Małżeństwo na lodzie

VI. JAK MOŻNA POMÓC TWOIM DZIECIOM?

Będziesz zdumiona zmianami na lepsze, zachodzącymi w Twoich dzieciach, gdy tylko Ty zaczniesz czuć się lepiej. W mojej praktyce doradczej, widziałam wiele dzieci. Jak najszybciej staram się spotkać z ich rodzicami, szczególnie z matką. Stwierdziłam, że mogę bardziej pomóc dziecku pracując z matką, niż bezpośrednio z dzieckiem. Dzieci reagują niemal natychmiast na zmianę atmosfery w domu. Gdy staniesz się bardziej opanowana i nie tak nieobliczalna, one także takie będą. Gdy zobaczą, że uśmiechasz się i usłyszą Twój śmiech – także będą się śmiały. Och, ale od czego zacząć?

Zacznij od skonfrontowania się z rzeczywistością. Zacznij pracę z dziećmi od tego, od czego zaczęłaś pracę nad sobą. Twoje dzieci zaprzeczają, tak jak Ty zaprzeczałaś. Jeżeli Twoja rodzina ma wyzdrowieć, musi się to zacząć od prawdy. Używaj słów, które na Ciebie działają. Gdy będziesz gotowa, te słowa przyjdą same. Spytałam Betsey, co powiedziała dzieciom. Były wtedy bardzo małe i trzeba było powiedzieć wszystko w taki sposób, który byłby dla nich zrozumiały. Jej dzieci zawsze zadawały jej pytania w rodzaju: „Dlaczego Tata to robi? Dlaczego Tata tak śmiesznie się zachowuje? Czy Tata nas nie kocha?” Wolała odpowiadać tak, żeby je zbyć. Dzieci nauczyły się, że zadawanie tych pytań wyprowadza matkę z równowagi i to powodowało dodatkowy zamęt w ich głowie. W końcu Betsey była gotowa. Usiadła z nimi i po prostu powiedziała: „Nie byłam w porządku w stosunku do was. Ukrywałam coś przed wami, ale już więcej nie będę. Wiecie, że czasami Tata zachowuje się jak ktoś inny. I to was niepokoi. Mnie także to niepokoi. Tata jest alkoholikiem. Jest uczulony na alkohol. Gdy wypije, zachowuje się w taki śmieszny sposób, którego nie może zmienić”. To był początek. Potem odpowiadała na wszystkie ich pytania szczerze i uczciwie. Starszym zaproponowała książki, które pomogłyby im w zrozumieniu choroby i zawarła z nimi wszystkimi umowę.

Umowa dotyczyła tego, że nie będą już dłużej ukrywać przed sobą nawzajem tego, co czują. Jeżeli ktoś zacznie się niepokoić, że tata przyjdzie do domu pijany, może o tym powiedzieć. Choroba ich ojca stała się tematem otwartym. Nie lubili jej i to było w porządku. Nie musieli czuć się winni z powodu tego, że nienawidzą ojca, gdy jest pijany. Wiedzieli teraz, że obiektem nienawiści nie jest ojciec. Nienawidzili alkoholu, który spowodował, że ich ojciec zachowuje się w taki sposób. Zdjęto z nich ogromny ciężar winy.

Dzieci martwią się. Pozwól, żeby podzieliły się swoimi zmartwieniami. Dzięki temu zmartwienia staną się łatwiejsze do zniesienia. Akceptuj ich uczucia. „Rozumiem, że boisz się z powodu tego, że ojciec może mieć wypadek. Ja także się tego boję. Ale nic na to nie możemy poradzić, więc chodź, zobaczymy czy możemy myśleć o czymś innym, co sprawi, że będziemy czuli się lepiej”.

Dzieci boją się. Jeżeli mogą podzielić się swymi obawami, to Ty możesz je rozproszyć. „Nic złego Ci się nie stanie dopóki ja tu jestem. Daję Ci na to moje słowo”. Albo: „Ja także bałam się zabierać głos w klasie, gdy byłam w Twoim wieku”.

Zasadą jest akceptowanie prawa dzieci do czucia tego, co czują. Mówienie: „Nie powinieneś czuć się winny” do dziecka, które jest przekonane, że ojciec pije z jego winy, nie rozwiąże problemu. Lepiej wraz z nim przyjrzyj się tym uczuciom.

