Вядома, што менавіта гэтага Ралан Барт нідзе не казаў і не пісаў. Але так мы яго цяпер разумеем і з яго падачы шчыра верым, што нашы заняткі творчасцю — гэта ўсяго толькі брудны, перапэцканы фарбамі халат мастака. Варта яго скінуць, вымыць рукі, выйсці з майстэрні і замкнуць яе на ключ — як мы робімся дэмакратычнымі сем'янінамі, здаровымі гуру і цвярозымі абаронцамі хатніх жывёл. Гэтае перакананне ратуе нас, бо каму яшчэ хочацца праўды пра тое, адкуль насамрэч прарастае мастацтва. А прарастае яно з нашых душэўных шчылінаў, усплывае з глыбокіх віроў нашай свядомасці, выкідвае на паверхню тое, чаго мы пра сябе не ведаем і ведаць не хочам.

Сухотніку Ралану Барту, як і шмат каму з людзей мастацтва (або людзей каля мастацтва), было зручна думаць, што іх опусы ніякага дачынення да іх не маюць. Бачыце, яны пераступілі цераз сябе, яны забілі аўтара, яны ані каліва сябе не патрацілі. Малайцы! Але жаданне нешта ствараць

— гэта не перапэцканы фарбамі халат, які заўсёды можна зняць. Гэта падораны Медэяй дарагі ўбор, які з наіўнасці надзела на сябе ейная суперніца Глаўка. Тканіна, прасякнутая атрутай, прыліпае да цела, атручаная залатая карона ўпіваецца ў галаву. Крэонт, бацька няшчаснай Глаўкі, спяшаецца на дапамогу дачцэ, абдымае яе — і атручаная вопратка ліпне да яго. Ён памірае таксама. Ясон, нарачоны Глаўкі, у жаху, але што ён мог зрабіць? Яго пакінутая жонка Медэя — толькі зброя ўсемагутнай Ананкэ. Так было наканавана.

«Што, што ты хочаш са мной зрабіць? Няўжо зарэзаць?» — спрабуе пажартаваць Лепарэла. «Натуральна! Спачатку я зрэжу твае паганыя патлы, пасля — галаву, а потым выражу сэрца і вочы!» — адказвае Дзэрліна. Выглядае на тое, што дзеўка з'ехала з глузду і нешта там вярзе пра рас­плату за абразу дзявочага гонару (гэта яна, відаць, пра донну Эльвіру). У Лепарэла стыне кроў.

Не займайцеся мастацтвам, калі маеце што схаваць у глыбокіх вірах уласнага сэрца, калі маеце хоць крыху літасці да сябе і да сваіх блізкіх. Не надзявайце прыўкрасны ўбор і залатую карону — яны атручаныя. Зрэшты, калі вы духоўны бізнэсмэн, сумленны герой-каханак або дэмакратычны сын ці дачка, вам ніколі гэтага не захочацца. Расколіны вашай душы, калі што якое, зацэментуюць псіхолагі, ніякія кветкі зла адтуль не прарастуць. Гэта праца псіхолагаў — рабіць так, каб як мага большая колькасць людзей займалася крэатывам, але не лезла ў мастацтва. Так і трэба. Так усім будзе прасцей.

Бо мастацтва — гэта яшчэ і стыхійная магія. Не верце тым, хто кажа, што аўтар можа пісаць пра няіснае. Аўтар ніколі не піша пра тое, чаго не было і чаго ніколі не будзе. Нават калі ён перакананы ў абсалютнай штучнасці створанага ім све­ту. Прыдумляючы сюжэт з няіснымі героямі, ён насамрэч разгортвае кнігу заклёнаў, і гора яму, калі ён не ўмее імі карыстацца. Можна недарэчна выклікаць злога духа, які гвалтам пасадзіць цябе на свой плашч і перанясе ў тую рэальнасць, якую ты стварыў. І не выключана, што табе давядзецца звесці знаёмства з тымі, каго ты сам выдумаў, бо яны, халера на іх, існуюць!

Дзэрліна прыводзіць Лепарэла назад, у двор дома донны Анны. Яна кліча Мазэта, затым лёкаяў, але тыя не ідуць. Толькі адзін выпадковы селянін з'яўляецца на даляглядзе, але ён не бярэ ніякага ўдзелу ў гэтай сцэне.

Было б вельмі правільна і нават справядліва, калі б я не згадвала М. Тады, прынамсі, я магла б захаваць ілюзію «смерці аўтара» — калі б забылася пра тое абяцанне, якое дала яму некалькі гадоў таму ў часе нашай апошняй размовы і, нату­ральна, апошняй сваркі. Бо М. не мог выйсці на сувязь са мной і пры гэтым не пасварыцца.

«Ну і калі ты нарэшце дапішаш свой блядскі раман? — пытаўся М. — Я хачу прачытаць пра тое, як я займаўся сэксам. Дзе раман пра мяне?! Ты больш яго не пішаш?!»

У тыя часы мне было не да літаратуры, і ў гэтым таксама была нейкая найвышэйшая справядлівасць. Бо нельга пісаць пра тое, да чаго не дарасла. Дзяўчынка-падлетак не будзе выглядаць эле­гантна ў матчынай сукенцы, хай сабе гэта вельмі дарагая і прыгожая сукенка. Але я тады не разу­мела гэтай найвышэйшай справядлівасці і дума­ла, што мне не шанцуе «проста так». «Проста так» накрыўся камп'ютар, «проста так» стала кепска з заробкамі, каб набыць новы; «проста так» у вельмі дарослым веку мяне пацягнула вучыцца. Таму пісанне «рамана» адкладвалася.

Я хацела, каб аўтара ў ім было аж занадта, каб фікшан змяшаўся з нон-фікшанам. Задумвала яго як адмысловы раман, як раман-жорсткую-вендэту М., майму пяцідзённаму каханку. Мне хацелася пераказаць нашу з ім кароткую гісторыю, якая тады, па гарачых слядах, падавалася мне сімфанічнай паэмай. З адлегласці ў шэсць з паловай гадоў яна выглядала ўжо як просценькая папсовая пес­ня, перакладзеная для вялікага сімфанічнага аркестра. Было б разумным закінуць яе на самыя дальнія палічкі памяці і згадваць хіба час ад часу — у якасці аўтабіяграфічнага анекдота. Але я калісьці паабяцала М. дапісаць свой «блядскі ра­ман», а любыя абяцанні трэба выконваць. Пагатоў дадзеныя на развітанне, пагатоў жорсткія і лютыя, падобныя болей да праклёну. Нават калі гэта не зусім мудра з боку ўжо дарослай кабеты.

Дзэрліна прымушае Лепарэла сесці на лаўку і дастае з кішэні брытву. Лёкай пратэстуе: «Мяне не трэба галіць!».

М. быў дзівам юнгіанскага сінхранізму, маім прароцтвам, захапленнем і кашмарам адначасова. «А тыя, каго вы стварылі, яны насамрэч існуюць?»

— задаў ён мне пытанне ў першыя дні знаёмства. Гэта было з нашай агульнай улюбёнкі «Мантысы», і я, яшчэ не ведаючы, хто ён такі і чаму ён так уражаны мной, не зразумела гэтай алюзіі. Мне было дваццаць шэсць. Я толькі што выдала свету літаратурны опус, вялікі раман на трыста старонак пра музыку, каханне і смерць. Раман быў суцэльнай прэтэнзіяй наіўнай банальнасці на глабальнае прызнанне, і я задумала яго перапісаць, хоць мяне і адгаворвалі ад гэтай ідэі. Маўляў, усё адно вышэй за галаву не скочыш. І тут я сустрэла М., які быў такі падобны да галоўнага героя, што выглядала, быццам я наўпрост з яго спісвала і характар, і жыццёвыя абставіны. Я нават дату нараджэння амаль адгадала, розніца была ўсяго ў пару дзён.

Той, каго я прыдумала з нічога, існаваў насам­рэч.

Натуральна, што ажылы прататып героя паводзіўся ўжо зусім не так, як мне таго хацелася: у жыцці я не мела над ім улады. Ён быў як той дух з казкі пра вучня чарадзея, а я, натуральна, не магла знайсці заклёну, каб загнаць яго назад у магічную кнігу.

«Зараз убачыш, як я цябе без мыла пагалю!» — крычыць сялянка.

Пазней я вырашыла напісаць ужо іншы раман, пра тое, як здзейснілася прыдуманая мной гісторыя. А стары тэкст я думала парваць на шматкі і зацыраваць ім некаторыя дзіркі новага. Гэта мог быць «раман у рамане», дзве паралельныя гісторыі, прычым рэальная гісторыя вынікала б з прыдуманай, а не наадварот, як гэта бывае ў нармальных пісьменнікаў. Але гэты раман не ляпіўся, ён развальваўся, як кепска замяшанае цеста, як картачны дамок. М. прыспешваў мяне: яму прыемна было думаць, што ён так моцна ўрэзаўся ў свядомасць хай сабе пуставатай, але маладой і сімпатычнай паненкі. Я ж не магла зрабіць нічога, бо ўсё, што пішаш пра сябе, не можа быць добрым, — толькі сапраўдным геніям удавалася са сваіх смешных і часам пошлых гісторый зрабіць шэдэўры. А я не была геніем, мае крылы былі не такімі моцнымі, каб узняцца на іх у неба, трымаючы на шыі камень уласнага досведу. І я заставалася на зямлі, а М. час ад часу з'яўляўся і запытваўся: ну як там раман, ты яго яшчэ не закінула?

Першае наша развітанне было гучным, як абрушэнне вежы, тады я і пачала накідваць урыўкі рамана. Адным з іх я нават здолела адпомсціць, павесіўшы яго на некаторыя сайты, дзе пра М. шмат ведалі. Мне хацелася рэваншу любой цаной.

Дзэрліна звязвае рукі Лепарэла хусткай, ёй дапамагае селянін. (Ён усё ж вырашыў зрабіць свой унёсак у абарону cavalleria rusticana.)

№ 21а: Дуэт «Per queste tue manine».

Ну вось і дабраліся нарэшце. Мы бадзяліся па горадзе больш за шэсць гадзін, мы стаміліся. Цяпер нам трэба яшчэ аддзячыць гаспадароў нашага лесу Маруа за гасціннасць. Іншымі словамі, мы мусім пасядзець з імі на кухні і папіць гарэлкі. На стале з'яўляецца курчак-грыль, гародніна, садавіна — звычайны немудрагелісты заедак.

І дзве пляшкі «Сінопскай»: нуль семдзесят пяць і нуль пяцьдзясят У гаспадароў ёсць яшчэ пачатая паўлітра той самай «Сінопскай». Як добра, што я адгаварыла цябе набываць віно, хоць меней нап'емся. А табе няёмка, бо я вымушаная ўдзельнічаць у гэтым застоллі і спажываць негламурнае пітво. Харошыя дзевачкі не п'юць гарэлкі, табе трэба, каб у глыбіні душы я была харошай дзевачкай, ага. Бо ты сам у глыбіні душы харошы хлопчык, про­ста «жарсцю накрыла» і ўсё такое. Бывае.

Лепарэла моліць Дзэрліну пашкадаваць яго дзе­ля яе мілых пяшчотныхручак. Няўжо гэтыяручкі здольныя забіць чалавека?!

Гэтыя мужыкі будуць сцябаць гарэлку, як коні ваду ў спякотны летні дзень. Я падазрона гляджу на іх, по­тым на цябе. Ой, любы, баюся, не будзе ў нас сёння таго, дзеля чаго, уласна, мы сюды прыехалі! (У нас тут дзве мэты, высокая і нізкая: «Трыстан» і сэкс). Я ўжо зразумела твой дурны характар: зараз яны будуць налягаць на выпіўку і ты за імі, у табе прачнецца дух спаборніцтва і сэкс табе будзе глыбока пофіг Абы толькі мужыкі не падумалі, што ты слабак і не майстар выпіць. Не, пра «Трыстана» ты будзеш памятаць, пэўна ж.

Мужчыны ідуць курыць на гаўбец, мы з Валянцінай — гэта сяброўка гаспадара, Дзімы, — хуценька накрыва­ем на стол. Мы з ёй у аднолькавым жаночым становішчы, у нас падобныя мужчыны, у нас падобныя ролі ў жыццях гэтых мужчынаў. Гэта добра: з такімі кабетамі мне заўсёды прасцей паразумецца. У такіх раскрываецца трэцяе вока, як толькі гаворка заходзіць пра мілосныя інтрыжкі. А яшчэ яна павадкамі і манерамі нагадвае маю мачаху, толькі, натуральна, гэтая нашмат маладзейшая. Ага, у яе таксама ёсць польская кроў, як і ў маёй мачахі. Сваякі ва Уроцлаве. Ну, а сама — карэнная пецярбуржанка, вось так.

Дзэрліна няўмольная: ніякай літасці лёкаю зладзюгана Джавані!

Я паспяваю зірнуць у вакно — у мяне дэжавю. Ну проста мінскія Шабаны ці Ангарская! Прамысловыя пейзажы, ЦЭЦ, чыгунка, гаражы. Мне, відаць, наканавана трахацца ў кватэрах з відам на ЦЭЦ, неістотна ў якім раёне, у якім горадзе і ў якой краіне.

Сядаем. Ну, за сустрэчу. Гаспадар Дзіма не проста адстаўны вайсковец, у яго мама музыкант, піяністка, вучылася ў Горавіца. Калі вам цікава, там шмат кніжак па музыцы і нот. Угу, нам цікава (вось зараз вы адсюль зваліце, а мы пойдзем у пакой і засядзем кніжкі чытаць, ага). У Пецярбурзе, відаць, няма проста вайскоўцаў, рабацяг ці дворнікаў. Нават гараджане зусім плебейскіх заняткаў часта пазначаныя прыналежнасцю да эліты. Прынамсі гараджане Дзімавага пакалення. Дзіму хацелі браць на кантрабас — рост і вялікая кісць, — але не склалася.

Лепарэла думае, як яму ўсё ж уцячы. Дзэрліна істэрычна крычыць: «Нават і не спрабуй, паскуднік!». Яна прывязвае Лепарэла да лаўкі, і цяпер шанцы на ўцёкі амаль нулявыя. Вось табе і прыгода з пераапрананнем у шмоткі гаспадара...

— А што там у цябе ў вушах? — гэта ты мне.

— Скрыпкі, напэўна, — гэта я пра свае сярэбраныя завушніцы, набытыя калісьці ў Варшаве.

— Не скрыпкі, а віёлы да гамба. «Плечы» ў іх пакатыя — у кантрабаса, дарэчы, таксама.

Пачынаецца размова пра будову струнных інструментаў смыковай групы. Ну і дзякуй Богу, абы не пра палітыку. Сачу за тым, колькі там засталося гарэлкі. Божа, зрабі так, каб гэтаму мужчыну не прыйшло да галавы пайсці ў краму і набыць яшчэ! Божа...

— Ну і як там у Беларусі? Калі мы ўжо аб'яднаемся?

Гэта Валянціна. У яе польская кроў, але гадавалася

яна ў Расіі, таму верыць у гэтую геапалітычную ўтопію. Я кажу, што ў Беларусі ўсё нармальна, ціха, а калі аб'­яднаемся, я не ведаю. Валянціне, Дзіму ды іншым удзельнікам застолля такі адказ ідзе, як маласольны агурок пасля чаркі «Сінопскай». Але не табе.

А гэтая сялянская дура ўсё крычыць як рэзаная: жахлівы зладзюган, памагаты злачынцы, ты памрэш! Вось бы сюды і твайго гаспадара на жорсткую вендэту!

— Юля ў нас на Радыё Свабода працуе. Цэрэушніца яна.

Гэта такая рэмінісцэнцыя, якой я не злавіла. Я не глядзела фільм «Шырлі-Мырлі», які часам паказваюць па тэлебачанні. Я амаль не гляджу расійскіх фільмаў. Я наогул амаль не гляджу расійскага тэлебачання з таго часу, як закрылі «Намедни». І ўвогуле я неабавязаная разумець твой расійскі гумар. Мне цяпер вельмі і вельмі хочацца даць табе добрую поўху, сабраць рэчы і сысці. Я не за тым сюды прыехала, каб лавіць рэмінісцэнцыі.

— Цікава, а як там ракетная база пад Кранштатам? — ты вырашыў зайсці з іншага фланга. — Здаецца, закрылі ж яе. А дарма. Калі будзе напад з боку Злучаных Штатаў — гэта ж адразу ўдар па Маскве і Пецярбурзе.

— Ды не будзе ніякага ўдару, супакойся! — гэта нехта з ваякаў. — Ужо ж не тыя часы.

Лепарэла просіць Дзэрліну хоць бы не звязваць яго гэтак моцна, бо ўжо нават і дыхаць цяжка.

Старыя ваякі не ўзялі твой бок у бітве з цэрэушніцай. А іх жа калісьці вучылі, дзе жыве вораг Забыліся ці што? Ты змаўкаеш. Гарэлка знішчаная, ты ўжо нападпітку. Мая асцярога спраўджваецца: ты хочаш пайсці ў краму і прынесці яшчэ пляшку, каб толькі паказаць гэтым зуб­рам, як ты ўмееш піць. Божа, божа. Але зубры пачынаюць збірацца. Зараз сыдуць усім табуном ці як там зуб­ры ходзяць. Зараз ты супакоішся і мы нарэшце зоймемся больш прыемнымі рэчамі. Наколькі яны будуць прыемнымі пасля такіх размоў, я ўжо не ведаю, але, як ні дзіўна, мне ўсё яшчэ хочацца сэксу з табой. На яго ўся надзея: твае магзі нарэшце адключацца і перастануць думаць пра базу ў Кранштаце. Цмокаемся з Валянцінай, ваякі цалуюць мне рукі. Усё, сышлі.

Мы стаім пасярод пакоя проста абняўшыся. Мне зноў робіцца спакойна і цёпла. Усе перашкоды разбураныя. Ты цалуеш мяне. Зрабіць тры крокі назад. Там ложак. Я хачу заняцца гэтым зараз, я хачу забыць пра ўсе глупствы, сказаныя на нецвярозую галаву.

