Esperanto: Ĉu eŭropa aŭ azia lingvo?

La kerna nivelo

Funde, kerne, Esperanto estas izola lingvo. Ĝi perfekte konformas al la struktura kriterio pli supre difinita: nevariado de la morfemoj.

Tiun izolan karakteron de Esperanto konfirmas la granda nombro da fundamentaj trajtoj, kiujn ĝi posedas komune kun la ĉina:

1. La «afiksoj» fakte estas «plenrajtaj» vortoj. Tiurilate Esperanto estas pli izola ol la ĉina. En ĉi-lasta lingvo multaj afiksoj alprenas novan signifon, kiam ili estas uzataj memstare. Ekzemple, la sufikso jiā, kiu signifas la fakulon aŭ la ‹isto›n:

shēngwùxué = biologio → shēngwùxuéjia = biologiisto;

kèxué = scienco → kèxuéjiā = sciencisto;

zhèngzhì = politiko → zhèngzhìjiā politikisto,

signifas ‹familio›, ‹hejmo› kiam uzata sola. Multaj afiksoj tute ne povas esti uzataj memstare, kiel ekzemple la prefikso nü-, kiu signas la homajn inojn (‹virino› estas nüren, el nü- = ‹ino›, kaj ren = ‹hom’›), aŭ la sufikso -huà en lādinghuà = latinigo, el lāding = latina.

2. La rilato inter posed-adjektivoj kaj personaj pronomoj havas ekzaktan ekvivalenton en la ĉina:

wo = mi, wode = mie,

ta = li, tade = lia.

Ĉi tio ne estas supraĵa detaleto aŭ okazo hazarda, sed konsekvenco de la karaktero fundamente izola de ambaŭ lingvoj. Nek la aglutinaj nek la fleksiaj lingvoj prezentas tiun trajton, ĉar ĝi ne konformus kun ilia spirito.

3. En Esperanto, kiel en la ĉina, la verbo ne havas konjugacion. La verbaj finaĵoj de Esperanto ludas rolon analogan al tiu de la vorteroj, kiuj nuancas aŭ precizigas la sencon de la ĉinaj verboj.

4. La neado esprimiĝas similstrukture en ambaŭ lingvoj:

wo bu shi = mi ne estas

jian = vid’; kejian = videbla; bukejian = nevidebla

5. En Esperanto, la komplementoj estas enkondukataj grandparte per prepozicioj, kontraste kun la aglutinaj lingvoj, en kiuj prepozicie funkcias sufiksoj. En la ĉina estas ĝenerale same: la ekvivalentoj de ‹al›, ‹kun›, ‹per›, ‹por›, ‹anstataŭ› ktp uziĝas kiel en Esperanto. Tamen, por tempaj kaj lokaj komplementoj oni uzas en la ĉina postpozicion: ‹sur la tablo› estas zhuozi-shang, laŭvorte ‹tablo-supr(e)›, ofte tamen krome anoncatan de prepozicio: ‹sur la tablo› = zai zhuozi-shang, laŭvorte ‹je (ĉe) tablo-supr›.

6. Kiel jam dirite, vortkunmetado okazas simile en Esperanto kaj en la ĉina, kvankam ĝi estas treege multe pli uzata en ĉi-lasta. Jen ekzemploj de morfem-kunmetaj skemoj, kiuj prezentas perfektan paralelon inter la du lingvoj:

a) skemo neantaŭ…ebla → bukeyu…de

b) skemo sam…ano → tong…ren

Kun la fleksiaj lingvoj ne retroviĝas simila paraleleco. En la plimulto el tiuj lingvoj, multaj el la koncernaj vortoj entute mankas. Tiuj, kiuj ekzistas, ne estas formitaj regule, kiel oni tuj vidos el jena ekzemplo:

Tamen, inter Esperanto kaj la aliaj izolaj lingvoj ekzistas ankaŭ fundamenta malsamo: en Esperanto la indiko de la gramatika funkcio estas ĉiam deviga, en izolaj lingvoj neniam. Pro tiu diferenco, malgraŭ simileco struktura, la stilo, la ĝenerala fraz-disvolvo estas tre malsamaj en Esperanto kaj en la aliaj izolaj lingvoj.

