Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

11. Багдановіч. Амбіцыі. Вэрлен

Калі ж агледзець хвайнякі ў пошуках беларускай клясычнай паэзіі, дык вывад робіцца такі: яна здолела схавацца за сваімі баравікамі ад раньняга эўрапейскага мадэрнізму. Ня ўся, вядома, бо баравікі не дубы, але збольшага апэрацыя “Анты-мадэрн” прайшла пасьпяхова. Мужычкі замаскаваліся як сьлед: іх ніхто не заўважыў.

Але былі выключэньні. Малады і амбітны Максім Багдановіч хавацца ад Эўропы ня стаў, пражыў кароткае і яркае, абсалютна мадэрнісцкае жыцьцё, што само нагадвае прыгожую і трагічную паэму, і ўвайшоў у гісторыю як самы францускі і самы парыскі беларускі паэта. Хоць пабываць у Сталіцы сьвету яму так і не давялося. Але некаторыя ягоныя вершы дзіўным чынам пасуюць Парыжу – быццам ён тут іх і напісаў. Не “Пагоня”, вядома, і не “Страцім-лебедзь”, а іншыя, больш гарадзкія і рафінаваныя. Багдановіч з тых паэтаў, якія нарадзіліся з Парыжам – і так і не змаглі яго зь сябе вырваць. Дый, мабыць, ня надта й хацелі…

Багдановіч мог чытаць французаў у арыгінале – і адно гэта ставіць яго вышэй за літаратурных мужычкоў-баравічкоў: з вышыні замежнай мовы ён бачыў больш і далей, чым ягоныя старэйшыя таварышы. Што ж, гэта закон Загібелькі: у Парыж зазвычай трапляюць ня тыя, хто можа яго зразумець і ацаніць.

Як вядома, Багдановіч дужа шанаваў францускіх сымбалістаў, а асабліва Поля Вэрлена. Ён пераклаў ажно 22 вершы знакамітага лірыка, а ягоныя словы “De la musique avant toute chose!” скарыстаў як эпіграф да свайго верша “Па-над белым пухам вішняў” (у нас любяць намазаць Багдановіча мёдам народнай любові, выкачаць у гэтым вішнёвым пуху і ў такім выглядзе вадзіць па вуліцах у дні юбілеяў – шкада, бо верш і праўда зусім неблагі).

Аўтар гэтага вішнёвага верша нарадзіўся ў сьнежні 1891-га – акурат у гэты час у Парыжы ў Вэрлена выходзіць новая кніжка, “Песьні для яе”. Той год для Вэрлена насычаны падзеямі: шпіталь, новая каханка, чатыры новыя кніжкі і – сьмерць Арцюра Рэмбо: каханага сябра-ворага, “музы” Вэрлена і яго праклёну.

Не міне і пяці гадоў, як Вэрлен аддасьць богу душу. Ён будзе пахаваны на парыскіх могілках Батыньёль, а Багдановічы ў гэты час пераедуць з Горадні ў Ніжні Ноўгарад – паэт, сам таго ня ведаючы, упершыню пакіне знойдзеную ім празь дзесяцігодзьдзі радзіму.

Нешта паміж імі ўсё ж ёсьць падобнае….

Эратычныя вершы Багдановіч пісаў даволі ахвотна – ня так ахвотна, як Вэрлен, канечне, і досыць баязьліва, але забароненай тэмы не цураўся. Праўда, цяжка ўявіць яго засьпетым за апісаньнем Сапфійскага каханьня або “ўранічных” стасункаў – і ўсё ж межы дазволенага яго хвалявалі, відаць, ня менш. Дый наогул, падаецца, Багдановіч таксама быў “сатурнійскім дзіцём” – паводле Вэрлена, мудрацы мінулага вучылі: людзі, якія нараджаюцца пад знакам Сатурна, усё жыцьцё будуць беспакойныя і нешчасьлівыя, будуць імкнуцца да ідэалу і адчуваць горкае расчараваньне ад яго недасяжнасьці.

Вэрлен – той францускі паэт, якога мы з табой можам, закаціўшы вочы, прыгожа правыць у арыгінале:

“Les sanglots longs / des violons / de l’automne / blessent mon coeur / d’une langueur / monotone. // Tout suffocant / et blême, quand / sonne l’heure, / je me souviens / des jours anciens, / et je pleure; // Et je m’en vais / au vent mauvais / qui m’emporte / de çà, de là, / pareil à la / feuille morte”.

