З апокрыфа ў канон

“ШТО Я МУЖЫК, УСЕ ТУТ ЗНАЮЦЬ..."

Гэтым радком пачынаецца адзін з самых першых вершаў Янкі Купалы «Мужык», знаёмы ледзь не кожнаму са школьных гадоў. Аднак тое, што мы добра, амаль на памяць, ведаем, як звычайна, аказваецца паверхняй з'явы, яе моўнаю абалонкай і — яшчэ больш — перашкодай для разумення, Завучаны тэкст перастае бачыцца, ён падыходзіць да нас занадта блізка, як падыходзіць да нас занадта блізка, захопліваючы саму магчымасць бачыць і разумець, наша цела; каб яно змагло выступіць перад намі ва ўсёй відавочнасці, мусім яго адасабляць ад сябе — даручаць люстэркам ці фотаздымкам.

Засваенне тэксту можа адбывацца толькі пры ўмове захавання адпаведнай, прадугледжанай самім тэкстам, дыстанцыі, якая робіць яго не чужым і не сваім, а сэнсоўным. Сфера, ці, можа, лепш стан, паміж чужым і сваім і ёсць тая магчымасць, у якой выяўляюцца і здзяйсняюцца сэнсы. Менавіта жаданнем паразумецца з вершам і спробай высветліць прысутныя ў ім сэнсы і выкліканы гэтыя мае — герменеўтычныя — нататкі.

Каб зразумець, што кажа верш, мусім аднесціся да яго як да твора — да таго, што, па-першае, з'яўлецца творным, а, па-другое, само творыць сэнс. Як творнае — верш суадносіцца з пэўным часам і мае дату ўзнікнення, як творчае — суадносіцца з сутнасцю і сучасны з тым, хто яго чытае. Паэт кажа верш — і гэтая акцыя аднаразовая, верш кажа сэнс— і гэта модус існавання самога верша. У «Мужыку» гаворыць мужык. Ад сябе і пра сябе. Але гаворачы ад сябе і пра сябе, мужык вымаўляе не свае словы, а прыводзіць словы свету — тое, што кажа і «знае» пра яго свет. Свет жыве па-свойму, мужык па-свойму, але свет мерае мужыка сваёю меркай і ведае сваёю ведай, і гэтаю меркаю-ведай, ацэньваючы і асэнсоўваючы сваё жыццё, карыстаецца таксама мужык. Мужык карыстаецца моваю чужых сэнсаў. Мова, якая здольна выявіць — і здзейсніць — яго самога і быць сваёй,— гэта крык, ці, інакш, мова, што не мае эквіваленту ў наяўных сэнсах. Яна блізкая, каб здзейсніцца, і блізкі, каб здзейсніцца, зроднены з ёю сэнс, які, калі ён ёсць, нічым нельга абвергнуць па той адзінай прычыне, што ён ужо ёсць.

Мужык славуты, яго «усе тут знаюць», і, каб мы загадзя не ведалі, хто такі мужык і што азначае быць мужыком, можна было б падумаць, што ён які знакаміты пан альбо князь. I пана, і мужыка ўсюды — «як ёсць гэты свет вялік» — ведаюць і адносяцца менавіта як да мужыка і да пана. I пан, і мужык паза гэтымі адносінамі розныя, але роўныя, як розныя, але роўныя ў сваім існаванні грыбы ў лесе. Няроўнасцю іх надзяляюць адносіны да іх свету, яны ўжо загадзя прысутнічаюць у гэтых адносінах: пан — панам, а мужык — мужыком. Мужык не імя, а мянушка: яе атрымлівае мужык, але дае свет, і ў ёй гэтулькі ж мужыка, колькі самога свету.

Імя — дыялог: яно спраўджваецца, калі на яго адзываюцца, калі прысутнічаюць абедзве «інстанцыі»: той, хто называе, і той, каго называюць, той, хто дае імя, і той, хто імя прымае... У вершы дыялог парушаны, і таму замест імя застаецца мянушка — непрынятае імя, імя ў адзін бок.

