Бронзавы век нa тэpытopыі Беларусі

МЕДНЫЯ I БРОНЗАВЫЯ ВЫРАБЫ

Большасць тэрыторыі Беларусі была надзвычай багатая высакаякасным крэменем, прыдатным для вырабу дасканалых прыладаў працы i зброі. Яны ў некаторым сэнсе не ўступалі прывазным бронзавым i асабліва медным рэчам. Таму, мусіць, у пачатку бронзавага веку метал пераважна ішоў на выраб упрыгожанняў — бранзалетаў, дыядэм, грыўняў, пярсцёнкаў, шпілек, розных караляў. У гэтай справе, дзякуючы сваёй гнуткасці i цудоўнаму металічнаму бляску, i медзь i бронза сталі для старажытных «моднікаў» i «модніц» незаменнымі. Адзначым, што i ў наступныя эпохі, калі ўжо было вынайдзена жалеза, медныя i бронзавыя ўпрыгожанні былі распаўсюджаны надзвычай шырока. Адсюль лёгка зразумець i паходжанне слова «бранзалет».

Старажытны чалавек хутка здагадаўся, што бронза добра надаецца для вырабу прыладаў працы i зброі, бо з яе шляхам кавання i вастрэння можна было атрымліваць надзвычай вострыя лёзы.

Першыя металічныя прылады былі плоскія, яны прыйшлі на змену прыладам з каменным узорам. Спачатку вырабляліся розныя шылы, плоскія сякеры i долаты, нажы, рыбацкія кручкі. Затым з'явіліся плоскія сякеры з закраінамі на два бакі — пальштабы. Больш дасканалы тып сякераў — кельт з адтулінай для дзяржальна, перпендыкулярнай лязу, i невялікім вушкам, да якога прывязвалася дзяржальна. Былі вядомы i розныя тыпы сякераў з бакавымі адтулінамі для дзяржальнаў, паралельнымі лязу.

Калі сякеры адначасова маглі з'яўляцца прыладамі працы i зброяй, дык наканечнікі дзідаў, якія адліваліся з утулкамі для насаджвання на дрэўка, розныя кінжалы i мячы чалавекам ужываліся на паляванні і, відаць, пераважна ў час ваенных сутычак. У пазнейшы перыяд бронзавага веку пашыраецца асартымент бронзавых прыладаў працы — з'яўляюцца ўтульчатыя долаты, стамескі, цяслы, малаткі i кіркі, свердзелы, сярпы.

Бліжэйшыя месцы першабытнай металургіі існавалі ў Прыкарпацці, амаль за паўтысячы кіламетраў ад тэрыторыі Беларусі, а гэта па тым часе было вельмі далека. Траплялі да нас медзь i бронза i з яшчэ болыи далёкага Каўказа i нават ca Скандынавіі. Па гэтых прычынах нашы далёкія продкі з бронзавага веку металічных вырабаў мелі няшмат. Былі яны вельмі дарагія, ix гублялі, відаць, толькі ў выключных выпадках; сапсаваныя ж рэчы не выкідалі, а пераплаўлялі.

Беларускім археолагам на тэрыторыі сваёй рэспублікі пакуль што вядома толькі каля 50 месцазнаходжанняў медных i бронзавых вырабаў, якія датуюцца бронзавым векам. Большасць знаходак была выяўлена выпадкова пад час розных земляных работ i пэўна паходзіць з разбураных тагачасных пахаванняў.

Першыя металічныя вырабы бронзавага веку на тэрыторыі Беларусі знойдзены яшчэ ў дарэвалюцыйную пару. Так, медная сякера выарана ля Мікасецка на Мядзельшчыне, дзве плоскія сякеры паднялі ля Кухціч на Уздзеншчыне, медны наканечнік дзіды — ля вёскі Буды (цяпер Смалявіцкі раён), бронзавы нож — ля Шылавіч на Шчары. Яшчэ ў 1889 г. сякеру-кельт знайшлі дзесьці ў былым Ігуменскім павеце (ігумен — цяпер горад Чэрвень), падобная сякера паходзіць i з былога Бзрысаўскага павета. У Навагрудку адкапалі нават бронзавы меч.

Другі бронзавы меч знайшлі ў час ворыва ля вёскі Жабчыцы Пінскага раёна.

Некаторыя металічныя знаходкі сустрэліся i ў. час раскопак старажытных пахаванняў: невялікая медная сякера ля вёскі Чэрцы на Лепельшчыне, бронзавыя сякеркі ля вёскі Чорная Лужа непадалёку ад Свірскага возера, медны серп з магілы ва ўрочышчы Вітаў Лог дзесьці на Міншчыне (на жаль, пакуль што археолагам невядома, ля якой вёскі знаходзіўся гэты Лог).

У пачатку нашага стагоддзя пад Мінскам быў знойдзены скарб бронзавых вырабаў, у якім меліся два кельты так званага меларскага тыпу. Яны датуюцца познім бронзавым векам i паходзяць, верагодна, ca Скандынавіі. Сякера падобнага тыпу знойдзена i ля вёскі Курган (цяпер Мінскага раёна).

У гады першай сусветнай i грамадзянскай войнаў вучоным было не да пошукаў. Але ўжо ў 20-я гады ў музеі i навуковыя ўстановы Савецкай Беларусі зноў пачынаюць паступаць знаходкі бронзавага веку. Гэта было не выпадкова, бо менавіта ў 20-я гады дасюль нябачанымі тэмпамі пачалі развівацца беларуская археалогія, краязнаўства, узнікалі шматлікія музеі, паўсюдна ствараліся краязнаўчыя гурткі, перыядычны друк пастаянна ўдзяляў увагу помнікам старажытнай культуры.

