Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

7. Джойс. Вакзалы. Настаўнікі

Здаецца, беларускія чытачы дагэтуль упэўненыя, што пісьменьнік павінен быць перадусім добрым. У значэньні: “дабрадушным” і “чалавечным”. Быць добрым, але да сваіх – чужыя нас цікавяць пастолькі, паколькі яны могуць даць грошы на Нашу Сьвятую Справу. Няма? Тады, на благі канец, яны мусяць прызнацца ў любові да нашай зямелькі, да нашай мілагучнай мовы і непарушных народных традыцый. Мы бярэм ня толькі валютай, але і такімі прызнаньнямі, іх таксама можна “абналічыць”. Што, ня могуць і гэтага? Тады дасьвіданьня. Арэвуар. Арэвуар – гэта такі іншаземец, які зьезьдзіў у Менск і нічога ня даў на Справу. Або іншаземка. З такімі нецікавымі людзьмі ніхто ня хоча працягваць знаёмства. Хочаш быць чужым і сквапным – заставайся ў сваіх Парыжах, а да нас ня суйся. Мы занятыя людзі, мы працуем над дабрынёй.

Што да мяне, дык чужое мяне заўжды цікавіла ня менш, а можа, і больш за сваё. На мяне ніколі не ўплывала беларуская літаратурная традыцыя – хіба што я часам карыстаўся ёй, каб паіранізаваць і паскандаліць, пазлаваць дурняў і фанатыкаў. Мае любімыя пісьменьнікі даўно памерлі – ня тут. Яны тут наогул ніколі не бывалі і не падазравалі пра нашае існаваньне.

Паўтару: усе мае любімыя пісьменьнікі даўно памерлі.

Гэта па-першае.

Па-другое, я думаю, што толькі тым, у каго любімыя пісьменьнікі даўно памерлі, варта пісаць нешта сваё.

Ну, і трэцяе, самае важнае.

Каб дасягнуць нечага, пакуль твае любімыя пісьменьнікі яшчэ жывыя, трэба заслужыць любоў фраў Лёты Шпайзэнбэрг, якая вандруе недзе паміж Москаў і Мюнстэрам. Фраў Шпайзэнбэрг перакладае з усіх моваў, якіх, як вядома, усяго тры. Фраў Шпайзэнбэрг чытала ўсё на сьвеце, ад Пялевіна да Алексіевіч. Фраў Шпайзэнбэрг ведае наш рэгіён як свае пяць пальцаў: яна два дні была ў Менску, паўдня ў Горадні і тры гадзіны ў Маладзечне. Плюс месяц ў Тбілісі і дзьве гадзіны ў кіеўскім аэрапорце. Фраў Шпайзэнбэрг зробіць з вас зорку. Таму парада маладым літаратарам: калі фраў Шпайзэнбэрг завітае ў ваш горад, адшкадуйце грошыкаў і купіце ёй букет архідэяў. Па-мойму, яна любіць блакітныя. Коратка прадстаўцеся, скажыце ёй, што тут няма каго чытаць і няма пра што пісаць, і што ўся Беларусь гадамі чакала яе як збаўцу. Сэрца фраў Шпайзэнбэрг не жалезнае. Яно з парцаляны. Здаецца, па-расейску гэта значыць «фарфор».

Што да мэсьё Арэвуара, дык яму да фраў Шпайзэнбэрг як да месяца. Бо ў параўнаньні зь ёй ён не зрабіў анічога. Ён ніколі не завітае ў ваш горад. “На архідэях таксама можна эканоміць” – вось неблагая мэтафара беларуска-францускіх літаратурных сувязяў.

Твае вершы таксама расьлі ня тут. Іх радзіма – англасаксонскі паэтычны сьвет, парасткі якога сьмела пасаджаныя табой на цнатлівую глебу нашай мовы. Ты таксама тут чужая – і гэта найлепшы стан для творчасьці. Тое, што мы пішам, у нейкім сэнсе пераклад: з моваў, дзякуючы якім мы некалі адкрылі для сябе літаратуру.

Мы злыя. Мы небеларускія. Мы расстаўляем словы так, каб пакрыўдзіць, каб было балюча нам і іншым. Мы любім пісаць пра сваё, як пра чужое, і пра чужое, як пра сваё. Мы зьмяшалі ўсё гэта так безнадзейна, што нікому ўжо не разабрацца, і каб нешта зразумець, ім давядзецца браць іншыя інструмэнты. Якіх у іх няма – на нашай радзіме такіх не вырабляюць. І вось ты мне падказваеш цытату – з Одры Лорд: “Інструмэнты гаспадара ніколі не разбураць гаспадарскі дом”.

Я думаю, што самы беларускі пісьменьнік з усіх, хто некалі пісаў – гэта Джойс. Ён сказаў пра нас столькі, колькі мы дагэтуль не сказалі пра саміх сябе. Каб сказаць усё гэта, яму трэба было пакінуць Дублін – так і мне, каб гаварыць, трэба быць як мага далей ад сваіх.

«– …Les gens qui savent disent que c’est une fameuse langue.

– Fameuse n’est pas le mot. Une pure merveille».

Гэты ўрывак, размова Стывэна, Малігана і ангельца Гэйнса са старой малочніцай – хіба гэта не абсалютна беларускі сюжэт?

“Разьбітае люстэрка служанкі – сымбаль ірляндзкага мастацтва”. І беларускага, Яўхіме Вясёлы. І беларускага. Я гляджу са свайго парыскага акна – там, за ім, гіганцкі манітор, на якім можна прачытаць пра штохвіліннае рабства і самапрыніжэньне, пра несвабодных людзей, якія спрабуюць паглядзець на сябе і бачаць крывы адбітак непаўнавартаснасьці.