Каб убачыць у мужыку чалавека, свет мусіць перамяніцца, стаць чалавечым, бо ён таксама, як і мужык, перакулены; мужык — уніз, свет — уверх. I свет, і мужык сцвярджаюць сябе перакуленым чынам: свет — адцураючыся ад існавання мужыка, мужык — адцураючы сваё існаванне.

Свет супрацьпастаўляе мужыка сабе, аднак не адпускае яго ад сябе, вылучае яго з сябе, аднак не настолькі, каб не ведаць яго. Іх звязвае глыбокае ўзаемаадзінства, і, адцураючыся ад мужыка, свет разводзіць гэтае адзінства ў два канцы, падзяляе на два палюсы. Яно ад гэтага не перастае быць узаемным, але набывае новую, узаемасумяшчальную, патэнцыю, якая дазваляе мужыку быць роўнавялікім — хоць і не раўназначным — свету. Прымаючы ўмовы свету, чалавек праяўляецца як частковы чалавек — як мужык альбо пан. Мужыку яны цесныя, пану прасторныя, мужыку — цяжкія, пану — лёгкія, у мужыка яны выклікаюць пярэчанне і нараканне, у пана — згоду і задавальненне, пану яны не даюць успомніць, а мужыку не даюць забыць, што ён чалавек.

Мужык жыве на мяжы: побач з ім, дзелячы з ім цяжар існавання, у такіх жа, альбо амаль у такіх жа, як ён, умовах жывуць іншыя, адрозныя ад яго па прыродзе, але родныя па існаванні, істоты,— вол і сабака, а трохі далей, у лесе, утоены («згінуты») ад назірання, але зразумелы і бачны здольнай мучыцца мужычай душы,— чашчавік (лесавік). Іхні чын існавання адрозніваецца ад існавання мужыка тым, што яны атаясамлены са сваім існаваннем, а мужык — не. Ён не атаясамліваецца ні са сваім існаваннем, ні нават з самім сабою, гэтай сваёй не-таясамнасцю ўтвараючы мяжу, з аднаго боку якой існуюць істоты, аб якіх гаварылася, з другога — свет, населены істотамі, роднымі мужыку па прыродзе, але адрознымі па сваім існаванні. Паміж мужыком і светам парушыўся дыялог: свет забраў сабе слова і права слова. Каб гаварыць, трэба ўмець гаварыць, мужык гэтага не ўмее («Не ходзіць гладка мой язык»), і гэтае няўменне выштурхоўвае яго на ўскрай гаворкі і на ўскрай свету, ператварае ў аб'ект смеху, кпінаў, знявагі. Мужык — «дурны»: што б ён ні гаварыў, яго словы ўспрымаюцца неадпаведна, несур'ёзна, так, нібыта гэта гаворыць блазан, і тое, што ён блазан, выяўляецца якраз тады, калі ён пачынае гаварыць. Гаворка — характарыстыка, якая вылучае мужыка з жывёльнага свету, але адлучае ад «пісьменнага». Свет, пра які гаворыцца ў вершы, не акрэслены, не размежаваны, не выяўлены ў тварах, ён — сума люстэрак, якія вяртаюць мужыку яго адлюстраванні, але самі адлюстраванні акрэсленыя і асабовыя. Углядаючыся ў іх, мужык — аб'ектыўна — пазнае ў іх сябе, і — суб'ектыўна — не пазнае, прызнае (куды падзецца ад таго, што паказвае рэчаіснасць?!) і не прызнае, гэтым самым ставячы пад сумненне саму наяўную рэчаіснасць. Калі наяўная рэчаіснасць, выяўляючы, скажае яго, калі яна не бачыць і не разумее, які ён на самой справе, тады і крытэрый (мераведанне) сапраўднай рэчаіснасці мусіць быць іншы і мусіць шукацца не ў відавочным, а ў чымсьці іншым, чым санкцыянуецца сама нязгода лічыць сябе тым, кім паказвае люстэрка. Сам вобраз і само найменне мужыка «вернутыя»: яны вярнуліся ад таго, кім яны акрэсліваліся, да таго, каго яны акрэслівалі,— ад свету да мужыка, але не прыняліся мужыком і не супалі з ім. Яны скіроўваліся мужыку як аб'ектыўныя звесткі, як аб'ектыўныя характарыстыкі, аднак адрасатаказаўся недастаткова аб'ектам, і таму гэтыя нібыта аб'ектыўныя характарыстыкі сталі своеасаблівым фантомам, асуджаным на тое, каб, узмацняючыся сілай нязгоды і адмаўлення, вяртацца назад.

