Мая Гродзеншчына

III. ГАСПАДАР

Ці былі вы калі-небудзь на Магілянскіх гарах? Не? Шкада!

Вядома, гэта не Каўказ. Аднак і тут снег растае на два, а то і на тры тыдні пазней, чым на палях. У ярах растуць высокія, па пояс, палын, дзікія буракі, свірэпа, шырокая, як асака, трава. У адным месцы, нібы ў сапраўдных гарах, нават прытаілася невялікае азярцо. Тут вы можаце спудзіць не адну лісу і пашкадуеце, што з вамі няма стрэльбы. А калі ўзыйдзеце на самую высокую вяршыню, вы здзівіцеся. Вы пачуеце, як шуршыць у хмарах вецер. Унізе перад вамі адкрываецца вялікая, перасечаная рэчкаю Свіслач, балоцістая раўніна. За ёю — асфальтаванае шасэ Гродна — Берастовіца. Далей — вёскі, вёскі, як кінуць вокам, аж да самага гарызонта, дзе выразна відаць, як дымяць каміны Ваўкавыскага цэментавага завода «Перамога». А гэта ж да яго адсюль па прамой добрых сорак кіламетраў! Налева і направа — таксама вёскі з доўгімі прысадзістымі будынкамі ферм, двух-, а то нават трохпавярховыя школы. Выцягнуліся нітачкі алешын на беразе рэчак. Люстэркамі блішчаць азерцы. Сінеюць пералескі. Растапырылі свае крыллі ветракі. У адным месцы ледавік пакінуў велізарную, строга сіметрычную гару, быццам насыпаў курган нейкаму казачнаму багатыру.

Калі вам пашанцуе і ў гэты дзень паветра будзе празрыстае, вы ўсё гэта ўбачыце так выразна, быццам на далоні.

На ўсходнім схіле каля вашых ног раскінулася вёска Магіляны, адкуль і паходзіць назва гэтых гор. З гэтай вёскі выйшлі чатыры старшыні калгасаў. Пра аднаго з іх — Пятра Іосіфавіча Дзеншчыкава мы і збіраемся расказаць.

Зямля ў Магілянах — пясчаная, камяністая. На ёй зрэдку расце ядловец.

— Каменні ёсць, ядловец свой, хлеба прыкупіўшы — жыць можна! — калісьці ў жарт гаварылі магілянцы. I дадавалі:—А захацелася яшчэ чаго-небудзь, залезь на гару і глядзі. Чым не курорт?

Чвэрць стагоддзя таму назад на Магілянскіх горах быў авечы выпас. Разам з іншымі хлапчукамі сюды прыганяў свой статак магілянскі хлопчык Пеця — сын Юзіка Дзеншчыкава. Узабраўшыся на вяршыню высокай гары, Пеця глядзеў на палоскі сваёй вёсачкі, яны былі такія вузкія, што драўляная барана адным крайнім зубам чапляла адну мяжу, другім — крайнім — другую. Часамі па дарозе з Алексіч ішоў Пецеў бацька і нёс, прывязаную вяровачкай да пальца, бутэльку газы. Пеця ведаў, што ў бацькі ў кішэні ёсць яшчэ скрыначка запалак за дзесяць грошаў. Бацька ідзе і лічыць: у скрыначцы сорак восем запалак, а калі іх раскалоць папалам — будзе дзевяноста шэсць. Да самай зімы хопіць!

Крыху счакаўшы, па гэтай самай дарозе з Берастовіцы пляцецца фурманка. Гэта едзе дзядзька Адам. Конік Адама такі маленькі, што, здаецца, прывязаны да аглабель, і такі худы, што не разбярэш, дзе дуга, а дзе рэбры. Скура на коніку — быццам паношаная світка, на баках абдзёртая да мяса, уся ў драпінах і струпах. Дзядзька вязе з Берастовіцы падарунак сям'і — бутэльку лёку...

Юзік Дзеншчыкаў вучыў старэйшага сына Мікалая ў Беластоцкай рамесніцкай школе, ускладаў на яго вялікія надзеі і на гэта аддаваў усю гаспадарку. Пеця з малых год ведаў, чаго каштуе кавалак хлеба.