En la ĉina,

wŏ = mi / wŏmen = ni

wŏde = mia / wŏmende = nia

formas tabelon de derivaĵoj eĉ pli regulan ol en Esperanto. Sed la almeto de la finaĵoj -de kaj -men ne estas deviga. «Mia libro» povas esti tradukata per wŏde shū (laŭvorte ‹mi-a libro›) kaj per wŏ shū (laŭvorte ‹mi- libro›). Kelkfoje, kiam la kunteksto estas nepre klara, eĉ la finaĵo -men ne almetiĝas al tamen plurala pronomo: wŏmende guó, ‹nia lando›, povas mallongiĝi al wŏ guó (‹mia lando› aŭ ‹nia lando›).

Ekzemple, la komenco de la Ĉarto de Unuiĝintaj Nacioj estas en la ĉina oficiala teksto: Wŏ liánhéguó rénmín (laŭvorte ‹Mi UN popol›), kun la signifo «Ni, popoloj de Unuiĝintaj Nacioj».

Pro tiu ebleco ne esprimi la gramatikan rolon, la izolaj lingvoj ne devige distingas inter pasiva kaj aktiva, transitiva kaj netransitiva formoj. Ni plu ĉerpu ekzemplojn el la ĉina:

(méi estas «amalgamo» indikanta samtempe neadon kaj pasintan tempon)

Kiam temas pri vino, ne ekzistas risko konfuziĝi, sed multokaze nur la kunteksto ebligas scii, kion frazo signifas. La esprimo zhè yú bù néng chī le povas signifi «tiu ĉi fiŝo ne plu povas esti manĝata», «oni ne plu povas manĝi ĉi tiun fiŝon», aŭ «tiu ĉi fiŝo ne plu povas manĝi».

Similaj dubsencecoj estas oftaj en ĉiuj lingvoj, kiuj ne klare signas la gramatikan funkcion, ekzemple en la angla, kiu ŝajnas evolui laŭ la direkto de la ĉina. Oni povas konstati, ke la nomon de organizo, kiu ludis gravan rolon en la historio de la internaciaj lingvoj, International Auxiliary Language Association (IALA), diversaj personoj komprenas malsame. Unuj komprenas ĝin kiel «Asocio por internacia helplingvo», aliaj[2] — kiel «Internacia Asocio por helpa lingvo». Interese, la homoj ĝenerale ne konscias pri la malsamaj manieroj kompreni tian dusencan esprimon: la unua interpreto ŝajne havas egan forton, specon de evidenteco, kiu malhelpas konsideri la ceterajn eblecojn, kaj eĉ imagi, ke ili ekzistas.

Ĝenerale, la izolaj lingvoj aliaj ol Esperanto indikas la tempon nur, se la kunteksto ne ebligas scii, pri kiam temas. Ekzemple en la ĉina, oni distingas, en ordinara interparolo,

tā lái ma?

li ven ĉu?

(kiu signifas «ĉu li venas?» aŭ «ĉu li venos?») disde

tā láile ma?

li venis ĉu?

(kiu signifas «ĉu li venis?»).

Sed se estas neniu dubo pri tio, kiam la priparolataj afero, okazis, okazas aŭ okazos, oni preterlasas ĉian tempo-indikon:

«Konfucio estis Lu-landano» (t.e. el la Lu-a Reĝlando).

Ni konsideru la verbojn en jena frazo:

Tiu teksto signifas: «Jen estis homo, kiu venis, kaj diris al li: „Mastro, kien ajn vi iros, mi volas sekvi vin“». La finaĵoj -is, -as, -os, -i de la esperantaj verboj komplete forestas el la ĉina teksto.

Fakte, la devo uzi verbfinaĵojn ĉe senpersonaj formoj, en Esperanto, pensigas pri la japana, kiun oni ĝenerale klasas en la aglutinajn lingvojn.

Per kelkaj trajtoj, Esperanto similas la aglutinajn lingvojn. Ĉar la kriterio distinganta ĉi-lastajn — formŝanĝo de afiksoj aŭ de gramatikaj morfemoj — ne aplikiĝas al ĝi, ĝi ne estas fundamente aglutina lingvo. Tamen, la klareco, kun kiu la gramatika strukturo de frazo videblas, estas trajto, kiu proksimigas Esperanton al la aglutinaj lingvoj kaj malproksimigas ĝin de la izolaj.

En la Japana frazo

Watasi-wa isya-o denwa-de yobimas,

(Mi vokas kuraciston telefone),

la tuta gramatika «skeleto» de la frazo aperas okulfrape (-wa indikas la subjekton, -o la objekton, -de la ilon, -imas verbon estantecan).

