Антоній і Клеапатра

Скажы, каб ён здаваўся, Далабела.

Супраціўленне вынікаў не дасць:

Ушчэнт разбіты.

Слухаю, ўладар.

Хто ты такі? I як ты смеў з'явіцца

Да нас з мячом?

Завуць мяне Дэркет,

Дагэтуль я Антонію служыў.

Ён, як ніхто, быў добрай службы варты.

Каманда — і мы кідаліся ў бой.

Але яго няма ўжо. Вольны я.

Калі мяне на службу прымеш, Цэзар,

Табе я верны буду, як яму.

А не — маё жыццё ў тваіх руках.

Як разумець цябе?

Антоній — мёртвы.

Не можа быць. Абвал такой гары

Па свеце пракаціўся б гулкім рэхам.

З пячор бы павыскаквалі ільвы,

А людзі паўцякалі б у пячоры.

Імя Антонія пакрыта славай,

Ён кіраваў паўсветам і не можа

Сысці ў нябыт, як дробная істота.

I ўсё ж памёр. Сканаў. Не ад кінжала

Забойцы-найміта, не ад сякеры

Слуг правасуддзя, ўласнаю рукой,

Што подзвігі ў гісторыю ўпісала,

Ён абарваў жыццё сваё, мячом

Праткнуўшы сэрца. Вось ён, гэты меч,

Крывёй высакароднаю абліты.

Сябры, усе вы, бачу, ў засмучэнні.

Бяру багоў у сведкі, гэта вестка

I вочы царскія залье слязьмі.

Як гэта дзіўна! Мы перамаглі,

Сваёй жаданай мэты дасягнулі,

I нас прырода прымушае плакаць.

Заган і вартасцей ён безліч меў,

Таго і гэтага у роўнай меры.

Выдатны быў, выключны чалавек.

Заганы ж нашы — дар багоў раўнівых,

Каб людзі не рабіліся багамі.

О, як узрушан Цэзар!

Перад ім

Як бы вялізнае паўстала люстра,

Ён там сябе убачыў.

Ах, Антоній!

Цябе загнаў я ў бездань, але ж мы

Павінны язвы з цела выразаць.

Не я цябе, дык ты мяне зваліў бы:

Нам двум было зацесна на зямлі.

I ўсё ж дазволь мне плакаць па табе

Слязьмі гарачымі, крывёю сэрца.

Дазволь, мой брат, мой друг, супольнік мой

У справах кіраўнічых і грамадскіх,

Саратнік мой і сябар на вайне,

Палова цела і душы маёй,—

Дазволь мне выявіць маю тугу,

Што нас з табой навечна разлучылі

Непрымірымыя сузор'і нашы.—

Хачу вам нагадаць, сябры мае...

Не, не цяпер, як-небудзь іншым разам.—

З чым гэты чалавек прыйшоў да нас,

Напісана ўжо на яго абліччы.

Хто ты? Адкуль?

З Егіпта. Пасланец.

Царыца-уладарка Клеапатра,

Замкнуўшыся ў грабніцы, у сваім

Апошнім сховішчы, мне наказала

Спытаць у Цэзара, чаго чакаць ёй,

На што ёй спадзявацца.

Скажаш ёй:

Няхай адкіне недарэчны страх.

Нам блізкая асоба неўзабаве

Абвесціць ёй прынятае рашэнне,

Засведчыць нашу ласку і любоў.

Недалікатным Цэзар быць не можа.

Няхай багі ва ўсім табе спрыяюць.

Адразу ж, Пракулей, ідзі туды,

Скажы: нічога ёй не пагражае,

Уцеш царыцу, абяцай, што хочаш,

Каб з гордасці не налажыла рук,

А то парушацца ўсе нашы планы.

Калі мы ў Рым жывой яе даставім,

Трыумф наш будзе памятны ў вяках.

Ідзі і не затрымлівайся доўга,

Хутчэй нясі адказ.

Зраблю ўсё, Цэзар.

Ідзі і ты з ім, Гал.

Дзе Далабела?

Няхай і ён таксама.