Хлопчык доўга не ўмеў чытаць і пісаць па-беларуску. Бывала, з зайздрасцю глядзіць на старэйшага брата, як той чытае кнігі, бачыць новы свет, усміхаецца яму. А ён, Пеця, павінен кожны дзень глядзець на адну і тую крапіву пад плотам ды на пасечаную калодку з уваткнёнай у яе сякерай. Яму таксама захацелася ўбачыць што-небудзь іншае. Аднаго разу хлопчык узяў звязаны нітачкай з двух палавінак аловак, кавалак тоўстай паперы, у якой маці прывозіла з горада мыла, і стаў выводзіць каракулі. Але ні чытаць, ні пісаць так і не навучыўся. Аднойчы брат Мікалай узяў яго за руку і паказаў, як пішуцца літары.

Прыязджаючы на канікулы, Мікалай апавядаў пра далёкія краіны, пра СССР, пра Днепрагэс. Пеця заганяў авечкі на Магілянскія горы, садзіўся дзе-небудзь у зацемку і марыў. Вось ён, вялікі і дужы, раптам стане інжынерам. Прыедзе ён тады ў Магіляны, перагародзіць плацінай Свіслач, пабудуе электрастанцыю і ўсім вёскам правядзе святло. Навакол вырастуць казачныя белыя дамы, ахутаныя сакавітай зелянінай. Сяляне дзякуюць бацькам за такога сына. Бацькі шчаслівыя і задаволеныя. Эх, як добра адчуваць, што ты зрабіў нешта карыснае людзям!..

Гэта было ў тыя гады, калі Пеця праз кавалачак каляровага шкельца мог паўдня захапляцца светам...

Але Мікалай скончыў школу, не атрымаў работы і вярнуўся дадому. Пецю мінула пятнаццаць гадоў. Абавязкі пасвіць авечак прыйшлося перадаць малодшай сястры, а самому шукаць заробкаў.

Аднойчы Мікалай з Пецем узялі косы і пайшлі ў суседнюю вёску Круглікі да памешчыцы Пачобут наймацца касіць. Мікалая пані забракавала адразу. Слабыя Пецевы рукі пакінулі на пракосе грыву, пані заўважыла гэта і прагнала яго з сенажаці. Гэтак скончыліся пошукі работы.

У малодшага Дзеншчыкава пачала прабуджацца свядомасць дарослага чалавека. I Пеця адчуў на сваім жыццсвым шляху такую перашкоду, пераадолець якую было гэтак немагчыма, як прабіць галавой скалу. Старэйшыя сябры абнадзейвалі:

- Пачакай, брат, мы яшчэ сваё возьмем!..

У Магілянах дзейнічала падпольная камсамольская арганізацыя, Пятро ўступіў у яе. У глыбокай канспірацыі ён збіраў сродкі на МОПР (Міжнародную арганізацыю дапамогі рэвалюцыянерам), на падтрымку іспанскіх рэспубліканцаў, біў вокны здраднікам, хаваў тых, каго шукалі паліцыянты, вадзіў ноччу людзей на Магілянскія горы для сустрэчы з кіраўнікамі падполля.

Пасля вызвалення Заходняй Беларусі Пятро збіраўся паступіць у школу, выношваў новыя планы, але ўсё абарвала вайна, і ён пайшоў на фронт.

Летам 1952 года жыхары суседніх з Магілянамі вёсак выбралі старшынёй узбуйненага калгаса імя Сталіна, дэмабілізаванага з арміі, Пятра Іосіфавіча Дзеншчыкава. Між іншым, калгасу перадалі і зямлю памешчыцы Пачобут.

