Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

9. Рэчы. Дотыкі. Сьмерць

Чалавек асуджаны дзяліцца сваім цяплом – нават праз час і насуперак часу. Чым бліжэйшыя мы да сьмерці, тым цяплейшымі робяцца нашыя рэчы – быццам тыя дотыкі, якімі мы іх так абыякава адорваем, застаюцца жыць на рэчах дзеля іхных будучых уладальнікаў. Таму мы так любім блышыныя рынкі – бярэш у рукі старую попельніцу або відэлец, разгортваеш сырую, пахкую кнігу, цалуеш незапамятных часоў люльку, узіраешся ў жоўты фатаздымак, на якім даўно памерлая дзяўчынка робіць свае першыя крокі, – і не адразу, але рэч пачынае грэць душу, у ёй займаецца, тлее непрыкметны цьмяны агеньчык, і цябе ахінаюць цёплыя абдымкі чужога, даўно завершанага жыцьця. Нібы нехта нябачны дакрануўся да цябе кончыкамі пальцаў, нехта невідушчы намацаў у паўзмроку тваю скуру, твае вочы, тваю замерлую ад душнага і цёплага жаху душу.

У нашай любові да старых рэчаў ёсьць ціхая і бяскрыўдная нэкрафілія, любоў да мёртвага апалага лісьця, да трупнага паху паркаў, да восені матэрыі і яе апошніх зімовых сьлядоў. Нейкая прага ўдзелу ў незваротных і маркотных мэтамарфозах, якія адбываюцца навокал. Сьвет памерлых кліча нас неразборлівым шэптам, і пакуль мы трымаем рэчы ў руках, цяпло струменіць у нас паміж пальцаў. На блышыных рынках хочацца хадзіць моўчкі, каб улавіць гэты шэпт, гэтае цёплае дыханьне рэчаў, ад якога не застаецца сьлядоў – ні на шкле, ні на лбе, ні ў памяці.

Хто ведае, мо недзе тут, у бясконцых папяровых горах, хаваецца дзіўная паштоўка, выдадзеная ў Парыжы ў самым пачатку дваццатага стагодзьдзя: мурзатыя сялянскія дзеці, а ўнізе надпіс па-расейску: БЕЛОРУССЫ. Хто яе выдаў і навошта? Цяпер гэта скарб для калекцыянэраў-філякартыстаў, а тады, напэўна, успрымалася прыкладна так, як прывет з Афрыкі. Экзотыка…

У Парыжы шмат блышыных рынкаў – гэта горад вялікай гісторыі, а значыць, горад сьмерці, ведаў і рэчаў. Усе буйныя эўрапейскія гарады такія. У Менску адчуваецца брак букіністыкі і антыкварыяту, і блышыны рынак там толькі адзін, дый той ледзь дыхае. Менск баіцца гісторыі. Менск ня хоча нічога ведаць пра сябе і іншых, ня хоча прымаць сьмерць, ня хоча памятаць. Менск ня любіць рэчаў, якія яму належаць.

Гісторыя і геаграфія – навукі мёртвых, сьвет сьмерці, сьвятло з таго боку. Яны робяцца тваімі, пачынаюць для цябе нешта значыць, толькі калі ты прымераў іх на сябе. Напрыклад, адчуў цеплыню халоднай старой вопраткі.

На блышыным рынку каля Porte de Clignancourt мы доўга стаялі каля калекцыі адзеньня канца дзевятнаццатага-пачатку дваццатага стагодзьдзя: мацалі яго, удыхалі ягоны пах, уяўлялі яго на сабе. Рэчы памерлых людзей, іхны гардэроб – мне запомнілася, што ўсе гэтыя сукенкі, фракі, накідкі мелі нейкую нягнуткасьць, цьвёрдасьць, непадатлівасьць, як быццам іхныя ўладальнікі супраціўляліся нашаму бесцырымоннаму ўварваньню ў іхныя шафы. Але мы не надзявалі гэтыя шыкоўныя рэчы. Я запомніў, як мы сыходзілі ад таго страшнага і страшна прыцягальнага месца – з глыбокай пашанай, моўчкі, з захапленьнем людзей, якія толькі што зазірнулі ў старую шафу і пабачылі там строгіх мужчын і чапурыстых дамаў, што сумна і ўмольна прыклалі пальцы да вуснаў: нікому не расказвайце, што мы тут. Мы памерлі. Мы не адчуваем ні цяпла, ні сьцюдзёнасьці. Мы голыя і чыстыя, не глядзіце на нас, мы аддалі вам свае рэчы, выканаўшы апошні доўг.

