікамі антыкамуністычных рухаў, я часта пытаўся, што ix падштурхнула на шляхтакога, здавалася б, безнадзейнага i небяспечнага супраціву сістэме. Той жа Часлаў Каспарэўскі стрымліваў свайго адчайнага сябра: "Ты бачыш, якая моц прыйшла? І што ты можаш зрабіць супраць яе з адным мінамётам?". Пералічваліся розныя прычыны, але найбольш змястоўна i лаканічна выказаўся колішні сябра Ляхавіцкай падземнай антыкамуністычнай арганізацыі (1956-1957 гг.) Вячаслаў Анушкевіч: "Я не мог цярпець гэтай сістэмы!" У гэтых людзей канец цярпенню прыходзіў тады, калі інстынкт свабоды пачынаў пераважаць інстынкт самазахавання.

Дзейнасць мядзельска-смаргонскага падзем'я i змест яго прапаганды не былі прыхамаццю нейкай групы ідэалістаў, адарваных ад штодзённай рэальнасці. Наадварот, яны выказвалі думкі i настроі большасці сялянства, прыдушанага рэпрэсіўнай палітыкай рэжыму.

Пра тое, што пісалі падземнікі ва ўлётках, гаварылі вяскоўцы ў сваіх сем'ях або між суседзяў. А больш актыўныя, якія не маглі моўчкі стрываць абурэнне, выказвалі пратэст адкрыта, нават на сходах. І калі знаходзіўся "стукач", або нейкі даносчык з партгасактыву, чалавек трапляў на лаву падсудных.

На сёмы дзень пасля першых арыштаў падземнікаў, 9 лютага 1950 года, у Вялейцы адбыўся суд па справе Аркадзя Брацука, 1912 года нараджэння, ураджэнца i жыхара вёскі Андрэйкі Мядзельскага раёна, з сялян-сярэднякоў, беларуса. Гэты селянін, "будучи враждебно настроенным по отношению к Советской власти, на протяжении 1949 г. среди населения проводил антисоветскую агитацию, восхвалял жизнь и порядки капиталистических стран и в то же время клеветал на советскую власть и ее действительность и колхозный строй в СССР". А. Брацук атрымаў дзесяць гадоў зняволення.

Не мірылася моладзь Мядзельшчыны з камуністычнымі парадкамі i пасля разгрому падзем'я i расстрэлу Расціслава Лапіцкага. Вучань 7-га класа Бронька Вайцяховіч з вёскі Жуціна «осенью 1950 года, находясь на колхозном пастбище сочинил анонимное стихотворение "Песня колхозника", где высмеивал жизнь колхозного крестьянства, Советскую власть и ее действительность». Гэты верш Вайцяховіч захоўваў у сваіх школьных падручніках... Напісаў i захоўваў, нікому не паказваў, i ўсё адно засудзілі на сем гадоў.

Адной з тыловых для тых часоў справаў можна лічыць суд над жыхаркай Маладзечна Феафілай Грынкевіч. Яна, "находясь в гор. Молодечно и в Молодечненском р-не, являясь враждебно настроенной против Советской власти, на протяжении 1948-1949 гг. систематически проводила среди населения антисоветскую агитацию. Высказывала клеветнические измышления на Советскую власть, распространяла провокационные слухи о неизбежности войны капиталистических стран против СССР и перемены Советской власти. Возводила клевету на советскую демократию, проявляла недовольство на членов советского правительства и клеветала на материальные условия жизни рабочих и колхозников, на систему оплаты труда в СССР и на налоговую политику, проводимую в СССР, дискридитировала советский партийный актив и работников органов МГБ. Выражала неверие в сообщения советской печати".

Як бачым, гэтая жанчына ў размовах давала разгорнутую i ўсебаковую характарыстыку тагачаснай савецкай рэчаіснасці. Яна выказвалася пра тое, што было ў думках бальшыні маўклівага запалоханага сялянства. Але характарыстыка рэчаіснасці, адрозная ад афіцыйнай прапагандысцкай, у вачах савецкага "правасуддзя" не магла быць інакшай, як "клеветническая". І Грынкевіч 8 лютага 1950 года атрымлівае па артыкуле 72, п. "а" восем гадоў зняволення ў ИТЛ.

У той самы дзень той жа суд разгледзеў справу Грынкевічавай зямлячкі Алены Барысевіч з колішняга Ільянскага раёна. Абвінавачанні былі падобныя: "клеветнические измышления на Советскую власть и ее действительность, на колхозное строительство в СССР, распространяла клеветнические поражения слуха (так у арыгінале — М.Ч.) о будущей войне Советского союза, клеветала на органы МГБ". Аднак падсудная, у дадатак да "злачынстваў" зямлячкі, "клеветала на Советские законы и советское правосудие, дискридитировала советских партизан и офицеров". У дадзеным выпадку, можа за "дискридитацию советского правосудия", гэтае "правосудие" прысудзіла Барысевіч на два гады больш ИТЛ — 10, з пазбаўленнем выбарчых правоў на 5 гадоў, і.зразумела, з канфіскацыяй усёй маёмасці.

На сходах, куды вяскоўцаў зганялі, каб зарганізаваць у калгас, лепш было маўчаць. Усялякія сумневы, а тым больш крытыка, расцэньваліся як злачынства, i ў паскораным парадку жорстка караліся. Для постраху іншым, каб былі згаворлівейшыя.

Вось грамадзянка Вікторыя Дзвіль з вёскі Гейстуны Ашмянскага раёна на сходзе аднавяскоўцаў вясной 1950 года "проводила контрреволюционную агитацию — клеветала на условия жизни колхозников и призывала граждан не вступать в колхоз". За што i атрымала восем гадоў сталінскага канцлагера. Вось так: заклікаеш "не ўступаць", i ты — контрэвалюцыянер.