— Слухай, хадзем у краму?

«Ух як мне падабаецца цябе катаваць! — крычыць Дзэрліна. — З мужчынамі толькі так і трэ­ба: мучыць іх, мучыць!..»

Ё-Ма-Ё... Ты раптоўна адыходзіш ад мяне. Што за новая ідэя затлуміла табе мазгі, усё ж так добра пачынаецца?!

— Навошта ў краму?

— Ну хадзем, віна возьмем.

— Ды якога віна?! Мы ж гарэлку пілі, ты разумееш?!

— Не, давай возьмем віна... Давай вып'ем віна. Хадзем!

Я спачатку адмаўляюся ісці, але ты ўжо абуўся і адмыкаеш дзверы. Грамаў трыста «Сінопскай», не бо­лей, а ты ж не асілак, табе шмат не трэба, каб табе ў галаву ўдарыла геапалітыка. Яшчэ завядзеш геапалітычныя дыспуты з чачэнкай-прадавачкай у тым начніку. Я яе запрыкмеціла, калі мы сюды ішлі і затарваліся. Ты можаш, то лепей я ўжо з табой пайду, хай табе чорт. Ты набываеш мярлуху. Ты ніколі не піў мярлухі, вось дзіва. Ты ўвогуле як дзіця, якое вырвалася на свабоду з-пад апекі. Табе хочацца гуляць, напівацца, марнаваць грошы.

— Я не буду піць. І табе не раю, — кажу я, калі мы вяртаемся ў наш часовы прытулак.

Пляшка адкаркаваная. Сядзім на кухні. Ты ўсё адно разліваеш мярлуху ў дзве шклянкі. Сваю я адсоўваю. Ты

— выпіваеш. Ты не хочаш мілавацца са мною?

«Як жа я моцна звязаны, ніяк не ўцячэш...» — ціхенька прамаўляе Лепарэла, але Дзэрліна пагражае яму лязом брытвы. «Толькі паспрабуй!»

— А што я, па-твойму, папраўляў перад выхадам?

— Дык у чым праблема?! — выбухваю я. — Хадзем з кухні, мяне раздражняюць маленькія кухні, я цярпець не магу выпіваць на такой кухні і размаўляць на кухні. У чым праблема?!

— Значыцца, не Савецкі Саюз перамог у вайне? Другі фронт дапамог? Ну добра. А тое, што вашыя нацыяналісты супрацоўнічалі з фашыстамі? Што маўчыш? І партызаны займаліся на тэрыторыі Беларусі больш марадзёрствам, а не змаганнем з ворагам? А немцы не палілі беларускія вёскі, так?

— Слухай, не будзем пра гэта, добра? Я хачу заняцца з табой каханнем. Я хачу цябе, чуеш?

— Тут няма гарачай вады, а я ўвесь прапах...

— Ты цудоўна пахнеш.

— Я не магу добра пахнуць! Я шмат куру. Са мной цалавацца ўсё адно, што з попельніцай.

— Хадзі сюды.

«Ух як я люблю мучыць мужчын! — паўтарае Дзэрліна. — З імі, сабакамі, так і трэба!»

Справа пасоўваецца. Я ўжо дазволіла табе пераканацца ў тым, што даўгія спадніцы носяць жанчыны і з цалкам нармальнымі нагамі. Але зноў табе нешта там замінае. Ага. ГЭТА можна рабіць толькі на пасцелі і пад коўдрай. Шукаем па ўсёй кватэры пакет з бялізнай. Можа, ты зараз яшчэ скажаш, што здольны мілавацца толькі ў цемры? У такім разе нічога ў нас не будзе: белыя ночы. Я моўчкі праклінаю інстытут шлюбу, які робіць нармальных мужыкоў неўрастэнікамі.

Слава Купідону! Бялізну мы знайшлі. Значыцца, працягваем.

— Зараз будзем рабіць з цябе расійскую імперскую шавіністку! — абвяшчаеш ты, зняўшы тое нямногае з вопраткі, што на мне заставалася.

Рабі што хочаш, рабі як хочаш, рабі каго хочаш. Толькі рабі. Ведаеш, банальна хачу трахацца. А калі тваё лібіда гэтулькі залежыць ад супадзення палітычных поглядаў, то ты ўвогуле не павінен быў запрашаць мяне ў Піцер. Цяпер няма чаго мяне выхоўваць. Ну?

З «ну» ў цябе ўсё нармальна, ты ўжо даўно «ну», проста іншыя жанчыны, пэўна, займаюцца сэксам так, як быццам вялікую ласку робяць.

«А цяпер сядзі і чакай мяне тут! — загадвае сялянка. — Зараз пайду пашукаю сваіх».

— Гэта ж метафара — Беларусь аддалася Расіі! Сэкс — гэта мэтафара! — заяўляеш ты ў працэсе выраблення з мяне расійскай імперскай шавіністкі. — Я б на месцы вашага ўладара даў табе нейкі грант, каб толькі ты не пісала гэтых нацыяналістычных опусаў.

— Ты перабольшваеш значэнне маіх опусаў... А ўвогуле мне страшэнна падабаецца, як ты гэта робіш са мной.

— Ну дзякуй Богу, што гэта хоць некаму падабаец­ца. А давай адпачнем, га?

А я толькі хацела прапанаваць хоць нейкую разнастайнасць: у мяне ж так на сцёгнах сінякі пойдуць ад адной-адзінай позы. Ты саскокваеш з ложка і ў стане эрэкцыі дай божа кожнаму бяжыш... Ты бяжыш правяраць, ці не было званкоў на мабілку. Халера! Я разу­мею, што працягу не будзе, і хачу завыць марцовай коткай ад злосці.

Першы, каму ты абавязаны адзваніцца, — татачка, нават не жонка. Паводле легенды, ты паехаў у Піцер з брытанскім прыяцелем Нілам. Вы знялі кватэру на некалькі дзён, у гэтай кватэры няма тэлефона. Ніл цяпер недзе ў Францыі і дасылае табе адтуль СМС на шпаркай рашэн лэнгвідж: udachi tebe, sputnik moy. :) Татачка не ведае, што Ніл у Францыі, што ў Ніла ў Маскве дзве музы — адна сапрана, другая мэцца. Татачка баіцца за тваю сэксуальную арыентацыю!!!

З жонкай прасцей, у жонкі іншы клопат: абы ты не запіў і не спусціў усе грошы, вам яшчэ рамонт у кухні рабіць. На гэтым ты пакідаеш мабілку ў спакоі і зноў кладзешся ў ложак. Каханне мацнейшае за смерць, але алкаголь мацнейшы за каханне.

— Кідай ты свой мізэрны нацыяналізм... — гугніш ты, паціху засынаючы. — Ты ж бачыш — расіяне роз­ныя. Мастацтва — гэта не інтэлект, гэта экзальтаваны інтэлект... Метафара — Беларусь аддалася Расіі...«Ух як я люблю мучыць мужчын, як я люблю іх мучыць...»

— А Расія апынулася не на вышыні, — адгукаюся я. — Калі б у мяне запыталіся, як гэта — кахацца з табой, — я б сказала: вельмі геапалітычна!

Але мой інтэлектуальна заклапочаны мужчына не чуе мяне, бо захроп. У пакоі пахне тытунём, перагарам і ружай — кветка стаіць у пляшцы з-пад «Сінопскай». Я сяджу на ложку і думаю: што мне, кабеце, далей рабіць? Для пачатку іду нагрэць вады, каб памыцца. Потым — спаць: пераначуем — болей пачуем.

Дзэрліна сыходзіць.


Сцэна X(b)


Лепарэла сядзіць звязаны.

Рэчытатыў «Amico, per pieta...».

Пасля таго, як я выклала гэты ўрывак, мы з М. ніяк не камунікавалі больш за год. За той час я як быццам забылася пра свае пісьменніцкія эксперыменты, а вялікага жадання рэдагаваць дасланы калісьці на конкурс маладых літаратараў тэкст я ўжо не мела. Ён быў мёртвы. На той момант я ўжо не ведала, пра што мне цяпер пісаць і ці пісаць увогуле. Маё багемна-ненапружлівае асяроддзе падкідвала мне столькі забаў і прыемнасцяў, што я магла не замарочвацца на тым, каб перапісаць і адрэдагаваць трыста вордаўскіх старонак. І ў гэ­тым таксама была найвышэйшая справядлівасць. Таму я проста атрымлівала асалоду ад пустога і прыемнага жыцця. Усім, каго цікавіў мой літаратурны лёс, я казала: так, я буду перапісваць. Некаторыя, пэўна, думалі, што я працую. Ха! Я на­ват не адчыняла гэты файл у маім камп'ютары. А потым камп'ютар урачыста ляснуўся разам з нататкамі новага рамана і са старым тэкстам. І застаўся толькі ўрывак пра геапалітычны сэкс.

Лепарэла спрабуе звярнуцца па дапамогу да селяніна, які ўсё яшчэ стаіць побач. Але той толькі махнуў рукой і сышоў, нават вады прынесці адмовіўся.

Ананкэ як быццам пыталася ў мяне: а ты сапраўды хочаш займацца мастацтвам, а не марнаваць час на літаратурны крэатыўчык? Тое, што ты зрабіла, пакуль не мае ніякага дачынення да мастацтва. Каб добра пісаць, трэба сумленна патраціцца.

Я вагалася, ужо крыху разумеючы, перад якім выбарам мяне ставяць. Праўда, маштабу сваіх эмацыйных выдаткаў на мастацтва я пакуль не ўяўляла. Усё было яшчэ наперадзе.

Тады няшчасны лёкай спрабуе сам развязацца — нічога не выходзіць. Ён заклікае Меркурыя, бога ўсіх ліхадзеяў, уратаваць яго.

М. стаў прыходзіць раз-пораз і цікавіцца з няўмольнасцю Румпельшцільцхена: «Як там блядскі раман, дзе я — галоўны герой?». Нарэшце я не вытрывала і амаль паклялася, што раман — бу­дзе. Гэта была не проста клятва былому каханку, гэта была згода, і Ананкэ яе падхапіла. «А вось цяпер для цябе пачнецца мастацтва», — сказала яна. Праўда, пісаць свой тэкст наноў я стала толькі праз два гады пасля апошняй размовы з М. Мне за той час давялося вельмі хутка пасталець і прайсці асабісты чысцец, іначай нельга было: я страціла прафесію, статус, звыклае атачэнне. Ад мяне ранейшай засталіся толькі музыка і жаданне пісаць.Нарэшце Лепарэла вырашае ўзняцца разам з лаўкай, да якой ён прывязаны, і ўцякаць. Гэта яму ўдаецца.

А пра М. я даўно нічога не ведаю і за гэтыя гады ніводнага разу нават не захацела яго прагугліць, як гэта цяпер называецца. Пэўна, мне было б што пачытаць пра яго жыццёвыя і творчыя дасягненні, але ці варта? Ён даў мне разуменне сутнасці мастацтва, а гэта занадта дорага каштуе. Няхай ідзе сваёй дарогай, дасць Бог, не перакрыжуемся больш ніколі.

Лепарэла ўцякае, цягнучы за сабой лаўку.


Сцэна X(c)


Дзэрліна і донна Эльвіра. Потым Мазэта з двума сялянамі.

Натуральна, можна было б напісаць і раманжорсткую-вендэту і такім чынам паквітацца з мужчынам, якога я так няўдала сабе выбрала. Дый увогуле можна было звесці ўсе трыста старонак тэксту да спрадвечнай тэмы Мэ і Жэ, нават не прыплятаючы сюды гэтай персаналіі. Цёткі ўспрынялі б на «ўра», асабліва ведаючы, што паводле сюжэта донжуан абавязкова будзе пакараны. На цётак варта арыентавацца, іх болей, і кніжкі ў рукі яны бяруць ахвотней. Ну, ужо выбачайце, калі не дагаджаю: я не ўмею пісаць жаночых раманаў.

Дзэрліна вядзе за сабой донну Эльвіру. «Глядзіце, спадарыня, — кажа яна донне Эльвіры, — як я яго лоўка звязала. Не ўцячэ!» Эльвіра таксама прагне помсты: «Так, я на ім зараз адыграюся, будзе ведаць, як выдаваць сябе за гаспадара!».

Зрэшты, а навошта я сабе выбірала такога мужчыну? З жаночага гледзішча, натуральна, гэта было няправільна, а вось што да мастацтва. Гэта было як разарваць вакуумную абалонку на ўласнай душы: балюча, але неабходна. Я памятаю абрысы яго твару ў паўзмроку тэатральнай залы, тую ліхаманкавасць, з якой ён імкнуўся ўвабраць у сябе музыку. Як ён з упартасцю студэнта-энтузіяста прарываўся ў апошнім акце на вольныя месцы ў партэр, каб убачыць зблізу куміра, што ствараў цуды, кіруючы аркестрам. Нашыя геапалітычныя спрэчкі накрывала хвалямі нямецкай музыкі.

Так, нашае пяцідзённае каханне было несапраўдным і хіба стварала прыўкрасны фон для пэўнага музычна-літаратурнага матэрыялу. М. быў артыстам у поўным сэнсе гэтага слова. Ён хацеў прапусціць праз сябе чужую музыку, якая вырасла з безнадзейнага кахання, з гісторыі людзей, што не маглі быць разам. Таму ён інстынктыўна стварыў ва ўласным, бедным на моцныя жарсці, жыцці нешта падобнае. Няхай гэта была гульня, няхай гэта было неўзапраўду. Але без гэтага анту­ражу, без пераносу чужога досведу на сябе М. про­ста не мог прыняць гэтай музыкі кожным атамам душы. «Я занадта разумны», — паўтараў ён. І заўсёды пакутаваў праз няздольнасць адчуваць нешта з дзіцячай непасрэднасцю.

Але ж яны бачаць, што Лепарэла некуды знік. Дзэрліна і донна Эльвіра ў шоку. Тут прыбягае Мазэта з двума аднавяскоўцамі і расказвае іншыя навіны. Выйшаў на вуліцу і пачуў жаночы крык. Нейкая дзяўчына клікала на дапамогу, бо да яе чапляўся невядомы мужчына. Мазэта, як сумленны чалавек, заступіўся за яе, прагнаў зламысніка і паспеў пазнаць у ім дона Джавані.

Магчыма, гэта было жорстка і эгаістычна ў дачыненні да мяне тагачаснай. Я была яшчэ наіўнай, схільнай успрымаць усё літаральна, таму хацела, каб мяне таксама паклікалі ў тую прыўкрасную краіну, куды Трыстан запрашаў Ізольду. Нават да гэтага я была гатовая.

Dem Land, das Tristan meint, der Sonne Licht nicht scheint: es ist das dunkel acht'ge Land, daraus die Mutter mich entsandt, als, den im Tode sie empfangen, im Tod sie liess an das Licht gelangen.

Was, da sie mich gebar, ihr Liebesberge war, das Wunderreich der Nacht, aus der ich einst erwacht; das bietet dir Tristan, dahin geht er voran: ob sie ihm folge treu und hold das sag ihm nun Isold'!

Да нядаўняга часу я думала: а хіба нельга займацца мастацтвам і пры гэтым ніяк не параніць ні сябе, ні іншых? Няўжо зусім нельга абысціся без гэткага штучнага падагрэву, без экзальтацыі, без фанатызму? Напэўна нельга, без стратаў не абысціся нават у нашу постмадэрнісцкую эпоху, дзе творчасць даўно замененая на крэатыў. Пазітыўнага з усіх бакоў мастацтва не бывае. Проста адны знішчаюць тое, што любяць, і чэрпаюць з гэтага працэсу яскравыя, як кроў Медэіных дзяцей, фарбы. А іншыя знішчаюць сябе, гараць яшчэ ярчэй, але і значна хутчэй гаснуць. Часам гэты працэс знішчэння і самазнішчэння адбываецца адначасова: Глаўка ў атручаным уборы памірае, таксама памірае і ейны бацька Крэонт, які меў неасцярожнасць дакрануцца да прасякнутай ядам тканіны.

Дзэрліна кажа, што пра гэты выпадак трэба расказаць дону Атавіа, ён дапаможа ва ўсім разабрацца.

Калі мне было амаль дваццаць два гады, я ўпершыню трапіла ў вялікую варшаўскую краму, дзе прадавалі дыскі. У маёй краіне такіх не было, дый цяпер, бадай што, няма. І тады я набыла там адразу два камплекты плытак. Гэта былі першыя плыткі ў маёй калекцыі, першыя заслуханыя да дзірак запісы — дзве оперы. І толькі М. зразумеў увесь сімвалізм гэтага нязначнага, здаецца, эпізоду з майго жыцця, калі я пра яго распавяла. Аднаго з маіх прароцтваў ці знакаў, якія падавала мне Ананкэ. Гэта былі два музычныя полюсы, два полюсы кахання і два розныя разуменні свабоды

— свабода эгаізму і свабода самаадрачэння. «Дон Джавані» Моцарта і «Трыстан і Ізольда» Вагнера.

...Напэўна, я таксама складана пераношу лістапад. Як і мой герой.

Дзэрліна, Мазэта і два селяніны сыходзяць.


Сцэна XI


Донна Эльвіра адна.

№ 21b: Акампанаваны рэчытатыў і арыя «In quali eccessi, o Numi...».

— Добры дзень, — сказаў Рупель і падаў Грынкевічу руку.

Дзіўным было тое, як ён паводзіўся. Грынкевіч не бачыў яго ўжо вельмі-вельмі даўно, і, натураль­на, Аннін бацька проста пастарэў. Замест ранейшай самавітасці ў ім з'явілася нейкая незразумелая мітуслівасць, і ўвогуле ён ужо не выглядаў вышэйшым і фактурнейшым, чым быў насамрэч. А раней выглядаў. Не, ён ні ў якім разе не дзед з аблічча, досыць яшчэ свежы, як на свае шэсць дзясяткаў. Усё ж такі трэцяя маладосць, з іроніяй падумаў Грынкевіч і жорстка паціснуў працягнутую руку. А вось поціск рукі быў іншым, як быццам яны памяняліся ролямі. Нешта ў Рупелі было ад збанкрутаванага шляхціца, які раней быў сюзерэнам, а цяпер раптам стаў васалам. Пастарэлы мужчына глядзеў на маладзейшага без лёгкай грэблівасці, але з просьбай не дабіваць. Мізэрнай, нешляхетнай просьбай.