Matka Singer zadzwoniła na policję, żeby zabrano męża na oddział zamknięty do miejscowego szpitala. Na skutek nadużywania alkoholu postradał on zmysły. Życie w domu przez tydzień poprzedzający jego zamknięcie było nie do zniesienia. Singer czuła się odpowiedzialna za to, że ojciec trafił na oddział zamknięty. Nie chciała, żeby był z nimi. Marzyła o tym, żeby odszedł. Śniło jej się wtedy, że był w szpitalu. Singer i jej matka dobrze się rozumieją. Nauczyły się wzajemnej szczerości. Powiedziała więc matce: „To moja wina. To ja sprawiłam, że to się stało. Chciałam, żeby poszedł do szpitala. Ja to zrobiłam”.

Czuła się odpowiedzialna za to, co się stało. Czuła się strasznie winna. Ponieważ zdobyła się na powiedzenie o tym matce, matka mogła rozproszyć jej wątpliwości. Powiedziała Singer, że to nie jej wina, że ona też chciała, żeby ojciec trafił do szpitala. Singer nie była już sama ze swoimi uczuciami. Nie było powodu do winienia się za nie. Płakały razem i wszystko minęło. Gdyby nie potrafiły porozmawiać na ten temat, dziecko nadal czułoby się winne z powodu czegoś, na co nie miało żadnego wpływu. Odszukaj w swoim otoczeniu grupę Al-Anon. Zachęć dzieci do pójścia na jej spotkanie. Rozmowa z innymi dziećmi, które mają te same problemy może być bardzo pomocna. Jest to także szansa na nawiązanie kontaktów z innymi dziećmi, które mają podobne problemy. Twoje dzieci mogą się z nimi zaprzyjaźnić, nie czując zakłopotania. Dowiedzą się więcej o chorobie i o tym, jak oderwać się od niej, wciąż kochając ojca-alkoholika. Jeżeli nie będą gotowe do tego, gdy pierwszy raz wspomnisz o Al-Anon, nie zniechęcaj się. Może dojdą tam okrężną drogą. Przynieś im wydawnictwa Al-Anonu. Pokaż im tę książkę. To takie pomocne móc zidentyfikować się z tym, co słyszysz lub czytasz. Ulga, którą widzę na twarzy dziecka mówiącego: „Tak, ja też tak czuję”, rozgrzewa serce.

Zrozumienie rzeczywistości, w jakiej żyją dzieci jest pierwszym krokiem w kierunku wydobycia ich z niej. Poczują się lepiej, gdy nie będą samotne w dźwiganiu swojego brzemienia. Teraz jest ono wspólne, ale w końcu można będzie je zrzucić.

Niepewność jest jak dotąd normą. Trzeba to zmienić. Zwyciężyć musi konsekwencja. Może to nastąpić całkiem prozaicznie. Obiad w naszym domu powinien być o stałej porze. Ustalcie godzinę i trzymajcie się jej. Lekcje też powinny być odrabiane o stałej porze. Ustalcie godzinę i trzymajcie się jej. Kłaść się spać też powinniście o określonej porze. Ustalcie ją i trzymajcie się jej. Początkowo będziesz się wahać, ale bardziej skoncentruj się na tym, czy ten rozkład jest realny niż na naruszaniu go.

Dzieci powinny mieć w domu obowiązki. Wszyscy członkowie rodziny dzielą się obowiązkami i pracą. Nakrywanie do stołu i wyrzucanie śmieci to proste prace, ale dają one poczucie przydatności i przynależności.

Zachowania te pomogą Twoim dzieciom poczuć się bezpieczniej. Będą one znały wymiary swego świata i będą wiedziały, że jest ktoś, kto zadba o ten świat. Kogoś to obchodzi!

Jest jeszcze inna ważna sprawa. To niemożliwe, żebyś dzieciom dała za dużo miłości. Mów im, jak bardzo je kochasz. Przytulaj je, głaszcz, sadzaj na kolanach. To nie będzie tłamsić ich ani psuć. Natomiast nadmierna pobłażliwość nie jest oznaką miłości. Pozwalanie im na niezasłużone przywileje, które mają być rekompensatą za alkohol, także nie jest oznaką miłości. Kupowanie rzeczy, których nie potrzebują, tylko dlatego, że brak im satysfakcji emocjonalnych, także nie jest wskaźnikiem miłości. To wszystko zaspokaja Twoje potrzeby, a nie potrzeby Twoich dzieci. Największym prezentem, jaki każdy rodzic może dać swojemu dziecku jest bezwarunkowa miłość. Kocham Cię, ponieważ jesteś. Nie musisz płacić za nią, ani nie ryzykujesz jej utraty. Fakt, że kocham Cię bezwarunkowo nie oznacza, że pochwalam wszystko, co robisz. Czasami Twoje zachowanie mnie denerwuje. Czasami muszę Cię ukarać. Czasami Twoje zachowanie bardzo mnie złości. Ponieważ Cię kocham, mogę nie lubić tego co robisz, ale zawsze Cię kocham.