Мужык дваісты, мужык — «два»: ён сумяшчае ў сабе тэзу і антытэзу, і, каб зняць гэтую пакутлівую для яго супярэчнасць, ёсць два выйсці. Яны абодва прысутнічаюць у вершы як магчымасці вырашэння — ці скасавання — праблемы.

Першае: саступіць з мяжы свайго існавання ў той бок, дзе існуюць «рабочы» вол, «прапашчы» сабака, «згінуты» чашчавік, і выйсці ў мімусавы сінтэз; другое: далучыцца да «пісьменнага» панскага свету, выйсці ў плюсавы сінтэз.

Але і ў адзін, і ў другі бок, як бы ні карцела яму саступіць, мужыка не пускае тое, на чым ён стаіць,— мяжа, і, саступаючы з яе ці ўадзін, ці ў другі бок, ён мусіць згубіцца, выбраць згубу як механізм вырашэння праблемы свайго быцця. Мужык гэтага не робіць. Ён застаецца на сваім месцы, прадчуваючы і рэалізуючы магчымасць трэцяга выйсця, якое і можа адбыцца толькі тут, дзе мужык стаіць і дзе ёсць тым, кім ёсць. Гэтае выйсце — у чалавеку, выйсце — у чалавека.

Але ў свеце, з якім вядзе свой маналагічны — парушаны — дыялог мужык, чалавеку няма месца. У ім ёсць паны, ёсць паўпанкі, ёсць паслугачы — яны смяюцца і здзекуюцца з мужыка,— але чалавека няма. Ён — у глыбіннай існасці самога мужыка, і той крык, што гатовы вырвацца з мужыцкіх грудзей,— скрытае сведчанне аб чалавеку, аб яго нараджэнні.

Так, у вершы «А хто там ідзе?» беларускі народ, падаючыся ў свет, не проста перамяшчаецца ў знадворнай прасторы, а нараджаецца знутры самога сябе, знутры «агромністай такой грамады».

Мужык называе прычыны, чаму ён «дурны». Учытаемся ў іх: «Чытаць, пісаць я не умею, Не ходзіць гладка мой язык»; «Бо з працы хлеб свой здабываю, Бо зношу лаянку і крык»; «Заліты потам горкім вочы»; «Як хвор ды бедзен — сам бяруся Лячыць сябе...» Яны, як бачым, адваротна-сіметрычныя таму, што мае свет і што ёсць у свеце. Аднак ёсць яшчэ адна сіметрыя, паводле якой вызначаецца жыццё мужыка,— жывёльны, «чашчавіковы» свет. Калі ў першым выпадку мужыка пужае і мучыць аддаленасць ад першаўзору, то ў другім — небяспечная блізкасць да яго і падабенства з ім. I першы, і другі ўзор заканамерныя: першы — узаконены грамадствам, другі — прыродай. Адзін мужык апынаецца па-за законам: ён выпаў з прыроднага асяродку, але не ўпаў у грамадскі. I ў адным, і ў другім асяродку яму няма месца, у адным ужо, у другім — яшчэ. Ён прыродна-грамадскі, ён — мяжа, і крык яго гэтаксама мяжа паміж несвядомым бязмоўем жывёльнага свету і самасвядомай гаворкай «пісьменнага». Але мяжа — гэта і сінтэз, адзінае месца, дзе здзяйсняецца сэнс існавання і дзе захоўваецца магчымасць свядомасці. Свет — самасвядомы, мужык — свядомы. Мужык чакае ад свету разумення і не можа, аднак, дачакацца, бо свет не мае разумення, не мае свядомасці, а мае самаразуменне, самасвядомасць, Самасвядомасць адпрэчвае ўсё, што не ўваходзіць у сферу сама, і, экстрапалюючыся на іншых, становіцца ўвасобленым непаразуменнем. Прычына, па якой мужык «павінен згінуць», «свет пакінуць», адначасова і прычына яго трывушчасці, прычына таго, што «я буду жыць!» Мужык імкнецца ў свет, не могучы, аднак, сваёю постаццю і сваёю істотаю ўвайсці ў яго. Каб увайсці, ён мусіць стаць тоесны свету, супасці з ім, стаць «кожным», знайсціся для існавання, але згубіцца для быцця. I таму, імкнучыся ў свет, мужык адначасова пярэчыць гэтаму свайму імкненню, як у іншым вершы («Палац») жывая сялянская душа пярэчыць вабам палаца: «Штось да яго парывае і страша». Той незавершаны маналагічны дыялог, які доўжыцца на працягу верша паміж светам і мужыком,— гэта, па сутнасці, дыялог паміж існаваннем, увасобленым у пэўную форму і самаўсвядомленым у ёй, і быццём, якое не можа атаясаміцца з ніводнаю пэўнаю формай і ўсвядоміць сябе як самаадасобленую велічыню.