Далабела!

Няма яго. Ну так, успомніў я:

Пасланы з даручэннем іншым. Прыйдзе.

А зараз да мяне прашу ў палатку.

Я дакажу вам пісьмамі сваімі,

Што гвалтам быў уцягнуты ў вайну,

Што дзейнічаў я стрымана, тактоўна

I падбухторшчыкам не быў. Хадзем.

Няшчасце вучыць нас, як трэба жыць.

Што Цэзар? Волат? Бог? Кіруе лёсам?

Бн толькі служка лёсу, раб пакорны,

Які выконвае чужы загад.

Вялікі ж той, хто воляю уласнай

Парваў усё, адолеў выпадковасць,

Аковы скінуў і навек заснуў,

Каб больш не смакаваць зямнога бруду,

Што корміць і казявак і цароў.

Царыцу егіпцян вітае Цэзар,

Даведацца жадае неадкладна,

Якія будуць просьбы у царыцы.

Як зваць цябе? Хто ты?

Я — Пракулей.

Антоній ўспамінаў цябе, казаў:

Ты — чалавек, якому можна верыць.

А што з таго? Калі твой уладар

Намерыўся царыцу абабраць,

Зрабіць жабрачкай, дык скажы яму,

Што Клеапатра міласціны меншай,

Чым царства, не прымае. Калі ён

Аддасць заваяваны ім Егіпет

Мне і маім нашчадкам, я гатова

Укленчыць перад Цэзарам пачціва

I дзякаваць за дар велікадушны,

За тое, што маё ён мне вярнуў.

Не бойся і даверся. Ты ў руках

Найласкавейшага з уладароў.

Да абяздоленых ён літасць мае

I крыўдзіць не збіраецца. Дазволь

Я перадам яму, што ты прымаеш

Яго апеку і бацькоўскі клопат,

I пераможца твой цябе падыме,

Прыблізіць да сябе і ашчаслівіць.

Скажы, што я схіляю галаву

Перад вялікасцю яго дзяржаўнай,

Майстэрству паслухмянасці вучуся

I буду рада Цэзара пабачыць.

Скажу, скажу, царыца дарагая.

Уцешся. Не бяры да сэрца блізка.

Усё будзе добра.

Схапілі лёгка, без супраціўлення.

Не адпускаць, пакуль не прыйдзе Цэзар.

Царыца любая!

Што яны робяць?

Ды гэта ж ворагі твае!..

Не дамся.

Хутчэй, рука!

Царыца, не спяшайся!

Нашто ты так? Сама сабе нашкодзіш.

Даручана мне берагчы цябе,

I я збярог, уратаваў ад смерці.

Уратаваў? Ды нават і сабаку,

Калі здыхае ў муках, смерць — збавенне.

Раптоўным самагубствам, Клеапатра,

Зняважыла б ты Цэзараву шчодрасць,

А ён — крыніца дабраты. I свет

Павінен бачыць гэта. А памрэш ты,

I ўсё агорне змрок.

Прыходзь жа, смерць!

Прыходзь, прыходзь! Вазьмі мяне, царыцу,

Як забіраеш старцаў і дзяцей.

Нашто так хвалявацца? Супакойся.

Пустыя словы! Я не буду піць,

Не буду есці, спаць, а разбуру,

Раскідаю смяротны схоў майго жыцця.

I як бы ні натужваўся твой Цэзар,

Я звязанаю перад ім не стану,

Каб на мяне Актавія-тупіца

Зларадна пазірала спадылба.

Не дапушчу, каб рымская галота,

Падняўшы лямант, бегала за мной

I мне плявала ў вочы. Не дазволю!

Ды лепш няхай мой труп у роў укінуць

Ці пакладуць, раздзеўшы, ў нільскі глей,

Каб я, аб'едзеная машкарой,

Страшыдлам стала! Лепш няхай мяне

Ў пустыні на высокай пірамідзе

У ланцугах павесяць!

Не пужай

Сама сябе. Навыдумляла жахаў.

Няма ж падстаў ніякіх.