У 1920 г. ля вёскі Прысна Веткаўскага раёна ва ўрочышчы Вузенькія ў час ворыва быў знойдзены абломак сякеры i дастаўлены пазней у Мінск, у Беларускі дзяржаўны музей. Сякера была тоўстая, разламаная па адтуліне. Захавалася толькі прылёзавая частка даўжынёй 5 см. Паверхня гэтай часткі была пакрыта паралельнымі нарэзкамі, якія па спіралі абвівалі корпус знаходкі.

Ля вёскі Смолькаўская Буда Касцюковіцкага раёна ў 1925 г. на беразе рэчкі Рэкты трапілася цэлая бронзавая сякера. Яна ўяўляла сабой кельт даўжынёй амаль 10 см з крыху пашкоджанай абушковай часткай, на якой вышэй вушка захаваўся адзін рэльефны валік. Захаваліся i невыразныя сляды падоўжных баразёнак на лязе, якія дапаўнялі арнаментацыю вырабу.

Трэцяя медная знаходка трапілася пастушкам у 1927 г. паміж горадам Новым Быхавам i пасёлкам Пакусіна. Гэта быў пальштаб з выпуклым лязом i характэрнымі выступаючымі закраінамі.

У 1929 г. ля вёскі Прудзішча Смалявіцкага раёна на ворным полі «Глінішча» была знойдзена сякера-кельт з арнаментаваным краем.

Прыкладна ў гэтым жа дзесяцігоддзі на Лепельшчыне трапіўся яшчэ адзін кельт з выразным кальцавым валікам на абушку i рэльефнымірэбрамі на лязе.

У розныя часы на тэрыторыі Беларусі былі знойдзены i іншыя медныя i бронзавыя рэчы: бронзавы пальштаб ля Пінска, плоская сякера ля Вікарэвіч Столінскага раёна, меднае долата ля Барысаўшчыны Хойніцкага раёна, бронзавы пальштаб у Навагрудку, падобная ж сякера ля вёскі Калічонкі Клічаўскага раёна, медны наканечнік дзіды ля вёскі Буда Бялыніцкага раёна. Амаль такія ж знаходкі сустрэліся ля Збуніна Брэсцкага раёна, Антопаля Драгічынскага i Забулля Івацэвіцкага раёнаў.

Часам знаходзілі не толькі зброю i прылады працы, але i медныя ўпрыгожанні — бранзалеты, пярсцёнкі.

Верагодна, што медных i бронзавых рэчаў на нашай тэрыторыі было знойдзена больш, але на некаторыя з ix на месцах не звярнулі ўвагі, не паведамілі пра гэта ў адпаведныя ўстановы, i каштоўныя для нашай навукі і культуры рэчы зноў страціліся.

Апошнім часам, калі ў Беларусі больш інтэнсіўна сталі вывучацца помнікі бронзавага веку, металічныя рэчы пачалі часцей знаходзіць i пад час археалагічных раскопак старажытных паселішчаў i асабліва могільнікаў. У Магілёўскай i Гомельскай абласцях у пахаваннях раннебронзавай сярэднедняпроўскай культуры сабраны амаль тры дзесяткі медных i бронзавых вырабаў. Гэта нажы, шылы, цясла, сякеры, наканечнік дзіды, дыядэмы, грыўні, падвескі, бранзалеты, скроневыя кольцы. Трапілася плоская сякера i пры раскопках паселішча бронзавага веку ля вёскі Кастыкі на Віліі.

Металічныя рэчы ў бронзавым веку вядомы былі i насельніцтву суседніх тэрыторый. У паўднёва-ўсходніх, прылеглых да Беларусі раёнах Літвы знойдзены пальштабы, кельты, наканечнікі дзідаў, шпілька з вялікай спіральнай галоўкай. Усяго ж у Літве вядома каля 100 мясцін з такімі знаходкамі. Пры тым большасць ix на ўзбярэжжы Балтыйскага мора, куды яны траплялі ў абмен на мясцовы бурштын.

Медныя i бронзавыя вырабы ўжыаалі i старажытныя плямёны на тэрыторыі Латвіі. Сярод знаходак бронзавага веку тут выяўлены сякеры з закраінамі i шырокімі паўкруглымі лёзамі, доўгія абушковыя сякеры з адтулінамі для дзяржальна, шырокія манжэтападобныя бранзалеты, сярпы.

Некалькі кельтаў знойдзена на Смаленшчыне. Далей на ўсход колькасць бронзавых знаходак значна павялічваецца, асабліва на помніках так званай фацьянаўскай культуры. Мясцовае насельніцтва мела ўласную медную сыравіну, якую здабывала на Сярэдняй Волзе.

Багацей, чым у Беларусі, прадстаўлены металы бронзавага веку ў паўночнай частцы Украіны, бо адсюль было даволі блізка да Прыкарпацкіх цэнтраў старажытнай металургіі. Толькі з мясцовых помнікаў сярэднебронзавай тшцінецкай культуры вядома больш за сотню знаходак, сярод якіх пераважная колькасць — упрыгожанні.

У прылягаючых да Беларусі паўночна-ўсходніх раёнах Польшчы знаходак з бронзы адносна мала. Але i тут у пачатку нашага стагоддзя ля Калінаўкі Касцельнай на Беласточчыне быў знойдзены багаты скарб з 46 кельтаў, абушковай сякеры з адтулінай i двух бранзалетаў.