Антоній і Клеапатра

Разбіта Парфія, край вострых стрэл,—

Адпомсціў я за гібель Марка Краса[29].

Хай кожны воін паглядзіць на труп

Парфянскага царэвіча. Арод,

Твой сын Пакор аддаў жыццё за Краса.

Венцідзій, ты герой. Пакуль твой меч

Яшчэ гарачы ад крыві парфянскай,

Не патурай уцекачам, гані іх

З мідзійскіх стэпаў, з берагоў Міжрэчча,

Знішчай па ўсіх кутках. I твой Антоній

За подзвігі табе трыумф наладзіць,

Вянок лаўровы дасць.

О Сілій, Сілій,

Даволі мне таго, што маю. Ведай,

Не варта падначаленаму лезці

На грэбень гучных спраў. Часамі слава,

Здабытая без санкцыі вышэйшай,

Пашкодзіць можа болей, чым правал.

I Цэзар і Антоній шмат разоў

Сабе прысвойвалі чужыя ўдачы.

А здольны Сосій, папярэднік мой,

У Сірыі пачаў так вылучацца,

Што трапіў у Антонія ў няласку,

Не засланяй начальніка, салдат!

Начальніку начальнікаў не трэба.

I гонар воінскі і дысцыпліна

Дыктуюць часам: лепей адступіць,

Чым выйграць бой, правадыра зацьміўшы.

Я для Антонія зрабіў бы многа,

Але ён прыме гэта за знявагу

І не даруе мне маіх заслуг.

Венцідзій, у цябе ёсць сіла духу,

А гэта болей, чым прывычны меч.

Што ж ты цяпер Антонію напішаш?

Я напішу, што іменем сваім

Ён нас натхніў, падрыхтаваў да бітвы,

Што пад яго арламі легіёны,

Ім згуртаваныя, разбілі ўшчэнт

Непераможных коннікаў парфянскіх.

Дзе ж ён цяпер?

Адправіўся ў Афіны.

Хоць мы і абцяжараны здабычай,

Але і нам туды спяшацца трэба,

З'явіцца без спазнення.— У паход!

Ну, развіталіся там сваякі?

Справадзіўшы Пампея, трыумфіры

На дагавор прыкладваюць пячаці.

Перад разлукай з дарагім ёй Рымам

Актавія рыдае. Цэзар змрочны.

Лепіда ж, як расказваў мне Менас,

Пасля банкета нудзіць пачало —

Ледзь выцерпеў.

Лепід такі сардэчны!

Прыветлівы! А Цэзара як любіць!

Антонія не менш. Вачэй не зводзіць!

«Актавій Цэзар — на зямлі Юпітэр!»

«I для Юпітэра Антоній — бог!»

«Няма на свеце Цэзару раўні!»

«О Марк Антоній! О крылаты Фенікс[30]!»

«Быць Цэзарам — вяршыня ўсіх вяршынь!..»

Абодвум падпускаў ляшча Лепід.

Але больш Цэзару. Антонія таксама

Не забываў. Паэт, мастак, трыбун

Не змогуць ні апець, ні апісаць,

Ні выказаць яго пачуццяў палкіх

К Антонію. Ну, а на Цэзара

Ён проста моліцца.

Абодвух любіць.

Ён — жук, яны — бліскучыя надкрыллі.

Паеду я. Бывай, Агрыпа слаўны!

Шчаслівае дарогі, храбры воін.

Далей нас не праводзь.

Душы маёй часціцу ты бярэш.

Прашу, не крыўдзі, будзь ласкавы з ёю.—

Сястра, будзь добрай жонкай, апраўдай

Мае надзеі і умовы шлюбу.—

Не дапусці, шаноўны мой Антоній,

Каб слуп, што падпірае нашу дружбу,

Мацуе нашу сувязь, стаў таранам

I крэпасць разваліў. Лепш сябраваць,

Не парадніўшыся, калі не ўмеем

Аберагаць свой скарб.

Ты недавер'ем

Мне прычыняеш боль.

Я ўсё сказаў.

Вышукваеш дарэмна ты, падстаў

Для падазрэнняў і трывог не знойдзеш,

Няхай цябе ахоўваюць багі!

Хай сэрцы рымлян горнуцца ў твой бок!

А нам пара ў дарогу.

О любая сястра мая, бывай!

Няхай пяшчотамі цябе атуляць

Усе стыхіі. Сумаваць не трэба

Шчаслівай будзь, сястра!

Мой любы брат!..

Вясна ў яе вачах, вясна любві,

I слёзы — майскі дождж.— Не засмучайся!

Глядзі, каб мужаў дом быў цэлы і...

Яшчэ што? Гавары.

Скажу на вуха.

Язык яе не слухаецца сэрца,

А сэрца слоў ніяк не падбярэ.

Так лебядзіны пух на хвалях зыбкіх

Не ведае, ў якім кірунку плыць.

Ці не збіраецца заплакаць Цэзар?

Нахмураны стаіць.

Нядобра гэта

I конь, калі нахмурыцца, брыдчэе,

А чалавек тым больш.

Усяк бывае.

Калі ляжаў забіты Юлій Цэзар,

Антоній плакаў, галасіў над ім,

А потым слёзы ліў над трупам Брута

У бітве пры Філіпах.