Пракулей,

Што адбылося, Цэзару вядома.

Цябе ён адклікае, а царыцу

Перадае пад мой нагляд.

Так, так...

Будзь з ёю далікатны, Далабела.

Дык што ж мне Цэзару сказаць цяпер?

Чаго хацела ты?

Хачу памерці.

Пракулей і салдаты выходзяць.

Царыца найяснейшая, ці чула

Ты пра мяне?

Не помню.

Але ж ты

Мяне павінна ведаць?

А якое

Значэнне мне: ведаю ці не?

Вы ж насміхнецеся, калі вам

Расказваюць жанчыны альбо дзеці

Свае лятункі-сны.

Не разумею.

Мне сніўся сон: жыў некалі на свеце

Антоній, імператар-палкаводзец.

Заснуць хачу, каб мне ізноў прысніўся

Такі ж цудоўны чалавек!..

Царыца!..

Яго аблічча, як прасторы неба,

Дзе сонца з месяцам свой робяць круг,

Каб асвятляць маленькую зямлю,

Якая прагне ласкі.

Уладарка!..

Ён мог бы акіян пераступіць,

Яго рука, узнятая высока,

Зямлю ўпрыгожвала, як грэбень шлем,

А голас — музыка сфер незямных,

Калі вакол яго былі сябры.

Калі ж ішоў на ворага, дык голас

Яго, як гром, грымеў, наводзіў жах.

Скупой зімы не ведаў ён, быў шчодры,

Як восень у вясёлы час жніва.

Гуляць умеў, да дна мог чэрпаць радасць

I, як дэльфін, вынырваць з глыбіні.

Цары, царэвічы яму служылі,

Ён раздаваў, як драбязу з кішэні,

Правінцыі і астравы!

Царыца!..

Як думаеш, падобны чалавек

Мог існаваць ці гэта толькі сон?

Не мог, о найяснейшая царыца!

Няпраўда, мог, багоў у сведкі клічу!

I ява — прыгажэйшая, чым сон.

Няма ў прыроды столькі матэр'ялу,

Каб наша уяўленне перагнаць.

Але Антоній быў вянцом прыроды,

I мары блякнуць перад ім.

Царыца,

Узрушаны я надзвычайна: страта

Ў цябе вялікая, твой боль вялікі.

I хоць сабой я вельмі рызыкую,

Але ўтаіць пачуццяў не магу.

Твая туга мне разрывае сэрца,

Гняце мяне і душыць.

Дзякуй, дружа.

Ты — добры чалавек. Скажы, будзь ласкаў,

Што Цэзар думае рабіць са мной?

Як мне ні сумна, папярэдзіць мушу...

Чаго ж ты змоўк?..

Велікадушны ён,

Але

За трыумфальнай калясніцай

Мяне ўсё ж павядуць?

Абавязкова.

Дзе ж тая Клеапатра?

Гэта Цэзар.

Не трэба станавіцца на калені.

Устань, царыца егіпцян, устань.

Схіляюся перад тваёю ўладай.

Богі жадалі гэтага.

Устань.

Нічога дрэннага пра нас не думай,

Табой нанесеныя нам абразы

Мы памятаем добра, але іх

Гатовы выпадковымі лічыць.

О гаспадар і самадзержац свету,

Я не апраўдваю сваіх памылак

І не наводжу глянцу на грахі.

Жанчына я — і шчыра прызнаюся

Ў жаночых слабасцях.

Тваю віну

Мы перабольшваць схільнасці не маем;

Хутчэй наадварот, яе мы зменшым.

Царыца Клеапатра, калі ты

Намераў нашых слушных не адхіліш,

Апеку прымеш, перамена будзе

Шчаслівай для цябе. Але калі

Па прыкладу Антонія ўскладзеш

На нашы плечы жорсткасці ярмо

I разварушыш абурэнне наша,

Ты ўсіх выгод сама сябе пазбавіш,

Асудзіш і дзяцей сваіх на гібель.

А я б іх падтрымаў... Бывай. Пайду.

Куды б ты ні пайшоў, усё тваё.

