Цені забытых продкаў

* * *

За сваё летаванне на паланіне зазнаў Іван нямала прыгод. Раз ён пабачыў дзіўную карціну. Меўся ўжо гнаць авечак дахаты, як незнарок азірнуўся на блізкую вяршыню. Туман знізіўся і ўхутаў лес, што стаў лёгкі і сівы, як прывід. Толькі палянка зазелянела пад ім ды чарнела адзінокая яліна. І вось тая яліна задыміла і пачала расці. Расце ды расце — і вось выйшаў з яе нейкі чалавек. Стаў на палянцы, белы, высокі, і гукнуў сабе за спіну ў лес. І зараз жа выйшлі з лесу алені, адзін за адным, а ў кожнага, што выйдзе, новага — рогі яшчэ прыгажэйшыя ды весялейшыя. Гуртамі выбеглі сарны, патрымцелі на тоненькіх ножках дый пачалі шчыпаць траву. А як рассыплюцца сарны, тады мядзведзь іх заверне, як авечак аўчарка. А той бялёсы пасе — яшчэ і пакрыквае на скаціну. Тут раптам узняўся вецер, і статак як пырхнуў, так і прапаў. Не раўнуючы як бы хто хукнуў на шкло: яно запацее, а пасля знікне ўсё, нібыта нічога і не было. Ён паказваў іншым, але тыя дзівіліся: «Дзе? Адзін туман толькі».

За два тыдні «вялікі» — так аўчары пошапкам называлі мядзведзя — задраў яшчэ пяць кароў.

Часта туман заставаў авечак на паланіне. У густым змроку, белым, як малако, усё знікала: неба, горы, лясы, пастухі.

— Гэ-эй! — гукаў Іван перад сабой.

— Гэ-эй! — адгукалася глуха на яго вокліч, як з-пад вады, а адкуль, дзе быў той, хто адгукваўся, — невядома. Авечкі сівым туманам каціліся перад нагамі, а далей знікалі і яны.

Іван ішоў бездапаможны, выставіўшы рукі перад сабою, нібы баяўся на штосьці наткнуцца, і клікаў:

— Гэй!..

— Дзе ты? — адгукалася ўжо ззаду, і Іван мусіў спыняцца. Стаяў безабаронны, згублены ў ліпкім тумане, і калі прыкладаў да вуснаў трамбіту, каб абазвацца, другі канец трамбіты расплываўся ў змроку, а здушаны голас яе, тут жа на месцы, падаў яму пад ногі. Так яны згубілі некалькі авечак.

«Вуйка» задраў яшчэ дзве каровы, але гэта было перад канцом: дабіраўся ўночы да стаі ды ўзнізаўся на кол. Цяпер яго шкура сушыцца на калках і на яе брэшуць сабакі.

Часам хвастаў па паланіне лівень. Святы Ілья ваяваў з «тымі» — ліха на іх! Так бліскаў мячом і так грукаў са стрэльбы — Божа святы! — што трашчала неба ды падала на горы, а хай толькі трэсне, то штосьці чорнае за кожным разам заўецца туды-сюды дый шусне пад камень… Ён, нячысцік, — каб ты прапаў! — здзекуецца з Бога, падстаўляе свой азадак, а аўчару бяда: страху нябярэшся, яшчэ і вымакнеш да ніткі…

На Пятра выдаўся зазімак — ды такі моцны, што тры дні не сходзіў снег. Тады пакалечылася многа авечак…

Зрэдку прыходзілі людзі з даліны. Іх абступалі, пытаючыся напярэймы:

— Што чуваць на сяле?

І, як дзеці, слухалі звычайныя апавяданні пра тое, колькі людзі насенавалі, што не ўрадзіла бульба, што кукуруза рэдкая, а Мачарнікова Ілена памерла.

Пасля ўсе разам пілі за здароўе скаціны, госці набіралі ў дзежкі брынзы і спакойна зноў спускаліся ў даліны.

Вечарамі каля стаі палалі вогнішчы. Аўчары скідалі з сябе вопратку і вытрасалі над імі вошай або, сабраўшыся разам, згаладалыя за лета па жанчынах, вялі бясконцыя салёныя размовы. Іх рогат перабіваў нават соннае сапенне скаціны.