У той год

Ён быў прастуджаны, не разбіраўся,

Цякло ў яго тады з вачэй і з носа.

Вось калі я заплачу — мне павер.

Актавія, цябе я не забуду,

Маіх пачуццяў не развее час.

Не задавайся, Цэзар. Я магу

Любіць не горш. Пабачым, хто каго...

Абдымемся мацней, і я паеду,

Пакінуўшы цябе багам.

Бывай!

Няхай усе нябесныя сузор'і

Твой асвятляюць шлях.

Бывай, сястра!

Жыві, красуйся, радуйся!

Бывайце!

А дзе ж ганец?

Баіцца увайсці.

Гаворыш глупства!

Падыдзі сюды.

О найяснейшая царыца наша,

Калі ты ў гневе, Ірад Іудзейскі

І той зірнуць бы не пасмеў.

Шкада —

Няма Антонія загад мой здзейсніць,

Адсек бы Іраду ён галаву.—

Бліжэй, бліжэй!

О грозная царыца!..

Актавію ты бачыў?

Бачыў.

Дзе?

У Рыме, найяснейшая царыца.

У твар ёй паглядзеў. Яе вялі

Антоній з Цэзарам.

Якога росту?

Яна высокая? Як я?

Ніжэй, царыца.

А голас чуў? Гаворыць гучна? Ціха?

I голас чуў. Слабенькі галасок.

Ага! Ну вось!.. Любіць такую доўга

Не будзе ён.

Яе любіць? Як можна!

Няўклюда, значыць. Я такой жа думкі.

Ні языка не мае, ні фігуры.

Ну, а паходка? Веліч ёсць у ёй?

Якое там! Паўзе як чарапаха.

Няма агня ў ёй. Цела без душы.

Як статуя халодная.

Так, так...

А ты не маніш?

Я на вочы зоркі.

I трое так не высачаць, як ён.

Так, так, ён мае спрыт. Пустышка, значыць...

Разумна разважае.

Нават вельмі.

А як, па-твойму, колькі ёй гадоў?

Яна была ўдава.

Як? Удава? —

Ты чуеш, Харміяна?

А гадоў,

Я думаю, ёй так за трыццаць.

Твар доўгі ці акруглы?

Як гарбуз.

З падобным тварам найчасцей дурніцы.

А колер валасоў?

Звычайны, цёмны.

I нізкі лоб, насунуты на вочы.

Вось золата, бяры. I не крыўдуй,

Што я цябе сурова так сустрэла.

Паедзеш зноў туды ж, за імі следам.

Ганец ты кемлівы. Ідзі, збірайся.

Я пісьмы напішу.

Ён — маладзец.

Ну, так. Шкадую, што была з ім строгай.

Я ўпэўнілася, што жанчына гэта

Не пагражае мне.

Ні ў якім разе.

Жанчын выдатных бачыў ён нямала,

Адрозніваць павінен.

Дзіва што!

Не першы год табе аддана служыць...

Ах, Харміяна, праўду ты гаворыш.

Яшчэ хацела б выведаць я нешта...

Але няхай... Прышлеш ганца мне потым.

Магчыма, ўсё наладзіцца.

Напэўна.

Не, не, Актавія, не толькі гэта —

I гэта і ўсё іншае такое

Я б мог прадбачыць. Але ён пачаў

Ізноў вайну з Пампеем; абвясціў

Народу завяшчанне, у якім

Мяне стараўся абысці, а там,

Дзе абмінуць ніяк не выпадала,

Ён скупа прыгадаў мае заслугі,

Без пахвалы належнай, з непавагай,

Хоць подзвігі мае вядомы ўсім.

Мой любы муж, не ўсё бяры на веру,

А хоць і верыш, не на ўсё крыўдуй,

Бо калі выбухне між вамі сварка,

Пакутніцай-ахвярай стану я.

Маліць багоў за вас — мой абавязак,

Але багі пачнуць з мяне смяяцца,

Пачуўшы першую маю малітву:

«Благаславіце, уратуйце мужа!»

А следам і другую: «Уратуйце,

Благаславіце брата!» Дык каго ж

Ім ратаваць? Хто б з вас ні перамог,

Ці ты ці ён, маё жыццё разбіта —

Між двух агнёў сярэдзіны няма.

Актавія, аддай любоў сваю

Таму, хто больш дастойны. Калі я

Свой гонар страчу, сам сябе я страчу.

Лепш мне не быць тваім, чым быць тваім,

Згубіўшы гонар. Хочаш памірыць нас?

Намер пахвальны. Паспрабуй. А я

Ўсё ж буду рыхтавацца да вайны.

Твой брат мяне на гэта падбівае.

Дык не адкладвай. Выязджай хутчэй.

Жадаю ўдачы.

Дзякуй, дарагі!

Няхай Юпітэр, уладар нябесны,

Мне, кволай і бяссільнай, дапаможа

Між вамі мір і дружбу аднавіць,

Вайна — няшчасце, трэшчына ў зямлі,

Напоўненая трупамі людскімі.

Нездавальненне выкажаш таму,

Хто ў гэтым вінаваты, хто парушыў

Умовы нашы. Не змяншай віны

I не дзялі на двух свайго кахання.

