Бронзавы век нa тэpытopыі Беларусі

КАМЕННЫЯ СЯКЕРЫ

Археолагі па традыцыі падзяляюць вырабы са старажытных стаянак на крамянёвыя i каменныя. Калі быць прынцыповым, то такі падзел няправільны, бо крэмень — таксама камень. Але традыцыйнага падзелу будзем прытрымлівацца i мы, каб звярнуць увагу на асаблівую групу прыладаў працы бронзавага веку, якія вырабляліся не з крэменю, а з іншых парод каменю.

Каменныя сякеры, якія сваёй формай у асноўным нагадваюць крамянёвыя, зрэдку сустракаюцца ўжо на раннебронзавых помніках. У пазнейшы час такія сякеры-кліны ўжываліся паўсюдна i ў вялікай колькасці праз увесь бронзавы век i нават у пачатку жалезнага веку.

Амаль усе каменныя сякеры-кліны маюць крыху звужаны абушок i расшыранае, кругляста выступаючае лязо. У рэдкіх выпадках сустракаюцца экземпляры з прывостранымі абушкамі або, наадварот, з абушкамі, па шырыні роўнымі лязу. У большасці сякеры-кліны маюць злёгку выпуклыя шырокія плашчыні, a вузкія бакавыя плашчыні — плоскія. Сячэнне такіх сякераў нагадвае лінзу з усечанымі краямі. Аднак сустракаюцца экземпляры з папярочнымі авальнымі, лінзападобнымі i нават прамавугольнымі сячэннямі. Вядомы нават i вырабы з шматграннымі паверхнямі. Асобную групу складаюць тоўстыя чаранковыя сякеры з плечыкамі, якія найбольш распаўсюджаны ў паўночна-ўсходняй частцы Беларусі.

Сякеры-кліны, таксама як каменныя малаткі i цяслы, маглі прымацоўвацца да драўлямых дзяржальнаў рознымі спосабамі. Ленінградскі археолаг А. М. Мікляеў, напрыклад, на адной тарфянікавай стаянцы з паўднёвай Пскоўшчыны знайшоў каленчатае драўлянае дзяржальна сякеры з насаджанай, таксама драўлянай муфтай, у якую ўстаўлялася сама сякера.

У бронзавым веку на тэрыторыі Беларусі новым тыпам сякераў сталі каменныя свідраваныя сякеры, зашліфаваныя i нават часам запаліраваныя па ўсёй паверхні. Іx знаходзяць на стаянках i ў пахаваннях, а таксама проста на палях або балотах, на берагах рэк i азёр, дзе яны былі калісьці згублены, I калі разглядаць увогуле ўсе прылады працы бронзавага веку з Беларусі — каменныя, рогавыя, касцяныя, драўляныя,— то найбольшую ўвагу сярод ix звяртаюць на сябе як па дасканаласці апрацоўкі, так i часам па характэрных высокамастацкіх формах, сякеры з прасвідраванымі адтулінамі. На тэрыторыі рэспублікі археолагі зафіксавалі каля 2 тыс. такіх знаходак. A колькі яшчэ ix не ўлічана! Бадай, не знойдзеш такога школьнага краязнаўчага музея або нават кутка, дзе б ні захоўваліся каменныя сякеры, у тым ліку i свідраваныя.

Усе каменныя сякеры з прасвідраванымі адтулінамі, знойдзеныя ў Беларусі, падзяляюцца на некалькі тыпаў.

Сярод ix найбольш клінападобных, у якіх пярэднія i тыльныя вузкія плашчыні прамыя i больш-менш паралельныя. Самі клінападобныя сякеры паміж сабой адрозніваюцца формамі абушкоў — плоскімі, сплошчанымі, прыкругленымі або круглымі. Можна адзначыць i трохвугольныя экземпляры, у якіх найбольшая таўшчыня знаходзіцца на сплошчаным абушку. Але такія знаходкі рэдкія.

Даволі рэдка сустракаюцца сякеры рамбічнай формы або такія ж з усечанай абушковай часткай. Паміж апошнімі i клінападобнымі формамі, асабліва калі ў першых абушковая частка звужаная, часам бывае цяжка вызначыць размежаванне.

Яшчэ адну даволі значную групу складаюць так званыя лопасныя сякеры. Часам ix называюць чоўнападобнымі, бо яны нагадваюць човен у профіль. Лопасці на такіх сякерах фармаваліся на стыку ляза i тыльнай плашчыні, былі кароткімі або доўгімі. Па гэтай адзнацы археолагі падзяляюць лопасныя сякеры на асобныя тыпы. Розняцца паміж сабой гэтыя вырабы i формамі абушкоў. У некаторых лопасных сякераў на пярэдняй плашчыні быў выраблены падоўжны валік — хорда — ад абушка ажно да ляза. Каторы раз яны ўпрыгожваліся i іншымі рэльефнымі злементамі.

Адзінкавымі знаходкамі на нашых помніках прадстаўпены выгнутыя сякеры або экземпляры з грыбападобнымі абушкамі.

Часам сустракаюцца i сякеры малаткападобныя з кароткімі i шырокімі абушкамі.

На некаторых вырабах вакол адтуліны для дзяржальна быў сфармаваны валік. Такія сякеры адносяць да тыпу ўтульчатых.