Per pli supraj trajtoj, Esperanto estas hindeŭropa. Sed ankaŭ unu baza, kerna karakterizo estas komuna al ĝi kaj al multaj lingvoj el la hindeŭropa familio: la devo akordigi la adjektivojn kaj kelkajn pronomojn, ĉe pluralo kaj akuzativo, al la vortoj, al kiuj ili rilatas. Tamen, pro la kompleta reguleco de la sistemo, estus neprave konsideri la pluralan kaj akuzativan finaĵojn fleksioj, kaj klasi Esperanton inter la fleksiajn lingvojn. Tiu rimarko des pli validas, ĉar la koncernaj gramatikaj morfemoj — j, n — nur aldoniĝas al la vorto, neniam anstataŭante alian finaĵon, nek kaŭzante modifon de la radiko.[3] Kvankam Esperanto havas multegon komunan kun la hindeŭropaj lingvoj, ĝi do estas baze, strukture, nefleksia.

Fakte, la apartan karakteron de Esperanto difinas la kombino de du principoj:

• kompleta memstareco kaj nevarieco de la vorteroj (ĉeftrajto de la izolaj lingvoj);

• tuj perceptebla gramatika analizo (al kiu plej proksimiĝas la aglutinaj lingvoj).

En la esprimoj «mia sonĝo» / «mi sonĝas» / «miasonĝe» la gramatika rolo de la koncepto ‹sonĝ› estas eksplicite indikita, dum en la anglaj aŭ francaj frazoj, la funkcio de la vortoj dream kaj rève estas sciebla nur el la kunteksto (“I dream”, «je rève» = ‹mi sonĝas›; “my dream”, «mon rève» = ‹mia sonĝo›).

Nur tre malofte esperanta frazo havas elementojn, kies rolo ne tuj analtzeblas. Unu el la maloftaj strukturoj, kiuj ebligas dubsencecon, estas la kunmetita vorto: sonĉasisto povas signifi ‹ĉasisto de sonoj› kaj ‹ĉasisto per sonoj›. Simila dubsenceco retroviĝas ankaŭ en la aglutinaj lingvoj, la plej klaraj gramatike.

La meza nivelo

Ĉe la meza nivelo, Esperanto estas nekontesteble slava. Esperanto prezentas multajn slavajn karakterizaĵojn:

1. en la vortordo kaj la stilo (la kutima vortordo de esperantlingva teksto tre similas al la slava):

Eo: mi lin vidis / mi vidis lin

Ru: я его увидел / я увидел его

Eo: kiel vi fartas? kion li legas?

Ru: как вы поживаете? что он читает?

(en okcidentaj lingvoj la pronomo ĝenerale staras post la verbo en tia frazo);

2. en la sintakso:

a) rilatoj inter tempoj propoziciaj

Eo: mi pensis, ke pluvas

Ru: я думал, что дождь идёт

b) deviga refleksivo

Eo: ŝi amas sian edzon

Ru: она любит своего мужа

Eo: ŝi amas ŝian edzon

Ru: она любит её мужа

c) gramatikmorfema distingo inter epiteta kaj predikativa komplementoj

Eo : la kuracisto trovis la sanan infanon

Ru: врач нашёл здорового ребёнка

Eo: la kuracisto trovis la infanon sana

Ru: врач нашёл ребёнка здоровым

ĉ) uzo de adverba fermo ĉe infinitiva aŭ propozicia subjekto

Eo: laboro estas necesa / labori estas necese

Ru: работа нужна / работать нужно

d) infinitivo kiel senprepozicia komplemento de substantivo

Eo: la deziro venki

Ru: желание победить

e) malsimetrio aŭ limigoj en la uzo de prepozicio sekvata de infinitivo

Eo: antaŭ ol foriri,

sed ne post ol foriri,

anstataŭigata de foririnte

aŭ post foriro

Ru: прежде чем уйти

sed ne «после чем уйти»

anstataŭigata de «ушедши»

aŭ «после ухода»

Eo : (li rendevuis kun la spiono)

por transdoni ŝtatsekretojn,

sed ne (li estis arestita)

pro transdoni ŝtatsekretojn

Ru: «чтоб передать»,

sed ne «из-за передать»

3. en diversaj neokcidentaj nuanc-opozicioj (aspektoj)

konstruata domo / konstruita domo

flugis / ekflugis / flugadis

4. en multaj parolturnoj

siatempe / se konsideri / po du glasoj / elpaŝi kun iu propono ktp.