Może trudno Ci być kochającym rodzicem właśnie teraz. Gdy czujesz się zirytowana i nieszczęśliwa, trudno okazywać ciepło i zrozumienie. Bądź z dziećmi szczera: „Cieszę się, że przyszedłeś, ale jestem teraz bardzo zdenerwowana. Może lepiej zostaw mnie na chwilę samą”. Wiedzą wtedy, że jeśli stracisz panowanie nad sobą, nie muszą tego brać do siebie. Poza tym, powiedzenie tego ułatwi sytuację także Tobie.

Traktuj swoje dzieci z szacunkiem. Jeżeli drzwi są zamknięte, pukaj zanim wejdziesz. Ich osobiste papiery nie są dla Ciebie. Dzieci poznają, że otwierałaś ich szufladę. Zaufanie do Ciebie jest im potrzebne. Słuchaj tego, co mówią, gdy nie zgadzają się z Tobą. Nie musisz zmieniać swoich zamiarów, ale to, że słuchasz sprawi, że poczują się ważne.

Postaraj się mówić to, co rzeczywiście myślisz i myśleć o czym mówisz. Odpowiedzenie na prośbę dziecka „tak” lub „nie” wyłącznie dla świętego spokoju wzmacnia zachowania manipulujące. Dzieci uczą się takich zachowań od rodziców, a nie jest to coś, co warto podtrzymywać. Jeżeli nie podajesz powodów swojej decyzji, to decyzja ta może nie zostać zaakceptowana przez dziecko. Jeżeli często zmieniasz swoje decyzje – ponieważ mówisz szybciej niż myślisz – to Twoja decyzja także może nie zostać zaakceptowana przez dziecko. Albo będzie Cię ono zadręczać, aż dasz mu pożądaną przez nie odpowiedź, albo stanie się nieubłagane i złe. Musisz umieć powiedzieć: „Taka jest moja decyzja. Możesz się z moją argumentacją zgadzać albo nie, ale mimo to podtrzymuję swoją decyzję”. Wtedy dziecko ma wybór. Albo podporządkuje się, albo nie. Jeżeli nie, to poniesie konsekwencje swojego zachowania.

Ostatnio byłam na pokazie nowego filmu o rodzinnych aspektach alkoholizmu. Było tam wielu ludzi, a wśród nich trzynastoletni chłopiec z rodzicami. Znałam tego chłopca już od pewnego czasu. Wiedział on dokładnie jak dostać od rodziców to, czego chce. Kiedyś zmusił matkę do wstania o wpół do ósmej rano i przygotowania mu śniadania, które mógł spokojnie zrobić sobie sam. Zobaczyłam jak prosi matkę o pieniądze na ciastko. Słyszałam, że mu odmówiła. Po kwadransie zobaczyłam chłopca z ciastkiem. Podeszłam do niego i powiedziałam: „Wiedziałam, że dostaniesz to ciastko. Byłam ciekawa jak dużo czasu zajmie Ci załatwienie tego”. Uśmiechnął się i odszedł. Jest to drobny przykład, ale wskazuje on na fakt, że chociaż kontrolujesz dom, to inne siły w Twoim domu mają władzę nad Tobą. Gdy znów zaczniesz mieć wpływ na swoje małżeństwo, ważne stanie się także odzyskanie wpływu na dzieci. One wcale nie chcą zawsze stawiać na swoim. Dzieci wolą być dziećmi. Jeżeli nie pozwala im się być dziećmi, nie mogą cieszyć się nieodłączną od rozwoju walką.