Для вырабу свідраваных сякераў выбіраліся адпаведныя пароды валуновага каменю — граніты, дыярыты, сіяніты i інш.,— якія знаходзілі ў наваколлі або часам атрымлівалі з суседніх i нават вельмі аддаленых тэрыторый.

Спачатку адпаведна падабраны камень апрацоўваўся на шліфавальнай пліце i паступова набываў патрэбную форму сякеры. Для таго каб шліфавалася хутчэй, на пліту падсыпалі мокры пясок. Пасля таго як сякера была поўнасцю адшліфавана, прыступалі да свідравання адтуліны, якое рабілася на спецыяльным станку. Адтуліна свідравалася пустой трубчатай косткай, у якую зноў жа насыпалі мокры пясок, які i вымолваў кальцавое паглыбленне ў камені, Свідравальны элемент прыстасавання — стрыжань з косткай — прыводзіўся ў дзеянне лучком. Пры свідраванні костка спрацоўвалася i патанчалася, адпаведна гэтаму вузела да аднаго канца i адтуліна, што ўвогуле i было патрэбна, бо ў такой адтуліне мацней трымалася дзяржальна. Калі свідраванне заканчвалася, з сякеры выпадаў цыліндрычны стрыжанёк. Такія знаходкі зрэдку сустракаюцца на стаянках.

Не заўсёды ўдавалася прасвідраваць адтуліну адной косткай. Часам яна ламалася, i тады яе замянялі йовай. У такім выпадку ў адтуліне атрымлізаліся ўчасткі рознага дыяметра.

Часам сустракаюцца сякеры з начатым i незакончаным свідраваннем. Па нейкай прычыне работу над вырабам спынілі.

Найбольш слабае месца ў каменных сякераў ля адтуліны, дзе яны часта ламаліся. Зламаную сякеру «рамантавалі», свідруючы ніжэй пералому новую адтуліну.

У паўднёвай Беларусі каменныя свідраваныя сякеры ў канцы бронзавага веку пачынаюць ўжывацца радзей, а формы ix паступова выраджаюцца. Відаць, рубячыя прылады тут часцей пачалі вырабляць з металу — спачатку з бронзы, а затым з жалеза. У паўночнай жа Беларусі каменныя свідраваныя сякеры i сякеры-кліны — нярэдкія знаходкі нават на гарадзішчах ранняга жалезнага веку, гэта значыць у сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э., а часам i пазней ix тут яшчэ ўжывалі.

Сякеры-кліны былі рабочымі інструментамі i ўжываліся ў асноўным для апрацоўкі дрэва. Хвою таўшчынёй 25 см такой сякерай можна было ссекчы за 15 мінут, драўляную лодку выдзяўбці — за 12 дзён. А вось каменныя свідраваныя сякеры, i асабліва лопасныя ладдзяпадобнай формы, хутчэй за ўсё былі зброяй. Таму ў мужчынскія пахаванні звычайна i клалі абодва тыпы каменных сякер — рабочую i баявую.

Вельмі рэдка, але ўсё ж сустракаюцца на помніках бронзавага веку i каменныя молатападобныя прылады з свідраванымі адтулінамі. Прыладамі працы такія рэчы не маглі быць, хутчэй за ўсё гэта былі жэзлы родавых старэйшын або воекачальнікаў, маглі яны быць i ўдарнай зброяй, Асабліва заманліва лічыць жэзламі арнаментаваныя нарэзкамі экземпляры, напрыклад, як той, што быў знойдзены ля вёскі Дружылавічы Іванаўскага раёна Брэсцкай вобласці.

З каменю вырабляліся i розныя булавы, якія таксама мелі прасвідраваныя адтуліны для дзяржальнаў. Булавы былі шарападобныя, шарападобныя з утульчатай адтулінай, рабрыстыя з паўкруглымі выступамі па чатырох супрацьлеглых баках, крыжападобныя. З Пінска паходзіць масіўная каменная булава, спрэс арнаментаваная зонамі з падоўжных нарэзак, між якімі меліся наразныя крыжыкі. Булавы былі адносна невялікія, у сярэднім 5-6 см у дыяметры, але, улічваючы адсутнасць у бронзавым веку металічных шлемаў, i такая зброя, напэўна, была эфектыўнай. Пэўна, адначасова булавы з'яўляліся i жэзламі, як i ў выпадках з молатападобнай арнаментаванай прыладай з Дружылавіч.

Шліфаванне сякераў, матык i іншых вырабаў адбывалася на паліравальных плітах, часцей пясчанікавых, прамавугольных або авальных, часам i бясформенных. Beрагодна, што на такіх плітах вастрыліся i металічныя прылады.

Для апрацоўкі металічных рэчаў таксама служылі накавальні, якія, у прыватнасці, сустрэты ў раннябронзавых курганах Падняпроўя,

На паселішчах i ў курганах сярэднедняпроўскай культуры часам сустракаюцца каменныя зерняцёркі. Значна больш ix на помніках сярэдняга этапу бронзавага веку — у пахаваннях i асабліва на паселішчах сосніцкай i тшцінецкай культураў.

З каменю таксама вырабляліся грузілы для сетак ліцейныя формы.