5. en la senco de multaj radikoj, eĉ se ĉerpitaj el latinidaj lingvoj

facila vento

okazo =

a) evento, travivaĵo

(angle event, france événement)

b) difinita aparta cirkonstanco, kazo

(angle case, france cas)

c) favora, helpa cirkonstanco

(angle opportunity, france occasion)

Tiuj estas ekzakte la tri signifoj de la rusa «случай».

6. en la formo de la pruntaĵoj

mateno estis prenita el la franca laŭ la slava maniero asimili: martena forno — france: four Martin — en la rusa estas мартеновская печь aŭ eĉ simple мартен; la nomo de la komponisto Chopin pole skribiĝas Szopen (se la asimilado estus pure latintipa, oni havus *matino, *Martino).

Simile, nur slava influo klarigas, ke apud la italaj formoj studente kaj stato, kaj la germanaj Student (pron. /ŝtudent/) kaj Staat (pron. /ŝta:t/), en Esperanto oni diras «studento» kaj «ŝtato». La Internacia Lingvo akiris tiujn formojn tra la rusa, kiu ricevis ilin de la latina, jen tra latinida lingvo (ruse студент) jen tra la germana (ruse штат).

7. en la skribmaniero

Ĉapelitaj konsonantoj retroviĝas en la ĉeĥa, slovaka, kroata kaj slovena;

la konstanta prononco de c, eĉ antaŭ a, o kaj u retroviĝas en neniu okcident-eŭropa lingvo, sed en ĉiuj slavaj lingvoj skribataj latinlitere;

la tradicia maniero skribi mallongigojn en Esperanto, ofte kun streketo neniam uzata okcidente, sekvas la rusan modelon

d-ro ruse д-р (доктор)

s-ino ruse г-жа (госпожа)

sed prof. ruse проф. (профессор).

Pluraj trajtoj — sed ne ĉiuj — ĉi tie menciitaj estas komunaj al la slavaj lingvoj kaj al la klasikaj greka kaj latina.

La supraĵa nivelo

Per la origino de la radikoj, Esperanto estas ĉefe latinida kaj ĝermana, kun pli ampleksa latinida (ĉefe franca) karaktero. En la ĝermana parto, oni konstatas precipecon de la germana: ekzemple, la vortkomencaj duopoj ŝp, ŝp, ŝm renkontiĝas nur en la germana kaj jida.

Kiom koncernas la sonsistemon, Esperanto tre proksimas al la latinidaj lingvoj, ĉefe al la itala, kun tamen kelkaj orlent-eŭropaj trajtoj. Slaveca estas la kompleta serio de la gingivaj konsonantoj ĉ, ĝ, ĝ, ĵ kaj eble ankaŭ la ofteco de la grupoj oj kaj aj, kvankam ĉi tie verŝajne kuninfluis ankaŭ la jida kaj la tradicia prononco de la malnovgreka. La akcento sekvas la polan modelon.

Estus interese detale esplori, ĉu ekzistas jena leĝo:

Verdire, la vorto «leĝo» estas tro forta. Sendube estus pli ĝuste diri, ke, kiam la ĵus indikitaj kondiĉoj ne estas plenumitaj, aperas streĉiĝoj en la lingvo. Ni jam citis la ekzemplon pri sen + infinitivo. Oni povus trovi aliajn. La nunaj jarcento kaj jarmilo, ekzemple, sekvas la ĝermanan modelon, ne la slavan kaj latinan, sed tiujn formojn dum longa tempo konkurencis centjaro kaj miljaro.

Alia ekzemplo pri streĉiĝo estas la pasivaj participoj. Ĉu oni diru: «la kontrakto estis subsktibita je la 10ª» aŭ «estis subsktibata»?

La plej logika formo probable estus la germana/nederlanda: iĝis subskribita (je kelkaj sekundoj antaŭ la deka, la kontrakto estas subskribata; je kelkaj sekundoj post la deka ĝi certe estas subskribita; je la sekundero, kiam la lasta plumo forlasas la paperon, ĝi transiras de la stato ‹subskribata› al la stato ‹subskribita›; tiumomente ĝi do iĝas subskribita. Se oni parolas pri tio poste, oni devus logike diri: je la deka ĝi iĝis subskribita). Sed la lingvokutimoj de slav-, latinid- kaj anglalingvanoj verŝajne estas tro fortaj por akcepti tian formon.