Існаванне і быццё ў мужыку раз'яднаныя. Ён ахвяра гэтай раз'яднанасці і разам з тым унікальная магчымасць іхняга ўзаемапаразумення, іхняга ўзаемасупадзення ў той новай і вечнай з'яве, якую мужык усведамляе ў сабе і якая атрымлівае найменне «чалавек». Яна, гэтая з'ява, не іншая мужыку, як чашчавік, вол, сабака, і сам ён не іншы ёй, як свету і «кожнаму» ў свеце, бо яна — увасабленне яго сут насці, бо яна больш ён, чым ён сам. Сам жа ён яшчэ дарэшты не ўвасоблены, дарэшты не народжаны і з'яўляецца, як Іван Хрысціцель (Папярэднік) у Новым Запавеце, сведчаннем таго, што адбываецца, і весткай аб тым, што мае настаць.

Нібы на каркас, верш абапіраецца на рэфрэн, на паўтор, на крыўдныя словы, якія свет сказаў, а мужык пачуў і, вярэдзячыся гэтай крыўдай, выносіць сабе шматкратны, быццам паводле судовых параграфаў, прысуд: «Бо я мужык, дурны мужык».

Гэтыя два словы — «мужык» і «дурны» — збліжаюцца між сабою настолькі, што становяцца таўталагічнымі: мужык, бо дурны, дурны, бо мужык, і таму што яны таўталагічныя, словы высноўваюцца ў мянушку, а сэнс мучыцца ў безвыходнасці.

Мужык дурны не таму, што ў яго мала розуму, а таму, што ў яго мала свайго розуму. Ён не толькі і не столькі асоба, колькі ўвасоблены прынцып самога жыцця, якое абірае яго, як Іванку-дурня ў народных казках, каб паставіць яго на самае адказнае месца і даць яму самую дзівосную магчымасць, якую нельга займець толькі сваёю моцай і сваёю здольнасцю, пра што сведчаць «самныя» паводзіны разумных братоў.

Мужык дурны для свету, які ўмее «чытаць», «пісаць» і «гаварыць», і таму свет для яго — як і ён для свету — закрыты. Аднак ён адкрыты для самога быцця, якое ўмее чытаць, пісаць і гаварыць не менш істотную кнігу, чым тую, якую мужык не ўмее,— яго самога і якое «знае», што мужык не толькі мужык, а і яшчэ хтосьці (ці штосьці).

Каб перааспрэчыць мянушку, не хопіць ніякіх слоў і не хопіць ніякіх паўтораў, каб з безвыходнасці выснавацца. Але каб гэта адбылося, тое, што мучыцца і вымаўляецца, здабывае з сябе новуг» якасць — крык. I гэтая якасць надзвычайная. Словы, што прамаўляюцца мужыком, чуе свет і адгукаецца на іх суадпаведна, змацоўваючы сваім водгукам існуючы расклад рэчаў, але крыку ён яшчэ не чуў і не мае на яго ні водгуку, ні сябе, але затое мае на яго і водгук і сябе новая рэчаіснасць, у якой мужык — чалавек.