Twoje „nie” jest im potrzebne w sytuacjach, w których chcą, żeby powiedziano „nie”, a nie mogą tego zrobić same. Czasami znajdują się pod silną presją i nie mogą wykręcić się od czegoś, czego nie chcą robić, chyba że powiedzą: „Naprawdę chcę iść, ale spytałem mamy i ona nie zgodziła się”. W czasie Święta Niepodległości Jerry prosił matkę, żeby pozwoliła mu przenocować u kolegi Petera. Matka odpowiedziała: „Wiem, dlaczego o to prosisz. Będziesz mógł zostać na dworze do późna i puszczać fajerwerki. Bardzo mnie to niepokoi i nie mogę Ci na to pozwolić”. Oczekiwała od syna ostrych słów. A on popatrzył na nią i powiedział, że okropnie jest żyć z matką, która wszystko wie. Wyglądało na to, że mu ulżyło. Obawiał się, że wpadnie w kłopoty wraz z Peterem i kolegami, ale nie mógł okazać, że jest mniej dzielny od nich. Matka odrzuciła jego prośbę. Gdyby nie ona, trudno byłoby mu wybrnąć z tej sytuacji. Powiedzenie temu dziecku: „Dobrze, Jerry. Pozwolę Ci tam pójść, bo wierzę Ci i wiem, że nie zrobisz nic niewłaściwego” – to prowokowanie losu. Można tak powiedzieć wówczas, gdy masz dobry kontakt z dzieckiem, a ono zaczyna być już dość samodzielne. Ale nie nadużywaj takich deklaracji. Nie pomagaj w uwikłaniu go w sytuację ponad siły, w sytuację niepewnego i zagubionego dziecka. Okazanie dziecku, że jest dla Ciebie kimś ważnym, pomoże mu w staniu się kimś ważnym dla siebie samego. Jest to jedyny sposób, aby zapobiec temu, czego się obawiasz. Nie jesteś w stanie powstrzymać dzieci ani przed braniem narkotyków, ani dokonywaniem gwałtów, ani chuligaństwem, ani w ogóle przed czymkolwiek, co zechcą robić. Możesz jedynie pomóc im tak siebie cenić, żeby możliwości te nie były dla nich atrakcyjne.

Zazwyczaj mam bardzo dobry kontakt z młodymi ludźmi. Mój syn był bardzo tym zaintrygowany. Nie mógł zrozumieć, dlaczego wszyscy lubią jego matkę, a szczególnie – dorastający chłopcy, którzy nie lubią nikogo i których wszyscy unikają. Postanowił zbadać tę sprawę. Powiedzieli mu: „Mamy do niej zaufanie. Jeżeli powie, że nikomu nie powtórzy tego, co jej powiedzieliśmy, to nie powtórzy. Jeżeli powie, że gdy jeszcze raz usłyszy o naszych kradzieżach w szkole, zawiadomi dyrekcję, to zawiadomi. Jeżeli może pomóc, to pomoże, ale jeżeli uważa, że jesteśmy nie w porządku, także to nam powie”. Wiedzą, że jeżeli wyciągną dłoń, zawsze natrafią na moją dłoń, tak samo jak wczoraj, tak samo jak jutro.

Omawiam tutaj po pierwsze – sposoby redukowania niepokoju, a po drugie – budowanie systemu „ja”. Masz klucze do obu tych spraw. Po pewnym czasie dzieci nie tylko będą lepiej myślały o sobie, będą także współbrzmiały z Tobą. Byłam przy tym, gdy Mary Jane powiedziała swojej matce: „Znam ten wyraz Twoich oczu. Zaczynasz martwić się, czy tata przyjdzie do domu pijany”. Matka podniosła ją i powiedziała: „Masz rację. Jeżeli Ty spróbujesz się nie martwić, to ja także nie będę się martwiła. Chodź, upieczemy ciastka”.

Wiele z Was bardzo martwi się o to, czy dzieci nie odziedziczą alkoholizmu. Naprawdę nie wiemy, czy mogą go odziedziczyć, czy też nie. Wiemy natomiast, że środowisko domowe może zarówno zachęcać jak i zniechęcać do nadużywania alkoholu. Nie chodzi tu o dyskusję o potwornościach alkoholizmu (choć trzeba o tym mówić) lecz o przekazywanie wyznawanych wartości. Jeżeli istnieje jakaś cecha dominująca u alkoholików, to jest nią unikanie odpowiedzialności. Możesz podjąć więc środki zaradcze. Możesz nauczyć dziecko brania odpowiedzialności za swoje zachowanie. Jeżeli Johny zbije szybę sąsiadce, to jego sprawą jest przyznanie się i znalezienie sposobu naprawienia szkody. Chronienie go w takiej sytuacji nie pomoże mu w rozwoju osobowości.