А вось паказальны працэс ужо з 1953 года. Жыхар вёскі Стара-Дубава Чурлёнскага сельсавета Вялейскага раёна Аляксандар Аўдзей, 1924 года нараджэння, беларус, жанаты, не судзімы, на паддашку свайго дома пад замком захоўваў антысавецкую літаратуру, а таксама "исполненные от руки два рисунка создателей Коммунистической Партии и Советского государства с учинением на них клеветнических надписей, а также хранил картонную коробку с антисоветской надписью в адрес одного из создателей Коммунистической Партии". "Один из организаторов" на пачатку сакавіка таго ж года ўжо памёр, але Маладзечанскі абласны суд 25 сакавіка пастанавіў Аўдзея «с применением Указа Президиума Верховного Совета СССР от 26 мая 1947 года

"Об отмене смертной казни" подвергнуть заключению в ИТЛ сроком на 25 (двадцать пять) лет, с конфискацией всего имущества, с поражением прав на 5 лет». A калі б падсудны адамкнуў куфар ды паказаў каму тую антысавецкую літаратуру? Што б яму суд тады прысудзіў?

Маладзечанскі абласны суд за 1950 год, калі судзілі арганізацыю Расціслава Лапіцкага, разгледзеў 30 палітычных справаў. 3 ix палова была — "контррэвалюцыйная або антысавецкая агітацыя i прапаганда". Гэтыя матэрыялы амаль не кранутыя даследваннямі i не вядомыя грамадскасці, таму тут варта падаць спіс асуджаных, апеляцыйныя справы якіх разглядаліся Вярхоўным судом БССР[24].

За "контррэвалюцыйную агітацыю" былі асуджаныя: А.С.Барысевіч, В.В.Дзвіль, Ф.А.Грынкевіч, С.І.Касцюк, Е.Д.Пятроў.

За "антысавецкую агітацыю" пацярпелі: А.С.Брацук, І.С.Дзіковіч, І.І.Жамойдзін, Н.Ф.Клімашэўская, B.А.Кукель, П.А.Міцько, Э.І.Прадко, А.Д.Самаль, C.С.Салагуб, А.Ф.Транбоцкі, М.В.Усціновіч.

Асуджаныя за "удзел у бандыцкай групе": М.А.Баўтрук, І.І.Наркевіч, І.В.Сабалеўскі, Э.К.Данановіч, В.Л.Вайцяховіч, М.Л.Глазко, І.В.Кавалеўскі, Б.Б.Каляда, Я.І.Яворскі. Пры гэтым вядома, што "бандамі" ў судовых справах называліся, як правіла, антысавецкія партызанскія аддзелы.

Атрымалі розныя тэрміны зняволення за "злачынную сувязь з бандыцкай групай": С.Ф.Воўчак, В.Ф.Гнілазуб, С.М.Сямашка, У.М.Сергіевіч, Ю.Б.Чабрыцкі.

За "незаконнае захоўванне зброі" атрымаў свой тэрмін І.Барбашынскі.

Каля 40 палітычных справаў разглядаў Маладзечанскі абласны суд i ў наступным 1951 годзе.

С.В.Хадыка быў асуджаны за "контррэвалюцыйную агітацыю".

За "антысавецкую агітацыю" былі адпраўленыя ў канцлагеры: Б.А.Андрыеўскі, Б.Л.Андрыеўскі, І.І.Бабліс, МД-Варакса, Б.А.Вайцяховіч, Б.І.Гельмер, З.А.Дубіцкі, Б.М.Ждановіч, І.С.Лагуновіч, Р.К.Мілейша, М.К.Пачыкоўскі, М.М.Шарэцкі, С.К.Шыманскі.

А вось К.І.Валадковіч, як высветліў суд, праводзіў не толькі "антысавецкую", але i "антыкалгасную" агітацыю.

В.П.Барыла абвінавачваўся ў "захоўванні антысавецкай літаратуры".

За "удзел у бандыцкай групе" або за "злачынную сувязь з ёй" былі асуджаныя: Ч.В.Барановіч, Г.В.Бітэль, Э.І.Бітэль, Ю.М.Бравінскі, Л.К-Гурскі, С.І.Камінскі, Я.Г.Дурыловіч, Э.І.Лагуновіч, Л.І.Маціеўская, А. А. Мацюлька, Р.П.Лапко, М.П.Мінцюк, Р.В.Найдзіч, В.І.Рагель, С.В.Раманоўскі, К.І.Федаровіч, С.І.Федаровіч, Л.В.Шынкевіч, С.В.Шуляк, Я.І.Яморская.

В.П.Смушко абвінавачваўся ў "незаконным захоўванні зброі", a І.В.Сташкевіч — у "гвалце i пагрозах калгаснікам".

Такім чынам, антыкамуністычны рух мядзельскай i смаргонскай моладзі не быў выключнай з'явай ў тагачасным палітычным жыцці на Маладзечаншчыне. Трэба мець на ўвазе, што найбольш сур'ёзныя справы разглядаў не абласны суд, а Ваенны трыбунал Беларускай вайсковай акругі. Так што ўсяго толькі за два гады па Маладзечанскай вобласці атрымліваецца больш за 70 палітычных працэсаў. A былі ж яшчэ вобласці Менская, Гарадзенская, Берасцейская, Баранавіцкая. Полацкая, Віцебская, Магілеўская, Гомельская, Бабруйская, Палеская, Пінская. Няхай ва ўсходніх рэгіёнах антыкамуністычны супраціў быў слабейшы, аднак у цэлым за 1950-1951 гады выходзіць больш за паўтысячы палітычных працэсаў. A калі палічыць ўсе пасляваенныя гады савецкай Беларусі?!