Асабліва мы любім прамаўляць вось гэта: “et je pleure”. Прыгожа, як уздых. А сам верш – ня што іншае, як “Асеньняя песьня” з таго самага зборніка Вэрлена “Сатурнійскія песьні”, ягонай першай паэтычнай кніжкі. Дзякуй нашай настаўніцы францускай Віцы Ш., якая прапанавала вывучыць гэтую музыку на памяць – і цяпер дзе б мы ні былі, мы зможам пазнаць адно аднаго і ўспомніць, хто мы, па такім вось невялікім вершы. Быў халодны лістапад, і мы кожны тыдзень езьдзілі ў завулак Розы Люксэмбург, каб вучыць францускую, і якое дзіўнае адчуваньне ў роце было пасьля кожнага ўроку… Пасьля заняткаў мы выпраўляліся на Нямігу, елі эклеры і паўтаралі францускія словы, пазіраючы адно на аднаго змоўніцкімі вачыма. Музыка перадусім – нават калі яна літаратура.

Ясная рэч, Вэрлен моцна паўплываў і на Джойса, і на Багдановіча, і на розных расейскіх мадэрністаў – заканадаўца паэзіі ў Сталіцы сьвету дыктуе гэтыя законы нават яшчэ не народжаным паэтам. Дарэчы, шукаючы верш Джойса сабе на дзень нараджэньня, я злавіў сябе на думцы, што паэзія Багдановіча нечым вельмі нагадвае Джойсаву – хіба што няма ў Макса Б. той дарогі, беспрытульнасьці, бяскрайняй чыгуначна-гатэльнай тугі. Мой любімы на сёньня верш Джойса, “Бангофштрасэ”, Багдановіч ня мог бы напісаць – для беларускага паэта ў ім занадта шмат адзіноты, занадта шмат silence i exil.

Але паэтыка іхная блізкая – два Парыжы рухаюцца побач, але ў розныя бакі, нібы чыгуначныя саставы. Пры гэтым і ў Джойса, і ў Багдановіча ў вершах жыве яна, Эўропа, старая і смутная, цёмная і прыўкрасная – быццам яны пісалі пад тым самым воблакам. Расейскія вершы Багдановіча – адрэзак Джойсавага шляху, які мог прывесьці Багдановіча ў тупік. Багдановіч ня даў бы рады расейскай – не дайшоў бы да яе дна, як гэта зрабіў Джойс з ангельскай мовай, жывучы ў Сталіцы сьвету.

Адзін з найлепшых перакладаў Вэрлена, зроблены Багдановічам – верш “Млоснасьць” (“Langeur“).

Таямнічы Баціл – гэта, відаць, мім, комік, які жыў у Рыме часоў імпэратара Актавіяна Аўгуста, весяліў плебеяў і патрыцыяў і нават заснаваў сваю школу пантамімы. Вядома, пішучы пра Рым, Вэрлен меў на ўвазе свой Парыж, “падупаласьць” якога францускі паэта апяваў усё жыцьцё. У арыгінале ня Рым, у арыгінале – Імпэрыя…

Кожны, хто нарадзіўся ў Імпэрыі часоў заняпаду, – сатурніянец, ён чакае белых барбараў і спадзяецца на блазнаў. Блазны, оргіі, культурная нэкрафілія – знакі блізкай сьмерці. Позьні СССР, мая Імпэрыя, была тэрыторыяй улады плебеяў, яна дала сьвету столькі блазнаў, але так мала паэтаў. Магчыма, таму ў гэтай Імпэрыі так хацелася рамантыкі: мушкетэраў, д’артаньянаў, робін гудаў, жанаў д’арк і шэрлакаў голмсаў. Магчыма, таму яна так любіла П’ера Рышара і Люі дэ Фюнэса.

“Падупаласьць”, “пусткі сум” – стыхія Вэрлена, ягоная восень, ягоная заганнасьць, ягоная радзіма. На такім грунце прыдумаць сваю Беларусь было немагчыма. Такое пачуцьцё, што Багдановіч усё сваё нядоўгае жыцьцё мучыўся гэтай супярэчнасьцю: як прымірыць у сабе балючы дэкаданс Вэрлена, да якога яго няўмольна цягнула, і здаровы беларускі нацыяналізм, што пах узаранай зямлёй, а не салодкай спарахнеласьцю і гнільлю.

Цяпер правыя крычаць пра заняпад Эўропы і мараць вярнуць яе ў залатое імпэрскае мінулае, калі кожны раб ведаў сваё месца і барбара можна было вызначыць па колеру скуры. Яны ня ведаюць, ня могуць усьвядоміць, што стан Імпэрыі – гэта стан пэрманэнтнага заняпаду, стан пастаяннага гніеньня. Імпэрыя ня можа ня быць падупалай – гэта тая куча мёртвага лісьця, на якой яна будуе свае палацы, замкі, калёны, помнікі. Ці вакзалы са статуямі на даху – быццам выпраўляючы іх у вечнасьць зь білетам у адзін канец.