Збірайся. Світу выбераш сама,

Ні ў чым сябе не абмяжоўвай.

Цяпер на свеце толькі два звяры —

I колькі ежы ў пашчу ім ні сунь,

Адзін другога загрызе нарэшце.

Антоній дзе цяпер?

Па садзе ходзіць —

Туды, сюды; нагою топча голле,

Крычыць: «Лепід — даўбежка», пагражае

Распяць гадзюку, што забіў Пампея.

Увесь наш флот даўно напагатове...

На Цэзара ў Італію. Дык вось што:

Антоній па цябе мяне паслаў,

А пра навіны мог бы я і потым.

Няма чаго расказваць! Будзь што будзе.

Вядзі мяне к Антонію.

Хадзем.

Што робіцца ў Александрыі! Ганьба!

На люднай плошчы на ўзвышэнні срэбным

На залатыя троны селі разам

Антоній з Клеапатрай, а ў нагах —

Цэзарыён[31], якога лічаць сынам

Таго, хто быў маім названым бацькам,

I некалькі пазнейшых байструкоў,

Плады іх сужыцця, і там Антоній

Ёй перадаў уладу над Егіптам

I абвясціў царыцай Палесціны,

I Лідзіі, і Кіпра.

Як? Публічна?

Усенародна, на галоўнай плошчы.

А два яго сынкі — цары цароў:

Парфян, мідзян аддаў ён Александру,

Арменію яму ж, а Пталамею —

Сірыйцаў, кілікійцаў, фікікіян.

А Клеапатра ў вопратцы Ізіды[32]

Была ў той дзень, ды і раней не раз

Ахвотна строіла з сябе багіню.

Пра гэты здзек павінен ведаць Рым.

Дазнаўшыся, узрушаны народ

Сваю прыхільнасць ад яго адверне.

Яго нахабства ўжо вядома Рыму:

Прыслаў сенату спіс сваіх прэтэнзій.

Каго ж абвінавачвае?

Мяне.

Сцвярджае, што, Сіцылію забраўшы

Ў Пампея, я не выдзеліў яму, Антонію,

належнай долі, кажа,

Што я сабе прысвоіў караблі,

Якія ён, Антоній, мне пазычыў;

Нарэшце, абураецца, што мы

Лепіда выгналі з трыумвірата,

Канфіскаваўшы ўсю яго маёмасць.

На гэта, Цэзар, трэба даць адказ.

Адказ напісаны. Ганец пасланы.

Паведамляю я, што стаў Лепід

Занадта жорсткім, злоўжываць пачаў

Уладаю і скінуты законна,

Што мной заваяваным падзяліцца

Гатовы я, калі ён мне аддасць

Палову царстваў, ім заваяваных.

На гэта ён не згодзіцца ніколі.

Тады і я не ўступлю ні ў чым.

Здаровы будзь, мой уладар і брат!

А, гэта ты, адхіленая мужам!

Так называць мяне няма падставы.

Чаму ж так ціхенька ты увайшла?

Сястры маёй і жонцы трыумвіра

З'яўляцца так убога не да твару.

Яе суправаджаць павінна войска,

Каб коні загадзя іржаннем гучным

Апавяшчалі пра яе прыезд.

Павінны дрэвы гнуцца ад цікаўных

I пылу воблакі ўзлятаць увысь.

А ты з'явілася, як парабчанка,

I гэтым самым не дала раскрыцца

Любві народнай да цябе як след.

Нявыяўленая ж любоў зачахне.

Нам трэба было сустракаць цябе

На моры і на сушы, каб усюды

Народ мог з радасцю цябе вітаць.

Мой мілы брат, прыехала сюды я

Па добрай волі. Муж мой, Марк Антоній,

Дачуўшыся, што ты вайну рыхтуеш,

Са мною падзяліўся сумнай весткай.

I папрасіла я ў яго дазволу Вярнуцца ў Рым.

I ён табе дазволіў.

Хутчэй прагнаў! Ты ж лішняя пры ім.

Яму распуста даражэй за жонку.

Не гавары так, брат.

За ім сачу я.

Мне нават вецер весткі шле аб ім.

Дзе ён цяпер?

Ён зараз у Афінах.

Няпраўда. У Афінах, кажаш? Не!

Сястра, табе ён здрадзіў. Клеапатра

Кіўнула пальцам, і ён там, пры ёй,—

Яго імперыю ўхапіла шлюха.

Намерыўшыся ваяваць са мною,

Яны сабралі ўсіх цароў усходніх:

Там Бокх — лівійскі цар, Адал — фракійскі,

Панційскі цар, цар аравійскі — Малх,

Кападакійскі — Архелай, цар Ірад,

Цар пафлагонскі Філадэльф, яшчэ

Цар камагенскі Мітрыдат, яшчэ

Цары лікаонійскі і мідзійскі

Амінт і Палемон і процьма іншых.

Няшчасная! Я сэрца падзяліла

Між двух сяброў. I вось... дзе ж тая дружба?

Варожасць — там і тут.

Вітаю ў Рыме.

Твае лісты прымусілі мяне

З разрывам не спяшацца, але я

Пераканаўся — ён нас ашукаў:

I ты і я, усе мы ў небяспецы.

Сястра, уцешся! Смутак прагані,

Не паўставай супроць цячэння часу,

Чакай таго, што лёс наканаваў.