— Я тут праездам, вырашыў зазірнуць у госці, паглядзець, як ты працуеш, — сказаў ён Анне і адразу запытаўся ў Грынкевіча: — Вы дазволіце папрысутнічаць на рэпетыцыі?

— Так, — адказаў той і пра сябе адзначыў, што цяпер Рупель кажа яму «вы», замест колішняга «ты».

Грынкевічу не падабалася гэтая ідэя, дый уво­гуле легенда пра «я тут праездам» падавалася з-пад кіпця выкалупанай. Пагатоў, «праезды» ў ягонага без пяці хвілінаў цесця здараліся ў заходнім кірунку. А N — зусім у іншым баку ад яго звыклых маршрутаў. Зрэшты, Рупель цяпер быў сваяком, а сваякоў не выбіраюць.

«О неба, якое ганебнае жыццё вядзе гэты свавольнік дон Джавані! — у скрусе выгукае донна Эльвіра, застаючыся адна. — І ён не пазбегне рас­платы!»

Сваяк тым часам акінуў позіркам дачку: рэшткі кепска змытай касметыкі на твары, лёгкая чарната пад вачыма пасля прыемнай бяссонніцы і абса­лютна шчаслівая ўсмешка на вуснах. Відаць, ён адразу ўсё зразумеў. Анна тым часам узяла бацьку пад руку і пайшла з ім наперад, выпісваць перапустку. Грынкевіч спыніўся ля ўвахода і закурыў. Да яго далучылася групка струннікаў, што якраз ішлі на рэпетыцыю. Яны балбаталі пра не­шта, але ён ледзь сачыў за іх словамі. Потым яны ўсе разам увайшлі ў тэатр і Грынкевіч рушыў у дырыгенцкую.

На рэпетыцыі ён быў бліскучым: хацелася «зрабіць» гэтага перадузята настроенага гледача, які сядзеў у зале і позіркам ажно свідраваў спіну такога нежаданага зяця. А хто такі быў Рупель? Чалавек, у якога ўсё жыццё ў працоўнай кніжцы і на ўсіх візітоўках было напісана «рэжысёр», але які за дзясяткі гадоў пры тэатрах і кінастудыях нічагусенькі свайго не паставіў. Чалавек, якога бралі толькі другім рэжысёрам ці ўвогуле асістэнтам. Які, можа, і меў уласнае бачанне спектакля, але не меў права гэтае бачанне ўвасабляць. У свой час ён не паехаў у правінцыю, ажаніўся з Аннінай маці, каб застацца ў Піцеры. Ён пагадзіўся на ролю другога рэжысёра, яму зручна было ў такім амп­луа. Пэўна ж, Рупель мала разумеў у музыцы і ў працы дырыгента, але Грынкевіч адчуваў, што міжволі падпарадкоўвае яго. Ён меў сілу, ён назапасіў яе за гэтыя гады няўдзячнай працы ў N. А Рупель цяпер быў як той Чарнамор без барады. Грынкевіч думаў пра гэта і дзівіўся самому сабе: як гэта ён злавіў кураж ад аднаго толькі жадання атрымаць сатысфакцыю?

— Ты геніяльны! — шапнула яму Анна ў перапынку. — Пераўзышоў самога сябе.

— Я ведаю, — адказаў Грынкевіч.

— А ты нясціплы...

— Маю права.

«Я бачу, як злы рок працягвае над ім сваю руку, а пад нагамі ў свавольніка ўжо свішча полымя апраметнай...»

Як і варта было чакаць, «праезд» Рупеля зацягваўся, і ён застаўся ў N начаваць. Зразумела, ён гасцяваў у дачкі, таму вечар і ноч Грынкевіч правёў у самоце. У яго зноў з'явілася нядобрае прадчуванне, такое нядобрае, што ён нават вырашыў не пісаць Анне СМСкі, няхай і пакутаваў без хоць нейкай сувязі з ёю.

Позна ўвечары яму патэлефанавала Таццяна, якая спявала ў асноўным складзе донну Эльвіру. Таццяна, ягоная былая. Зрэшты, яна паводзілася вельмі спакойна і іхныя старыя справы не прыгадвала. Ужо за гэта Грынкевіч яе любіў у агульначалавечым сэнсе. Яе прабіла на кампліменты з нагоды рэпетыцыі. Маўляў, пачувалася так, быц­цам трапіла на нейкі сур'ёзны оперны фестываль, дзе працуюць не абы-якія маэстра. Таццяна шмат прахварэла і цяпер цяжкавата ўваходзіла ў фор­му, да таго ж яна мела пытанні па партыі, дый увогуле ёй не спалося і яна вырашыла пазваніць.

Яны з Грынкевічам заўсёды былі сябрамі, нават тады, калі да сяброўства на нейкі час прымяшаўся сэкс. Скончылі адну і тую ж кансерваторыю — праўда, Таццяна на тры гады раней, — а потым пэўны час разам працавалі ў мясцовым каледжы. Яна вяла там вакальны ансамбль, а Грынкевіча паклікалі весці камерны ансамбль у струннікаў, бо на той момант не было каму, а ён усё ж збольшага валодаў скрыпкай. Таня пачала прыгадваць, як ён апроч дзясятка падшэфных струннікаў раптам сабраў вакол сябе яшчэ і крыху духавікоў, і так утварыўся невялічкі аркестрык, з якім ён звыш праграмы развучыў процьму барокавых твораў.

— Памятаю цябе тады: сядзіш у куце з кніжкай ці з чарговай партытурай, усё вывучаеш гэты рэпертуар... — казала спявачка. — Ты сапраўды сабраўся заняцца гэтым у Маскве?

— Ага. Дарэчы, мне былыя падшэфныя і прапанавалі. З тых, хто пасля каледжа з'ехаў вучыцца ў Маскву. Самі ж сабраліся, а потым яшчэ людзей адшукалі. Гатовыя першы час працаваць так, дзеля сябе.

Ён прамовіў гэта і раптам асёкся, калі зразумеў, што выкарыстаў слова «падшэфныя».

— Яны цябе любілі. Як ты ўвогуле здолеў іх зацікавіць? Аркестр прагульвалі, а да цябе бегалі па сваёй волі. І цяпер, кажуць, згадваюць, сумуюць, бо не выкладаеш цяпер.

— Ну. Сама разумееш — усё адно з'еду.

— Бач які хітры... Выгадаваў тут сабе касцяк аркестра і цяпер з'едзе.

— Затое гэта толькі мой аркестр, і я — іх маэстра... Таня, у мяне да цябе ў гэтай партыі асноўнае пажаданне: не будзь сцярвознай, як Чэчылія Бартолі. Там жа мі бемоль мажор, абедзве арыі. Вельмі лірычна, вельмі пяшчотна. Яна, можа быць, імпульсіўная, але шчыра закаханая. Дзяўчынка з добрай сям'і, якая звязалася не з тым мужчынам. Вось у першай арыі ты пачынаеш як тая валькірыя. Ну годзе. У першым правядзенні можна і так, але ў другім — ужо на піяна з адзіным усплёскам, там, дзе стаіць сфарцанда. А ў другой арыі... Карацей, заўтра я табе прызначаю спатканне ў класе, будзем карэктаваць.

«Колькі пакутаў беднай Эльвіры! Як цяжка б'ецца сэрца ў грудзях!»

Заснуць ён сёння ўсё ж не мог. А трэцяй ночы ён даслаў Анне СМС, пытаючыся, ці можна разлічваць на сняданак з ёй перад рэпетыцыяй. Яна нечакана адказала, што можна, бо бацька з'язджае вельмі раннім цягніком, яна будзе на нагах з сёмай і пасля восьмай з радасцю завітае ў госці. Грынкевіч крыху супакоіўся і заснуў.

Яна і сапраўды з'явілася і пабудзіла яго тэлефонным званком: нешта зноў не спрацоўвала ў дамафоне. Ужо развіднела, і Грынкевіч проста скінуў ёй звязку ключоў праз акно — Анна сказала, што не варта бегчы дзеля яе ўніз. Яна увайшла ў кватэру свежая пасля прагулкі па лёгкім марозе, шчаслівая ад таго, што яе сагрэлі рукі і вусны мужчыны, пакорлівая і жарсная. Пасля ён ляжаў, зарываючыся тварам у яе доўгія цёмныя валасы, раскіданыя па падушцы. Не, нічога не здарылася, проста ён стаў нервовым пасля смерці бацькі. Яна і сама не хоча выпускаць яго з палону сваіх рук і ног.

— Навошта ён сюды прыязджаў? — запытаўся Грынкевіч ужо за сняданкам, які гэтым разам прыгатавала госця.

Анна была ў цудоўным настроі і казала ў жарт, што неўзабаве не зможа жыць без ранішняга сэксу. Але пытанне пра бацьку збіла яе з тропу.

— Спадзяваўся памірыць мяне з Гюнтарам, — адказала яна, прычым не адразу. — Не, не ў тым сэнсе, каб мы ўсё-ткі пажаніліся, гэтая тэма за­крытая. Проста засталося шмат агульных праектаў. Яны завязаныя на нас абоіх, і іх ніхто не адмяняў. Трэба іх дарабіць. І я вымушаная буду пасля прэм'еры ў Маскве, значыць, пасля новага года, ехаць у Нямеччыну.

Прыкладна гэтага Грынкевіч чакаў і баяўся. Ён адставіў талерку і ўважліва паглядзеў на Анну, якая, з усяго відаць, не адчувала пасткі. Або адчувала, але ішла ў яе, бо такую ўжо мела звычку.

— Так ужо моцна яны на вас абоіх завязаныя.

— Не так ужо і моцна. Але гэта рэальная праца, разумееш. Сцэнар відэакліпа — гэта халтурка. У Маскве — толькі мюзіклы, гэта файны досвед, але не зусім маё, тут ты ўсё ж маеш рацыю. А наконт Аўстрыі. Вось тут ужо бацька мае рацыю. Ты разумееш, там набіраюць натоўп рэжысёраў, каб было каму рэпеціраваць паклоны і ганяць міманс з хорам. Калі раптам не глянешся мэтру, нешта не так зробіш — усё, можаш у гэтую тусу болей не лезці. Каэфіцыент карыснага дзеяння ад таго фестывалю для мяне сумнеўны, зараблю мала, а часу патрачу шмат.

— Твой бацька ўсё жыццё рэпеціруе паклоны і, здаецца, гэтым задаволены, — вырвалася ў Грынкевіча. — І тое, што ты ўжо зрабіла ў трыццаць гадоў, у ягоныя без малога шэсцьдзясят проста недасяжна.

— Вось таму ён і раіць мне не рвацца ў Аўстрыю, а рабіць праекты з Гюнтарам.

«Я пакутую ад яго няўдзячнасці, о Божа, якая я няшчасная!.. »

Грынкевіч бяссільна ўздыхнуў, узяў запальнічку і стаў круціць яе ў руках. Яму хацелася закурыць, хоць ён яшчэ ўчора вырашыў паступова змяншаць дзённую норму цыгарэт. Учора нават выходзіла, а сёння. Ён ужо разумеў, што рашэнне прынятае і адгаварыць Анну ад гэтага тандэму з былым жаніхом проста немагчыма.

— А што вы будзеце ставіць? Зноў сацыяльную чарнуху для інтэлектуалаў? Пра тое, як Еўропа памірае пад націскам туркаў і кітайцаў? Як кепска, калі забіваюць ні ў чым не вінаватых звяркоў?

— Лічыш, што пра гэта не трэба ставіць? — запыталася Анна, якая гатовая была спрачацца і адстойваць сваё меркаванне да канца. — А што ставіць? Розную эстэцкую прыгажосць, класічную оперу? Я табе ўжо шмат разоў казала, што я ду­маю на гэты конт і як я ўспрымаю сучасны оперны тэатр.

— Я памятаю: ты яго проста не любіш, нават ненавідзіш, таму сцябешся з яго як умееш.

— Ды я не тое каб не люблю. Проста опера не той жанр, з дапамогай якога можна казаць пра экспансію ісламскага свету ці пра забойства марскіх коцікаў. Я оперу якраз вельмі шаную, таму не магу дазволіць сабе разбураць яе натураль­ную эстэтыку. Не магу рабіць з «Выкрадання з сераля» актуальны сюжэт пра сэксуальнае раб­ства. Гэта кепскі густ! Але мне цікавая ультрасучасная драматургія, ультрасучасныя праблемы. Што ў гэтым ненармальнага?!

— Нюта! Ненармальнае ў гэтым тое, што ні табе, ні Гюнтару насамрэч няма ніякай справы да туркаў, звяркоў ці эпідэміі СНІДу, — казаў ён, адстукваючы кожнае слова запальнічкай па ста­ле. — Вы не мастацтвам займаецеся, вы робіце кан'юнктурныя агіткі! Хочаце не адстаць ад эпохі любой цаной. Але ў гэтым няма ніякіх абагульненняў, няма нічога ўніверсальнага, хоць тэма нібыта модная.

— Ты не ведаеш мовы, таму не можаш цалкам успрымаць тое, што я табе паказвала на відэа.

— У вас там няшмат тэксту, усё грунтуецца на пантаміме, таму збольшага я разумею. Скажы, цябе саму эмацыйна закранае лёс хворага на СНІД мастака? Думаю, што не, асабліва калі ты не з групы рызыкі. А я вось аднойчы меў выпадковую прыгоду. І потым паўгода штодня думаў пра жыццё і смерць, пакуль не атрымаў адмоўныя аналізы. Затое пачаў паважаць прэзерватывы.

— У мяне была бурная маладосць, ты ж ведаеш.

— А ў Гюнтара? Добры хлопчык з заможнай сям'і, не п'е нічога, апроч добрага піва, не курыць, займаецца спортам, носіць чаравікі і партфель са скуры нявінна забітых звяркоў і атрымлівае дывідэнды ад карпарацыі, у якой працуюць і туркі, і кітайцы, і хто хочаш. І пры гэтым ён нешта там вяшчае пра сацыяльныя праблемы еўрапейскага маштабу. А з табой наконт туркаў дык увогуле забаўна. У табе чвэрць крымска-татарскай крыві, продкі да мячэта хадзілі. Яшчэ ў табе чвэрць габрэйскай крыві, і ты казала, што дзедавы сваякі трапілі спачатку ў гета, а потым немаведама куды. А раптам Гюнтараў дзед рабіў на іх эксперыменты, правяраў дзеянне таблетак? Гюнтар яшчэ не ставіў п'есы пра Халакост? Папулярная ж тэма!

— Лёша, ты перабіраеш меру! А ўвогуле, мы зараз можам пасварыцца, а я гэтага не хачу.

Ён змоўк і ўсё ж дастаў цыгарэту. Закурыў — а хацеў жа адну за раніцу, не болей. Так, ён перабіраў меру і ўвогуле хацеў сказаць Анне зусім іншае. Ён проста не хацеў яе адпускаць, не хацеў, каб яна траціла час на такія пустыя вандроўкі. І гэта якраз у той момант, калі нарэшце ўсё пачало наладжвацца, калі ён імкнуўся так шмат чаго аддаць ёй за ўсе гады, дый яму самому патрэбная была падтрымка. Наперадзе была прэм'ера «Дона Джавані», потым — месяцы няпэўнасці і сумневаў, потым — развітанне з N, спроба пачаць усё спачатку ў Маскве, прайсці праз страту статуса, магчыма, на некаторы час стаць увогуле нікім у прафесіі. І сапраўды, ён проста хацеў чуць з яе вуснаў гэтае шчырае: «Ты геній», — каб не збочыць з абранай дарогі.

«Ах, я пакутую! Ён мяне кінуў, а я ўсё адно гатовая яму дараваць!»

— Нюта. — пачаў ён прымірэнчым тонам. — Мне вельмі важна ведаць, што мы з табой мыслім падобным чынам і імкнемся да аднаго і таго ж. Можа быць, мы будзем ісці да аднолькавай мэты па-рознаму, нават не заўсёды разам, але. Я не хачу, каб нашыя стасункі ператварыліся ў раман на адлегласці без абавязанняў, мне трэба, каб нас нешта моцна звязвала, мацней за ложак, агульныя творчыя праекты, маёмасць. Не хачу быць далёкім бойфрэндам, да якога час ад часу прыязджаюць, каб прыемна правесці вакацыі. Я пакуль не гавару пра шлюб, бо толькі што пахаваў баць­ку. Але ж я не хачу, каб мая будучая жонка рэзка мяняла рашэнні, толькі таму што тата ёй нешта параіў.

— Ах вось ты пра што.

Анна нервова рассмяялася. Яна раптам пачала вельмі нелагічна апраўдвацца, казаць, што насамрэч сама шкадавала пра творчы разрыў з Гюнтарам, проста яна сапраўды занадта рэзка з ім пагутарыла і не ведала, ці захоча ён увогуле размаўляць пасля такога пра справы. Але Гюнтар сам выйшаў на Рупеля і папрасіў пасадзейнічаць. Які далікатны Гюнтар! Сам не мог звязацца і сказаць: асабістае асабістым, а справы справамі. Яна шмат не дагаворвала, і Грынкевіч зноў бяссільна ўздыхнуў. Ён зноў прайграваў гэты бой. Ён не меў ніякіх шанцаў на перамогу. Анна сама не ведала, што ёй кіруе, і ведаць не хацела. І гэта было жахліва.