Ты — пераможца, мы — твае трафеі,

Набытак твой: дзе хочаш, там і стаў.

О наймагутнейшы ўладар, вось тут...

Разумна разважаеш, Клеапатра.

Прыемна чуць. Я слухаю.

Вось тут

Дакладны пералік майго багацця,

Запісана ўсё да драбніцы: грошы,

Каштоўны посуд, дыяменты, ўсё.

А дзе Сялеўк?

Я тут, царыца.

Гэта

Мой казначэй. Няхай ён паклянецца

Пад страхам смерці, што сабе нічога

Я не ўтаіла, не схавала. Праўду

Кажы, Сялеўк.

Я праўду і скажу.

Хлусіць, каб паплаціцца галавою?

Адсохні мне язык, калі не так.

Што ж я ўтаіла?

А даволі многа.

Схаванага табою хопіць з лішкам,

Каб выкупіць усё, што ёсць у спіску.

Не чырваней, царыца Клеапатра.

Запас бяды не чыніць. Добра робіш.

О Цэзар, глянь! Пераканайся сам:

Да славы людзі лепяцца, як мухі.

Хто мне быў верны, верным стаў табе,

А каб змяніўся лёс, твае набеглі б

Прыслужваць мне.— Сялеўк! Прадажны раб!

Баішся? Уцякаеш? Пачакай!

Я вочы выдзеру табе, сабака!

Зладзюга, здраднік, дрэнь! Якая подласць!.

Царыца, ціха, ціха!..

Ганьба! Сорам!

О Цэзар, у той светлы міг, калі

Мяне наведаў ты ў маім кутку,

З вяршынь дзяржаўных ласкаю сагрэў,

Уласны мой слуга, зайздроснік, скнара,

Абгаварыў мяне... Дапусцім нават,

Пакінула сабе я тое-сёе:

Ну, дробязь там з аздоб маіх жаночых,

Бірулькі розныя сябрам на памяць.

Дапусцім, ёсць і дарагія рэчы,

Якія я збіралася паднесці

Актавіі і Лівіі ў надзеі

На іх добразычлівасць і спагаду.

Няўжо халоп, які карміўся ў доме,

Мяне за гэта мае права бэсціць?

Багі-заступнікі! Дзе дно той прорвы,

Куды я падаю?

Прэч! Вон адгэтуль!

А то пад попелам маіх пакут

Вуголле гневу полымем успыхне,

О вырадак! Пакрыўдзіць так жанчыну!..

Ідзі, Сялеўк.

Цары нясуць адказнасць

За ўсё, што адбываецца пры іх,

Таму, калі мы падаем з гары,

Віну чужую ўскладваюць на нас,

I гэта нам балюча.

Клеапатра,

Што ёсць у спіску і чаго няма,

Трафеем нашым мы лічыць не будзем.

Свой скарб пакінь сабе і карыстайся.

Вядома ўсім, што Цэзар не гандляр

I не ў яго натуры таргавацца.

Гані ліхія думкі прэч, турмы

Сабе з іх не будуй. Жыві спакойна!

Чаго папросіш, тое будзеш мець.

I еш, і спі, царыца дарагая.

Тваёй бядзе я шчыра спачуваю

I клапачуся аб табе, як друг.

Бывай!

Мой уладар! Заступнік мой!

Не уладар, а друг. Да пабачэння!

Трубы. Цэзар і яго світа выходзяць.

Мяне ён хоча словамі аблытаць,

Каб страціла я волю над сабой.

Дык вось што, Харміяна...

Царыца любая, пара канчаць.

Наш дзень пагас, і цемра навакол.

Адразу ж і вяртайся. Аб усім

Дамоўлена. Хутчэй!

Усё зраблю.

Царыца дзе?

Яна перад табой.

А! Далабела!

Я прыйшоў, царыца,

Бо слова даў табе. Мая любоў,

Спагада і сумленне вымагаюць

Праўдзівым быць і не таіць нічога.

Паведамляю: Цэзар дні праз тры

Цябе адсюль адправіць разам з дзецьмі,

А сам праз Сірыю паедзе следам.

Як хочаш выкарыстай гэту вестку.

Што мог, я ўсё зрабіў.

Ах, Далабела,

Чым я аддзякую?

Рад услужыць.

Пайду да Цэзара. Бывай, царыца.

Клеапатра Бывай, мой друг.

Ну вось і ўсё, Ірада!

Сама ты чула: нас у Рым адправяць.

Цябе, як і мяне, мая Ірада,

Павалакуць, пацягнуць на памост

Рабы ў зашмальцаваных фартуках.

I чараватай чэлядзі натоўп

Абкружыць нас, разявіўшы раты,

I будзе дыхаць нам у твар смуродам.

Багі, абараніце!

Ах, Ірада,

Дзе тая абарона? Рукі нам,

Як шлюхам, звяжуць ліктары-звяругі,

I чарада паршывых рыфмачоў

Нас абсмяе у вершах непрыстойных.

Імправізатары-камедыянты

Разгул александрыйскі разыграюць:

Антонія як п'яніцу пакажуць,

А Клеапатру ў вобразе блудніцы.

Жаночае адзенне начапіўшы,

Юнец юрлівы голасам пісклявым

Пачне мяне перакрыўляць.

О жах!

Вось што чакае нас.

Я не бачу,

Сабе парэжу вочы кіпцюрамі.

Адзіны шлях, каб не папасці ў пастку!

Знайшлі дурніц! Не выйдзе. Не дапусцім.

Ну, як там, Харміяна? — Ах, дзяўчаты,

Нясіце царскія мае уборы,

Хачу адчуць, што я яшчэ царыца,

Ізноў плыву па Кідну, каб сустрэць

Свайго Антонія.— Ірада, чуеш? —

О Харміяна, любая, прашу

Мне паслужы ў апошні раз, а потым

Гуляй сабе хоць да сканчэння свету.

Карону і ўсё іншае сюды!

Шум за сцэнай.

Што там за шум?

Тут нейкі селянін

Царыцу хоча бачыць. Ён прынёс

Кашолку вінных ягад.

Хай увойдзе.

Для спраў вялікіх і малой прылады

Часамі досыць. Ён прынёс мне волю.

Я вырашыла цвёрда, і ва мне

Няма цяпер жаночага нічога...

Я — камень, мармур. Пераменны месяц

Не будзе больш маёй планетай.

Вось ён.

Ідзі сабе, а ён хай застанецца.

Ну як? Прынёс ты міленькую змейку,

Што забівае хутка і без болю?

I шмат памерла ад яе укусаў?

Пакінь свой кош. Ідзі.

Жадаю вам усялякіх слодычаў ад змейкі.

Мы гэта ведаем. Бывай.

Не клапаціся. Будзем берагчыся.

Яна мяне не з'есць?

Бач ты які! Ідзі, ідзі. Бывай.

Падай мне мантыю. Надзень карону.

Хачу у несмяротнасць адысці.

О дар Егіпта, вінаградны сок,

Мяне ты болей весяліць не будзеш!

Хутчэй, хутчэй! Ірада! Харміяна!

Вы чуеце, мяне Антоній кліча!

Ён у вачах маіх, ён мне ківае,

Учынак мой адважны ухваліўшы,

Смяецца з Цэзара, з яго удач.

Што шчасце? Нам даюць яго багі,

Каб потым адабраць за гордасць нашу.

Антоній любы, муж мой, я іду!

Цяпер тваёю маю права звацца.

Агонь, паветра — вось мой новы свет,

Стыхіі іншыя — істотам дробным.

Гатова? Дык вазьміце ж з маіх вуснаў

Астатняе цяпло. О Харміяна!

Ірада любая! Навек бывайце!..

Упала? Мёртвая? Ад пацалунка?

Ці ж на губах маіх змяіны яд?

Калі з жыццём так лёгка расставацца,

Дык смерць — прыемны боль, любоўны дотык.

Ты знікла моўчкі, даказаўшы ўсім,

Што свет не варты развітальных слоў.