Будзь госцяй. Ты мне даражэй за ўсіх,

З табой ён абышоўся нізка, подла.

За крыўду мы разлічымся спаўна.

Багі нас выбралі сваёю зброяй,

Каб ліхадзея пакараць. Мы рады,

Што ты вярнулася.

Мы вельмі рады.

Няхай радзіма зноў цябе прытуліць!

Тваёй бядзе мы шчыра спачуваем,

I сэрцам кожны рымлянін з табой.

Адзін Антоній, шалапут юрлівы,

Сумленную жанчыну адштурхнуўшы,

З распусніцай нахабнай муціць свет.

Паверыць цяжка, мілы брат.

Павер.

Жахлівы, але факт. Заходзь, сястра.

Ніякіх слёз! Цябе мы любім моцна.

Табе я не дарую, будзеш ведаць!

За што? За што? За што?

Ты выступаў супроць мяне: хацеў,

Каб я не заставалася пры войску.

А што табе рабіць тут?

Але ж нам

Аб'яўлена вайна, і дзе ж мне быць,

Як не пры войску?

Так-то яно так...

Але калі ў конніцу пусціць

Дзесяткі два кабыл, усё прапала:

Здурнеўшы, коні не туды паскачуць.

Што ты сказаў?

Маўчу, маўчу, царыца.

Але я думаю — твая прысутнасць

Антонію нічым не дапаможа.

Не на цябе павінен траціць ён

Адвагу, час і розум. Дакараюць

Яго і так ужо за легкадумнасць.

А ў Рыме ходзяць чуткі, што вайну

Вядуць твой еўнух і твае служанкі.

Хай згіне Рым! Хай языкі адсохнуць

У тых, хто гэта кажа! Бач, паскуды!

Кірую царствам я, мой абавязак

Прымаць удзел у баявых паходах,

З мужчынамі нароўні. Не пярэч!

Тут буду я, і ўсё.

Маўчу, царыца.

Вось правадыр наш.

Дзіўна мне, Канідзій,

Што ад Брундзізія[34] і ад Тарэнта[35]

Правёў ён морам гэтак шпарка флот

I захапіў Тарыну[36].— Чула ты,

Мая каханая?

Чужая спрытнасць —

Нядбайнаму навука.

Маладзец!

Разумным словам трапіла у цэль.

Канідзій, бой дадзім яму на моры.

На моры. А то дзе ж!

Чаму на моры?

Таму што Цэзар выклікае нас

Памерацца з ім сіламі на моры.

Вось які ён! Ты ж выклікаў раней!..

Збіраўся бой даць пры Фарсале[37], там

Дзе Юлій Цэзар перамог Пампея.

Твой выклік вораг адхіліў, знайшоў

Нявыгадным. Ты гэтак жа зрабі.

Што за народ на караблях тваіх:

Ратаі, мукамолы, пастухі,

Наспех навербаваны ўсякі зброд.

У Цэзара ж правераныя людзі,

Пампея Секста разграмілі ўшчэнт.

Яго флот лёгкі, твой — цяжэйшы значна.

I ганьбы тут ніякай, калі ты,

Адмовіўшыся ад марскога бою,

Праявіш здольнасці свае на сушы.

Так будзе лепш.

На моры, я сказаў.

О доблесны Антоній, не згаджайся!

У невядомым славы не шукай!

На сушы ты непераможны воін,

І практыка твая, тваё майстэрства

Узор і прыклад легіёнам нашым.

Не рызыкуй!

На моры будзе бой.

Я маю шэсцьдзесят пяць караблёў

Не горшых, чым у Цэзара.

Мы спалім

Каторыя з іх лішнія, матросаў

Размесцім на астатніх і сустрэнем

Пры Акцыуме ворага як след.

А не патопім мы яго у моры,

Адолеем на сушы.

Што ў цябе?

Пацвердзілася вестка, уладар:

Тарына ўзята Цэзарам. Ён там.

Хто? Цэзар? Быць не можа! Так раптоўна!

Людзей пагнаў і сам туды з'явіўся.—

Канідзій, дзевятнаццаць легіёнаў,

Таксама коннікаў дванаццаць тысяч

Перадаю табе. Кіруй на сушы.

А мы — на караблі свае.— Хадзем,

Мая Фетыда[38]!

З чым прыйшоў, салдат?

Вялікі уладар і палкаводзец,

Нам непрывычна біцца на вадзе.

Не вер трухлявым дошкам, вер мячу.

Глянь на рубцы мае! Хай фінікійцы,

Хай егіпцяне плюхаюцца ў моры,

Нам, рымлянам, радней зямля. На ёй

Стаім мы цвёрда.

Вось як! — Адплываем!

Ды гэта ж так, клянуся Геркулесам.

Гаворыш праўду, ветэран, але

Начальнік наш сваёй не мае волі:

Камандуе Антоніем жанчына.

Мы — войска бабскае.

Як гэта так?

Твая ж і конніца і ўся пяхота.

Ну, я на сушы. Але ж ёсць і флот:

А там Марк Юстый, Марк Антоній, Цэлій,

Публіка. Ніхто ж не мог прадбачыць,

Што Цэзар прыплыве сюды так хутка.