Ад мінулых часоў засталася спадчына. Жыхары тутэйшых вёсак верылі ў розныя прымхі і забабоны. Іншы селянін, асцерагаючыся якога-небудзь ашуканства, адмаўляўся падпісацца нават на паштовым бланку! У некаторых хатах віселі дошчачкі з выбітым сучком: праз яго цадзілі малако, гэта, па разуменню тутэйшых цётак, прыбаўляла надоі карове. Няўдалае вядзенне арцельнай гаспадаркі папярэднікамі новага старшыні зарадзіла ў людзей абыякавасць да калгасных спраў.

Набліжалася першая веснавая сяўба. Не было гною. Новы старшыня на праўленні прапанаваў: пакуль яшчэ падмерзлае балота трымае, на поле навазіць торфу! Усе ведалі добра, колькі трэба торфу для адной гаспадаркі. Таму раней яго нават і не вазілі. Хіба можна ўдабрыць усё калгаснае поле? I таму на прапанову старшыні толькі ўсміхаліся. А нехта проста заявіў:

— Пра гэта толькі хораша чытаць у кніжках! Жывёле былі патрэбны фермы, і новы старшыня з вялікай цяжкасцю дастаў пілараму. У той час па вёсцы ездзіў зборшчык утыльсыравіны і мяняў усякі тавар на жалеза. I Дзеншчыкаў пачуў, як хтосьці з натоўпу сказаў:

— Ну, цяпер будзе што нашаму магілянцу мяняць на папяросы!

Нават вестка аб тым, што сельгасарцелі выдзелена аўтамашына, была прынята без усякай радасці. А некаторыя нават упікнулі:

— Во цяпер будзем на яго працаваць, а ён сабе — катацца.

Прыкра і балюча было слухаць такія заўвагі ад людзей, якім Пётр Іосіфавіч з першых дзён працы аддаў усе свае сілы. I толькі разуменне таго, што гэтыя людзі ні ў чым не вінаватыя гаротнікі, якія так доўга не маглі выйсці з адвечнай цемры, дадавала старшыні сілы не кідаць пачатую справу. Пётр Іосіфавіч аднёсся да людзей добразычліва і з душой, без крыўды, ён адчуў у сабе прызванне вывесці іх на дарогу.

Па прыкладу сваіх Магілян, Дзеншчыкаў ведаў, што ў вёсцы заўсёды ёсць некалькі сялян, да якіх прыслухоўваюцца ўсе і лічацца з іхняй думкай. Разам з сакратаром партарганізацыі ён павёў справу так, што менавіта з такіх людзей было выбрана праўленне і брыгадзіры.

Многа значыць асабісты прыклад. Пазнаёміўшыся са старшынёй бліжэй, члены праўлення і брыгадзіры адчулі ў ім сумленнага, клапатлівага работніка і чалавека. Гэта прымусіла людзей прыслухоўвацца да Дзеншчыкава. Такім чынам пазіцыі новага старшыні крыху ўмацаваліся. Прыроднае чуццё падказвала Пятру Іосіфавічу розныя падыходы да людзей: да аднаго з ласкай, да другога з просьбай, трэцяга трэба было ў час пахваліць, а чацвёртага і прымусіць. Справа крыху пайшла.

Аднак вынік першай восені быў вельмі ж нязначны. Калгас пасеяў з паўтара гектара цукровых буракоў, далі яны па... шэсцьдзесят цэнтнераў з гектара, а для ўборкі прыйшлося... наймаць людзей з іншых калгасаў.

З'явіліся цяжкасці нават там, дзе іх ніяк нельга было чакаць.

Каля вёскі Пракаповічы з пакон вякоў ляжала бясплоднае тарфяное балота. Яшчэ ранняй вясной старшыня вырашыў яго ўзараць, спадзеючыся, што да зімы на ім вырасце добрая трава. Трактарысты балота ўзаралі ледзь не на метр глыбінёй. Але на ім да зімы не паказалася ні адна травінка, ворыва засталося ляжаць мёртвым пластом.

— Чаго вы хочаце — гэта ж магілянец! Ён зроду не бачыў балота, а толькі горы,— смяяліся нядобразычлівыя людзі.