Грынкевіч слухаў Анну, якая зноў аддалялася ад яго, і яму ўсё карцела задаць ёй няёмкія пытанні: чаму твой тата пакінуў цябе на звяр'яцелую маці, чаму не засудзіў таго краснаярскага падонка, чаму ён прымушаў цябе галадаць, калі ты насуперак яму пайшла ў кансерваторыю, чаму ты пасля смерці бабулі першаму пазваніла мне, а не яму? А цяпер, калі ты насуперак ягонай абыякавасці выжыла, калі ты сталася нечым, ён без усялякага запрашэння лезе ў тваё жыццё і робіць усё, каб ты стала такой самай няўдачніцай, як і ён?

— Зразумей мяне таксама, — сказала яна. — Я не магу сама сабе стварыць умовы на пустым месцы. Мяне запрашаюць ставіць спектаклі на знаёмыя пляцоўкі — я еду. Гюнтар мае грошы і сувязі, так. Але калі я сама буду іх шукаць.

— Ты спрабавала?

— Па вялікім рахунку — не. У мяне заўсёды была процьма знаёмых, яны нешта мне раілі, некаму мяне рэкамендавалі. Я не ўмею прапаноўваць саму сябе, не ўмею прабіваць муры.

— Ты спрабавала?

— Я не такая моцная, як ты! Я не магу траціць энергію на лагістыку, мне тады нецікава будзе займацца ўласна творчасцю. Я не здольная ствараць пад сябе прастору.

— Ты мацнейшая за мяне, цябе жыццё болей адлупцавала, але ж мы цяпер на роўных. І «Дона Джавані» ты зрабіла сама, ніхто цябе сюды не пхаў, так, запрасілі, як звычайна запрашаюць. У «Доне Джавані» ты ёсць, а ў Гюнтаравых сацы­яльных страшылках я цябе не бачу. Ты думаеш, што меней рызыкуеш у кар'еры?

Анна нічога не адказала. Яна доўга і напружана маўчала, Грынкевіч за гэты час паспеў выкурыць наступную цыгарэту, трэцюю за гэты ранак. І ў момант, калі ён тушыў недапалак, яна сказала:

— Я ўсё ж паеду з ім.

— Тады ў нас з табой нічога не выйдзе, — адказаў ён вырачана.

Пакуль яна апраналася ў вітальні, ён маўчаў і думаў, што паступае слушна. Калі яна выйшла з кватэры, сказаўшы толькі: «Убачымся на рэпетыцыі», ён хацеў быў затрымаць яе і сказаць, што ў ім гаворыць проста рэўнасць. Госпадзе, няўжо нельга ўгаварыць сябе на тое, каб паверыць у казку? Усё жыццё — вялікая ілюзія, асабліва ў артыстаў. І няўжо нельга было запэўніць сябе ў тым, што ён шчаслівы, што ў яго квітнее каханне і ён нарэшце жыве поўным жыццём? Хіба ён не заслужыў? Ён стаяў на парозе кватэры, пакуль не пачуў, як унізе пікнуў сігнал дзвярэй пад'езда, а потым яны грукнулі і зачыніліся, быццам апусцілі цяжкую накрыўку труны.«Ах, я пакутую ад яго няўдзячнасці! Ён кінуў мяне, а я ўсё адно гатовая яму ўсё дараваць...»

На рэпетыцыі ён быў як хата, з якой толькі што вынеслі калядную яліну. Нічога не засталося ад учорашняга бляску — так, ашмёткі мішуры. Анна трывожна глядзела на яго. У перапынку яна прапанавала пагутарыць, але ён сказаў, што да размовы наконт працы заўсёды гатовы, а наконт іх абоіх — не ў гэтым жыцці.

Увечары ён страшэнна напіўся з Мішам і яшчэ трыма хлопцамі з аркестра. Напіўся да такой ступені, што ледзь выбраўся з таксоўкі, якая прывезла яго дадому, і амаль на карачках дапоўз па схо­дах на свой паверх. Алкаголь адбіваў пачуцці, але дазваляў думаць. На наступны дзень ён зноў быў засяроджаны на працы — без бляску, але якасна і стабільна. Галоўнае было — спыніць кроў з душэўных ран, каб не сканаць да прэм'еры.

Донна Эльвіра сыходзіць.


Сцэна ХІІ


Цвінтар. Некалькі надмагільных статуй, у тым ліку статуя Камандора. Туды прыходзіць дон Джавані.

Рэчытатыў «Ah, ah, ah, ah! questa e buona!».

Дзён за дзесяць да прэм'еры з Грынкевічам здарылася яшчэ адна непрыемнасць, якая ледзь не сарвала яму ўсю працу: ён захварэў на люты, цяжкі грып. Гэта выглядала містычна-неверагодна, пагатоў што да эпідэміі было яшчэ далёка дый увогуле ён скрайне рэдка чапляў падобную трасцу. Зразумела, два дні ў ліхаманцы з тэмпературай за трыццаць дзевяць былі нішто ў параўнанні з усімі асабістымі катастрофамі, але ўсё адно прыкра. Спектакль ужо ганялі вялікімі кавалкамі без спыненняў — і тут яго музычны кіраўнік звальваецца ў літаральным сэнсе слова. Небяспека падарыць прэм'еру Васю была рэальнай, стажор ён такі — стаячаму лапці падпляце. А Грынкевіч зусім не хацеў аддаваць хлопчыку цалкам гатовы спектакль, запакаваны ў каляровую паперу і перавязаны стужачкай.

Джавані радуецца таму, як спрытна ён зноў усіх падмануў. Цяпер яго ніхто не знойдзе. Ніхто не дадумаецца шукаць яго на могілках у такі час. Але якая ноч! Святлейшая за дзень, быццам створаная, каб паляваць на дзяўчат. Гадзіннік толькі-толькі прабіў поўнач, яшчэ не надта позна. Дзе ж той Лепарэла? Ці здолеў ён адбіцца ад донны Эльвіры?

На трэці дзень хваробы ён крыху збіў тэмпературу і прыйшоў у тэатр, дзе яго ніхто не чакаў. Трымацца было нялёгка, цела кепска яго слухалася, але рэпетыцыю Грынкевіч правёў. На наступны дзень ён зноў прыйшоў у тэатр — з невялікай ужо тэмпературай, але з шалёным кашлем, прыступы якога накрывалі яго кожныя хвілінаў пятнаццаць. Даводзілася спыняцца і просіць прабачэння ў аркестрантаў і салістаў. За рэпетыцыю ён памяняў чатыры футболкі, бо ад хваробы і слабасці страшэнна макрэў. На яго шумеў тэатральны лекар Сяргеіч, гнаў на бальнічны і пужаў пнеўманіяй. І хоць Грынкевіч упіраўся, у перапынках яму ўсё ж калолі нейкія лекі. Можа, дзякуючы ім ён і стаў пакрысе вяртацца да жыцця. Пнеўманіі ён пазбег, але хвароба зачапіла трахею, таму за пару дзён да здачы «Дона Джавані» дырыгент-пастаноўшчык застаўся без голасу. На шчасце, спек­такль ужо добра адрэпеціравалі і шмат размаўляць яму не давялося. Пад вечар яго здалі ў рукі фаніятра Ніны Андрэеўны, тая зрабіла нейкія цудадзейныя заліўкі, і назаўтра Грынкевіч змог сяктак размаўляць.

Калі ў дзень здачы ён прыйшоў на працу без тэмпературы і з голасам, то падумаў, што цяпер ужо яму нічога не страшна, ніякае тэатральнае павер'е на ім не спрацуе. Ананкэ павінна быць задаволеная: усе рахункі ён аплаціў. Ананкэ за­брала бацьку, кінула ў свой жоран каханне да жанчыны ды яшчэ і наслала на яго такую недарэчную балячку. Непрыемнасці з Машай і Ірынай былі ўжо проста драбязой, ён забыўся пра існаванне абедзвюх.

У целе яшчэ была слабасць, але ён, прынамсі, больш не пачуваўся марыянеткай на шарнірах. Прагон на яго просьбу зрабілі напаўзакрытым, а значыць, пускалі толькі па запрашальніках, квіткоў не прадавалі. Калі ён выйшаў на подыум і ўбачыў у «віп-ложы» Анну разам з Гюнтарам, то нават не меў ужо сілаў здзівіцца або абразіцца.

Тэатральныя плеткары казалі, што Гюнтар прыехаў у N яшчэ ўчора і жыве ў гасцявой кватэры разам з Аннай. Двухдзённага эпізоду «Анна — Грынкевіч» плеткары неяк не заўважылі. Аляксей таксама вырашыў думаць, што ўсё прысніў. Зрэшты, хвароба і неабходнасць сабраць сябе ў кучу дзеля працы вельмі дапамагалі яму. Ён паціху выціскаў Анну са сваёй галавы, з сэрца, з жыцця. Так было нават лепей, чым напівацца да чорцікаў і паўзці па сходах да кватэры, а потым яшчэ хвілінаў дзесяць трапляць ключом у замок. Неістотна, як Анна ўспрымае яго цяперашнюю абыякавасць. Не важна, што ў першы тыдзень яна штодня спрабавала паразмаўляць: ён прыняў рашэнне — канец.

А вось і Лепарэла. Ён злосны і незадаволены, бурчыць на гаспадара, маўляў, праз вас я ледзь не памёр. Але Джавані не разумее яго пакутаў, ён, як кажуць, на сваёй хвалі і хоча распавесці лёкаю пра выпадковую прыгоду на вуліцы.

Прагон ён правёў досыць тэхнічна, калі можна так сказаць. Гэта калі няма да чаго прычапіцца, але музыка не цешыць сэрца. Грынкевіча хвалілі, асабліва з улікам таго, у якім стане ён быў фізічна. Сам ён крыху непакоіўся: здача выйшла падобнай да чалавека з тэмпературай цела трыццаць пяць. Калі прэм'ера пройдзе з такім самым градусам, яе проста не заўважаць. Але дзе ўзяць сілы на дасканалы вынік, ён ужо не ведаў. Пэўна, за апошнія некалькі тыдняў ён разбурыў сябе ўшчэнт, вычарпаў усе эмацыйныя рэсурсы. Ён пачуваўся наркаманам, які ўжо не рэагуе на звычайную дозу.

Паміж здачай і прэм'ерай зрабілі дзень адпачынку, і гэта было досыць мудрым рашэннем. Праўда, на гэты дзень была прызначаная невялікая рэпетыцыя, якая ні ў кога не адбірала шмат сілаў. Прачнуўшыся зранку, Грынкевіч раптам адчуў, што яму больш няма пра што турбавацца, што неяк усё само сабой наладзіцца і прэм'ера пройдзе найлепшым чынам. Проста невядома адкуль узнікла такая ўпэўненасць. Да таго ж ён пачуваўся фізічна бадзёрым, цягліцы амаль перастала ламіць, а кашаль лёгка глушыўся ледзяшамі.

Ён пайшоў у тэатр амаль у шчаслівым настроі, ненармальна шчаслівым. Каб хутчэй вярнуцца ў звыклую форму, вырашыў пару прыпынкаў прайсціся пешшу. Надвор'е было ўжо зімовым, але гэта была нейкая нерасійская зіма: зусім крыху падмарозіла і зусім крыху выпала снегу, што для пачатку снежня неяк нетыпова. Па такім надвор'і толькі і гуляць.

Грынкевіч праходзіў паўз вулічныя яткі з садавінай і гароднінай. Прадавец з сярэднеазіяцкім абліччам і моцным акцэнтам піярыў свой тавар. На ятках ляжалі хурма і гранаты — яскрава чырвоныя, велічынёй з дзіцячую галаву. Грынкевіч не быў аматарам гэткага пачастунку, але прадавец так горача заклікаў яго падхадыт і пакупат, што ён не вытрываў і набыў адзін з пладоў. Набыў і кінуў у заплечнік. Раптам прыгадаў нядаўнюю сустрэчу з дзяўчынай у цягніку, усміхнуўся і шпарчэй рушыў у бок тэатра. Цяпер гэта выглядала як добры знак.

«Дык вось што са мной здарылася, — са смехам распавядае дон Джавані. — Іду я па вуліцы, нікога не чапаю, бачу маладзенькую красуню. Падыходжу, бяру яе за руку. Яна спачатку страпянулася, а потым раптам пачала да мяне сама лашчыцца. За каго, ты думаеш, яна мяне прыняла? За Лепарэла! Адбымаецца са мной і ўсё кажа: любы мой Лепарэла, Лепарэла мой любы... Відаць, знаёмая твая».

У тэатры ён быў у такім настроі, як у пачатку восені, калі толькі пачынаў працу над «Донам Джавані». Прынамсі, такім узнёслым і ў добрым сэнсе апантаным ён выглядаў. У перапынку ён пайшоў у курылку і расказваў там анекдоты аркестрантам і некаторым салістам, якія не баяліся сушыць звязкі тытунём. Пайшлі плёткі, сябар Міша біў сябе пяткай у грудзі, маўляў, Тома круціць раман ва Украіне, таму яе так часта запрашаюць туды з канцэртамі. Маўляў, яна муза нейкага кандуктара. Пачалі называць імёны, прозвішчы і рэгаліі — нармальныя тэатральныя размовы. Потым сказалі, што ў балетнага саліста завёўся спонсар, хоць і ўсе ведалі, што гэты саліст цалкам традыцыйны. Перабралі, як грэчку, нядаўнюю гісторыю з цяжарнай прыхільніцай тэнара Басава. Асабліва стараўся Міша, які сёння чамусьці дастаў Грынкевіча. Той ведаў, што пра Тому сябрук хлусіць.

— Слухай, братка, — не вытрываў ён і звярнуўся да баса, — я ж табе забыўся прыкол расказаць!

Сказаў ён гэта такім тонам, нібы гаворка ішла пра сенсацыю. Пасы л быў моцным, такім артыстычным, разлічаным на тое, каб усе прысутныя навастрылі вушы. Так і выйшла.

— Памятаеш, ты да мяне тыдзень таму заходзіў, лекі і ежу прыносіў? Ну, калі я толькі-толькі зваліўся. Дык вось, ты палез у інтэрнэт праз мой ноўтбук. І забыўся разлагініцца ў «Аднакласніках »!

— Такога не можа быць. — прабубнеў агаломшаны Міша, які любіў пляткарыць пра іншых, але выслухоўваць пра сябе — ненанавідзеў.

— Ты, ёлупень такі, відаць, машынальна паставіў галачку, каб сайт цябе запомніў. Сышоў ты ад мяне, я заходжу на старонку, а там — твая анкета!

— Ну ты скаціна...

Прысутныя ў курылцы пачыналі пахіхікваць у прадчуванні анекдота. Грынкевіч атрымліваў асалоду ад іхнай рэакцыі.

— І што я бачу? Дзяўчынка... Увага, спадарства, дзевяноста першага года нараджэння, выглядае, праўда, на восемдзясят гэтак шосты — красуня, вельмі мілая. І вось гэтая дзяўчынка дасылае паведамленне...

— Каму?! Мне?! — перапытаўся Міша ўжо са страхам.

— Мішу! Мішу яна хацела! — засмяяўся Грынкевіч, і дзясятак мужыкоў следам за ім. — Я, на­туральна, пачаў з ёй размову. Яна расказвала, як уражаная вашым, Міхаіл Мікалаевіч, талентам. Дарэчы, яна ў цябе ў сябрах!

— Во свалата... Што ты ёй нагаварыў?!

— Ды нічога такога. Прыдумаў, што ў цябе гры­жа і што ты не бываеш у нядзелі на крытай коўзанцы. Мішэль, ты што, наплёў дзіцёнку, быццам любіш на каньках коўзацца?!

— Што ты яшчэ ёй сказаў?!

— Ды нічога такога. Прызнаўся, што я — гэта не ты. Яна напісала «ой» і сама ўцякла.

— Сука!

«Я ўвайшоў у вобраз, — працягвае расповед дон Джавані, — і стаў для яе Лепарэла. Але тут дзяўчына зразумела памылку, пачала клікаць на дапамогу. Я ледзь паспеў уцячы...» Лепарэла гэта не радуе: «Вось пракляты! — бубніць ён. — А калі б гэта была мая жонка?!» — «Гэта было б яшчэ смяшней!» — весела крычыць дон Джавані і пачынае рагатаць.

Мішу гэта вельмі зачапіла, бо ён быў з тых лю­дзей, што не любілі прайграваць нават невялікія стаўкі. Ён выйшаў з курылкі раз'юшаны. Грынкевіч рушыў следам за ім. На яго шчасце, спявак не быў крыўдлівым і на высвятленне адносінаў пайшло хвілінаў дзесяць. Грынкевіч хіба толькі выказаў Мішу, што пра Тамару той нёс лухту, што не варта было такога рабіць, калі нічога дакладна не ведаеш. Міша толькі пасапеў у адказ, але працягнутую на знак замірэння руку паціснуў.

Пасля рэпетыцыі яны ўжо сядзелі ў дырыгенцкай, як быццам не было паміж імі ніякай сцэны ў курылцы. Зрэшты, Міша яшчэ апраўдваўся, маўляў, нічога крамольнага ў яго з той дзяўчынкай не было, ставіўся да яе як да дзіцяці. І ўвогуле, яна ходзіць прыватным чынам да яго Светкі, рыхтуецца на наступны год паступаць на вакальнае. А яшчэ гэта вядомая малалетняя тэатральная тусоўшчыца, якая лезе за кулісы. Бракавала толькі ўвязацца з такой у гісторыю.

Грынкевіч тым часам круціў у руках той самы гранат, які набыў на шляху ў тэатр.

— Ты што, медытуеш на яго? — пацікавіўся Міша.

— Амаль што.

— А я думаў, ты вырашыў пад'есці вітамінчыкаў пасля хваробы.

— Ну. Урэшце рэшт з'ем, не выкідаць жа яго. Але пакуль гэта не проста гранат. Гэта сімвал.

Міша запытальна на яго зірнуў. Ён не быў схільны да філасофскіх разваг дый агульнай эрудыцыяй не вылучаўся.

— Вельмі шматзначны і складаны сімвал, — працягваў Грынкевіч. — Сімвал улады і сімвал уваскрашэння, напрыклад.