Яшчэ ў Рыме быў ён, а ўжо войскі

Свае паслаў наперад ураздроб,

Каб ашукаць разведку.

Хто ў іх там

За камандзіра?

Кажуць, нейкі Таўр.

А! Ведаю. Яго я знаю добра.

Канідзія галоўны патрабуе.

Наш смутны час багаты на падзеі,

I кожны міг прыносіць навіну.

Таўр!

Слухаю, ўладар.

Наказ такі:

На сушы ў бой не ўвязвайся. Чакай,

Пакуль не пераможам мы на моры.

У гэтым скрутку мой загад. Выконвай.

Наш лёс павінен вырашыцца тут.

Паставіш конніцу за тым узгоркам,

Каб войска Цэзара было на воку.

Адтуль убачыш і варожы флот

I нашы баявыя караблі.

Сачы уважна. Будзь напагатове.

Усё загінула. Канец! Канец!

Малюнак жудасны! О ганьба, ганьба!

«Антаніяда», судна Клеапатры,

Руль крута павярнуўшы, мчыцца прэч,

I чарада егіпецкіх галер

За ёю следам. Лепш бы мне аслепнуць!

О гнеў багоў! О духі апраметнай!

Чаго разбушаваўся? Што з табой?

Па дурасці мы страцілі паўсвету,

Параскідалі ўсе нашы набыткі,

Працалавалі царствы.

Як там бой?

Не бой, а пошасць, чорная чума.

Няма ратунку; смерць вісіць над намі.

Егіпецкая шылахвостка, сцерва,

Каб на яе праказа! — у момант схваткі,

Калі між перамогай і разгромам

Нам пачала ужо свяціць надзея,

Задрала парус — і хутчэй наўцёкі,

Як тая ашалелая карова,

Якую абляпілі авадні.

Я гэта бачыў, але больш глядзець

Не мог, заплюшчыліся з болю вочы.

Калі яна памчалася наперад,

Ахвяра чар магічных гэтай ведзьмы,

Антоній следам, як за качкай качар,

Заляпаў крыламі і драла даў,

Пакінуў бітву і людзей сваіх,

Адвагу, гонар, вопыт растаптаўшы.

Адступніцтва і сораму такога

Не назіраў я век.

О гора, гора!

Ледзь дыхае наш воінскі запал,

У моры топіцца. Каб наш галоўны

Такі быў, як раней, мы б іх разбілі.

Сваім ганебным здрадніцкім учынкам

Ён даў нам прыклад.

Што? I ты ўцякаць?

Тады нам сапраўды канец прыходзіць.

Яны ў Пелапанес[39] плывуць абое.

А гэта недалёка. Я туды ж.

Пабачу, што далей.

Я з маім войскам

Да Цэзара прыстану. Шэсць цароў

Здаліся ўжо, і гэта ім не ў шкоду.

А я Антонія ўсё ж не пакіну,

Не адвярнуся ад яго ў бядзе,

Хоць вецер розуму і гоніць прэч.

Сама зямля насіць мяне не хоча —

Ёй брыдка, сорамна. Сябры мае,

Сюды, бліжэй! Не ў час я нарадзіўся,

Навокал змрок, і выйсця мне няма.

Ёсць золата на караблі маім.

Бярыце скарб, дзяліце між сабою

I хто куды! Да Цэзара бяжыце!..

Нам бегчы? Нізашто!

Я сам уцёк,

Сам спіну выставіў і паказаў

Дарогу баязліўцам. Уцякайце!

Я выбраў шлях, і вы больш не патрэбны.

Ратуйцеся! У гавані мой скарб.

Бярыце, аддаю. О ганьба, ганьба!

Хвіліна слабасці — і ўсё прапала.

Спляліся ў гневе валасы мае:

Каторы сівы — асуджае дурасць,

Каторы чорны — познюю любоў.

Сябры, бяжыце! Я вам дам лісты,

Якія ў небяспецы вам памогуць,

Не спачувайце мне і не сумуйце!

Рабіце так, як раіць вам мой боль.

Хто здрадзіў сам сабе, той варты здрады.

Бяжыце к міру і на карабель:

I золата маё і судна — вашы.

Прашу, мяне пакіньце. Вам загадваць

Я больш не маю права. Калі ласка,

Прашу вас. Мы пабачымся яшчэ.

Царыца, падыдзі, уцеш яго.

Уцеш, царыца!

Падыдзі, уцеш!

Я сяду. О Юнона[40]!

Не, не, не, не, не!

Зірні, мой уладар.

О сорам, сорам!

Царыца!

Найяснейшая царыца!

Мой уладар!

О сорам, сорам, сорам!

Што гэты Цэзар! Драбяза! Сапляк!

Ён пры Філіпах як цвыркун скакаў,

Мяча трымаць не ўмеў. Я ж у той дзень

Худога Касія праткнуў наскрозь

I ашалелага прыкончыў Брута.

А ён без падначаленых ні кроку,

Рукамі іншых славу здабываў.

I вось цяпер... Ды што я? Мне ўсё роўна.

Слабею. Памажыце!

Уладар,

Царыца тут. Перад табой царыца.

Пагавары з ім, мілая царыца,

Ён сам не свой ад сораму.

Ну добра.

Ды што ж вы? Падтрымайце! О!..