Але гэтакіх цяпер засталося куды менш. У сялян пачала прабуджацца цікаўнасць: а і на самай справе, чаму так здарылася? I яны ж раней думалі, варта толькі бясплоднае балота ўзараць, як адразу пачне расці трава. I самі не рабілі гэтага толькі таму, што не хапала сілы!..

Вясной калгас пасадзіў шмат бульбы. Яна ўрадзіла. Гэта адразу падняло жывёлагадоўлю. Каровы павялічылі надоі. Адкормленыя свінні далі прыбытак. У банку на калгасным рахунку з'явіліся першыя зберажэнні, павялічыўся працадзень, і ў калгаснікаў памацнела ўпэўненасць: працуй як след, твая праца не прападзе! Згуртавалася група актывістаў, якую ўзначальвалі брыгадзіры. З гэтай групай старшыні было ўжо лягчэй рыхтавацца да новай вясны.

I ўсё ж такі старшыні за цэлы год удалося актывізаваць толькі невялікую частку калгаснікаў. У гэтым ён пераканаўся, калі па беразе Свіслачы пачалі хадзіць інжынеры з рознымі вымяральнымі прыборамі. Яны выбіралі месца для электрастанцыі. Збывалася мара маленькага Пеці, вынашаная яшчэ на Магілянскіх гарах. Але на яго вялікую крыўду ў калгасе імя Сталіна толькі дзесятая частка калгаснікаў згадзілася правесці святло ў свае хаты.

— Патрэбны нам гэтыя выдумкі, як карове пятая нага!..

— Яшчэ маланка вёску спаліць. Дайграецца гэты магілянец...— бурчалі многія і нізавошта не хацелі ісці на будаўніцтва плаціны.

Тым часам Дзеншчыкаў разам з праўленнем рыхтаваўся да вясны. Гной і торф у час вывезлі на поле. Не давалі спакою Індурскай МТС. Наладзілі агранамічную вучобу калгаснікаў. Адрамантавалі інвентар. Добра памог старшыні сакратар калгаснай партарганізацыі малады заатэхнік Аляксей Анісімавіч Шах.

Клопаты не пайшлі на марна. Другі год скончыўся лепш: на працадзень прыйшлося па два кілаграмы збожжа, па тры — бульбы, па два з паловай рублі грашыма. Нават цукар выдалі на працадзень. Гэта адразу змяніла атмасферу ў калгасе. Наетупіў круты пералом. Калгаснікі пачалі настойліва патрабаваць у брыгадзіраў:

— Дай работы!

Між іншым, у той год адна брыгада пасеяла шаснаццаць гектараў буракоў, а сабрала, вядома, сваімі сіламі па чатырыста цэнтнераў з гектара.

Абудзіліся нават старыя. Сямідзесяцігадовыя бабка Раманоўская і дзед Юляк Вярышка аднаго разу паскардзіліся старшыні:

— Чаму твае брыгадзіры нам нічога не даюць? Хочам і мы працаваць!

Прыйшлося бабку паслаць да куранят, а дзеду даручылі рабіць венікі і граблі. Абое за год выпрацавалі па 350 працадзён.

Зімою электрыфікавалі фермы. Быццам рушыў з месца зляжалы лёд. Электрычнасць правялі да сябе ў хаты ўсе калгаснікі, а неўзабаве ніхто нават не ўяўляў, як гэта можна жыць без электрычнасці.

Тады сталі задумвацца, які ўпарты і надзейны чалавек іх новы старшыня. Яны ж не верылі, упіраліся, пасмейваліся з яго намаганняў, нават злараднічалі, а ён цвёрда рабіў сваё.

— I свайго такі дабіўся!—прызнаваліся яны.

— Залаты чалавек! — з удзячнасцю дадавалі другія.— I не злапамятны!

— Сапраўдны камуніст! — з радаснай гордасцю заяўлялі трэція.

Так зацвярджаўся непахісны аўтарытэт старшыні Дзеншчыкава. Ва ўсіх калгаснікаў з'явілася цвёрдая вера ў тую справу, якой ён кіраваў.

Дзеншчыкаў прыадкрыў перад імі заслону той будучыні, аб якой дарэмна марылі дзесяткі пакаленняў. Калгаснікі дружна ўзяліся за працу.