— Уладу ты любіш... — прамовіў Міша. — Вось я цябе ўжо колькі ведаю? Восем гадоў. І ўсё не магу зразумець, як ты са сваім паскудным характарам ухітрыўся тут не настроіць усіх супраць сябе. Чаму нават галоўны на цябе бурчыць, але часам усё ж возьме дый скажа нешта добрае? Калі ты прыйшоў у тэатр, усе думалі, што ў цябе зорная хвароба і табе адразу трэба абламаць рогі.

— Пра мяне і ў дзяцінстве казалі, што ў мяне зорная хвароба. У мяне ведаеш якая мянушка ў класе была? Кароль. Дзяўчаты казалі яшчэ і «шэравокі кароль». Мы ўсе былі прыстойнымі дзецьмі, а мянушку мне далі такую бандзюганскую. Без усялякага падтэксту. А пазней былая аднакласніца ўбачыла, як я разгружаю машыну на рынку. Каралеўскі занятак... Але потым яна мне сказала, што я цягаў скрыні з нейкай асаблівай годнасцю і пры гэтым не выглядаў як паламаны жыццём інтэлігентны хлопчык.

Грынкевіч раптам падкінуў гранат вельмі вы­сока, ажно да самай столі. І вельмі спрытна яго злавіў.

— Што гэта ты ўласнай неўміручасцю раскідваешся? — з ужо добрай усмешкай запытаўся Міша.

— А раптам не зловіш?

— Я — злаўлю. Я ж Кароль. І я, Міша, ведаю, што гэта самае невыноснае ў маім характары. Упэўнены я, а часам самаўпэўнены, неадэкватна самаўпэўнены. Калі я набраў хуткасць, мне нельга тармазіць, я не магу спыніцца імгненна, нават калі мне пагражае небяспека. А яшчэ я ўсё аддам дзеля сваіх мараў.

— Нават неўміручасць?

— Нават яе. Нашто мне ўваскрасаць, калі мара ўсё ж не здзейснілася? Ахвотна памяняю магчымасць нарадзіцца наноў на ажыццяўленне мары.

— А яшчэ ў цябе чэрап густа варыць і ты любіш гэта паказваць. Хадзем мо' на піва?

— Не, дружа, сёння ніяк. Сяргеіч пасадзіў мяне на антыбіётыкі і сказаў, каб ніякага алкаголю хоць бы тыдзень. Трэба ж прэм'еру адстраляць... А безалкагольнага я не шаную.

Джавані рагоча так залівіста, што выпадковыя начныя птушкі перапалохана зрываюцца з месца і лятуць прэч. І тут раптам ён чуе дзіўны, нечалавечы голас: «Ты скончыш смяяцца да таго, як узыдзе сонца!».

Было яшчэ амаль светла, калі Грынкевіч прыйшоў дадому. Ён усё-ткі адчуваў стому пасля хваробы, пад вечар цела зноў ламіла. Да таго ж увесь час бракавала паветра і шумела ў галаве. Пасля моцнай ліхаманкі ўсё здараецца, думаў ён. У першы дзень хваробы тэмпература ў яго скокала да сарака і яму падавалася, што сэрца вось-вось спыніцца. У наступныя дні яно пачынала тахкаць ад любога перанапружання, але ён не звяртаў на гэта ўвагі. Яго больш непакоіла агульная мышачная млявасць і кашаль — тое, што замінала працаваць. І яшчэ з кожнай гадзінай на яго ўсё болей насоўваўся той вельмі даўні страх, які перакрэсліў яго сольную піяністычную кар'еру. Грынкевіч думаў: заўтра будзе не проста прэм'ера, гэта будзе вырашальны дзень, калі ён зможа ўсім даказаць, што нейкія там абставіны і закляцці не маюць над ім ніякай моцы.

Гэта да яго прамовіла статуя Камандора. Лепарэла не на жарт перапалоханы, а вось Джавані злуецца. Яго чамусьці зусім не бянтэжыць той факт, што каменная статуя размаўляе з ім і патрабуе не трывожыць сон памерлых. Яму, Джавані, усё можна, ніхто не мае права чыніць яму перашкодаў. Ён загадвае Ле­парэла падысці бліжэй да магілы Камандора і прачытаць, што там напісана на каменнай пліце. Лёкай, моцна заікаючыся, чытае: «Нягоднік змусіў мяне на скрайні крок, і я чакаю помсты...». Джавані зусім раз'юшаны — ён па­трабуе ад Лепарэла перадаць каменнай статуі запрашэнне на вячэру.

№ 22: Дуэт «О statua gentilissima...».

Увечар напярэдадні прэм'еры ён зноў страціў спакой. Гэта быў стан нервовага пераўзбуджэння, як звычайна пасля спектакля, калі не можаш заснуць да другой ці трэцяй гадзіны, а ўсё пракручваеш у галаве нейкія моманты, перажываеш. Нарэшце заснуўшы, прачынаешся толькі назаўтра пад вечар. Такое з ім часта бывала, але пасля спек­такля, а не напярэдадні. Пасля ўчорашняй здачы ён прыйшоў дадому ў амаль абыякавым стане і апоўначы ўжо спаў сном чалавека, арганізм якога ўсё яшчэ змагаецца з рэшткамі грыпу і таму мае патрэбу ў адпачынку.

Лепарэла падыходзіць да статуі, нізка ёй кланяецца і спрабуе загаварыць: «О найшаноўнейшая статуя вялікага Камандора.». Але тут жа баязліва адскоквае і кажа гаспадару, што не ў стане выканаць загад.

А сёння было не так. Грынкевіч нават пашкадаваў, што выкінуў тую бутэлечку сардэчніка, набытую калісьці для Машы. Хоць ён і быў унукам педантычнага лекара, але ніколі не трымаў у хаце «непатрэбных» лекаў. Любое заспакаяльнае ён лічыў непатрэбным. Гэта для неўрастэнікаў, а яму, калі надта ўжо кепска на душы, дастаткова выпіць сто грамаў, не, трыста грамаў алкаголю — і рэчаіснасць імгненна расквечваецца самымі лагоднымі фарбамі, і сон ідзе да яго. Праўда, калі выпіць не трыста, а болей грамаў, і зусім не піва, то назаўтра можа і галава забалець, але ж нервы ўсё адно будуць у парадку. Хай сардэчнік п'юць сардэчнікі.

Складанасць была ў тым, што алкаголь яму забаранілі. Ён усё яшчэ моцна кашляў вечарамі, а на ледзь заглушаны бранхіт магла сесці пнеўманія, таму ён на загад тэатральнага лекара еў жменямі антыбіётыкі і штосьці там яшчэ. З гэтым не варта было жартаваць, тут ягоныя медычныя гены падключалі інстынкт самазахавання. Трэба адпрацаваць спектакль, трэба заўтра сустрэць маці, якая павінна прыехаць на прэм'еру...

Увогуле маці мусіла адзваніцца, калі сядзе на цягнік у Маскве. А дзявятай вечара ён набраў яе — маці яшчэ была ў Мінску і размаўляла шэптам. Вось халера, амаль сінхронна з сынам схапіла грып, моцна тэмпературыць, учора па абедзе якраз выклікала доктара і сышла на бальнічны, нават квіток на цягнік не здала. Суседка прынясе лекі і харчы, усё нармальна... У N яна, адпаведна, не трапляе, але ў думках яна, зразумела, са сваім старэйшым.

Джавані пагражае лёкаю, што заб'е яго, калі той зноў не загаворыць з каменным Камандорам. Свавольніку ўжо зусім весела, ён цалкам страчвае пачуццё рэчаіснасці. Гэта ж трэба, якая прыгода! Статуя старога туебня загаварыла! Лепа­рэла бубніць: надта дорага можа каштаваць гэты капрыз.

Маці не пабачыць ягонай першай у жыцці, сапраўднай прэм'еры. А для яго гэта было вельмівельмі важна. Вельмі-вельмі не хацелася паказваць сябе потым на відэа. Зрэшты, рэч жа не ў гэтым. Маці была б уражаная, агаломшаная, пераможаная, яна б сказала сыну, які ён геній. На­туральна, яму пра гэта будуць казаць ці не палова аркестрантак, дзяўчат з хору, студэнтак са стажорскай групы, але ў іх свае мэты, яны хочуць спадабацца, а не даць яму сілы. Пасля разрыву з Аннай ён, як ні дзіўна, менавіта ў маці пачаў шукаць тое, на што абапіраўся ў каханай — на веру ў яго самога. Ён цяпер штодня траціў грошы на тэлефонныя званкі ў Мінск, бо маці ўсё ніяк не магла навучыцца карыстацца скайпам, баялася камп'ютара. Ён ухапіўся за яе, бо яна выявілася добрай вучаніцай і нават пачала разумець абрыўкі ягонай тарабарскай мовы. Можа быць, калі б яна нашмат раней прыняла яго і даравала выбар гэтага шляху, ён не хапаўся б за Анну з безнадзейнасцю Жазэ, які страціў усё, апроч сваёй Кармэн? Штодзённыя размовы з маці і вывелі яго з самага сапраўднага, страшэннага запою, у які ён кінуўся пасля разрыву з Аннай. Гэта доўжылася толькі тыдзень, потым ён пачаў супакойвацца. Ён нарэшце перастаў быць самотным хлопчыкам, пакінутым у інтэрнаце пры элітнай школе. Яго нарэшце любілі проста так, за факт яго існавання, а не з дамешкамі славалюбства і сэксуальнага зацікаўлення — з жанчынамі без гэтых дамешкаў ніяк нельга.

«Ах, спадару, вы толькі гляньце, як ён на нас зірнуў!» — зноў выгуквае Лепарэла. Але Джавані гэта баязлівасць толькі прышпорвае: «Я цябе за­раз заб'ю!». Тады лёкай робіць новую спробу падысці да Камандора.

Грынкевіч ужо ўяўляў у дэталях, як пасля прэм'еры вып'е толькі адзін келіх шампанскага на тэатральным фуршэце, а потым пойдзе дадому разам з маці. Яна прыгатуе вячэру і будзе спачатку з лёгкім жахам, а потым са смехам назіраць за сынам, як ён ходзіць па кватэры то напяваючы асобныя матывы з толькі што праведзенага спек­такля, то пачынаючы дырыгаваць, то раптам выгукваючы: «Чорт! Гэта было недакладна, трэба наступным разам паказаць гэта вось так. ». Яны з маці з адной галактыкі, яна ўрэшце паблажліва ўсміхнецца і падумае: «Ну артыст, сапраўдны артыст! Геній!».

Не, яна не прыедзе. Можа быць, прыедзе пасля, у студзені, калі будзе ўжо не прэм'ера, калі гэта ўжо будзе не тое. І хоць яна ў думках нібыта з сынам, ён зноў пачуваецца тым хлопчыкам, якога ў восем гадоў пакінулі ў інтэрнаце для музычных вундэркіндаў. Гэтым разам маці ні ў чым не вінаватая. Пэўна, Ананкэ яго зноў выпрабоўвае. Ну што яшчэ табе трэба?! Мала я табе аддаў?!

Лепарэла звяртаецца да каменнай статуі: «Вы мяне прабачце, што я да вас звяртаюся, сам я не мясцовы... Але мой гаспадар запрашае вас на вячэру...». Статуя ў адказ ківае галавой.

Было за дзясятую вечара, калі Грынкевіч пачаў навязліва думаць пра тое, каб пайсці ў краму, пакуль тая яшчэ працуе, і набыць сабе каньяку. Сто грамаў яму ніяк не зашкодзяць, дый галава падазрона баліць. Ён ужо ведаў свой арганізм: відаць, зноў ціск. З ім такое здараецца, калі доўгі час зусім не піць. Вось добра было б цяпер зняць гэты ціск. Зрэшты, ён таксама ведаў, што можа выпіць не сто, а нават трыста грамаў, варта толькі пачаць. Калі на душы так паскудна, ён страчвае пачуццё меры.

Грынкевіч з цяжкасцю заснуў пасля поўначы. Сны ён бачыў трывожныя і ліпкія, урыўкавыя, ніяк між сабой не звязаныя, больш падобныя да трызнення, якое з ім было ў пачатку грыпу. Але раптам сон выліўся ў звязны, нават кашмарналагічны сюжэт. У гэтым сне Грынкевіч дырыгаваў «Донам Джавані» і на сцэне замест Тамары ўбачыў Анну. Яна была ў касцюме гераіні — у чорным жалобным убранні.

Цяпер ужо і Джавані заўважае, што каменная статуя сапраўды падае знакі, што яна як быццам не зусім статуя.

Пасля арыі помсты пачаліся апладысменты, і Грынкевічу загадалі ісці на паклон. Ён стаў пярэчыць: як гэта так, спектакль яшчэ не скончаны, яшчэ рана. Але салісты ўжо выстраіліся на авансцэне і пакланіліся разам, узяўшыся за рукі. Аркестранты стаялі ля крэслаў, струннікі ціхенька ляпалі смыкамі па пюпітрах, а заля грымела авацыяй.

Ён пайшоў з яміны. На яго шляху да сцэны самыя розныя людзі ўтварылі як быццам калідор. Яны пляскалі ў ладкі і крычалі «Bravo!». Ён няспешна ішоў праз гэты людскі калідор. На сцэне ў кулісах яго сустрэла Анна і падала яму руку ў чорнай карункавай пальчатцы. Нават праз цёмную вуаль было бачна, які збялелы ў яе твар і які страх на ім напісаны. Ён запытаўся, чаго яна баіцца. «Ты хіба не разумееш, што прыйшоў твой час?» — сказала яна і з адчаем зірнула на яго з-пад вэлюма.

Раптам ён убачыў за спінай Анны мужчынскую фігуру ў цёмнай вопратцы, нечым падобнай да ксяндзоўскай сутаны. І пазнаў бацьку. Анна моўчкі падвяла Грынкевіча да яго і ўклала руку дырыгента ў руку нябожчыка. Грынкевіч адразу схаладнеў. А бацька павёў яго на сцэну. Там ужо была спушчаная заслона, і з залы не даносілася гоману публікі. Увогуле нікога не было на сцэне, толькі ён і бацька. Нябожчык дастаў малітоўнік і пачаў прамаўляць словы, якія ён чуў меней за месяц таму ў Мінску. Словы па-беларуску з нечаканым польскім акцэнтам. «Не, не, я яшчэ жывы!» — хацеў закрычаць Грынкевіч, але не змог. А бацька ўсё чытаў і чытаў, і з кожным прамоўленым словам навокал рабілася ўсё цямней, пакуль пустую сцэну не ахапіў змрок.

Тады свавольнік сам пытаецца ў Камандора: «Скажы, ці прыйдзеш да мяне на вячэру?». І ста­туя раптам адказвае: «Так!».

Ён прачнуўся сярод ночы. І не толькі таму, што сон быў сапраўды жахлівым. Было цяжка дыхаць, вельмі цяжка. Да таго ж Грынкевіч адчуваў, быц­цам у грудзі яму паклалі каменьчык з востра заточанымі краямі. І гэты каменьчык час ад часу варушыўся, прымушаючы чалавека пакутаваць. Такога ён яшчэ ніколі не перажываў. Ён намацаў мабільнік, паглядзеў, якая гадзіна, — другая ночы. Першай думкай было выклікаць хуткую, і ён ужо нават набраў нумар, але амаль адразу скінуў званок. Не такі ўжо і страшны боль, абыдзецца. Баць­ка шмат разоў апісваў свае адчуванні, гэта не тое, гэта само пройдзе. А калі зараз выклікаць хуткую, то могуць забраць у лякарню. Група рызыкі: кепская спадчыннасць, стаянне на ўліку ў юнацтве і толькі што перанесены грып.

Як ні парадаксальна, але меней за ўсё ён думаў пра небяспеку для сябе. Самым страшным уяўлялася прапусціць прэм'еру ці паказацца на ёй не ў найлепшым стане. Страх за сябе быў у сне, а наяве ён баяўся толькі артыстычнага фіяска.

Ён вёў бясслоўны і вар'яцкі дыялог з уласным сэрцам. Ён прасіў і заклінаў яго супакоіцца, пацярпець і вытрываць. Ён таргаваўся з ім, тлумачыў яму, нібы самастойнай разумнай істоце, які важны гэты дзень і як трэба яго перажыць. Толькі адзін дзень, толькі спектакль, выхад на сцэну і паклон, а пасля што хочаш, сэрца, казаў ён. Я не хачу быць ахвярай, цацкай у руках трох дачок Ананкэ. Пратрывай толькі дзень, сэрца, толькі да таго моманту, калі апусціцца заслона пасля агульнага выхаду на паклон. А іначай навошта было столькі разбурэнняў і пакут?

Джавані радуецца: забава працягнецца, каменны ёлупень да яго прыйдзе! Толькі Лепарэла не падзяляе гэтай радасці і прадчувае нядобрае.

Невядома, што на яго так паўплывала, але боль сапраўды стаў сціхаць, прычым даволі хутка. Можа быць, нервы крыху супакоіліся пасля ўбачанага кашмару, а можа быць, дапамагло адчыненае вакно і дзве таблеткі аспірыну, які, што дзіўна, усё ж быў у Грынкевічавай гаспадарцы. Пад раніцу ён зноў заснуў. Прачнуўшыся, дазволіў сабе паляжаць у ложку амаль да другой гадзіны. У той дзень ён, насуперак звычцы, піў гарбату, а не каву і нават курыў утрая меней, чым звычайна.

На кухонным стале ляжаў той самы гранат, набыты ўчора. І сёння гэта ўжо быў не проста сімвал — гэта быў талісман.

Дон Джавані і Лепарэла сыходзяць.


Сцэна ХІІІ


Цёмны пакой у доме донны Анны. Донна Анна і дон Атавіа.

Рэчытатыў «Calmatevi, idol mio...».