Устань, высакародны ўладар,

Ідзе царыца, галаву схіліўшы;

Яна памрэ, калі яе не ўцешыш.

Я абняславіў сам сябе навекі.

Паплыў? За кім? Чаго?

Царыца тут.

О, егіпцянка! Давяла мяне...

Любуйся, як пакутуе Антоній!

Усё, чым ганарыўся ён, разбіта.

Даруй пужлівым ветразям маім,

Мой абаронца! Ці ж магла я думаць,

Што кінешся ты ўслед.

Не, егіпцянка,

Ты ведала, што сэрца майго руль

Трымаеш у руках, што маеш сілу

Адным кіўком сваім мяне прымусіць

Парушыць волю і наказ багоў.

Даруй!

Цяпер мне трэба слаць паслоў

Да хлапчука з паклонам і пакорай,

Хітрыць, крывіць душою, уніжацца? —

Ды я ж паўсвету меў, я кіраваў

Народамі!.. Ты ж ведала, ты знала,

Што я ў тваім палоне і мой меч,

Аблытаны каханнем,— твой слуга.

Даруй мне, любы!..

Не плач, не плач! Адна твая сляза

Мне даражэй маіх былых багаццяў.

Што тыя скарбы! Пацалуй мяне.

Твой пацалунак апраўдае ўсё.—

Адправіў я да Цэзара паслом

Настаўніка, што быў пры нашых дзецях.

Ён не вярнуўся? — Любая мая,

Нібы свінцом маё наліта цела.—

Гэй, вы! Хутчэй! Віна сюды, закусак!

Хай крыўдзіць лёс! Няхай фартуна шкодзіць!

Хто шчасця хоча, той яго знаходзіць.

Пасла прыслаў Антоній. Прывядзіце!

Хто ён такі?

Настаўнік іхніх дзетак.

Антонія, як пеўня, аблупілі.

Ад пышнага свайго хваста прыслаў

Мізэрную пушынку. А нядаўна ж

Прымаў на пабягушках гурт цароў.

Ну, падыдзі. Што скажаш?

Уладар,

Я чалавек ад спраў вайны далёкі,

Як той лісток у акіяне бурным,

Але, які б ні быў, я ўсё ж пасол Антонія.

Ну, гавары... пасол.

Гаспадара жыцця свайго і лёсу

Вітае ён і просіць аднаго:

Дазволу заставацца у Егіпце.

А калі нельга, ён аб меншым просіць,

Дазволь яму зямным паветрам дыхаць,

Дажыць свой век дзе-небудзь у Афінах

Прыватнаю асобай. Клеапатра,

Тваю прызнаўшы веліч і магутнасць,

Заступніцтва шукае у цябе,

Жадае, каб кароны Пталамеяў

Не адбіраў ты ад яе дзяцей.

Яві ім ласку, Цэзар.

Бач, ён просіць!

Не чую я, чаго Антоній просіць,—

Глухі. А што датычыцца царыцы —

Магу уважыць, але патрабую,

Каб неадкладна выгнала з Егіпта

Свайго дружка зладзюгу. А яшчэ лепш,

Схапіць яго і галаву адсеч.

Вось мой адказ ім абаім. Запомні.

Няхай багі пашлюць табе удачу!

Праводзьце цераз лагер пасланца.

Табе заданне ёсць. Гаворыш складна.

Цяпер для красамоўства самы час.

Нам трэба Клеапатру разлучыць

З Антоніем. Паабяцай усё ёй,

Што б ні прасіла, ад майго імя.

I ад сябе прывабнае што-небудзь

Прыдумай і шапні ёй далікатна.

Жанчыны — нетрывалыя і ў шчасці,

Калі ж бяда каторую прыцісне,

Тут і весталку можна спакусіць.

Будзь хітрым і напорыстым, Тырэй.

Узнагароду сам сабе прызначыш —

Я не адмоўлю. Што сказаў — закон.

Я згодзен, Цэзар.

I звярні ўвагу,

Як гэты крах свой перанёс Антоній,

Як ён трымаецца, і зробіш вывад

Паводле ўчынкаў аб яго намерах.

Усё сваё старанне прыкладу.

Хачу ў цябе спытацца, Энабарб...

Што нам рабіць?

Падумаць і памерці.

Хто ж вінаваты з нас? Я ці Антоній?

Антоній. Толькі ён. Сваім пачуццям

Ён падначаліў розум. Ты ўцякала,

Убачыўшы жахлівы твар вайны,

Напужаная лютасцю звярынай.

А ён чаго памчаўся? Страсць пагнала.

Забыў пра абавязкі палкаводца

Ў той час, калі дзве палавіны свету

Ілбамі стукнуліся праз яго.

Глядзець было балюча і агідна,

Калі ён за тваёй кармою мчаўся,

Пакінуўшы ў разгубленасці флот.

Ні слова больш!

Дык вось яго умовы!..

Няўжо ён так сказаў?

Так і сказаў.

Паабяцаў царыцы ўсе выгоды,

Калі мяне прадасць?

Я не маню.

А ты ёй паўтары.

Што ж, пасылай

Удачліваму Цэзару ў падарак

Сівую галаву маю. Юнак

Цябе за гэта царствамі асыпле.

Мяне? За галаву тваю?

Ідзі

Ізноў да Цэзара. Скажы яму,

Што ён расцвіў, як веснавая ружа,

I мог бы праявіць сябе героем,

Не прыкрываючыся славай іншых.

Не сам ён, палкаводцы ваявалі,

А на чале стаяць мог і хлапчук.

Я выклікаю скрыжаваць мячы

Са мной на паядынку, без падмогі,

I свет здзівіць адвагай асабістай.

Я зараз напішу яму. Хадзем.

Так ён і згодзіцца! Магутны Цэзар

Растопча шчасце, выйдзе на арэну

Махаць мячом, як варвар-гладыятар!..

Апору страціўшы, мы трацім розум,

Гатовы ухапіцца за саломку,

Калі нас доля пакаціла ўніз.

Знайшоў раўняцца з кім! Пустыя мары!

З разгромленым не будзе біцца Цэзар,

Ён не здурнеў.

Ад Цэзара пасол.

Як проста, бедненька, без цырымоній!

Царыцу што, не паважаюць болей?

Калісьці на каленях падпаўзалі...

Няхай увойдзе.

Спрэчка у мяне.

З маім сумленнем зараз: так ці гэтак.

Служыць у дурня — ліха набярэшся.

Калі ж захоўваць вернасць да канца,

З правадыром сваім загінуць разам,

Учынак мой гісторыя прызнае.

Чаго жадае Цэзар?

Я хацеў бы

Сказаць табе адной.

А ты не бойся.

Са мною тут мае сябры.

Але ж

Яны сябры Антонія таксама.

Іх мала у Антонія, а вось

У Цэзара цяпер іх вельмі многа.

Калі дазволіць Цэзар, гаспадар наш

З ахвотаю адновіць дружбу з ім,

А значыцца, і мы.

Намер пахвальны.—

О найслаўнейшая з усіх царыц,

Не думай пра бяду сваю — так просіць,

Так раіць Цэзар, помні аб адным,

Што Цэзар будзе Цэзарам заўсёды.

Па-царску сказана. I што далей?

Ён ведае, што не каханне, страх

Штурхнуў цябе к Антонію ў абдымкі.

О!

Гонар твой — драпежніка здабыча,

I пляма ганьбы — не твая віна.

Табе наш Цэзар шчыра спачувае.

Ён бог і праўду ведае. Мой гонар

Узяты гвалтам, сілаю.

Ого!

Цікава б у Антонія спытацца.—

Эх, правадыр наш, і папаўся ж ты!

Твая каханка ад цябе ў кусты.

Цячэ твой карабель. Пара і нам

На бераг бегчы, каб не даць нырца.

Што Цэзару сказаць, чаго ты просіш?

Табе жадае Цэзар дагадзіць.

Ён быў бы задаволены, каб ты

Свае надзеі ўсклала на яго,

Любімца і абранніка Фартуны.

Ён быў бы рад пачуць паведамленне,

Што ты, Антонія прагнаўшы прэч,

Схілілася да ўладара паўсвету.

Як зваць цябе?

Завуць мяне Тырэй.

Пасол пачцівы, Цэзару скажы,

Што я пры сведках, на калені стаўшы,

Цалую шчодрую яго руку,

Што я гатова свой вянец пакласці

Да ног яго і выслухаць прысуд

Егіпту ад цара цароў.

Цудоўна!

Калі ўдача з мудрасцю не ў згодзе,

Мудрэй за ўсё здавольвацца малым —

Спакой жыцця тады не пахіснецца?

Яві мне ласку за маё старанне —

Дазволь прыпасці да тваёй рукі.

Не раз, не раз нябожчык Юлій Цэзар,

Калі ў паход збіраўся, цалаваў

Маю руку злашчасную!.. Любіў ён...

Дамовіліся ўжо!.. Гром і маланкі! —

Хто ты такі?

Я выканаўца волі

Уладара магутнейшага ў свеце,

Таго, хто вырашае лёс людскі.

Ой, дасць табе ён зараз, дасць!

Гэй, слугі!

Ах, шэльма, вырадак! — Ды дзе ж яны!

Бывала, крыкну: «Гэй!» — і чарадой

Бягуць цары, глядзяць лісліва ў вочы.

Вы што, аглухлі?

Я яшчэ Антоній.

Узяць раба і бізунамі!..

Вось як!

Прыемна гладзіць ільвяня малое,

А леў, і паміраючы, ўсё ж леў.

Прыпоўз, нягоднік!.. Адхвастаць яго!

Ды каб хоць дваццаць з Цэзаравай світы

З'явілася вяльмож, я б загадаў

За дзёрзкі дотык да яе рукі...

Чыёй? Яе? Яна не Клеапатра.

Вядзіце прэч раба! Усыпце гаду,

Пакуль, скрывіўшы морду, не заенчыць

I не папросіць літасці!

Антоній!..

Вядзіце, адлупцуйце і сюды

Дастаўце на карачках. Блазен гэты

Ад нас да Цэзара з пісьмом паскача.

Ты ж напалову адцвіла ужо,

Калі я ўзяў цябе. Пакінуць жонку,

Што аздабляла Рым, як дыямент,

З якой я мог бы мець дзяцей законных,

Каб здзекавалася з мяне пасля

Распусніца з прыдворным дармаедам!