Восенню, у час разліку з калгаснікамі, толькі адзін сельмаг у вёсцы Пракопавічы прадаў сорак шэсць радыёпрыёмнікаў!

Калгас стаў мільянерам.

Калісьці масіўныя памешчыцкія пабудовы сялянам здаваліся вяршыняй гаспадарчай дасканаласці. Цяпер наяўнасць сродкаў дала магчымасць пабудаваць фермы настолькі лепшыя за памешчыцкія, наколькі тыя калісьці былі лепшыя за ўбогія сялянскія хлявы з вышчаранымі рэбрамі латаў.

Многа клопатаў у старшыні калгаса. У жніво Дзеншчыкаў бывае дома не болей пяці — шасці гадзін у суткі. У пяць гадзін раніцы ён ужо праводзіць нараду брыгадзіраў.

Вось сабраліся яны.

— Трэба малаціць лубін. Не рана яшчэ, як вы думаеце?—пытае старшыня.

— Пара. Каб толькі не пабіў камбайн...— заклапочана кажа брыгадзір.

— Заўтра трэба паслаць дзве машыны па цэмент.

— А калі пашлём адну ў два рэйсы, а другую пакінем дома вазіць угнаенні на палі? — перабівае старшыню другі.

Усе згаджаюцца. Трэці ўстаўляе:

— Я думаю гной сёння прыворваць.

— Толькі тоненька, глядзі! А торф — лушчыльнікам,— раіць сусед.

— А табе трэба паслаць дваццаць чалавек на водаправод.

— Паслаць то пашлю, але хто яго ведае з гэтым водаправодам,— чэша патыліцу брыгадзір.— Вада з рэчкі, а летам у ёй столькі мікробаў...— Аднак, сустрэўшыся позіркам са старшынёй, відаць, успомніў мінулае, бо паправіўся:—Праўда, цяпер і на мікробаў управа ёсць...

I калі прыглядзецца, прыслухацца да гэтай нарады з боку, нават не падумаеш, што тут штаб вялікай шматгаліннай гаспадаркі. Быццам сабраліся радавыя, паважаныя людзі і спакойна, не спяшаючыся размаўляюць, спрачаюцца, а то і кідаюцца з'едлівымі словамі. Не вылучаецца сярод гэтых вусатых дзядзькоў і нізкарослы Дзеншчыкаў. Але пад знешнім спакоем і вытрымкай у гэтым чалавеку адчуваецца разумны і тонкі псіхолаг, цвёрдая воля камуніста.

Кіраўніцтва калгасам — справа творчая. А на творчасць здольны толькі людзі таленавітыя. Такім і аказаўся Дзеншчыкаў. Узаемная павага, давер'е, сумленнасць — вось якую атмасферу яму ўдалося стварыць сярод брыгадзіраў калгаса.

Гэтыя людзі бываюць і строгімі, калі трэба. Кошт працадня ў калгасе роўны прыкладна трыццаці рублям. Самым цяжкім пакараннем цяпер стала рашэнне праўлення спісаць з вінаватага некалькі працадзён. Гэта датычыць і членаў праўлення. Калі хто-небудзь з іх спазняецца на пяць хвілін, усе аднагалосна выносяць рашэнне аб штрафе. Аднойчы на праўленне спазніўся і сам старшыня. Тады нехта прапанаваў:

— Спісаць з Дзеншчыкава пяць працадзён!

Што ж, прыйшлося і ініцыятару такога парадку прагаласаваць і пакараць самога сябе на сто рублёў!

З самага пачатку сваёй дзейнасці Дзеншчыкаў дабіваўся, каб яго калгасная гаспадарка развівалася не аднабакова. Першы год ён думаў: «Ну, даб'юся вось гэтага, а там пойдзе лепш, адпачну». А дабіўшыся аднаго, ён ставіў перад сабой новую мэту. Калгас расце. Павялічваецца з кожным годам і аб'ём работ. Колькасць машын і трактараў пачалі лічыць ужо на дзесяткі. З'яўляюцца ўсё новыя і новыя клопаты.

