Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

12. Мова. Салавей. Тэатр

Нават калі табе не пашчасьціла трапіць у школу з францускай мовай, ты яе ўсё роўна рана ці позна пачуеш.

Маімі першымі францускімі словамі былі, ясная рэч, “пуркуа па” (“почему бы не-е-ет?”), “а ля гер ком а ля гер” і “вуаля”. Усе з “Трох мушкетэраў”. Нужны паріжу деньгі – сэ ля ві. Гэта пазьней ужо ў памяці назаўжды захрасьне дурацкае “жэ нэ манж па сіс жур”. Пра “Банжур, мадам” і “Арэвуар” гаворкі няма, зь імі і так ясна. Скончыцца ўсё мусіла банальным “жэвузэмам”. Аднак выйшла інакш.

На першым жа ўроку нашая з табой настаўніца Віка навучыла нас прымаўцы: “chacun est l’artisan de sa fortune“. То бок кожны каваль свайго шчасьця і партызан свайго лесу. Яна наогул любіла даваць нам прымаўкі ў якасьці хатняга заданьня: так мы даведаліся, напрыклад, што qui vivra verra, і гэта аказалася чыстай праўдай.

Прымаўкі, што па-француску, што па-беларуску, заўжды нясуць у сабе дадатковыя, лішнія, але дужа цікавыя для марнатраўнага розуму сэнсы. Скажаш, напрыклад, “ня мела баба клопату, купіла парася”, і думаеш чамусьці пра інстытут шлюбу. Пачуўшы, што “бог не цяля, бачыць круцяля”, успамінаеш пра камэры відэаназіраньня і цэнзуру ў сеціве…

Адна з прыгожых, бюргерскіх па сваёй філязофіі беларускіх прымавак, што ўсплыла ў 2000-х і пасьпела ўжо набіць аскому, гучыць так: рабі пільна, і тут будзе Вільня. Цудоўны загаловак для кепскіх тэкстаў. Вільня Вільняй, але спробы зладзіць уласны Парыж за тысячы кілямэтраў ад самога Парыжу ні да чога добрага не прыводзяць. Так вучыць нас беларуская літаратура.

І правільна робіць. У агонь яго, рассаднік хваравітасьці і млявасьці, дурных ідэй і непатрэбства! Як пісаў Зьмітрок Бядуля ў артыкуле “Чаму яшчэ няма беларускага раману?”:

Усё ён, Парыж, вінаваты. Парыж, які разбэшчвае, руйнуе, прымушае раўнаваць і раўці, як саўгасная карова, адганяючы хвастом аваднёў, прымушае корпацца ў сваіх балячках. Парыская хвароба. Мы, беларусы, не такія. Балячкі можна проста прыпячы.

У 1928 годзе Бядуля выдаў свайго жудаснага “Салаўя” – “аповесьць з часоў паншчыны”. У 1935 яе экранізавалі, а ў 1939 паводле гэтага твору нават паставілі балет. Нечым злавесным патыхае ад гэтых словаў і лічбаў: балет “Салавей” 39-га году…

Сюжэт аповесьці такі. Дваццатыя гады мінулага стагодзьдзя. Аўтар, які жыве ў Менску, адгукаецца на прапанову сябра зьезьдзіць у саўгас за 20 км ад сталіцы Савецкай Беларусі. Там нейкі стары дзед распавядае яму легенду пра Салаўя, а аўтар слухае – і ў галаве ягонай нараджаецца ідэя аповесьці.

Дзеяньне адбываецца яшчэ да адмены прыгоннага права. Мусьё пан Вашамірскі доўгі час пражыў у Парыжы, дзе закахаўся ў адну акторку, а заадно і ўсёй душой палюбіў тэатр. Але каханьне сканчаецца, абставіны складваюцца не найлепшым чынам, і заўзяты тэатрал вымушаны вяртацца на радзіму ў свой маёнтак. Памятаеце Лятальскага? Яны б з Вашамірскім пасябравалі – а Бядуля, відаць, скарыстаўся з Марцінкевіча, не міргнуўшы вокам.

Дык вось, вярнуўшыся ў свой маёнтак, пан Вашамірскі вырашае зладзіць у ім свой тэатр: выпісвае з Францыі балетмайстраў, набірае групу з прыгонных сялянаў, купляе мужыцкі аркестр, рэжысэрам ставіць ксяндза – і пачынаюцца рэпэтыцыі. Вашамірскі лічыць сябе прагрэсіўным чалавекам, які нясе сьвятло культуры ў гэты богам забыты край. Прагрэсіўны пан жорсткі, як гестапавец, юрлівы, як Казанова, і гістэрычны, як пацыентка доктара Фройда. Граюць сяляне кепска, пан шалее… Адна радасьць – прыгонная дзеўка Марылька, якую пан мацае, з настальгіяй прыгадваючы Парыж, і разважае пра тое, што і тут, у глухмені, ёсьць дзеўкі ня горшыя за францужанак. “Яна ж не парыжанка – мая ўласная халопка”.

“Яны ж быдла…” – прыгадвае ён словы сваёй маці.

Тут Бядуля робіцца роўны свайму таленту – у сваю аповесьць ён устаўляе маленькі, але яркі натуралістычны эпізод, які адразу ўскладняе вобраз пана і нават намякае на псыхааналіз. Пан Вашамірскі часта ўспамінае, як

Потым, як вырас, маці параіла яму «дзеля здароўя» мець зносіны зь дзяўчатамі гэтага «быдла». Лепш, чым з парыжанкамі, ад якіх можна набыць паганую францускую хваробу”.

Але пакінуты Парыж, дарма што быў поўны такой рызыкі, не дае Вашамірскаму спакою. Парыж асацыюецца ў яго са свабодай, пан лічыць сябе вальнадумцам:

У пана з Парыжу і простага беларуса розныя ўяўленьні пра здароўе. Бо ў іх, відаць, нават анатомія і фізіялёгія непадобныя: нехта зь іх іншаплянэтнік, толькі вось хто?

І вось чыста выпадкова сустракаецца пану такі сабе хлопец званы Салавей – пан хацеў выправіць яго ў салдаты за нейкую правіну, але высьвятляецца, што ў Салаўя не абы-які акторскі талент. Салаўя бяруць у трупу, а той уцякае ў лес: ня хоча ён быць акторам у кáта і душагуба.