Bob i Tim zabarykadowali dla żartu boczne drzwi domu. Nie było żadnych szkód, ale zawiadomiono policję i straż pożarną. Chłopcy mogli skłamać i nie mieć kłopotów, ale przyznali się do wszystkiego. Byli przesłuchiwani przez kapitana policji. Matki poszły z nimi na przesłuchanie. Chciały, żeby chłopcy odczuli w pełni wstrząs związany ze skutkami swojego zachowania, ale żeby wiedzieli, że są kochani. Kochani, lecz nie nadmiernie ochraniani. W tym wypadku aktem miłości było pozwolenie chłopcom na przeżycie tej sytuacji. Dzięki temu przyjęli oni odpowiedzialność za własne zachowanie.

Napisałam opinię dla sądu, która ułatwiła wysłanie nastolatka do więzienia. W następnym roku rodzice tego samego chłopca poprosili mnie o napisanie drugiego raportu i tym razem byłam nastawiona na wydostanie chłopca z więzienia. Rodzice ci wiedzieli, że będą w porządku, i że nie zawsze wyciągnięcie dziecka z tarapatów jest dla niego najlepsze.

Jeżeli spełnisz swoje obowiązki, to dostaniesz kieszonkowe. Jeżeli nie, to nie. Proste, jasne. I dziecko jest za to odpowiedzialne. Jeżeli nabałaganisz, to sprzątaj albo przynajmniej pomóż.

Nawet negatywne doświadczenie może przynieść korzyść. Gdy Johnny powiedział sąsiadce, że zbił szybę, strasznie się zdziwiła. To, że przyznał się – w sytuacji, gdy nie sposób było wykryć sprawcę – zrobiło na niej takie wrażenie, że powiedziała mu: „Nic nie szkodzi”. Zdobył sobie przyjaciółkę.

Zachęcaj dzieci do mówienia o problemach po to, żeby znalazły sposób przeciwstawiania się im. Gdy powie się o trudnych sprawach, łatwiej będzie nad nimi zapanować. Rozwiązanie może być proste – właśnie takie, które nie przyszło na myśl.

Mówię tu o zasadach, które są ważne w każdej relacji rodzice-dziecko. Są one szczególnie ważne w domu alkoholika, ponieważ mamy tu do czynienia z poważnymi zaburzeniami w systemie „ja” u dzieci. Zaburzenia te są odwracalne. Jeżeli przekonują Cię inne twierdzenia zawarte w tej książce, uwierz i w to: w gruncie rzeczy Twoje dzieci mogą stać się lepszymi ludźmi dzięki temu, że żyją z alkoholikami. Co ja wygaduję? Tak, tak właściwie twierdzę. Słyszałam osoby, które wstawały na spotkaniach AA i mówiły: „Jestem wdzięczny za to, że jestem alkoholikiem”. Słyszałam kobiety, które na spotkaniach Al-Anonu mówiły: „Gdybym nie wyszła za alkoholika, byłabym w mniejszym stopniu człowiekiem, niż jestem dzisiaj”. Słyszałam na spotkaniach Al-Anon dzieci mówiące: „Nam się udało przeżyć” i miały one na myśli nie tylko dzieci alkoholików.

To bardzo ważne wypowiedzi i nie są one zjawiskiem Pollyanny, ani naiwną próbą poprawienia Ci samopoczucia. Są prawdziwe, ponieważ akceptacja choroby alkoholowej zmusza ludzi do zajęcia się sobą i swoim zdrowiem psychicznym. Gdyby nie ta choroba, mogliby nie skorzystać z możliwości rozwoju i samoświadomości. Mogliby nie uświadomić sobie, na czym polega i jak ważne jest właściwe rodzicielstwo. Nie jesteśmy przygotowani do bycia rodzicami, a jest to bardzo trudne zadanie, nawet w sprzyjających okolicznościach. Zbliżenie się do uchwycenia sprawy znaczenia alkoholizmu może uświadomić nam jak istotne jest to, aby dzieci nie wychowywały się same, nawet wtedy, gdy nie sprawiają żadnych kłopotów.