Пабываў старшыня ў славутага агранома Мальцава. Той падказаў яму, чаму ўзаранае балота трэці год ляжыць мёртвым пластом: пры ворыве самы карысны слой балота загналі на метравую глыбіню. Цяпер старшыня для праверкі вопытаў Мальцава адвёў трыццаць гектараў.

У калгасе да гэтага часу не было добрага клуба, прыгожага школьнага будынка. I гэтым цяпер заклапочаны Дзеншчыкаў.

Ідзе сяўба. Раптам чуткае вуха старшыні ўлавіла, што на полі змоўкла грукатанне трактара. Дзеншчыкаў сеў на каня і паімчаў да машыны.

— Задні мост перагрэўся! — разгублена паведаміў трактарыст.

Давялося зараз жа дапамагчы механізатарам.

Вяртаючыся з поля, Дзеншчыкаў заглянуў на птушнік. Там у гусятніцы Вольгі Пытлевіч свая бяда. Для гусак-нясушак нядаўна зрабілі спецыяльныя гнёзды. Думалі, усё будзе добра, ды не ведалі гусінае пароды. Гусакі, як выявілася, лішне клапатлівыя «мужы». Ходзяць яны парамі. Прывядзе ў гусятнік гэткі раўнівец сваю «жонку», пасадзіць на гняздо, стане ў дзвярах і нікога больш не пускае. Іншыя «мужы» скубуць яго так, што пух, нібы снег, лятае ўсюды, а ён не здаецца і горда стаіць на варце.

Дробязь? Гусі раскідаюць яйкі па полі, а гэтага толькі і чакаюць каршуны. Смех і гора!

А вось сакратар партарганізацыі прыйшоў параіцца. Працавітая дзяўчына Л. угаварыла сябе, што яна вельмі непрыгожая і ніхто не возьме яе замуж. Начытаўшыся рэлігійных кніжак, вырашыла пайсці ў... манастыр. Хто б падумаў, што такое яшчэ ў нас бывае?!

Заможнасць сяла можна пазнаць адразу, не заходзячы ні да каго ў хату. Вось вёска Пракопавічы. Усе хаты адрамантаваны. Каля хат новыя платы. Над стрэхамі пераплятаюцца электраправады, антэны. Каля лесапілкі акуратна выстраілася аўтакалона. На вуліцы поўна веласіпедыстаў: едуць у школу дзеці, коціць паштальён, кудысьці спяшаецца медсястра.

У адным двары рамантуюць трактар. Дзеці абступілі механіка, просяць:

— Дзядзечка, пусціце ў кабіну, дайце патрымацца за рычагі!

— А двойкі ўчора не атрымаў?

— Не... тройку!

— Э-э, брат! Ну добра, лезь. Наступны раз буду пускаць толькі тых, у каго не менш чацвёркі, зразумела?

— А-га!..

З калгаснага двара выскачыла двухтонка. Яе спыняе пажылая калгасніца:

— Мне ўсяго два кіламетры!—апраўдваецца. Шафёр не здзіўляецца і дазваляе сесці. Павялося так: трэба цётцы ў суседнюю вёску, інакш як на машыне яна неможа туды дабрацца.

I ўвесь гэты малюнак сённяшніх Пракопавіч неяк гарманіруе з вясеннім сонцам, з песняй жаўрукоў, з бусламі, якія ляцяць над вё'скай, несучы ў дзюбах свой будматэрыял, пругка і важна махаючы крыллямі.

Асабліва прыгожыя Пракопавічы, калі на іх глядзець з Магілянскіх гор. Нібы дачны гарадок, раскінуліся яны ўздоўж асфальтаванага шасэ. I няцяжка сабе ўявіць пачуцці камуніста Пятра Дзеншчыкава, які адчувае, што ў змяненні ўсяго ўклада жыцця гэтых некалі з пакалення ў пакаленне гаротных людзей ёсць і яго доля. Так збываюцца яго даўнія мары.