О хмара чорная, праліся ліўнем!

І я скажу: багі ад жалю плачуць.

Ірада падала мне прыклад. Сорам!

Яе сустрэне першаю Антоній,

Пачне распытваць і не мне, а ёй

Аддасць пяшчотны пацалунак свой.

Пара і мне.

Кусай, істота злая,

Перагрызі калючымі зубамі

Заблытаную ніць майго жыцця.

Кусай, дурнічка! Гаварыць не ўмееш...

А то б назвала Цэзара аслом;

Не ён, а мы яго перахітрылі.

О зорка ўсходу!

Ціха! Не крычы!

Ты ж бачыш, грудзі смокча мне дзіцятка,

Карміліцу ўкалыхвае на сон.

Парвіся, сэрца!

Як бальзам атрута,

Як подых ветрыку.— О мой Антоній! —

Цяпер твая чарга, другая змейка...

Нашто мне жыць...

Сярод зямное дрэні?

Бывай, царыца! Смерць, ты заўладала

Жанчынаю, якой няма раўні!

Дзяржаўныя заплюшчыліся вочы

I залатога сонца больш не ўбачаць.

Карона пахілілася твая...

Дазволь папраўлю. Паслужу з любоўю,

I служба скончана.

Царыца дзе?

Цішэй! Будзіць не трэба.

Але ж тут

Пасол ад Цэзара.

Пасол спазніўся.

Хутчэй! Кусай! Што ж так кусаеш слаба?

Сюды! Знявага Цэзару! Падман!

Бяда! Паклікаць трэба Далабелу.

Што вы зрабілі? Што вы натварылі?

Зрабілі добра. Не магла ж царыца,

Наследніца вялікіх фараонаў,

Мірыцца з ганьбай. Зразумей, салдат!

Што здарылася?

Мёртвыя усе.

Прадбачыў гэта Цэзар і баяўся.

Ён зараз будзе тут і ўбачыць сам,

Што жудасная справа адбылася,

А ён жа так хацеў не дапусціць!

О Цэзар, ты — аўгур і прадракальнік!

І страх твой спраўдзіўся!

Рашучы крок!

Яна, пранікнуўшы ў мае намеры,

Па-царску вырвалася з тупіка.

Прычына смерці ў чым? Крыві не бачу.

Тут нехта быў?

Ды нейкі селянін

Прыносіў вінных ягад. Вось кашолка.

Атрута!

Увайшоўшы, мы засталі

Яшчэ жывой служанку Харміяну.

Яна стаяла, гаварыла нешта,

На галаве нябожчыцы царыцы

Паправіла рупліва дыямент

I раптам, скалануўшыся, упала.

Пахвальная прыхільнасць! Але ж яд,

Калі ў нутро папаў, дае пухліну.

А тут слядоў ніякіх. Клеапатра

Нібы заснула, і ў яе красу

Яшчэ адзін Антоній закахаўся б.

О, ранка на грудзях! I на руцэ

Такая ж самая.

Змяя ўкусіла.

На лісці слізь. Няйначай нільскі аспід.

Калі яны вылазяць на спажыву,

Дык выпускаюць слізь.

Зусім магчыма.

Па ўсім відаць, прычына смерці ў гэтым.

Мне ўрач яе прызнаўся, што царыца

Пыталася ў яго не раз пра спосаб

Памерці без пакут.— Выносьце ложак!

Прыслужніц гэтаксама забірайце!

Мы пахаваем Клеапатру побач

З яе Антоніем. Яшчэ ніколі

Зямля ў свае абдымкі не прымала

Такой выдатнай пары. Горыч! Горыч!

Трагічныя падзеі гэтых дзён

Хвалююць нас, узрушваюць пачуцці.

I застануцца ў памяці патомкаў

I жаль да тых, хто без пары загінуў,

I наша слава, купленая кроўю.

Табе загад: прыкласці ўсё старанне,

Каб урачыста справіць пахаванне

З удзелам войск, з эскортам баявым.

Пасля чаго — назад, у родны Рым.