Апроч іншых характарыстык, што мае мужык, у вершы прысутнічае яшчэ адна, спалучаная з паняццем тут («Што я мужык, усе тут знаюць»; «Але хоць колькі жыць тут буду, Як будзе век тут мой вялік...”) Мужык — тут, мужык — тутэйшы, і жыве ён у своеасаблівым кантынууме, у якім геаграфічнае не ведае, дзе яно, нацыянальнае — што яно, дэмагра-фічнае — колькі яно,— у тутэйшасці. Унутраныя меркі і гаранты тутэйшасці не суаднесены з вонкавымі, і там, дзе для свегу пытанне заключаецца ў тым, каб быць кімсьці (ці чымсьці), то, у прынцыпе, для мужыка ў тым, каб быць. Свет, і кожны, хто жыве ў ім, мае справу з аксіялагічным варыянтам пытання, мужык — з анталагічным, свет — з клаўдзіеўскім («айчымным»), мужык — з гамлетаўскім, надаючы яму сваё вырашэнне і здабываючы ў самой немагчымасці свайго існавання новы сэнс і новую перспектыву.

Мужык — пэўная велічыня, у вершы яна акрэсліваецца і азначаецца як тое, што ёсць. Што да свету, то ён азначаецца іншымі велічынямі — няпэўнымі, яны абагульняюцца найменнем «усе» і, суадносячыся з мужыком, выяўляюць і атэстуюць сябе як смех з яго, як знявага яго, як нешта, што мае да яго дачыненне і, не жадаючы мець, адцураецца ад яго.

Яны ў свеце, мужык на ўскрайку свету — у тутэйшасці, і ў гэтым сваім сегменце мае магчымасць водступу з апанаванага імі свету: чашчавіком у мінулае і чалавекам — у наступнасць, Праз прызму сваіх заняткаў і станаў мужык акрэсліваецца і абмалёўваецца з розных бакоў, а праз яе ўскосным чынам таксама акрэсліваюцца і абмалёўваюцца няпэўныя велічыні, але тая велічыня, што называецца чалавекам, застаецца як бы па-за азначэннем. Які ён, што ён, дзе — ён выходзіць за межы верша і за межы свету.

Сваёй мужычай істотай мужык зрошчаны з рэчаіснасцю, у якой ён жыве, а чалавечай — з той, якая мае настаць. Мужык адначасова ёсць і становіцца: ён становіцца, бо ён ёсць, і ёсць, каб станавіцца. Як асоба мужык не мае і не знаходзіць сэнсу ў сваім існаванні: яно бессэнсоўнае не таму, што яно цяжкае, а цяжкае якраз таму, што бессэнсоўнае. Але калі яно набывае іншую інтэнцыю, калі яно становіцца існаваннем для кагосьці (ці чагосьці), тады яно становіцца не-асабовым існаваннем, існаваннем самога гэтага кагосьці (ці чагосьці), і тады набывае сэнс.

Так, мужык яшчэ робіць усё, што вымагае ад яго яго мужыцкая доля, але ён ужо зрушаны са свайго месца, і таму, што зрушаны ён, зрушаны са свайго месца і свет.

Мужык — голас самога быцця. Яно знайшло ў мужыку адтуліну («дудку», «жалейку») — каб выявіцца адтуль, каб загучаць, каб здзейсніцца і каб стаць сэнсоўным. Адно выяўляючыся, яно набывае сэнс і, адно набываючы сэнс, яно адкрываецца чалавеку і дазваляе адкрывацца самому чалавеку, гэта азначае рабіцца тоесным самому быццю. Там, дзе свет смяецца і пагарджае, мужык пакутуе, думае, даследуе, чаму ўсё так адбываецца і адбываеццца менавіта з ім, і, вяртаючыся да зыходнай кропкі развагі, адкрывае ў сабе сябе.

Постаць мужыка — купалаўскага, багушэвічаўскага, коласаўскага, цётчынага — яшчэ не раз будзе прыцягваць пільную ўвагу даследчыкаў беларускай думкі, бо ён, мужык, не толькі першы герой новай беларускай літаратуры і не толькі першы яе паэт, але і першы яе сэнсатворца і вытлумачальнік сэнсу — герменеўтык.