Іван, перш чым класціся, клікаў да сябе Міколу, заўсёды пявучага і гаваркога:

— Міка!.. Хадзі ка мне, братка!..

— Пачакай, братка Івась, я зараз! — гукаў са стаі спузар, і ўжо адтуль далятала да Івана яго каламыйка:

Мікола быў сірата і вырас на паланіне. «Гадавалі мяне авечкі», — казаў ён пра сябе, прыгладжваючы непаслухмяныя кучары.

Управіўшыся з воглядкай, лажыўся спузар каля Івана, увесь чорны, прапахлы дымам, і бліскаў маладымі зубамі пры святле вогнішча.

Іван падсоўваўся бліжэй да яго, лавіў Міколу за шыю і прасіў:

— Раскажы, братка, казку якую-небудзь, ты іх багата ведаеш…

З чорнага неба капалі зоркі, і плыла па ім белай пенай нябесная рака. У далінах драмалі горы.

— Відаць, растуць, — казаў, нібы сам да сябе, Іван.

— Хто?

— Горы.

— Перш раслі, цяпер перасталі…

Мікола змаўкае, але потым дадае ціха:

— З першавеку не было гор, толькі вада… Такая вада, ну што мора без берагоў. Нават Бог хадзіў вадою. Але раз ён угледзеў, што на вадзе віруе шумавінне. «Хто ты ёсць?» — папытаўся. А яно кажа: «Не ведаю. Жывое, а хадзіць не магу». А гэта быў нячысцік. Бог пра яго не знаў, бо ён быў, як Бог, таксама з першавеку. Даў Бог яму рукі ды ногі, і ходзяць ужо разам абодва пабрацімы. От надакучыла ім усё па вадзе хадзіць, захацеў Бог зямлю зрабіць, а як дастаць з дна мора гліны — не даўмеецца, бо Бог усё ведаў на свеце, толькі нічога не ўмеў рабіць. А нячысцік меў спрыт да ўсяго, дык ён і кажа: «Я б туды нырцануў». — «Нырцані». Вось ён нырнуў на дно, нагроб у жменю гліны, а рэшту схаваў сабе ў рот. Узяў Бог гліну, рассеяў. «Больш няма?» — «Няма». Паблаславіў Бог тую зямлю, дый пачала яна расці. А тая, што ў роце сатаны, расце таксама. Расце ды расце, ужо і рот расперла, нельга яму дыхнуць, вочы на лоб лезуць. «Плюй!» — раіць Бог. Пачаў ён пляваць, і дзе толькі плюне, там вырастаюць горы, адна вышэйшая за другую, да самага неба даходзяць. Яны б і неба прабілі, каб Бог не закляў. З таго часу горы перасталі расці…

Дзіўна Івану, што такія прыгожыя горы, такія вясёлыя, а стварыў іх чорт.

— Расказвай, братка, далей, — просіць Іван, а Мікола зноў пачынае:

— Нячысцік быў здатны да ўсяго, што надумае — зробіць. А Бог, калі што хацеў мець, мусіў выпрошваць у яго або красці. Нарабіў нячысцік авечак, змайстраваў сабе скрыпку і грае, а авечкі пасуцца. Пабачыў Бог ды і ўкраў усё гэта ў яго, і ўжо абодва пасуць. Што ёсць на свеце — хітрасці, штукенцыі ўсялякія, то ўсё ад яго, ад сатаны. Дзе што толькі ёсць — воз, конь, музыка, млын або хата, — усё прыдумаў ён… А Бог адно толькі краў ды даваў людзям. Вось як…

Раз нячысцік змёрз ды, каб пагрэцца, прыдумаў вогнішча. Прыйшоў Бог да вогнішча і глядзіць на агонь. А той ужо ведае, чаго ён. «Усё ты, кажа, у мяне пакраў, а гэтага не дам». Але глядзіць нячысцік, а Бог ужо вогнішча кладзе. Так яму стала прыкра, што ён узяў ды плюнуў у божае вогнішча. А з той сліны і падняўся над агнём дым. Першае вогнішча было без дыму, чыстае, а з таго часу курыць…

Доўга Мікола апавядае, а калі незнарок згадае чорта, Іван хрысціць грудзі пад кашуляй. Мікола ж тады плюе, каб нячысцік не меў над ім сілы…