Але адзеньне – гэта стракатасьць, памеры, формы, гэта дзікае гальлё, адзеньне – гэта расьліны. Звычайныя маленькія і простыя рэчы існуюць інакш – як раскіданыя між расьлінамі камяні.

Камень доўга трымае цяпло. Калі мы жылі ўлетку ў Друйскім кляштары, размаўлялі пра гэта з айцом Сяргеем Сурыновічам. Мы размаўлялі пра тое, як нагрэтыя сонцам каменныя муры падтрымліваюць у кельлях прыдатную тэмпэратуру і як холадна ў тых кельлях узімку, бо гэтаксама надзейна муры захоўваюць ледзяны холад.

Блышыны рынак на Porte de Clignancourt – вялікі, як горад, і напоўнены падманлівым чужым цяплом, быццам у ім жывуць цені.

Ці ня тут Максім Танк напісаў некалі свой ня самы ўдалы верш “Лёс”.

На парыскім на Блышыным рынку / Раз мяне паклікала катрынка. / Папугай з далёкага Самоса / Падарыў канвэрт мне з маім лёсам. / Я раскрыў канвэрт, пісьмо чытаю / Што ж мяне наперадзе чакае? / А чакаюць мяне дні трывогі, / Новыя краіны і дарогі, / Новыя сябры, сустрэчы, страты / I ў бурлівым моры вал дзявяты… / Што ж, я ўдзячны, дружа выпадковы, / За мой лёс і шчодры і суровы, / Лёс, якому пазайздросьціць кожны / На шляхах жыцьцёвых падарожны.

Мы з табой катрынак ня чулі і ніякіх асаблівых папугаяў тут не заўважылі – пэўне, вымерлі, нягледзячы на пацяпленьне клімату. А можа, і не было ніякіх папугаяў, пагатоў “з далёкага Самоса”. Мала таго, што Танк тут блытае Самоа, грэцкі Самас і нікарагуанскага дыктатара Самосу – ён яшчэ і бессаромна гуляе на тым, што большасьць ягоных чытачоў нікуды далей за Берасьце выехаць ня могуць. Але што такое блышыны рынак – разумеюць добра. Барахолка на Porte de Clignancourt нагадвае ўсе іншыя блышыныя рынкі сьвету. Прадаўцы мерзнуць, турысты прыцэньваюцца, твар у тавар, тавар у твар, і твар адбіваецца ў тавары: ствараецца ўражаньне, што тут усе знаёмыя і ўсе рупліва робяць адну справу, але гэта ня так. Блышыны рынак – месца для людзей, якім няма чым заняцца. Тут прадаюць час – і знайсьці пад ягонымі заваламі нешта сваё і ёсьць сэнсам блуканьняў. Я люблю блышыныя рынкі і не люблю іх пагардлівых прадаўцоў. Іх агрубелыя рукі даўно перасталі адчуваць цяпло рэчаў. Яны – фальшывыя мёртвыя, якіх падымае зь нябыту толькі слова “Колькі?”

Прыкладна так я пачуваюся, пішучы гэтую кнігу – як на зімовым блышыным рынку літаратуры. Я хаджу з табой па гэтым чужым Парыжы і ваджу з сабой цені памерлых пісьменьнікаў. Мне добра ў кампаніі мёртвых. Яны ня будуць тлуміць галаву аповедамі пра сваю славу – яны спакойна раскажуць пра горад і рэчы, пра свае падарожжы і свае сны, а потым мы разьвітаемся. Наколькі наогул можна зь некім разьвітацца, блукаючы па Сталіцы сьвету.