У тэатры Грынкевіч быў а пятай вечара, за дзве гадзіны да спектакля. Яму было неспакойна, трывога падкочвала да яго высокімі хвалямі, ён зноў адчуваў той каменьчык у грудзях, хай сабе было не так балюча, як уначы. Проста нейкі цяжар. Доўга вагаўся, ці не схадзіць да Сяргеіча, каб памераў ціск і паслухаў сэрца. Потым падумаў, што Сяргеіч з яго панікёрскай натурай будзе лямантаваць. Ці нават калі не будзе, то напампуе нейкімі заспакаяльнымі, а на публіку так выходзіць нельга. Не будзе эмоцый і пасылу.

Дон Атавіа ўжо страціў надзею суцешыць нявесту. Ён чарговым разам просіць яе супакоіцца: злачынца будзе пакараны, а ейны бацька — адпомшчаны. «Мой бацька, о Божа...» — уздыхае донна Анна, і ейныя вочы зноў напаўняюцца слязьмі.

Зачыніцца ў дырыгенцкай і прывесці нервы да ладу таксама не атрымалася: турбавалі калегі з рознымі нязначнымі пытаннямі. Дзякуй Богу, сёння не даставала прэса, усе інтэрв'ю ён раздаў пазаўчора перад генеральным прагонам. Журналісты яго любілі, бо ён вельмі ахвотна балбатаў на камеру, не заікаўся і яго было зручна мантажаваць на радыё. На здачы не было такога прадчування адказнасці моманту, таму можна было балбатаць, дый з калегамі ён мог абмяркоўваць што хочаш. А цяпер Грынкевіч паступова ператвараўся ў камяк нерваў. За дзве гадзіны да прэм'еры яму пачалі прыходзіць у галаву нейкія новыя думкі наконт музычнай часткі, і ён разважаў, а ці варта рабіць іх у часе спектакля, ці хопіць яму майстэрства павесці за сабой аркестр. Сёння ён баяўся ўсяго, пагатоў такой рызыкі.

Недзе бліжэй да шостай ён не вытрываў і пайшоў гуляць па тэатры. Ён прыгадваў сябе яшчэ з часоў музвучэльні, той першы занятак, калі яму далі пакіраваць хорам, і той самы панічны страх не справіцца, які і падсёк яго кар'еру піяніста. Але праз некалькі хвілінаў страх яго адпусціў, бо ён меў уладу над некалькімі дзясяткамі чалавек, ён сам ствараў музыку. Гэта было абсалютна іншае адчуванне, чым за раялем. За раялем ён быў як быццам сам па сабе, ён ніколі не мог адчуць ансамбль з аркестрам. А з хорам было адчуванне еднасці, тут быў ён і падшэфныя. Потым ужо быў аркестр, і тут ён проста меней думаў пра рызыку персанальнай паразы. Ён думаў пра агульную справу з дзясяткамі людзей, і ён адказваў за тых, хто граў з-пад ягонай рукі. Публіка была за спінай, ён мог не бачыць яе, таму і не звяртаць на яе ўвагі.

«Мая дарагая, ты павінна скарыцца перад воляй нябёсаў і быць мужнай, — працягвае Атавіа. — Але я хачу заўсёды быць побач з табою, заўсёды пра цябе клапаціцца. Я прапаную табе руку і сэрца». Анна толькі хістае галавой і ціха прамаўляе: «Госпадзе, што ты такое гаворыш, ды яшчэ ў такі цяжкі для мяне час.».

А цяпер зноў вылазіць страх правалу. Ён мае ўладу над дзясяткамі чалавек, але не мае ўлады над уласным сэрцам. Што яно выбрыкне — невядома.

У калідоры яго віталі, пыталіся, як настрой перад прэм'ерай. Сам галоўны падышоў і пажадаў удачы. Грынкевічаў даволі бледны твар нарэшце крыху паружавеў, а рукі перасталі так недарэчна халаднець.

І тут ён убачыў Анну, якая ішла яму насустрач разам з Гюнтарам.

«Ты зноў! — у роспачы ўскрыквае закаханы жаніх. — Ты адмаўляеш мне кожны раз, і цяжкія часы не прычына! Ты проста бессардэчная!»

Ён пазбягаў не толькі размоў, а нават сустрэчаў з гэтай жанчынай. Усё ж скончана, ён так вырашыў! Пакуль ён змагаўся з раптоўнай хваробай, то зусім перастаў думаць пра свае пачуцці і перажыванні. Ён ужо мог спакойна зрабіць ёй кароткі званок, звязаны з працай. Мог зусім нязмушана размаўляць на рэпетыцыях. Але па-за працай — толькі вітаўся, калі сустракаў у калідоры тэатра ці на вуліцы.

№ 23: Акампанаваны рэчытатыў і ронда «Crudele! — Ah no, mio bene!».

Анна ішла з Гюнтарам і, відаць, пра нешта спрачалася. У яе быў нейкі прыгнечаны выгляд. Грынкевіч павітаўся і пацікавіўся, чаму яна такая засмучаная перад прэм'ерай.

— Тут бардак, — адказала Анна. — На складзе лопнула труба ацяплення, крыху падмачыла дэкарацыі. Толькі што мастак іх зацыраваў, як мог. А ўвогуле, я стамілася.

Яна паглядзела на Грынкевіча з адчаем і просьбай. «Я не хачу, каб усё вось так скончылася!» — крычаў ейны позірк. «Ты сама зрабіла выбар», — таксама без словаў адказаў ён.

«Бессардэчная? Не, мой любы...» — па-жаноцку пяшчотна кажа донна Анна.

Гюнтар тым часам пачаў нешта прамаўляць панямецку. Анна падала яму нейкую таксама нямецкамоўную рэпліку, відаць, прасіла пакінуць яе на хвілінку. Той незадаволена зірнуў спачатку на яе, потым на Грынкевіча, але ўсё-ткі сышоў.

— Ну вось. — сказала Анна. — Вось мы гэта і зрабілі.

— Ты — так. А мая справа толькі наперадзе.

Ён не хацеў ні пра што размаўляць, бо разумеў,

што любая гутарка можа парушыць тую адносную раўнавагу, якой ён дасягнуў пасля тыдня за­пою, тыдня тугі і дзесяці дзён хваробы.

«Мне самой складана адкладваць тое, да чаго мы абое імкнуліся так доўга...»

— Лёша, я забылася вярнуць табе ключы ад тваёй кватэры. Памятаеш, ты мне скінуў камплект, калі дамафон не спрацоўваў? Ты толькі на­гадай, я пасля спектакля прынясу.

— Добра.

У памяці пранеслася тая ноч, калі Анна засынала ў яго абдымках, а ён не хацеў яе адпускаць. Ён згадваў кожны ейны ўздых, кожны шчаслівы стогн, тую ўспышку асалоды на твары. Ён згадваў кожны ейны дотык, кожную лінію ейнага цела, кожны пацалунак. У яго быў шанец зрабіць так, каб гэтыя ночы хоць зрэдку, але паўтараліся. Ён мог прыйсці да яе і сказаць, што нагаварыў лухты і хоча, каб яна вярнулася.

«Дай мне час, каб я прызвычаілася да страты бацькі. І ведай, што я заўсёды буду аддана кахаць цябе».

Часам варта пагаджацца і на ілюзорнае шчасце, бо ў чаканні сапраўднага можна правесці ўсё жыццё. Але Гюнтар зноў тут, яна неўзабаве з'едзе ў Нямеччыну. Шляхі адрэзаныя, масты спаленыя.

Яны стаялі ў калідоры, дзе месціліся грымёркі вакалістаў. Зусім побач рыхтавалася да спектакля Тамара, якая ўжо, відаць, выйшла з-пад рук грымёра. Толькі што ейны магутны голас праспяваў практыкаванні, а цяпер яна паўтарала сеё-тое з партыі. Сёння яна была ў выдатнай форме і абяцала выступ не горшы, чым у прыстойным італьянскім тэатры.

Non mi dir, bell'idol mio,

Che son io crudel cOn te;

Tu ben sai quant'io t'amai,Спявачка пачала арыю з чыстага, празрыстага і дасканалага піяна, пяшчотнага і скоранага, вельмі жаноцкага. Ейны вялікі і гнуткі голас паступова напаўняўся цямнейшымі фарбамі, узлятаў на вяршыню фразы — і зноў святлеў і супакойваўся.

— Гэта ты падказаў ёй такія штрыхі і адценні? — запыталася Анна, якая міжволі заслухалася.

— Так. Мы з ёй доўга рабілі менавіта гэтую арыю. Я растлумачыў ёй, што па сутнасці гэта арыя-развітанне. Глядзі — яна ў фа мажоры, гэта паралель рэ мінору, у якім напісаныя і тэма Каменнага Госця, і дуэт Анны і Атавіа. Памятаеш, я табе казаў пра значэнне танальнасцяў у Моцарта? Дык вось тут яна адмаўляецца ад ролі гэтакай эрыніі, раз'юшанай фурыі. Яна больш не апелюе да халодна-аб'ектыўнай сусветнай справядлівасці. Яна не хоча помсціць, яна даравала яму. Донна Анна ўжо бачыць перад сабой райскую браму. Але дону Атавіа не дадзена гэтага зразумець. Яе забяруць у рай, а той, іншы, трапіць у апраметную. Але ў раі донна Анна будзе ў таемнай скрусе, бо не змагла спыніць таго, іншага.

— Мне будзе не хапаць вас, Herr Kapellmeister.

Ён зноў нічога не адказаў. Гэтыя прызнанні ніяк

не маглі змяніць іх гісторыі. Усе старонкі, якія Ананкэ адвяла на іх раман, скончыліся, а падклеіць новыя не выпадала. Анна слухала чужы спеў з такім выразам твару, быццам сама стаяла на сцэне і выконвала гэтую арыю. А яшчэ яна хацела сказаць нешта большае. Яна чакала, а ён маўчаў,бо занадта добра зразумеў усю небяспечнасць сваёй дарогі, каб даць гэтай жанчыне надзею. Яшчэ ўчора ён падсвядома чакаў, што яна прыйдзе і скажа: вазьмі мяне з сабой, не адрынай мяне. Сён­ня было іначай. Сёння ён лічыў правільным і справядлівым тое, што яна застаецца з жаніхом і да­лей пойдзе сваёй дарогай. Так будзе лепей для яе, так будзе лепей для ўсіх. Занадта кароткае шчасце нашмат горшае за працяглае гора.

Calma, calma il tuo tormento,

Se di duol non vuoi ch'io mora!

Forse un giorno il cielo ancora Sentira pieta di me.

Голас прымадонны рабіўся ўсё больш жарсным, інтанацыі — усё больш роспачнымі. Але ў гэтай горычы развітання была і нейкая стрыманая веліч, нават у амаль бравурнай другой частцы арыі. І цудоўнае сапрана дакладна перадавала гэта вакальнымі гукамі.

— Яна прыўкрасная. — сказала Анна, так і не дачакаўшыся ад яго словаў, якія прагнула пачуць. Менавіта таму наступную рэпліку прамовіла ўжо крыху раздражнёна. — Але навошта яна так шмат паўтарае перад спектаклем?

— Ты за яе не турбуйся, яна мае трывалае гор­ла. Трэба шмат распявацца, — адказаў Грынкевіч, на якога гэтая невялікая рэпетыцыя таксама зрабіла ўражанне. — Часу яшчэ шмат. Хадзем, можа, да мяне ў дырыгенцкую? Мне нешта складана сён­ня заставацца зусім аднаму перад спектаклем.

Можа, і не варта было гэтага рабіць, але яму сапраўды хацелася пабыць побач з Аннай хоць некалькі хвілінаў. Яна паслухалася і пайшла за ім. Анна ўжо была апранутая ў вечаровы ўбор — чорную доўгую сукенку, якая аблягала фігуру і крыху пашыралася недзе ад сярэдзіны сцёгнаў. На плечы яна накінула цёмную хустку, відаць, каб не замёрзнуць да выхаду на паклон, бо ў тэатры было халаднавата. Рукі былі схаваныя ў шаўковыя пальчаткі з карункавымі ўстаўкамі — таксама, відаць, да выхаду на сцэну. У руках Анна трымала яшчэ нейкую лёгкую чорную тканку. Грынкевіч запытаўся, што гэта.

— Гэта тутэйшы бардак, — са стомленасцю адказала жанчына, калі ён прапусціў яе ў дырыгенцкі пакой. — Выпадкова ўбачыла проста на падлозе ў калідоры. Відаць, згубілі, калі з касцюмернай вывозілі. Я і забылася аддаць. Ішла да Томы ў грымёрку якраз каб аддаць, а сустрэла цябе. Бо потым будуць бегаць усю палову першага акта, як мышы абсмаленыя, шукаць па тэатры.

Гэта быў чорны вэлюм, дэталь ад касцюма дон­ны Анны. Грынкевіч моўчкі ўзяў яе з рук госці і стаў разглядаць. Затым раптам накінуў лёгкую тканіну на галаву Анны.

— Не трэба, пабудзь так! — прамовіў ён, калі тая хацела зняць з сябе вэлюм.

— Мяне гэта прыгнятае, — адказала яна сла­бым го ласам, як чалавек, ужо не здольны прадухіліць непазбежнае. — Няўжо нельга без гэтага сімвалізму?..

Ён падышоў да раяля, што стаяў у дырыгенцкай. Падняў века над клавіятурай і найграў толькі першыя два матывы з «Non mi dir.».

— Ты магла б гэта спяваць, калі б болей верыла ў сябе. Толькі не трэба спрачацца, хоць цяпер не трэба. Шкада, што я мог скрасці цябе толькі ў тваім сне.

— Лічыш, што я цяпер не на сваім месцы? — знервавана запыталася Анна.

— У «Доне Джавані» — на сваім. А як там будзе далей. Ведаеш, я за гэтыя пару месяцаў зразумеў адно: кожны чалавек павінен пражыць жыццё так, як яму наканавана. Зрабіць столькі памылак, колькі яму адпушчана. Ухапіць столькі шчасця, колькі дадзена. Не болей і не меней. Усе лічаць, што я наўмысна рызыкую, бо ў мяне натура такая дурная. А я проста іду за сваім лёсам, разумееш? Калі б я адмовіўся ад гэтага спектакля, ты б не вярнулася да мяне, хай сабе на імгненне. Але цяпер я ўжо не той, што раней. «Дон Джавані» — мой лёс, мой келіх, паўз мяне яго не пранясуць. І ў цябе таксама ёсць свой келіх, але ты ўсё бегаеш.

Анна пачала хадзіць па пакоі, счапіўшы рукі на грудзях. Раптам яна спынілася побач з Грынкевічам і зірнула на яго праз вэлюм. У позірку былі і папрок, і благанне літасці адначасова.

— Калі я вучылася ў тэатральным, мы, вядома ж, гралі ў спектаклях. І мне на першым курсе прапанавалі пераводзіцца на акторскае. Але я сказала — не хачу. Я пасля кожнага спектакля была ў такім стане. Як быццам з мяне дасталі душу. Я б так доўга не вытрывала.

Ён з раптоўным спачуваннем і разуменнем пагладзіў яе па галаве.

— Проста я назапашваю шмат эмоцый, а по­тым іх усе разам выкідваю. Я на сцэне заўсёды апантаная, іначай не ўмею. Таму я хачу, каб усё, што я раблю, меней мяне кранала. Ты ж памята­еш «Дарадцу Крэспеля»? Мы яго вельмі любілі з табой у свой час. Я таксама адчуваю, што імгненна палыхну і згасну, калі буду рабіць тое, што мне блізка. Я, Лёша, не магу ісці за сваім лёсам, бо проста хачу выжыць. І таму я стаўлю спектаклі разам з Гюнтарам. І таму ў «Доне Джавані» няма кахання!

Грынкевіч пахістаў галавой і з сумам усміхнуўся.

— Там ёсць каханне. Гэта ж оперны спектакль, і рабілі мы яго разам. Ты магла колькі хочаш падманваць і сябе, і мяне, і ўвесь навакольны свет. А каханне там у музыцы. І няхай гэта разумее не кожны — мне дастаткова таго, што ў цябе амаль наварочваліся слёзы, калі ты слухала «Non mi dir», хоць ты ніколі не плачаш. Я зрабіў гэтую арыю толькі дзеля цябе. А ці зразумеюць астатнія — ужо не так істотна. Ім галоўнае, каб чыста, музычна, стылёва.

Яму захацелася абняць гэтую жанчыну, на абліччы якой у тую хвілю праступілі ўсе пакуты, перажытыя за шмат гадоў, забытыя, а цяпер узгаданыя. Анна нечакана рэзка адхіснулася ад яго.

— Тады навошта ты ад мяне адмовіўся?! — выгукнула яна. — Ты сам усё ўскладніў! Ты сам захацеў, каб я вярнулася да Гюнтара!.. Ён кажа, што згодны пачакаць. Кажа, што хоча жыць разам, ажаніцца. Што вернецца да гэтага пытання праз год.

— Праз год. — рэхам паўтарыў Грынкевіч, і Анна зірнула на яго амаль з жахам. — А ты кажаш — сімвалізм.

Яе так уразіла гэтае супадзенне, што яна змоўкла недзе на хвіліну. Затым падышла да Грынкевіча, узяла яго за рукі і моцна іх сціснула, як у апошняй нямой просьбе. У гэты момант далі першы званок.

— Табе ўжо, мусіць, трэба ўбірацца. Я пайду, — хутка прамовіла Анна.

— Пачакай.

Ён узяў у далоні твар Анны і пацалаваў яе ў вусны праз вэлюм.

— Я цябе кахаў. Але яшчэ болей я любіў цябе. І з табой у мяне цалкам сціралася розніца паміж гэтымі двума словамі. Можа быць, гэта таксама нашкодзіла нам, бо табе, як жанчыне, трэба было адчуваць сэнсавыя нюансы.

— Не варта гэта казаць. Я магу зараз заплакаць, і тады я не ведаю што будзе. Удачы табе!

— Бывай. — адказаў ён, выпускаючы Анну з абдымкаў.

На самым парозе яна азірнулася на яго, бо не адразу ўсвядоміла сэнс гэтага «бывай». Яна зняла вэлюм і скамечыла яго ў руках. «Спыні мяне», — прасіла яна позіркам. «Я не маю права», — гэтаксама без словаў адказаў ён.