Ŝajnas, ke la ita-formo estas nun venkanta, kvankam nur vekinte intensan kontraŭstaron. En la uzo de la unuaj esperantistoj, kiuj plejparte loĝis en orienta Eŭropo, la ita-formo perfekte egalis la slavan pasintecan pasivan participon de la ‹nedaŭra aspekto› (subskribita = ruse: подписанный) kaj la ata-formo la estantecan pasivan participon de la ‹daŭra aspekto› (subskribata = ruse: подписываемый). Tiusisteme, finaĵoj ne estas nur tempaj, ili kondensas la konceptojn pri tempo kaj pri ‹aspekto›: -ata akcentas, ke la ago disvolviĝas en daŭro, sen konsideri eventualan difinitan finpunkton, dum -ita substrekas, ke ĝi atingis difinitan plenumitecon.

Kio ŝajnas evidenta al slavoj estas nekomprenebla por ĝermano. Kiel la esperanta «li iris», la germana er ging, ekzemple, tradukas egale la rusan «он шёл», la francan il allait, le hispanan andaba (la ago estas rigardata kiel ripetiĝanta aŭ daŭranta) — kaj la rusan «он пошёл», la francan il alla, la hispanan anduvo (temas pri preciza, unufoja, difinita ago). Rezulte, la esperantistoj ĝermanlingvaj ne perceptas en la esprimo «estis subskribata» la senton pri etendiĝo en la tempo, en la daŭro, kiu en ĝi evidentas al la slavoj.

Koncerne la latinidlingvanojn, tiu nuanco estas al ili malpli fremda ol al la ĝermanoj, ĉar ĝi ekzistas en ilia konjugacio; sed en iliaj lingvoj ĝi neniam aplikiĝas al la participoj, tiel ke estas al ili malfacile simple sekvi la sistemon naturan por la slavoj. Konsekvence, la pasivaj participoj nun prezentas per si punkton de streĉiĝo en la lingvo, kaj la lingvouzo ne estas tre kohera (oni ofte trovas ĉe okcidentanoj ita-participon rilatan al situacioj, en kiuj la ago klare ripetiĝas).

Ni nun vidu kelkajn ekzemplojn.

• En la sonsistemo, uzo de kv kie latinidaj lingvoj havas kw aŭ k (tiu trajto retroviĝas ne en ĉiuj ĝermanaj lingvoj sed en la plimulto).

• Distingo inter ŝia kaj lia (kontraste kun la latinidaj lingvoj: franca son livre, hispana su libro, povas signifi kaj ‹lia› kaj ‹ŝia libro›).

• Kutimo loki la epiteton antaŭ la vorton, kiun ĝi determinas. En latinida lingvo, oni ne dirus «terura, por mi neelportebla situacio»; la adjektivoj starus post la substantivo. Estas interese noti, ke en la uzado de Zamenhof la epiteta adjektivo ĝenerale sekvas la polan modelon, kaj ne la rusan; Zamenhof volonte diras lingvo internacia (pole: język międzynarodowy), dum la rusa uzo postulus internacia lingvo (ruse: международный язык).

• En la sonsistemo, la senvoĉaj konsonantoj estas senaspiraciaj: p, t kaj k prononciĝas kiel en la pola kaj en la itala, ne kiel en la angla, germana kaj skandinavaj lingvoj.

• La prefikso mal- uzata por formi kontraŭsignifaĵojn estis probable elektita prefere ol la latinaj in- kaj dis- aŭ ol la ĝermanan un- (on-), ĉar dum ĝi ebligas formi multajn derivaĵojn en la latintdaj lingvoj pro la signifo ‹malbono›, ĝi ankaŭ uziĝas prefikse en la slavaj kun la ideo ‹eta› aŭ ‹malmulte›:

FRANCE

malheureux = malfeliĉa

maladroit = mallerta

malpropre = malpura

malgracieux = malafabla

RUSE

маленький = malgranda

мало = malmulte

малодушие = malkuraĝo

малосильный = malforte

Ni parenteze notu, ke ankaŭ la uzo de la prefikso ne- estas slavdevena :

• Nea formo de la verbo: la strukturo alprenita en Esperanto (ne + verbo) sekvas la modelon de ĉiuj slavaj lingvoj kaj de ĉiuj latinidaj escepte de la franca. Ĝi retroviĝas en neniu ĝermana.