Бронзавы век нa тэpытopыі Беларусі

ЗЕМЛЯРОБСТВА I ЖЫВЁЛАГАДОЎЛЯ

У параўнанні з позненеалітычным часам у гаспадарчай дзейнасці чалавека бронзавага веку наступілі прыкметныя змены. Праўда, земляробства i жывёлагадоўля зарадзіліся яшчэ ў канцы каменнага веку, але ў новую эпоху імі пачалі займацца паўсюдна. У земляробстве лясной i лесастэпавай зон, звязаным з высечкай i выпальваннем лесу, апрача ранейшых матык i розных палак-капалак, месцамі пачалі ўжываць запрэжаны валамі плуг. Павялічылася колькасць культурных раслін, расла ix ураджайнасць. Будзённай справай стала i жывёлагадоўля. Новага ўзроўню дасягнула апрацоўка каменных прыладаў i асабліва свідраваных сякераў. У сувязі з ростам попыту на крамянёвыя сякеры, неабходныя для падсечкі, асабліва шырока разгарнулася праца на крэмнездабываючых шахтах.

Яшчэ неалітычнае насельніцтва Цэнтральнай Еўропы вырошчвала некалькі відаў пшаніцы, ячмень i проса. Былі таксама вядомы гарох, лён, чачавіца i морква. З'явіліся першыя сады з яблыневых дрэў. Аднак калі ў неаліце ў Еўропе пераважна сеялася пшаніца, у бронзавым веку на палях першае месца пачаў займаць ячмень. Гэта было звязана з наступіўшым пахаладаннем клімату.

У лясной зоне Усходняй Еўропы, дзе знаходзіцца i сучасная Беларусь, у бронзавым веку былі вядомыя мяккая пшаніца, ячмень, проса, лён, каноплі.

Земляробства бронзавага веку ў сваёй аснове з'яўлялася падсечна-агнявым. Пры гэтым спосабе атрымліваўся не толькi вольны ад лясной i хмызняковай расліннасці ўчастак, прыгодны для сяўбы, але ён адначасова i ўгнойваўся попелам, што давала магчымасць атрымліваць адносна багаты ўраджай. Так, яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя ва Усходняй Еўропе месцамі атрымлівалі на такіх участках ураджай жыта сам — 50, а то i сам — 80. Недахопам падсечна-агнявой сістэмы было тое, што праз год-два трэба было высякаць i выпальваць новы ўчастак, бо стары спусташаўся. Развіццё падсечнага земляробства прыводзіла да паступовага знікнення лясной расліннасці, асабліва ва ўрадлівых раёнах. Праўда, на нашай тэрыторыі ва ўмовах вільготнага клімату пакінутыя ўчасткі хутка зарасталі маладняком, i таму працэс знішчэння лясоў праходзіў марудна.

Глебу на выпаленых участках лесу рыхлілі рознымі завостранымі каламі-капачамі, каменнымі i рогавымі матыкамі.

Часам выгарышча ўвогуле чалавек не рыхліў. Дастаткова было ўкінуць зярняты ў попел i прыбаранаваць ix якім сукаватым камлём дрэва. Зерне прарастала i давала ўраджай. Саха або плуг сталі неабходныя, калі поле засявалася некалькі разоў. У такім выпадку трэба было дабрацца да ніжэйшых, яшчэ не спустошаных пластоў перагною або прыараць растрэсены на полі гной, а для гэтага ўжо былі неабходныя плуг або саха.

На падставе археалагічных матэрыялаў даказана, што плуг спачатку быў увесь драўляны i ўпершыню пачаў ужывацца ў Егіпце i Месапатаміі яшчэ перад трэцім тысячагоддзем да н. э., некалькі пазней — у Індыі i Грэцыі. У бронзавым веку плуг быў ужо вядомы ў многіх раёнах Еўропы.

Наскальныя малюнкі бронзавага веку ў Швецыі паказваюць сохі, запрэжаныя парамі валоў. Сляды ворыва накрыж выявіліся пад насыпамі некаторых курганоў Цэнтральнай Еўропы. Ёсць меркаванні, што яшчэ ў сярэднебронзавы перыяд на Паўночнай Украіне плуг ужо быў вядомы. На тэрыторыі Беларусі самы старажытны знойдзены драўляны плуг-рала адносіцца да ранняга жалезнага веку. Таму, мусіць, паўсюдна ў нас у бронзавым веку глебу апрацоўвалі ручнымі прыладамі. Хіба толькі дзе на Палессі, i то ў самым канцы эпохі, маглі ўжывацца i вупражныя ворныя прыстасаванні.

Земляробства, асабліва ў малалеснай вобласці, дзе не заўсёды ўдавалася ўгнойваць глебу попелам ад спаленых дрэў i хмызняку, паступова збядняла зямлю i вымушала людзей часта перасяляцца ў іншыя месцы ў пошуках новых урадлівых участкаў. Заняткі жывёлагадоўляй давалі магчымасць назапашваць гной i скарыстоўваць яго для агародаў i палёў. Гэта спрыяла большай прывязанасці чалавека да «наседжаных» месц.

Ураджай збожжавых культур збіраўся крамянёвымі сярпамі розных тыпаў. Найбольш прымітыўнымі сярпамі былі касцяныя i драўляныя з пазамі, у якія ўстаўляліся крамянёвыя ножападобныя пласцінкі, утвараючыя зубчатае рэжучае лязо самога сярпа. Пазней з'явіліся масіўныя крамянёвыя сярпы выгнутай формы. Сустракаліся i сярпы бронзавыя. Вымалачанае зерне размолвалася на зерняцёрках.

Яшчэ ў неаліце былі прыручаны амаль усе вядомыя сёння хатнія жывёлы. У бронзавым веку жывёлагадоўля існавала паўсюдна. На кожнай стаянцы, дзе былі ўмовы для захавання арганічных рэчываў, у вялікай колькасці сустракаюцца косткі свойскіх кароў, коней, свіней, авечак i коз. А вось курэй i іншых свойскіх птушак нашы продкі ў бронзавым веку яшчэ не ведалі.

У цёплыя месяцы не было цяжкасці з пашай. Зімой жа жывёлу кармілі назапашаным лісцем, тонкім галлём, сушанай травой, саломай. Пры неглыбокім снезе статак выганялі ў лес на падножны корм. З-за цяжкасцей у нарыхтоўцы корму на зіму (касіць жа не ўмелі), можна думаць, што шырока практыкавалася асенняе заколванне i зарэз жывёлы. Тым больш, што мяса зімой магло захоўвацца доўга.

Вядома, нашым продкам свойская жывёла была неабходна для мяса. Але ад яе атрымлівалі таксама скуры, воўну, косткі i рогі для розных вырабаў, тлушч для спальвання ў асвятляльных каганцах, сухажыллі для сшывання вопраткі. Вельмі верагодна, што ўжо ў той час ужывалі i малако. Можна меркаваць, што некаторыя гліняныя пасудзіны з адтуліналлі ў сценках служылі для адцэджвання тварагу.