— Ты. Ты толькі беражы сябе. — ужо ўголас сказала Анна і выйшла з пакоя.

Донна Анна сыходзіць.

Рэчытатыў.

Дон Атавіа адзін.

Размова з Аннай прынесла Грынкевічу нечаканую палёгку. У такія моманты нельга браць на сябе ніякіх абавязанняў. Глупства, забабоны? Хай сабе і так. І лепей, калі ён пасмяецца з іх пасля, а не цяпер. Што і як далей — ён не загадваў. Ён увогуле перастаў бачыць сваю будучыню далей за дзясятую вечара, калі скончыцца спектакль. Аляксей быў цяпер настолькі засяроджаны на сваёй справе, што нават забыўся, як уначы ўгаворваў уласнае сэрца пацярпець і перачакаць. Перасталі існаваць адчуванні, і толькі музычныя гукі ён цяпер успрымаў з асаблівай вастрынёй — як чалавек, пазбаўлены зроку і ўсіх астатніх пачуццяў апроч слыху.

Дон Атавіа ў роздумах пра сваю няшчасную нявесту.

Апрануўся ён хутка, пасля другога званка, паспеўшы да трэцяга. Пад сваю знакамітую кашулю колеру чырвонага парфіру ён надзеў сёння фут­болку: невядома, як цела будзе рэагаваць на вялікую нагрузку, усё ж такі ён здаровы не на сто адсоткаў. Затым Грынкевіч некаторы час аглядаў сябе ў люстэрку. Раней ён здаваўся крыху маладзейшым за свой век, а сёння раптам заўважыў, што неяк вельмі рэзка ці то пасталеў, ці то пастарэў. На скронях было ўжо нямала сівізны, зморшчыны ад крылаў носа да куткоў вуснаў, якія раней не кідаліся ў вочы, цяпер сталі больш рэзкімі. Пэўна, гэта ўсё ж ад перажыванняў і хваробы — схуднеў крыху. Але цяпер ён зразумеў, што сапраўды стаў падобны да ўласнага бацькі. Такая ж самая была міміка, гэтаксама гулялі мускулы сківіцы, падціскаліся вусны. Такім самым рухам, як калісьці бацька, ён правёў грэбнем па валасах і памацаў шчокі — ці добра паголеныя. Гэтаксама ён расправіў рукавы на кашулі, калі зашпіліў манжэты.

Трэці званок прымусіў яго згадаць пра спек­такль. Шчаслівага прадчування выхаду на публіку сёння не было, у грудзях застаяўся нейкі халадок. Не, гэта быў не страх, не хваляванне. Гэта было чаканне самага важнага моманту ў жыцці. Ён стаяў на парозе дырыгенцкай, як бягун на стар­це. Калі вядоўца спектакля абвясціў праз унутраную сувязь, што яго запрашаюць у аркестравую яміну, Грынкевіч выйшаў з пакоя і рушыў калідорамі звыклай яму дарогаю.

Ягонай нявесце цяжка, але ён усё ж паспрабуе аблегчыць яе пакуты сваім каханнем... Няшчасны дон Атавіа, хіба ён разумее, што адчувае дон­на Анна?..

Дон Атавіа сыходзіць.

У гэтыя пару хвілінаў, што трэба было патраціць на дарогу да аркестравай яміны, яму падавалася, нібы ў яго за спінай абвальваецца зямля. Тэатральная абслуга, што таўклася за сцэнай, шаптала яму: «Удачы». Ён машынальна адказваў кіўкамі галавы. Вось апошні калідорчык, дзверы з якога вядуць якраз у яміну. Ён нырнуў у яго, а праз імгненне ўжо праходзіў праз шэрагі басэтляў і скрыпак. Звычайна ён вельмі весела вітаўся з аркестрантамі, сёння ж ён толькі ціха прамаўляў: «Удачы нам усім», рукаючыся з канцэртмайстрамі розных груп. Затым ён кланяўся публіцы. Адзіным звыклым момантам было нядоўгае асляпленне, калі асвятляльнікі ўзялі яго «на гармату». Ён за столькі гадоў працы так і не здолеў прызвычаіцца да гэтага. Трэба было счакаць, пакуль каляровыя мушкі не перастануць бегаць перад вачыма, а ўжо потым наладзіцца на музыку. Сёння, аднак, ён засяроджваўся долей, чым звычайна. Ён разгарнуў партытуру, як магічную кнігу, узяў палачку з выглядам жраца ў старажытным храме. Аркестранты ўжо даўно наладзіліся і чакалі.

Нарэшце дырыгент паказаў аўфтакт — і нарадзілася музыка.


Сцэна XIV


Парадная зала з серваваным сталом. Там усё гатова для вячэры.

Дон Джавані, Лепарэла, музыканты і лёкаі.

№ 24: Фінал.

Ужо з першага акорда ён раптам адчуў аркестр адзіным жывым арганізмам, а сябе — яго сэрцам. І вельмі хутка прыйшло разуменне, што няма ніякай рызыкі ў тым, каб паказаць шмат новых нюансаў, пра якія не было гаворкі ні на прагоне, ні на ўчорашняй рэпетыцыі. Раней ён быў усяго толькі спрытным трыкстэрам, а цяпер ператварыўся ў чарадзея. Што чарадзею гэтыя стылёвыя рамкі і меркаванні цвярозага сэнсу? Гэтая лёгкасць і свабода, з якой музыка ішла з-пад ягоных рук, ап'яніла Грынкевіча. Сёння ён быў сапраўдным капельмайстрам.

І вось вячэра прыгатаваная. Дон Джавані ў ліхаманкава-вясёлым настроі. Ён загадвае музы­кантам, каб яны гралі. Сёння ён хоча забаўляцца.

Пайшла заслона, і на сцэне з'явіўся Лепарэла. А потым выбегла донна Анна, пераследуючы дона Джавані. Салісты спявалі сапраўды выдатна. І нават яго спрадвечны галаўны боль тэнар Басаў, які ў гэты вечар выйшаў на сцэну ў партыі дона Атавіа, як быццам падпарадкаваўся нейкай магіі і быў даволі годны ў дуэце з доннай Аннай. Пасля іх сцэны зала выбухнула апладысментамі. Спек­такль атрымліваўся жывым, публіка ўсё болей уцягвалася ў музыку і рэагавала на тое, што адбывалася на сцэне. Яна смяялася з камічных крыўлянняў і з тых манерных оперных жэстаў, якія паставіла рэжысёрка. Пацяшалася з таго, як салісты перад чарговым нумарам звярталіся да дырыгента з просьбай даць ім той ці іншы тэмп, як яны часам выходзілі ў залу. Гэта была вясёлая і забаўная гульня.

Недзе перад Лепарэлавай арыяй з каталогам Грынкевіч зразумеў, што больш не адчувае ніякага неспакою. Праўда, у яго сталі нясцерпна гарэць шчокі і ў скронях білася кроў. Можа, зноў тэмпература? Яго папярэджвалі, што можа вылезці. Але тэмпературу ён як-небудзь ператрывае.

Джавані загадвае Лепарэла, каб той хутчэй збіраў на стол. Лёкай бяжыць выконваць загад.

Але далей было нешта падазронае. Галава балела ўсё болей, пры гэтым рукі зноў пачалі халаднець. Ён працягваў дырыгаваць і ў экстатычнай радасці наталяцца музыкай. Анна ў бакавой ложы глядзела на яго з трывогай. У часе рэчытатываў ён раз-пораз азіраўся па баках — і заўсёды сустракаўся позіркам з ёй. Яна нават не на сцэну глядзела, а менавіта на яго. Побач з Аннай сядзеў Гюнтар, а за спінай у яе — Антон Рупель. Прысутнасць гэтага гледача зноў, як і месяц таму, раз'юшыла Грынкевіча. Ён пачаў граць на публіку і зрабіўся паўнавартасным партнёрам салістаў, якія, згодна з задумай рэжысёра, камунікавалі то з залай, то з дырыгентам.

Лёкаі падаюць стравы на стол. Музыканты граюць тэму з оперы Марцін-і-Салера «Рэдкая рэч» — папулярнай у часы Моцарта. Джавані стрымана хваліць іх і пачынае есці. Лепарэла, у якога даўно булькоча ў страўніку, пакутліва глядзіць на гаспадара, але ж ён не мае права далучыцца да тра­пезы. А свавольнік усё нахвальвае — ці то смакоцце на стале, ці то оперу «Una cosa rara».

Цяпер, як у даўнія-даўнія часы, калі ён быў яшчэ падлеткам са школьнай мянушкай Кароль, Грынкевіч атрымліваў асалоду ад грання на публіку, асабліва калі зала запляскала пасля пэўных ягоных акторскіх выбрыкаў. Гэта быў, бадай, самы вясёлы спектакль за ўсю гісторыю N-скай оперы. Асабліва шмат гледачы смяяліся, калі ў сцэне сялянскага вяселля ў аркестравую яміну паляцеў вяночак нявесты і дырыгент злавіў яго. Пасля дуэта з хорам якраз пачынаўся рэчытатыў, і ў невялікай паўзе ён мог на вачах у публікі пакруціць той вяночак і начапіць сабе на галаву, чым выклікаў шчыры смех. Далей ён устаўляў італьянскія рэплікі, няўзгодненыя з рэжысёрам, але вельмі дарэчныя, і такія імправізацыі прыводзілі публіку ў шалёнае захапленне. Гэта была сапраўдная італьянская опера-буфа, так яе маглі сыграць недзе ў Неапалі гадоў дзвесце з нечым таму. Тэатр у тэатры.

Музыканты зайгралі новую тэму — гэтым ра­зам з іншага опернага хіта тых часоў, «Дзе двое сварацца, там трэці карыстаецца» Сарці. Цяпер ужо Лепарэла адзначае іх: «I litiganti». Джавані працягвае здзекавацца з галоднага лёкая, але ж у пэўны момант не ўпільноўвае, як Лепарэла скрадае са стала кавалачак недаедзенага бажана.

А сэрца між тым зноў цяжка затахкала, і зноў вярнулася адчуванне каменьчыка з завостранымі краямі ў грудзях. Але Грынкевіч стараўся не звяртаць на гэта ўвагі. Невядома адкуль у яго браліся сілы, каб глушыць недарэчны боль. Калі донна Анна праспявала арыю помсты, зала пасля кароткай паўзы раптам выбухнула, бо голас салісткі і тое, як гэты нумар быў адбудаваны, узрушылі кожнага. Гледачам быццам нагадалі, што за драма адбываецца насамрэч на фоне гэ­тай камедыі і якім павінен быць яе фінал. Тэнар адносна няблага даваў рады арыі. Дона Атавіа таксама праводзілі са сцэны заслужанымі воплескамі.

Далей ішла каронная арыя дона Джавані. Гэты нумар Грынкевіч рабіў з салістам вельмі доўга і вельмі старанна. Яны нават былі пасварыліся, і дырыгент перажыў гучную спявацкую істэрыку. Саліст адстойваў сваё права на рамантычныя запавольванні і адцяжкі, а дырыгент прымушаў яго да сухога і дакладнага штрыха, да таго ж арыю належала выконваць у шалёным тэмпе. Калі дон Джавані праспяваў яе і сарваў выгук «брава», дырыгент зірнуў на яго: маўляў, а вы яшчэ супраціўляліся. Спявак злёгку кіўнуў яму са сцэны.

Музыканты граюць трэцюю песу — гэта тэма з «Вяселля Фігара» самога Моцарта. Дон Джавані ў захапленні, а Лепарэла спрабуе як мага хутчэй пражаваць кавалак. Тут гаспадар яго і ловіць. «А ну, праспявай мне, Лепарэла, пад гэту музыку!»

Далей была сцэна з Дзэрлінай і Мазэта, выкананая даволі міла і з густам. І ўжо ў фінале першага акта Грынкевіч стаў адчуваць, што цела зноў не слухаецца яго. Ён рабіўся млявым, майка пад кашуляй непрыемна ліпла да спіны, а боль у грудзях не адступаў. Між тым далей было суцэльнае скразное дзеянне, і нават у апошняй сцэне першага акта, дзе грае сцэнічны аркестр, ён павінен быў паказваць сетку. Тут ён у невялікай паўзе дастаў з кішэні хустку і выцер лоб, з якога пот бег ручаямі. Адчуванне было такое, быццам ён правёў сама меней палову якойсьці «Аіды» ці, што яшчэ дакладней, «Валькірыі».

Лепарэла з набітым ротам спявае, якія цудоўныя стравы стаяць на стале ў ягонага гаспадара. Дон Джавані рагоча. Ніколі раней яму не было так весела.Зноў забракла паветра, зрабілася цёмна ўваччу. У апошнім ансамблі ён ледзь не згубіў радок у партытуры, выратавала толькі тое, што ён яе паспеў добра вывучыць на памяць. Дый увогуле рэакцыі рабіліся запаволенымі. Хацелася спыніцца і перачакаць, пакуль галава зноў стане свежай, а сэрца супакоіцца. Фінальную коду ён з сябе літаральна выціснуў. З яміны ён ішоў, быццам па хісткім масточку над бурнай ракой. Ён ведаў, што ў калідорчыку будзе халаднавата і там яму адразу стане лягчэй.

Аднак лягчэй не рабілася. Ён ужо амаль дайшоў да дырыгенцкай, калі зразумеў: яшчэ крок — і ён паваліцца. Грынкевіч абапёрся рукой аб сцен­ку. У калідоры была мітусня і на яго, на шчасце, ніхто не звярнуў увагі.


Сцэна XV


Тыя самыя і донна Эльвіра.

— Што з табой? Блага?

Жаночая рука дакранулася да яго пляча. Ён пазнаў Таню, сённяшнюю донну Эльвіру, якая ішла гэтым калідорам да сваёй грымёркі.

— Ды ты белы, як засланка! Сэрца?..

— Цішэй ты. — адказаў ён і скеміў, што залішні розгалас будзе недарэчным. — Зараз пасяджу — і адпусціць.

Донна Эльвіра ўрываецца ў залу, дзе дон Джавані чакае Каменнага Госця, і адразу з парога выгукае: «Апошняя просьба! Сваім каханнем заклінаю! Я ўсё даравала, ніякай злосці не трымаю на цябе, але малю цябе — спыні свавольствы!».

— Лёша, гэта не жарцікі! — ціха, але настойліва прамовіла Таццяна. — Давай я зараз Сяргеіча прывяду?

— Не трэба. Мяне зараз адпусціць, а так увесь тэатр будзе ведаць.

— Я абяцаю, што нікому нічога не скажу. Няхай хоць укол які зробіць. Ты разумееш, што гэта небяспечна?!

Ён хацеў спрачацца, бо яму, здаецца, сапраўды стала крыху лягчэй дыхаць. Але боль у грудзях раптам стаў невыносна рэзкім, у разы мацнейшым, чым сёння ўначы. Схапіла і адразу адпусціла. Ці надоўга?..

— Давай, Таня, вядзі. Толькі я цябе вельмі пра­шу: не падымай панікі. Людзі ў настроі, працуюць спектакль, у іх амаль свята.

Донна Эльвіра падае перад Джавані на калені і працягвае благаць. Ён успрымае гэта як дадатковы кур'ёз вечара, як цырк, але ўздымае жанчыну з каленяў і сам укленчвае перад ёй. «Вы мне, спадарыня, скажыце, малю вас, што здарылася? — пытаецца ён і рагоча. — Я за вашай хадой думак ніколі не мог усачыць, то заклікаю вас, скажыце, што такое адбываецца?»

Таццяна пахістала галавой і пабегла да медпун­кта. А Грынкевіч дабраўся да дырыгенцкай і з цяжкасцю апусціўся ў фатэль. Было настолькі нядобра, што ён нават не мог набрацца моцы, каб сцягнуць з сябе мокрую майку. Да адчування каменьчыка ў грудзях дадалося нешта новае, як быццам хтосьці біў яго тупым нажом у спіну, недзе пад лапатку. І цяпер ужо Грынкевіч разумеў, што справа сур'ёзнейшая, чым ён меркаваў.

— Аёй-аёй. — толькі і сказаў лекар Сяргеіч, калі ўвайшоў у дырыгенцкую. — Хуткую трэба, і неадкладна.

— Якую хуткую?! У мяне яшчэ другі акт!

Грынкевіч гаркнуў гэта так зычна, што атры-

маў яшчэ адзін нябачны ўдар у спіну. Але на Сяргеіча гэта падзейнічала. Медык моўчкі дастаў танометр, памераў ціск і загадаў распрануцца да пояса. З дапамогай Таццяны Грынкевіч нарэшце скінуў мокрую вопратку.

— Ціск звычайна які? — запытаўся лекар, ужо выслухоўваючы сэрца.

— Нармальны. Сто дваццаць пяць на восемдзясят. Але часам падскоквае. А што?

— А цяпер сто восемдзясят на сто трыццаць. І тоны мне не падабаюцца. Баліць?

— Ёсць крыху.

— Крыху ці не крыху? Стэнакардыя хутчэй за ўсё. Але можа быць і горш. Я ўсё ж выклікаю хуткую.

Эльвіра зноў далдоніць яму пра пакаянне, пра тое, што трэба забыцца на свавольствы і нарэшце пачаць жыць сумленным жыццём. Джавані смяецца яшчэ гучней. Куды яна лезе, гэтая дура?! Што яна разумее ў ім і ў ягоным жыцці?! Яго ўвесь час злавалі гэтыя чалавечкі, якія спрабавалі вырашыць, што яму трэба, а чаго не трэба. Яны хацелі з ім пацацкацца, як з малым неразумным дзіцем, а потым яшчэ і крыўдавалі на няўдзячнасць. Я не прасіў апекавацца мной, дайце мне нарэшце жыць уласным лёсам. Я таму і разбураю вашы жыцці, бо вы ўсё хочаце перакроіць мяне на свой вульгарны фасон. Людцы! Вы кроіце прасякнутую атрутай тканіну! Не дакранайцеся да яе, цалейшыя будзеце!