Inna sprawa, że w miarę rozwoju przybywa nam blizn. Stajemy się silniejsi dzięki trudnościom, które napotykaliśmy, z którymi zmierzyliśmy się i które pokonaliśmy. Nie stajemy się silniejsi wtedy, gdy życie przechodzi nam stosunkowo łatwo. Możemy nawet nie umieć doceniać tego co dobre, jeżeli nie doświadczaliśmy złego. Te dzieci, Twoje dzieci, po konfrontacji z rzeczywistością ich życia staną się silniejsze. Sprawy, które dla ich rówieśników stanowią problem, dla nich nie będą trudne. Widziałam dzieci, które były załamane, gdy jakiś kolega powiedział im: „Nie chcę się z tobą bawić”. Dziecko alkoholika, które pracuje nad sobą i swoim rozwojem, i nie jest uwikłane w uczucia odrzucenia przez ojca, nie może wziąć takiej uwagi poważnie. „Jeżeli to dziecko nie chce się ze mną bawić, znajdę sobie kogoś innego do zabawy albo będę bawił się sam”. Te małe zranienia towarzyszące dorastaniu hartują.

Jeżeli dzieci chodzą na spotkania Al-Anonu, to mogą tam rozmawiać o swoich uczuciach z innymi dziećmi, znajdującymi się w tej samej sytuacji. Mogą rozmawiać o nauczycielu, z którym mają kłopoty. Inne dzieci będą dzieliły się sposobami poradzenia sobie z nauczycielem, ale także w klimacie troski – będą zastanawiały się, czy problem dotyczy naprawdę nauczyciela.

Wierzę w mądrość dzieci. Wierzę w sens pytania ich o to, co myślą szczególnie w odniesieniu do obszarów, które wpływają na ich życie. Spytałam dzieci, o których wiedziałam, że przynajmniej jedno z ich rodziców jest alkoholikiem, co najlepszego mogłaby zrobić dla nich matka.

Dzieci te kroczą własną drogą powrotu do zdrowia. Potrafią skonfrontować się ze swoimi uczuciami. Dzięki temu łatwiej im uchwycić niektóre zjawiska. Zrobiłam po prostu listę tego, co mi powiedziały.

l. Mów dzieciom o tym, co się dzieje. Nie ukrywaj niczego, ponieważ to pogarsza sprawę.

2. Skieruj dzieci do Al-Anonu.

3. Nie doprowadzaj do tego, żeby nie wiedziały co się dzieje. Odpowiadaj na te pytania, które zadają, a nie tylko na te, na które Ty sama chcesz im odpowiedzieć.

4. Okazuj dzieciom nieco cierpliwości i zrozumienia. One cierpią, ale nie wiedzą dlaczego.

5. Nie udawaj Pana Boga, bądź Mamusią.

6. Nie zaczepiaj go, gdy jest pijany. Prowadzi to do utarczek, bo alkoholik zawsze szuka kogoś do kłótni. Jeżeli zaś jest brutalny, to będzie Tobą pomiatał.

7. Nie tłumacz się przed nami.

8. Nie okazuj dzieciom, jak bardzo jesteś przestraszona. To sprawia tylko, że czują się jeszcze bardziej przestraszone. Spróbuj się opanować.

9. Nie zmuszaj dzieci do konfrontowania się z alkoholikiem, gdy Ty nie chcesz tego robić. Gdy mój ojciec spadł ze schodów, matka poprosiła, żebym sprawdził, czy nic mu się nie stało. Powiedział wtedy do mnie: „Idź w cholerę”. Jeśli chciała wiedzieć, czy nic mu się nie stało, powinna była sama to sprawdzić.

10. Nie używaj nas jako argumentu. Nie mów: „Jeżeli nie przestaniesz pić dla mnie, zrób to dla dzieci”. Zostaw nas poza tą sprawą.

Dzieci mówią tak, jak jest. Nie są one tak wyrafinowane, żeby ukrywać prawdę za zasłoną miłych słówek. Dzięki Bogu za to! Możemy nauczyć się od nich tak wiele, a one mogą nauczyć się tak wiele od nas. Możesz nauczyć się kochać bez wiązania. Możesz nauczyć się cieszyć z rozwoju drugiej osoby, bez żadnych oczekiwań. Możesz doświadczać przygody życia razem z nim lub sama. I jeżeli Twój mąż przypadkiem powróci do zdrowia, może przyłączy się do Ciebie. Bo gdyby nie on, może przeoczyłabyś tę okazję uświadomienia sobie jak niezwykłą wartość ma zdrowa rodzina.