Ангелец Гэйнс – падобны да ўсіх тых расейцаў, якія зрабіліся беларускімі нацыяналістамі, больш зацятымі за саміх беларусаў. Зацятасьць – не ірляндзкая і не беларуская рыса. Мы не фанатыкі. Мы любім сваё – а нашае сваё сканчаецца там, дзе нас няма. У адрозьненьне ад расейцаў, ангельцаў, амэрыканцаў, французаў, мы ведаем, дзе межы. Калі ты, мая Ю., пішаш свае вершы або робіш фатаздымкі, ты сама кажаш, што гэта мастацтва пошуку межаў. Магчыма, гэта таксама – у нейкім сэнсе спроба спалучыць англасаксонскае, чужое, са сваім. Навучыць сваё адчуваць межы ня там, дзе яно сканчаецца, навучыць чужое адчуваць межы не свайго.

Мы як служанка, якая выходзіць з пакоя і глядзіць на сябе ў чужое люстэрка. Так, яно ёй не належыць, але яно цэлае і яснае. Нам хочацца Яснасьці і Прытомнасьці – але яны не спалучальныя з дабрынёй. Вось Леапольд Блум добры – але ён сам ня ведае, што гэта так, і ніхто ніколі не назаве яго такім.

Увогуле, “Уліс” – прыклад таго, як можна пабачыць сваё, толькі адчужыўшыся ад яго, дыстанцыяваўшыся, прыклад таго, як можна зрабіць малое і простае вядомым, вялікім і фантастычна складаным. Тое самае мы робім зь Менскам, самі не разумеючы, што паўтараем Джойсаў шлях.

“Paris rawly waking, crude sunlight on her lemon streets…” Джойсавага Парыжу даўно няма. Але Джойс жыве ў Парыжы да той пары, пакуль нехта выпраўляецца ў Адысэева падарожжа, каб зламаць усе межы паміж сваім і чужым.

Як для брытанца для Джойса першым парыскім вакзалам быў Gare Saint-Lazare. Туды прыбывалі ўсе цягнікі зь Лёндану. А мы жывем з табой каля Gare de l’Est, Усходняга вакзалу – менавіта сюды Джойс і Нора, нежанатыя грэшнікі, наіўныя і нахабныя вандроўнікі, апантаныя каханьнем і ўцёкамі, упершыню прыехалі некалі з таго самага Saint-Lazare, кіруючыся ў Цурых. Грошай ледзь хапіла на фурмана. Адзін чамадан і адзін куфар – вось які быў іхны багаж. Джойс пакінуў Нору на boulevard de Strasbourg, проста на лаўцы, а сам пабег па знаёмых шукаць франкі, каб даехаць да Швайцарыі. Яна праседзела тут дзьве гадзіны, і самыя розныя думкі наведвалі яе рудую галаву. Побач прысела тоўстая Парыжа, без спачуваньня пазіраючы на чужаземку, якая ўвесь час уздыхала. Норы ўжо тады падалося, што Джойс ня вернецца, кінуўшы яе тут. Тое самае нашэптваў Джойсу д’ябал, галасамі ягоных дублінскіх прыяцеляў: кінь яе, нашто яна табе трэба, гэтая баба, кінь, ты ў Парыжы… Але ён вярнуўся, выпіўшы, але з грашыма. І яны вярнуліся на вакзал і ў тую самую ноч цягнік павёз іх на паўднёвы ўсход, у Жэнэву і Цурых. Так пачалася іх гісторыя, гэта – яе сапраўдны пачатак. А наш з табой пачатак хай будзе для ўсіх сакрэтам – пакуль нехта не захоча зрабіць з малога вялікае і бачнае, з чужога – сваё.

Магчыма, гэта адзіная традыцыя і адзіная пераемнасьць, у якую я веру.

Джойсавых мясьцінаў у Парыжы багата – ён пражыў тут амаль дваццаць гадоў. Кватэра на square de Robiac, дзе пісаліся “Памінкі па Фінэгане”, і шпіталь на rue Cherche-Midi, дзе ён наведваў жонку і знаёмых, і rue Casimir-Périer, дзе здымаў кватэру сакратар Джойса Поль Леон і дзе ішла праца над першым францускім перакладам “Ганны Лівіі Плюрабэль”, жанчыны-ракі. Avenue Saint-Philibert, дзе Джойс зьняў кватэру ў 1930. Rue Edmond Valentin – самая шыкоўная кватэра ў жыцьці Джойса: каля Эйфэлевай вежы, пяць пакояў, тэлефон, цэнтральнае ацяпленьне, ліфт… Праўда, тады ён быў ужо амаль сьляпы і вельмі знакаміты. Hôtel Corneille у Лацінскім квартале, дзе Джойс жыў яшчэ ў “бязнорны” пэрыяд, у свой першы прыезд у Парыж у 1903 – ягоны першы парыскі кут.

Сьпіс няпоўны – бо сьвет Джойса няпоўны, і ніколі ня будзе поўным, інакш бы ён усё гэта не напісаў. А Ян Максімюк не пераклаў бы палову “Ўліса” на беларускую. І наогул, калі б ня Джойс, нічога гэтага магло б і ня быць. Калі б ён не вярнуўся тады да Норы на boulevard de Strasbourg, калі б яна вярнулася ў Дублін, зьняслаўленая, раздушаная і расчараваная здрадай. Калі б люстэрка служанкі ня трэснула, калі б сваё засталося сваім, а чужое чужым. Калі б я не сустрэў цябе – усё было б інакш, і я ня стаў бы пісаць гэтую дзіўную кнігу, у якой мне можна ўсё.