Мой уладар!

Прадажная істота!

Але, калі па вушы мы ў грахах,

Багі нам пасылаюць слепату,

Узбаламучваюць свядомасць нашу

I, прывучыўшы нас рабіць памылкі,

Глядзяць са смехам, як ляцім мы ў прорву,

Шукаем самі гібелі сабе.

О, да чаго дайшло!

Мне Юлій Цэзар

Цябе як недаедак свой пакінуў,

I Гней Пампей кавалак свой урваў,

А колькі іншых, ім канца няма,

З табою разам цешылі свой юр.

Я ўпэўнены, што стрымлівацца ты

Не ўмееш, не прывыкла.

Не кажы так!

Дазволіць, каб паскудны паслугач

Лізаў руку маёй сяброўкі любай,

З царыцаю запанібрата быў!

Каб гэта ўбачыў я з вышынь Базанскіх,

Рыкаў мацней бы, чым рагаты гурт[41]!

Ёсць у мяне прычына азвярэць,

Быць зараз далікатным усё роўна,

Што дзякаваць з пятлёй на шыі кату,

Пад шыбеніцай стоячы.

Ага!..

Ну як, усыпалі?

I нават добра.

Крычаў? Прасіўся?

Дараваць прасіў.

Калі жывы твой бацька, хай ён плача,

Што не дачка ў яго, а дурань сын.

Да Цэзара выслужвацца палез!

Што ж, атрымаўшы шчодры пачастунак,

Не будзеш болей ласа паглядаць

На беленькія ручкі, пабаішся.

Да Цэзара вяртайся, раскажы,

Як тут цябе прымалі. Перадай,

Што я злуюся на яго страшэнна:

Хвалько, зазнайка, трубіць на ўвесь свет,

Якім я стаў, забыўшы, кім я быў.

Цяпер мой гнеў распальваецца лёгка,

Бо зоркі тыя, што свяцілі мне,

З арбіт сышоўшы, падаюць у бездань.

Калі ж твой задавака гаспадар

Не ўпадабае слоў маіх і ўчынкаў,

Дык мой вольнаадпушчанік Гіпарх

Там у яго пад вартай. Цэзар можа

Караць яго, як хоча: мучыць, вешаць,

Каб мне адпомсціць за твае рубцы.

Чаго чакаеш, падла? Вон адгэтуль!

Усё сказаў?

Мая зямная поўня,

У зацьменні ты, а гэта ўжо адно

Антонію падзенне прадвяшчае.

Яшчэ што?

Цэзару каб дагадзіць,

Гатова ты прылашчыць і халопа,

Які падвязвае яму сандалі.

Мяне ты дрэнна ведаеш.

Астыла!..

Няма агню. Астыла да мяне.

А калі так, мой любы, хай жа сэрца

Халоднае маё народзіць град,

Атрутаю ўсярэдзіне наліты!

I першай градзінаю хай багі

Заб'юць мяне, а потым знішчаць, спляжаць

Маіх дзяцей і слаўны мой народ!

А як прамчыцца бура ледзяная

I град растане, трупы хай згніюць

Без пахавання! Хай іх смаліць сонца

I пажыраюць нільскія маскіты!

Не гавары так! Веру я. Дык вось:

У Цэзара намер Александрыю

Узяць асадай. Я не дапушчу.

Мы будзем біцца. Наша войска ў сіле,

А флот рассыпаны ізноў сабраўся,

Чакае ў гавані. О мужнасць, дзе ты?

Я мужнасці не страціў! I калі

Жывым вярнуся да цябе, каб смагу

З тваіх ласкавых вуснаў наталіць,

Мой меч, акроплены варожай кроўю,

Праславіцца ў паданнях на вякі.

Яшчэ надзея ёсць!

Герой мой любы!

Мне дух уздыме палкая нянавісць,

Бязлітасны у бітве буду я.

Бывала, ў дні удач маіх ранейшых

Праціўнік жартам выкруціцца мог,

Жыцця не адбіраў я, а цяпер

У Тартар, сцяўшы зубы, паскідаю

Усіх, хто стане на шляху маім.

Няхай вясёлай будзе гэта ноч!

Хадзем! — Военачальнікаў паклічце! —

Панурасць прэч! Ізноў напоўнім чашы,

Каб ліха адкаснулася ад нас.

А у мяне дзень нараджэння сёння.

Я думала, што буду сумаваць,

Але раз ты, ўладар мой, зноў Антоній,

Я зноў твая навекі Клеапатра.

Ну вось і адсвяткуем.

Палкаводзец

Так, так. Аб'явім ім сваё рашэнне.

А ўвечары такі банкет наладзім —

Зазіхацяць іх шрамы ад віна.

Хадзем, мая царыца! Ёсць яшчэ

Жывыя сокі ў нас. Змагацца будзем,

Аж пазайздросціць смерць з яе касою

Майму мячу.

Цяпер, каб ляснула маланка нават,

Ён не маргнуў бы вокам. Гнеў вялікі

Ад страху вызваляе. У запале

I голуб можа на арла напасці.

У палкаводца нашага адвага,

Як бачу я, з'ядае розум. Храбрасць

Без розуму — пустое спадзяванне.

Пара, відаць, і мне яго пакінуць.