— Я нікуды не паеду!!! — зноў гаркнуў Грынкевіч.

— Цішэй, цішэй, цішэй. — прымірэнча загаварыў лекар і звярнуўся да Таццяны: — Танечка, вы скажыце там рэжысёрскай групе, каб антракт прытрымалі. Зараз зробім укольчык і будзем глядзець. Калі лепей не стане, тады ўсё ж паедзем куды я скажу. А вы, Аляксей Андрэевіч, з агнём гуляецеся. Асабліва калі ўлічыць, як вам гэтая пастаноўка дасталася.

— Не кажыце лухты. Прэм'ера — і вось так, на сярэдзіне спектакля. Хто яго давядзе?

— Вася, — адказала Таццяна, якая яшчэ не сышла з дырыгенцкай.

Спявачка абцёрла Грынкевіча ручніком і пада­ла яму свежую вопратку, што вісела на плечыках ля ўвахода. Адчуўшы на целе сухую і чыстую тканіну, ён зноў як быццам акрыяў.

Джавані налівае сабе віна і прамаўляе тост. Ён услаўляе жанчын, віно і ўсё найлепшае, што ёсць у гэтым жыцці. Ён пяе хвалу самому жыццю ва ўсёй паліфаніі яго гукаў, смакаў, дотыкаў, фарбаў, водараў. Гэта ягоны лёс — каштаваць жыццё ва ўсіх праявах, а не да скону сядзець у цёмным сырым склепе. І нікому ён уласнага лёсу не аддасць.

— Ды вы здурнелі абое ці як?! Вы хоць разумееце, што гэта за стрэс будзе ў салістаў і аркестра! Там жа ж так пастаўлены спектакль, што я ў ім паўнавартасная дзейная асоба. А тут выйдзе Вася. Ён, натуральна, партытуру ведае, але. Ну не псуйце вы людзям свята!

— Цішэй, маэстра, цішэй! Я пакуль нікуды вас не адпраўляў. Зараз яшчэ валідол вазьміце пад язык. Вось так.

Таццяна пабегла папярэдзіць, каб антракт затрымалі. Сяргеіч замкнуў за ёй дзверы пакоя, каб сюды не ўвайшоў хто выпадковы.

Донна Эльвіра ўцякае. Чуваць ейны ўскрык за сцэнай.

— Яны ўсе вельмі ўражлівыя, — казаў Грынкевіч ужо спакайней, бо падзейнічалі лекі. — Наслухаліся гэтых тэатральных міфаў і легендаў, тры месяцы глядзелі на мяне як на канатаходца без страхоўкі. Як жа я магу сарвацца, калі толькі адзін крок застаўся?..

— Дзіўнае вы стварэнне, маэстра. Ніякага стра­ху. Няўжо так важна здзейсніць цуд? Ну ды годзе. Лягчэй?

Боль сапраўды прытупляўся. Праўда, у целе з'явілася недарэчная млявасць, і Грынкевіч з цяжкасцю ўяўляў, як ён у такім стане правядзе яшчэ цэлую гадзіну ў ролі эмацыйнага камертона спек­такля. Праз дваццаць хвілінаў, калі далі першы званок, Сяргеіч зноў памераў яму ціск, і лекарскі твар выразіў кампрамісную задаволенасць.

— Дык вось, Аляксей Андрэевіч, дамаўляемся так. Вы пойдзеце працаваць далей. І без фанатызму! А я буду дзяжурыць ля дзвярэй яміны. За дваццаць хвілінаў да канца я ўсё ж выклічу хуткую, бо ў лякарню так ці іначай трэба з такімі сімптомамі. І адразу, як адпрацуеце, — трапіце ў рукі кардыябрыгады. Усё зразумела?

— Зразумела. Дзякуй вам велічэзны, Павел Сяргеевіч.

— Ну. Рыбна вам.

— Хоць не рыбна, затое юшна! — амаль весела адгукнуўся дырыгент. — Ад «Трыстана» дырыгенты паміралі, было, а вось ад «Дона Джавані» яшчэ ніхто не памёр.

Аднак пасля трэцяга званка Грынкевіч ішоў у яміну без усялякай упэўненасці ў тым, што ўсё будзе менавіта так, як хочацца яму, а не бязлітаснай Ананкэ. Аркестранты глядзелі на яго насцярожана. Па тэатры ўсё ж пайшла пэўная пагалоска, дый увогуле было дзіўна, чаму дырыгент увесь антракт прасядзеў у пакоі, а ў яміну прыйшоў пад своеасаблівым канвоем Сяргеіча. Дэкарацыі былі змантаваныя такім чынам, што на іх перамену перад другім актам не трэба было шмат часу, але ж антракт расцягнулі на сорак хвілінаў.

— З вамі ўсё добра? — асцярожна запыталася першая скрыпка Валянціна.

— З намі ўсё цудоўна, і мы ўсе сапраўдныя ма­лайцы, — адказаў Грынкевіч, хаваючы ўласную трывогу за галантным ручкацалавальніцтвам. — Давайце, Валя, працаваць другі акт у такім са­мым настроі.

Дон Джавані загадвае Лепарэла пайсці і паглядзець, што там адбываецца. Лёкай выходзіць з залы, але неўзабаве вяртаецца і таксама крычыць у жаху. Дон Джавані ўгневаны, бо не можа зразумець, чаго так спалохаліся і донна Эльвіра, і Лепарэла. Лёкай паведамляе, што ў залу крочыць каменная статуя Камандора.

Грынкевіч павёў спектакль далей. Першыя, камічныя сцэны не патрабавалі моцнага эмацыйнага напружання, таму ён свядома ашчаджаў сябе. Гэта была прафесійная праца, той самы стабільны вынік, да якога імкнецца любы музыкант. Амаль такім самым чынам ён працаваў на здачы спектакля. Зрэшты, публіка прымала далейшую дзею вельмі цёпла, бо гледачоў добра разахвоцілі ў першым акце.

І так, на своеасаблівым аўтамаце Грынкевіч пратрымаўся да сцэны донны Анны. На рэчытатыве ён адчуў, што калі зараз не зробіць цуд, то ўся сцэна скамечыцца. Дакладней, яна будзе праспяваная і сыграная з вялікім густам, але без не­рву. Ён выдатна адчуваў розніцу паміж проста дырыгаваннем і магіяй. Дырыгаванне дазволіць яму спакойна дайсці да фінальнай фанфары. На­туральна, дасведчаная публіка ў зале адзначыць, што першы акт быў чароўны, а вось у другім акце гэтая невытлумачальная магія знікла, хоць усё, вядома ж, было прыстойна. Калі магіі не будзе і ў фінале, спектакль расклеіцца і пакіне прэснае адчуванне.

Музыканты паспешліва сыходзяць. А Лепарэ­ла кідаецца гаспадару ў ногі: «Не хадзіце туды! Там страшны Каменны Госць! Вы б чулі, якія цяжкія ў яго крокі... Та! Та! Та! Та!».

Ён краем вока зірнуў на ложу, у якой сядзела Анна. На словах: «Crudele. Ah no, mio bene» — аркестр успырхнуў, як стая птушак. Гэта былі словы апошняга апраўдання, апошняй просьбы дараваць. Ён ведаў, што калі салістка не адчуе гэтага напружання ў аркестры, то можа проста не выдаць патрэбнай эмоцыі і тады прападзе гук, штрых, настолькі ўражлівай была салістка. І сэрца зноў закалацілася і адгукнулася пакуль яшчэ ціхім болем. Але спявачка павяла фразу. А якія ў яе былі вочы! Да чорта просьбы паберагчы сябе!

Тэатра «без фанатызму» не бывае!

У дзверы грукаюць. Джавані загадвае, каб Ле­парэла адчыніў, але той у звар'яцелым стане поўзае на карачках вакол гаспадара і ляпае далонямі па падлозе, паўтараючы: «Та! Та! Та! Та!».

Яна ўступіла на піянісіма, такое пранізлівае піянісіма, якое здольнае запоўніць сабой усю залу. Затым яна па-майстэрску выйшла на невялікі эмацыйны ўсплёск, які быў у канцы гэтага музычнага сказа. Уся складанасць арыі была ў тым, што тут кожны сказ быў пабудаваны на розных адценнях пачуцця, якія не кожная спявачка сумее перадаць голасам. Гераіня сапраўды як быццам ста­яла перад райскай брамай, але пры гэтым хацела запэўніць каханага, што іхнае шчасце яшчэ наперадзе. Тут было і ўсведамленне непазбежнасці развітання, і журба, і смутак, і спроба суцешыць і апраўдацца за тое, што вымушаная сысці і прымусіць пакутаваць.

Грукат у дзверы паўтараецца. «Толку з цябе... — незадаволена кідае свавольнік ашалеламу лёкаю. — Зараз сам пайду адчыняць!»

Донна Анна нічога не магла змяніць, яна хаце­ла толькі, каб ейныя апошнія дні на гэтай зямлі не былі азмрочаныя пачуццём віны — перад тым, каго яна не здолела зберагчы. Пасля, на хуткай, бравурнай частцы, яна ўжо выглядала як сапраўды апантаная. І мужчына, які ніколі яе не атрымае, пачынаў разумець — гэта не да яго звяртаецца донна Анна і не з ім яна развітваецца.

Арыя скончылася. Салістка стаяла на сцэне з пачуццём стрыманага артыстычнага трыумфу. Анна, седзячы на сваім месцы ў ложы, апусціла твар на рукі і так заставалася ўсе тыя хвіліны, пакуль спявачцы крычалі «брава».

Дон Джавані бярэ ў рукі свечку і шпагу і сам ідзе насустрач Каменнаму Госцю. Ён адчыняе дзверы.


Сцэна XVI


Тыя самыя і Камандор.

Напэўна, гэта была самая доўгая авацыя ў гісторыі N-скай оперы. І пакуль на сцэне за спушчанай заслонай ішла невялікая перамена дэкарацый, Грынкевіч змагаўся з болем, ад якога яго на непрацяглы час уратаваў лекар. Цяпер удары ў спіну сталі часцейшымі і вастрэйшымі. Чалавечы інстынкт самазахавання заклікаў бегчы адсюль проста зараз, выходзіць з гэтай д'ябальскай гульні, бо на рахунку цяпер кожная хвіліна.

Камандор уваходзіць і абвяшчае: «Дон Джавані! Ты запрашаў мяне на вячэру, і вось я прыйшоў!». Той голасам задзірыстага, але напалоханага шкаляра адказвае: «Я не здзіўлены гэтым візітам! Гэй, Лепарэла, падай прыбор нашаму госцю!». Але Камандор хістае галавой: той, хто пакаштаваў нябесных страў, да зямной ежы ўжо не дакранецца.

Але рэжысёр-вядоўца ўжо паведаміў, што ўсё га­това, заслона торгнулася, і дырыгент вымушаны быў весці спектакль далей. Непрацяглы адпачынак на фрагментах са сцэнічным аркестрам ужо не дапамагаў яму. А потым напружанне мелася нарастаць і хвілінаў дзесяць дырыгент не меў права шкадаваць сябе. Трэба быць самому з мармуру ці бронзы, каб зусім нічога не адчуваць на сцэне з Камандорам, каб зусім не патраціцца, нават калі ашчаджаеш эмоцыі. Гэтая музыка прыйдзе і сама іх адбярэ.

Дон Джавані пытаецца ў Камандора: навошта ён прыйшоў, чаго ён хоча. Той адказвае: я маю мала часу і таму запрашаю цябе на сваю вячэру. Лепарэла моліць гаспадара, каб той не прымаў такога запрашэння.

Ён ужо дакладна ведаў: здарылася тое, чаго варта было засцерагацца, і Сяргеіч меў рацыю. Калі з бацькам гэта сталася ў першы раз, ён пратрываў да прыезду хуткай дзве гадзіны. Што ж, датрывае і сын гэтыя апошнія хвіліны спектакля. Грынкевіч глушыў свой натуральны страх, прымушаў сябе думаць, што гэта неістотна. І нават калі ён дырыгаваў кульмінацыйнай сцэнай усёй оперы — сцэнай з Камандорам, ён ужо проста аддаўся Ананкэ, дазволіў ёй кіраваць сабою. Страх адступіў, было толькі ўпартае памкненне прайсці гэты шлях да канца і выпіць келіх да дна. Ананкэ мусіла дазволіць яму гэта.

Камандор просіць дона Джавані падаць яму руку. Той падае і адразу ўскрыквае: далонь Каменнага Госця халодная, як труна.

Самым жахлівым было тое, што пад канец гэ­тай сцэны Грынкевіча перасталі слухацца рукі.

Левая дык зусім знямела, і ён нават не змог гартаць ёй старонкі партытуры. Гэта запрыкмецілі і аркестранты. Яны заўважылі і ненатуральныя грымасы на яго твары, і нежывую бледнасць аблічча. Усё адно што дырыгаваць аркестрам на «Тытаніку», які ідзе на дно, падумалася яму. Ну што ж, калі нават цяпер ён здольны так спецыфічна жартаваць, дык усё яшчэ няблага.

Камандор патрабуе, каб дон Джавані пакаяўся. Той адказвае: «Не».

Сцэна з Камандорам скончылася, і невядома чаму далі заслону, хоць сэкстэт меўся ісці адразу, без спыненняў. Відаць, Сяргеіч сказаў пра ўсё рэжысёру-вядоўцы, і тая вырашыла абрэзаць сэкстэт. Але Грынкевіч даў знак — ён будзе працягваць. У тым сэкстэце ўся квінтэсенцыя спектакля, нельга перакрэсліваць задуму. Шэсць хвілінаў музыкі нічога не вырашаюць.

Тады статуя кажа свавольніку: «Твой час прыйшоў!» — і з гэтымі словамі сыходзіць.

Публіка ў зале ўжо пляскала, думаючы, што спектакль скончыўся, калі заслона зноў разышлася. Сэкстэт быў крыху скамечаны, бо ўсе ўжо ведалі, што адбываецца з дырыгентам. Салісты вельмі перапужаліся, і тым не менш гэтыя шэсць хвілінаў музыкі прагучалі прыстойна. І галоўнае — была пастаўленая рэжысёрская кропка, якую так старанна прыдумляла Анна.

Грынкевіч ішоў з яміны, інстынктыўна хапаючыся рукой за сэрца, як быццам ад гэтага боль мог зменшыцца. За дзвярыма яго сустрэў Сяргеіч, ён сказаў, што хуткая ўжо едзе і што ён адправіў людзей сустрэць медыкаў, каб тыя доўга не шукалі дарогу на сцэну.

— Зараз нікуды не хадзіце, вось тут сядзьце, — сказаў лекар, паказваючы Грынкевічу на крэсла ў калідоры.

— Яшчэ на паклон. — адказаў той.

— Ды вы што, зваряцелі?!

— Пару хвілінаў нічога не зменяць, — адказаў Грынкевіч аслаблым голасам і пайшоў за кулісы.

Дон Джавані адчувае, як яму робіцца цяжка дыхаць. Ён чуе галасы дэманаў, што прыйшлі па яго з апраметнай. Пекла ўжо раскрылася перад ім.

Яго з'яўленне ля выхада на сцэну выклікала пярэпалах, — напэўна, выглядаў ён сапраўды нядужа. На паклон яшчэ не выйшлі ўсе салісты, а дырыгенту ж трэба акунацца ў апладысменты апошнім — такія правілы. За ім следам прыбег Сяргеіч, зноў спрабуючы штосьці давесці. Дырыгент толькі прытуліўся спінай да сцяны, каб не асесці проста зараз. Нябачная дзіда зноў працяла яму грудзі, як быццам хацела навечна прыкуць яго да скалы пакутаў — пакараць за свавольства. Боль зрабіўся невыносным і, здавалася, разліўся па ўсім целе. Вось на паклон пайшлі мастак, хармайстар. Вось выйшла Анна ў чорнай сукенцы з аголенымі плячыма і нізкай перлінаў на шыі. Яна не заўважыла Грынкевіча, — напэўна, яна нават і не ведала, што здарылася. Нарэшце прыйшла і ягоная чарга. Тамара рушыла за кулісы, каб падаць яму руку і вывесці на сцэну.

Чые галасы ён чуе? Дэманаў з апраметнай ці архангелаў, якія вяшчаюць яму гнеў Божы? Тут і тыя, і іншыя — зляцеліся, усё спадзяюцца перахапіць яго душу. З целам ужо ўсё зразумела, а вось душа... Скажы ён зараз «так» — і душа паляціць у чысцец. Але што яму там? Гэта параза, гэта катастрофа. Гэта пафасны баналізм, супраць якога ён паўставаў усё сваё жыццё. І ён выгуквае самае апошняе сваё «не».

Ён схаваў ад публікі боль, схіляючыся ў паклоне. Гэта быў самы востры ўдар нябачнага клінка. Затым у вачах пачало цямнець, але ён усё яшчэ трымаўся і нават спрабаваў усміхацца. Вынеслі кветкі. Трэба было яшчэ выйсці на авансцэну ўсім адразу, узяўшыся за рукі. Яго левую далонь трымала Анна. І ён ужо зусім не адчуваў уласнай рукі.

Нарэшце пайшла заслона, і на сцэне раптам зрабілася цёмна, быццам у тэатры выбіла ўсю электрычнасць. Асядаючы на падлогу, ён толькі паспеў убачыць твар Анны, якая схілілася над ім. Яна нешта выгукнула, яна клікала яго, прасіла пра нешта. А ён злавіў такі знаёмы гаркаваты вод ар парфумы і заплюшчыў вочы. Вод ар яе парфумы, водар дажджу. І не трэба яму, каб за адну толькі хвіліну пранеслася ў памяці ўсё жыццё. Хопіць успаміну пра тую ноч, у якую здарылася навальніца. А цяпер усё, заслона! Ананкэ ўзяла з яго дорага, але яно таго каштавала.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

О психологии, саморазвитии и личностном росте

Саморазвитие

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги