Праклён

І ўздрыгнуў.

Пасярэдзіне століка стаялі два кубачкі. У іх Уладзімір гатаваў каву для сябе і для Ірыны. Ён дакладна памятаў, што піў апошні раз каву пазаўчора — калі збіраўся да выкладніка. І тады памыў свой кубак і паставіў яго ў шафку над столікам.

Столік мусіў быць пусты.

Уладзімір нейкі час глядзеў на гэтыя два чыстыя кубкі, якія нібыта маўкліва запрашалі згатаваць каву на дваіх. Думак не было. Уладзімір спакойна, без страху і здзіўлення ўслухоўваўся ў самога сябе, шукаючы адказу на пытанне: што яму рабіць далей. Здалося, знайшоў. Нават не стаў вымыкаць ноўтбука, захапіў цыгарэты і запальнічку, што выклаў раней на стол, хутка выйшаў з дому, замкнуў дзверы.

За дзесяць хвілін ён быў у той самай кавярні. Заходзіў без хвалявання і зусім не здзівіўся, толькі пстрыкнула нешта ў галаве, як апошні пазл лёг у складзеную цалкам карціну, калі пры “іх” століку ён пабачыў Ірыну.

Дзяўчына сядзела за расчыненым ноўтбукам, з аднаго боку ад якога стаяла попельніца, з другога — кубачак з рэшткамі кавы. На Ірыне былі белыя шорты і саколка, якая агаляла амаль усю спіну з пачыр-ванелай ад сонца скурай. Уладзімір без ваганняў сеў насупраць Ірыны. Прыслухаўся да сябе — ніякай пагрозлівай хвалі не было. Толькі заспакоенасць ад таго, што ён — паспеў. Менавіта гэта і сказаў Ірыне.

— Вось, паспеў. Вітаю. Я закажу па каве.

Ірына сцялася, нібы Уладзіміравы словы выцялі яе бізуном па аголенай спіне.

— Добры дзень, — адказала яна, хацела ўсміхнуцца, але вусны на напружаным твары склаліся ў непрыгожую грымасу. — Так, заказвай...

Уладзімір больш нічога не стаў гаварыць. Прынеслі каву, яны пілі яе моўчкі. Мабыць, за гэтыя хвіліны Ірына раздумалася што ёй рабіць далей, бо адставіла кусты кубачак, упэўнена закрыла ноўтбук, уклала яго ў сумку, што вісела на крэсле.

— Пойдзем... Лепей да цябе. Там... не зашкодзяць.

— Пойдзем, — падняўся Уладзімір.

На кухні ён дастаў распачатую пляшку віна, якая засталася з таго іхнага вечара, цукеркі. Не пытаўся ні пра што. Ірына таксама пакуль што маўчала. Піла віно невялікімі глыткамі, курыла. Нарэшце патушыла ў сподачку цыгарэту і сказала:

— Мяне папярэджвалі, што ты — асаблівы. Што ты можаш адчуць нешта. Пабачыць... існасць.

Уладзімір прамаўчаў у адказ, глядзеў на Ірыну са спагадай.

— Мне прапанавалі праз сеціва... Сустрэцца з табой, пазнаёміцца. Падтрымваць размовы на тыя тэмы, якія хвалююць цябе. І потым расказваць: пра што ты гаворыш, з кім сустракаешся, чым цікавішся. Мне нават выдалі аванс. Немалыя грошы. Мне было цікава і... страшна. Не, пра блізкасць з табой мне не загадвалі. Наадварот, папярэдзілі, што калі я стану вельмі блізкай табе, ты можаш зразумець... нешта. Не ведаю, што. Я... у цябе ў вачох разгледзела тады, якой ты бачыў мяне. Я... вярнула тыя грошы, мне плацілі праз электронны партманет. Мяне ўгаворвалі працягнуць. Але — не магу... Хто ты?

— Не ведаю, — проста адказаў Уладзімір. — Здаецца, звычайны чалавек. Так, іншым разам нешта адчуваю. Вось гэтае начы адчуў, што мне трэба ў горад. Гэта клікала і не адпускала. Прыехаў — і пайшоў шукаць цябе.

— Мне страшна, — пацепнула плячыма Ірына. — Мне хочацца ўцячы ад усіх: ад тых невядомых замоўцаў, ад цябе. Але мне страшна і за цябе. Я не хачу, каб з табой нешта здарылася. Ты мне верыш? — запыталася з надзеяй.

— Веру, — цвёрда адказаў Уладзімір. — Яшчэ і таму веру, што цяпер мне падаецца, я заўжды адчую, калі нехта захоча мяне падмануць.

— Мне так прыкра... Я ўсё сапсавала. Мы ж маглі і так сустрэцца з табой, — працягвала Ірына. — І... мне ж сапраўды было цікава з табой, ты — незвычайны. Нейкі... чысты. З табой спакойна, ты як якая сцяна між мной і брудам. А я цябе прадавала.

— Але ж не прадала, — усміхнуўся Уладзімір. — А ведаеш, чаму я табе веру? — загаварыў амаль вясёла. — А таму, што з нейкага моманту са мной пачалі адбывацца такія рэчы, што шукаць тлумачэнні я стаміўся, як толькі пачаў. Сёння я ведаю адно: ёсць нехта і нешта. Нешта цёмнае. І светлае. Нехта цёмны і тыя, якія не ў цемры. Мне пашанцавала. Я застаюся на светлым баку.

— Значыцца, мяне наймалі тыя, хто цёмны? — занепакоена запыталася Ірына. — Але хто гэта? Што ім ад цябе трэба?

— Я не ведаю, — усміхнуўся Уладзімір, падбадзёрваючы Ірыну. — Не пужайся, нічога страшнага ж няма...

— Няма? А што ж ты тады пабачыў? Хіба не пачвару? — асцярожна пацікавілася Ірына.

— Пачвару, — лёгка згадзіўся Уладзімір. — Але я табе прызнаюся: мне ў тыя дні мроілася і бачылася і не такое страшнае, ледзь страха не паехала. Мне дапамагло... Скажам так, знахар адзін. Ды няважна...

Уладзімір у думках міжволі вярнуўся да Уладзі і потым — да Надзеі, да таго, што ён павінен зрабіць. Не стаў раздумваць — як тое ўспрымае Ірына, спытаў адразу:

— Слухай, Ірына... У мяне ёсць адна праблема, якую трэба развязаць абавязкова. Не буду казаць, навошта, адно толькі, каб ты ведала: той чалавек нядобры, подлы і здзеклівы. І, падазраю, баязлівы. Нам... Мне трэба яго знайсці. У сэнсе, ягоны адрас, ну і іншае. Праз сеціва я з ім пазнаёміўся, вядома, ад імя прадуманай дзяўчыны...

— Ты мяне перавярбоўваеш? — нервова рагатнула Ірына. — Я сачыла за табой, прызналася, дык ты цяпер здумаў, каб я на цябе гэтак сама папрацавала?

— Нічога я не перавярбоўваю! — запратэставаў Уладзімір. — Калі можаш мне памагчы — памажы. Я ж сказаў: я пішу ў тым “Укантакце” ад імя дзяўчыны. Цяпер мне трэба фарсаваць падзеі, прыспешыць развіццё стасункаў. А я не ведаю, як! Я элементарна баюся спаліцца. Добра, скажу болей: ён амапавец. Ён збіваў у час разгону акцыі пратэсту сваю былую настаўніцу, жанчыну, якая потым трапіла ў вязніцу, потым — у суд. І... захварэла. На галаву. Яе вылечаць, але ж нельга такую подласць пакідаць беспакаранай.

— А хто табе гэтая жанчына? — ціха запыталася Ірына.

— Ды... не ведаю нават, як і сказаць. Я дапамагаю іншаму чалавеку, для якога яна значыць шмат. Некалі яны былі закаханыя.

— А хто табе той чалавек? — рэхам прагучала Ірыніна пытанне.

Уладзімір не адказаў. Падліў сабе і Ірыне віна, сам крышку адпіў, закурыў.

— Ведаеш, шчыра кажучы, дык і не ведаю. Ніхто яны мне. І Антось, і дзед, і выкладнік, і ягоная сястра Надзея — тая самая жанчына. Я і сам задумляўся: чаму так выйшла? Вось сустрэў я іх — і як даўно ведаў. Быццам яны мне блізкія людзі. Цяжка патлумачыць. Вось як цябе сустрэў...

— І што? — асцярожна перапыніла яго Ірына. — Што, калі сустрэў мяне?

— Тое самае адчуў: што сустрэў дарагое мне, блізкае, — узняў вочы на Ірыну Уладзімір, і яна не вытрымала, сарамліва апусціла галаву, потым прамовіла ледзь чутна:

— І мне... калі прыйшла дахаты пасля першай сустрэчы, калі адпісвала, што пазнаёмілася з табой, падалося, што я аддаю чужым людзям нешта сваё, амаль роднае... Добра, Валодзя, пакажы, што ты там нагаварыў таму амапаўцу...

— Ага, — Уладзімір адчыніў ноўтбук, знайшоў старонку той самай “Юліі”. — Вось, чытай, глядзі... Знаёмся, карацей. Я, з твайго дазволу, пакуль што змыю пыл вясковых дарог...

Ірына пасунула да сябе ноўтбук, Уладзімір выйшаў на веранду.

Неверагодна, думаў ён. Проста неяк неверагодна ідуць падзеі. І праўда Ірына зноў будзе з ім? І больш не будзе таго відовішча? Не, ён быў пэўны — не будзе. Калі б ён яшчэ тады прыслухоўваўся да сябе — і таго б не было.

Ліў на сябе ваду — і не мог утрымацца, як ні гнаў ад сябе гэтую думку, а яна не знікала, расла. І ўрэшце Уладзімір здаўся: заплюшчыў вочы — і ўспомніў той момант, калі Ірына, седзячы ў яго на канапе, адным лёгкім рухам, што быў так падобны да ўзмаху крылаў птушкі, скінула з сябе сукенку. І ўспамінаў яе, аголеную, звабную да перасыхання ў роце, постаць на свежай прасціне...

Двойчы, пакуль мыўся, чуў, як “спяваў” тэлефон. Здзівіўся быў спачатку, а потым здагадаўся — гэта Антось хвалюецца. Нічога, няхай патрывае, такі гарачы.

Так і было — тэлефанаваў Антось. Ён адгукнуўся адразу, быццам трымаў увесь час мабільнік у руках.

— Валодзька, чуеш? Тут Надзеін брат прыехаў, Алесь. Ён у мяне зараз. Мы на рыбу збіраемся. Дзед пераказаў, каб сёння Надзею не турбавалі. Рана яшчэ, слабая яна зусім. І так, мабыць, нядобра зрабілі, што прыехалі... Во, праўду ты казаў: я і думаў болей пра сябе, ёлуп... То чуеш, калі ў цябе там справы якія, ну, нашы справы, то заставайся, чаго ездзіць. Заўтра раніцай мы з Алесем паловім рыбу, ён, як высветлілася, рыбак заўзяты, а недзе апоўдні я прыеду ў горад, мне ў банк трэба, заадно набуду сёе-тое. Ну, і цябе забяру. Прымаецца такі расклад?

— Прымаецца, — выгукнуў з радасцю Уладзімір, не мог стрымаць пачуцці. Адзеўся, выйшаў на ганак, прысеў.

Не, было задужа добра, каб быць да канца добрым. Уладзімір асцярожна перабіраў апошнія падзеі — і не мог паверыць у тое, як яму шанцуе, як абставіны складаюцца вакол яго ў светлае і шчаслівае кола. “Усё мінаецца, добрае — таксама”, — успомніў ён формулу, і таму так насцярожыла яго паласа шанцавання, якая цягнулася падазрона доўга. А можа, гэта не перад нядобрым, а пасля яго? Хіба не было братавай смерці, спаленай хаты, страты ўсяго, што меў? Гэта мо толькі цяпер выбілася ягоная сцежка на больш-менш роўнае месца? Можа, ён прызвычаіўся да такіх вось чаргаванняў, калі на змену светламу вечару за компам прыходзіла няспаная ноч з п’яным балбатлівым братам, а дзень атрымання грошай мог стаць днём іх згубы, калі брат паспяваў “пачысціць” яго, Уладзіміравы, кішэні.

Хіба ж не бывае жыцця іншага, простага і зразумелага, калі падзеі і здарэнні маюць смак і колер ціхай і ўтульнай радасці, калі жывеш і не баішся заўтрашняга дня, не рыхтуешся да невядомай, але абавязковай ці мажлівай непрыемнасці? Можа, у яго, Уладзіміра, пачалося такое жыццё? Хіба ён не заслужыў яго?

Зайшоў на кухню і пабачыў, як Ірына нешта шпарка піша на ноўтбуку. На ягоныя крокі яна ўзняла галаву, усміхнулася.

— Не ведаеш ты жаночай псіхікі, — пераможна прамовіла яна. — Гатуй вячэру сам, праз гадзіну ў мяне кароткая сустрэча з тваім Юрыкам!

— Як сустрэча? — ад неспадзеўкі прысеў на крэсла Уладзімір. — Я ж там навыкладваў фотаздымкаў нейкай асобы, а ты...

— Супакойся, усё будзе добра. — Ірына паднялася з крэсла, падышла да Уладзіміра, стала за спінай, нахілілася, абняла, прыпала грудзямі да ягонай спіны. — Я напісала што я — іншая, маўляў, саромеюся. Апісала сябе, як ёсць. Слухай, а ён непрыемны таварыш, такія фрывольныя жартачкі, пошлыя намёкі... І ўсё адразу... Ён захацеў мяне пабачыць тэрмінова, хоць цяпер і кіруецца на службу. Я сказала, што магу ахвяраваць дваццаць хвілін часу. То я зараз і паеду... У другі канец горада. Потым... я заеду дадому. Патэлефаную табе. І...

— І мы сустрэнемся ў мяне, — раптам хрыпла скончыў Уладзімір. Ён пагладжваў Ірыніны рукі на сваіх плячах, удыхаў пах яе парфумы.

— Толькі... не баўся там, — папрасіў ён. — Нешта... хвалююся я.

— Зараўнаваў? — удавана здзівілася Ірына, а ў голасе была чуваць радасць. — Эх, ты... Во які...

— Які?

— Раўнівы.

— Я... баюся за цябе.

— Не бойся, амапаўцы дзяўчат не збіваюць.

— Ага, не збіваюць... Пакуль не атрымаюць дазволу. Тады збіваюць усіх.

— Не бойся, праўда, — паважна паставіла кропку Ірына. — Тэлефон мне свой прадыктуй, да гэтага часу не ведаем, як шукаць адзін аднаго... І гатуй вячэру. Я сёння ад самага ранку была ў кавярні...

Ірына вярнулася праз дзве гадзіны.

Пераадзетая ў белыя вузкія нагавіцы, што звабна абцягвалі яе клубы, з новай фрызурай.

— Гэта... да яго так ездзіла? — не змог утрымацца ад колкасці Уладзімір.

— Дурненькі, пасля яго я спецыяльна ездзіла дадому, мыцца, — здавалася, Ірына пакрыўдзілася сур'ёзна.

— Выбачай, — Уладзімір, сам таго не чакаючы, імпульсіўна прыгарнуў Ірыну да сябе, пацалаваў у вусны.

— Брыдка, — Ірына здрыганулася, схавала свой твар на Уладзіміравым плячы. — Мне было брыдка. Я атрымала запрашэнне на дзень народзінаў. На лецішчы. Абяцалі вялікі феерверк, скокі голымі цераз вогнішча, купанне ў нейкім штучным басейне два на два метры. Будзе чалавек дзесяць-дванаццаць. Ці болей. Ён мне пакінуў свой нумар тэлефона, я абяцала заўтра патэлефанаваць. Патэлефаную, але з аўтамата, нешта прыдумаю. Толькі не прымушай мяне, калі ласка, ехаць на тое баляванне. З ягоных рэплік я зразумела, што гэта будзе шабаш. Поўны адрыў, як ён кажа. Свята, бо некага ці нешта яны перамаглі, апрача ягонага дня народзінаў... Адрас ягоны запішы...

— Я запомню, — Уладзімір згадаў Антосявы словы пра паперу. — А лецішча дзе?

Ірына назвала месца. Мякка вызвалілася з абдымкаў, стомлена прысела пры стале, які, як мог, сервіраваў Уладзімір. — Ой, як жа я хачу есці! — усклікнула зусім іншым тонам. — Ну іх к чорту!

Яна сама прыбрала пасля вячэры са стала, потым мыла посуд, зняўшы свае белыя нагавіцы. Начапіла фартух, які не цалкам затуляў яе амаль голых, толькі з вузенькай паласой бікіні, клубоў, таму жартаўліва пагнала Уладзіміра з кухні, каб не стаяў ззаду.

Яна засталася нанач, засталася будзённа, нібы і жыла тут. І ўсё, што рабіла цяпер у позны вечар, яна рабіла так, як рабіла даўно і з радасцю.

Засынаючы, Уладзімір доўга не мог знайсці патрэбнага азначэння таму амаль фізічнаму адчуванню шчасця, той ступені блізкасці, якая была між імі цяпер. І падумаў, што так, як было ў іх з Ірынай у гэтыя вечар і ноч, бывае ў каханых мужоў і жонак.

7

Алеся Лобача збудзіў гук тэлефона. Ён не напужаў сваёй механічнай мелодыяй, не пабіў сну на друзгі, якія б перамяшаліся з рэальнасцю, і потым праз тую куламесу давялося б з цяжкасцю выкарасківацца. Не, мабільнік заспяваў. Яшчэ ў сне Алесь спакойна адзначыў, што ён спіць, і спіць у чужой хаце, і цяпер светлае ранне, і трэба ўсяго толькі расплюшчыць вочы ды ўзяць у рукі мабільнік. Лобач прыслухаўся да цішыні дома, зразумеў, што ён — адзін. Сеў, дзівячыся той бадзёрасці, якую адчуваў. Мабільнік заспяваў зноў — тэлефанавалі з універсітэта. Адказаў.

Побач на крэсле каля ягонага адзення ляжаў аркушык. “Прывітанне! У кухні на стале аладкі, малако. Ці гатуй гарбату (каву) сам. Да сустрэчы. Не крыўдуй. Ганна. Хату не зачыняй — адно накінь клямку”. “За што крыўдаваць?” — з пяшчотай падумаў Лобач пра Ганну і здзівіўся той пяшчоце ў сваіх думках.

Памыўся, адзеўся, пад'еў — і рабіў усё спакойна, быццам не першы раз тут гаспадарыў, а жыў доўгія месяцы. Можа, таму так вольна пачувалася, што ў доме ўсё было не тое, каб вельмі проста, а на такіх месцах, калі арыентавацца лёгка, нават прыемна. “А тут будзе гарбата”, — адгадваў Алесь, адчыняў шафу, і там сапраўды ў бляшанцы стаяла гарбата. Еў няспешна, потым мыў посуд, і яго не пакідала адчуванне таго, што сам дом — жывая, зычлівая істота. Ну, няхай не зусім жывая... Але... Алесь даўно быў перакананы ў тым, што ў вяскоўцаў шмат якія рэчы і месцы маюць сваё, сакральнае значэнне, надзяляюцца душой ці духам, як тая ж печ, прыкладам. Кожная з такіх рэчаў патрабавала пэўнага стаўлення да сябе, дазволаў і забаронаў. Што да самога дома, дык яшчэ на пачатку будаўніцтва, на трэцім вянцы адзін з вуглоў, што глядзеў на сонца, набываў асаблівы статус — покуці, пад яго клалася ахвяраванне, у гэтым куце потым займала сваё месца бажніца. І акно, як стане акном, будзе праходам у іншасвет, і дзверы займеюць адмысловае сакральнае значэнне разам з парогам. Адзінства рэчаў разам з правіламі карыстання імі пераўтварала... а дакладней стварала дом як жывое месца. Уладзімір, ведаў, што нельга пры печы гаварыць, ганьбіць каго, а пагатоў лаяцца брыдкімі словамі, нельга пазычаць хоць што з хаты пасля заходу сонца, нельга замятаць хату за гасцямі, нельга пляваць за печ і пад печ...

Ведаў... А сёння адчуў зычлівы, падахвотлівы дух. І нават выходзячы з дома і накідваючы клямку на дзверы, адчуў, як нехта вялікі і моцны стаў за ягонаю спінаю і казаў: “Адважней. Усё будзе добра. Табе ёсць на каго і на што разлічваць”.

Каля Уладзявай хаты яго сустрэў сам гаспадар. Лобач зазначыў для сябе, што думка пра сястру, хоць і не пакідала яго цэлы ранак, але была зусім не трывожная. Ён і праўда быў пэўны, што з Надзеяй усё будзе добра.

— Адпачывае яна, — пасля прывітання сказаў Уладзя, нават не чакаючы пытання. — Мы з ёй раніцай, да ўзыходу сонца, па лузе пахадзілі, раса ёй ногі абмыла. Душу адмыць цяжэй... Патрывай. Не перажывай, рабі свае справы...

Гэтых сваіх спраў ва ўніверсітэце было на ўвесь дзень. Не задумляючыся нават, трэба рабіць так ці іначай, Алесь набыў прадуктаў і ў другой палове дня ўпэўнена скіраваўся ў Карчаваху. Прыехаўшы ў аграгарадок, спачатку збочыў да медычнага пункта. У яго было апраўданне — Ганна магла яму сказаць пра стан сястры праўдзіва і прафесійна. І гэтае апраўданне яму было патрэбна. Бо Алесь мусіў сам сабе прызнацца, што яму хочацца, вельмі хочацца, проста пабачыць Ганну.

І ў той усмешцы, з якой яна яго сустрэла, было доўгачаканае, забытае пачуццё асаблівай мужчынскай радасці, адно з найстаражытнейшых чалавечых пачуццяў — радасці ад таго, што жанчыне прыемна бачыць цябе зноў.

Хоць быў падвячорак, у будынку медпункта стаяла сапраўдная задуха. І Ганна працавала ў белым чысцюткім халаце, накінутым проста на голае цела. Тканіна з усяго відаць, была на палову сінтэтычнай, з-пад яе Ганніна цела быццам свяцілася жывым, цёплым святлом, трошкі схаванае лёгкімі карункамі бялізны. Алесь пракаўтнуў хваляванне. Ён злавіў сябе на думцы, што ўпершыню за ўвесь час знаёмства глядзеў на Ганну як на жанчыну, і гэта яго ўсхвалявала аж да лёгкіх дрыжыкаў у пальцах і пяршэння ў горле. Але сама думка была для яго прыемнай: думаць пра Ганну як пра жанчыну, глядзець на ейную зграбную постаць пад тонкай тканінай вачыма мужчыны і стрымваць, не заганяць некуды ў кут сумлення, а толькі лёгка стрымваць жаданне дакрануцца да яе цела...

І нават калі Ганна зазірнула яму ў вочы, і ён пабачыў там свае асабістыя думкі, толькі на імгненне разгубіўся, а потым даўно забытая ганарлівая радасць апанавала яго: у вачох у Ганны выразна чыталася не толькі тое, што яна бачыць, як глядзіць на яе Алесь, але і тое, што ёй гэта прыемна...

Ён прыпыніўся ў дзвярах і не хацеў рухацца далей — Ганна стаяла за тры крокі ад яго, а ззаду ззяў ярка асветлены кабінет: галава крыху нахіленая ўправа, паўаголенымі рукамі ўзяўшыся ў бокі, левая нага трошкі выступае наперад. Яна нагадала Алесю ягоную маці — з такой самай пяшчотай і выразнай строгасцю ў паставе тая часам сустракала яго, калі дзе загульваўся і не прыходзіў у час.

— Тут такое сонца... — Алесь пракаўтнуў. — Вы не баіцеся напужаць якую вясковую бабульку? — не змог утрымацца Алесь.

— Не баюся, — па-змоўніцку ўсміхнулася Ганна, павяла падбароддзем угору. — Праз вокны бачу, хто ідзе. Дык накінуць яшчэ адзін халат не цяжка. Але, — адразу спыніла намёк, маўляў вось, яго, Алеся, сустрэла, не накінуўшы яшчэ аднаго халата... — Мы дамаўляліся на “ты”, помніш? — і раптам зірнула амаль строга.

У гэты момант яна была прывабная надзвычай. Зыркае сонца праз шырокае акно новага медпункта высвечвала ў складках тканіны яе бездакорную фігуру. Светла-русыя валасы, не заплеценыя, а вольна складзеныя ў цяжкую касу, закінутую на плячо, проста ззялі ў промнях сонца залатым паўколам.

Ганна засмяялася — вясёла, задзірыста, зусім як дзяўчынка.

— Ну што ты, нібы ніколі жанчын не бачыў у промнях сонца, — лагодна ўпікнула Алеся.

— Вось так — не бачыў, — выдыхнуў Алесь. — Вы... Дарэчы, а мы не дамаўляліся на “ты”...

— А цыдулка? — прымружылася Ганна.

— Праўда, выбачай, — павінаваціўся Алесь. — Ты вельмі прыгожая. Прывабная. Незвычайная нават. Вось колькі ў мяне кампліментаў. Слухай, я дзіўлюся, як у мяне язык паварочваецца, — і праўда, здзівіўся сам сабе Алесь.

— Гэта я цябе зачаравала, помніш, шаптала? — Ганна падышла бліжэй, зазірнула ў вочы, ужо з клопатам і спагадай: — Стаміўся? Не стой, праходзь сюды, — і павяла ў той самы пакойчык, дзе раней Алесь адпачываў.

— Сядай. Чаго папіць прынесці? Ёсць мінералка халодная, сок. А магу гарбаты з зёлак. Зёлкі — замоўленыя, сама збірала і замаўляла.

— Гарбаты з зёлак, ніякай мінералкі! — выгукнуў Алесь.

— Ну, то пачакай, зараз нагрэем вады...

Праз чвэрць гадзіны, яны і пагаварыць не паспелі як след, наляцеў Антось: у яго, высветлілася, усё было спланавана яшчэ зранку. Лобачу цяпер падалося, што ён успомніў Зубеля, колішняга студэнта, які часта прыходзіў разам з Надзеяй. Але, па шчырасці, звязаць у адну асобу таго сціплага, мешкаватага юнака і сённяшняга справавітага, энергічнага мужчыну Лобач не мог ніяк. Унутрана ён працівіўся хуткаму збліжэнню з ім, як, зрэшты, і з іншымі людзьмі. Але, неспадзявана для сябе пабачыў, што адзін на адзін Антось неяк асеў — не жартаваў, больш маўчаў, не лез з роспытамі. За што Алесь быў яму ўдзячны. Хоць лёгкая непрыязнасць да Антося заставалася аж да рання, бо не даў даўжэй пабыць з Ганнай.

Праўду кажучы, Лобачу было ўтульна і спакойна на хутары ў Антося. Гаспадарова маўклівасць зусім не абцяжарвала, наадварот, было прасцей. З Антосем можна было і маўчаць, а гэта, лічыў Лобач, надзвычайная якасць у чалавека. Больш-менш грунтоўна пагаварылі за сталом у альтанцы. Гаварыў больш Антось: пра сваё мінулае і цяперашняе жыццё, асцярожна, нібы саромеючыся, распытваў пра Надзею. На рыбу падняліся, ледзь пачало шарэць. “Да добрага месца з гадзіну ехаць”, — патлумачыў Антось.

Лоўля ўдалася — да дзясятай раніцы налавілі з вядро самай рознай рыбы: жаўтлявых карасёў, цёмных лінькоў, срэбных плотак, паласатых акунькоў.

— Будзе на добрую юшку, будзе і Надзеі пасмажыць! — наіўна, як хлапчук, цешыўся Антось. — Я зараз у горад — мне адну справу зрабіць трэба, заадно Валодзьку забяру, — гаварыў ён пра свае планы. — Цябе пакіну ў сябе — гаспадар. Я табе ў памочніцы Ганначку прывязу, яна сёння да палудня працуе. Ну, і да дзеда з'ездзім — няхай і Надзея зоймецца вось такой справай, ён сам казаў. Дый пад наглядам будзе ў Ганначкі... Ты як, згодны з такім паваротам?

— Згодны, — кіўнуў Лобач. — Паедзем да дзеда...

Надзея, узрадаваўшы, ступіла брату насустрач, абняла, моцна-моцна прытуліла, усхліпнула:

— Ой, Алесік, як жа добра зноў сябе чалавекам адчуць...

Уладзя пільна ўзіраўся ў Алесяў твар, маўчаў, потым паклікаў:

— То ж ты той самы прафесар, які маім ручніком зацікавіўся?

— Я не прафесар, але — я, — захваляваўся Алесь. — Можна, праўда, зірнуць?

— І памацаць можна, — дазволіў стары, завярнуўся да дзвярэй, паклікаў: — Хадзем.

Пад абразамі Алесь не мог не ўтрымацца, каб не скарыстаць Уладзявага дазволу — узяў канец ручніка ў рукі, асцярожна мацаў, пільна разглядваў.

— Ды яму гадоў дзвесце, сама меней! — здзіўлена выгукнуў. — Уладзіслаў... не ведаю, як па бацьку вас, адкуль жа яны ў вас?

— Сцяпанавіч я. Добрыя людзі пакінулі... — няўцямна патлумачыў Уладзя. — А пра час скуль ведаеш?

— Ды ведаю... Якасць ніткі, спосаб ткацтва. Я ведаў толькі адзін такі ручнік: тканы з узорам і з дадатковай вышыўкай вось такіх незвычайных кветак, — Алесь паказаў на шэраг чорных вышываных значкоў на абодвух канцох ручніка. — Адзін быў у музеі, невялікі такі музей, школьны... На жаль, ад маланкі школа загарэлася, нічога не ўратавалі, — казаў Лобач, асцярожна абмацваючы канец шараватай тканіны. — Гэта незвычайная каштоўнасць...

— Іх не два было, — ціха сказаў Уладзя. — Іх было сем разоў па сем.

— Адкуль вы ведаеце? — здзіўлена азірнуўся на старога Алесь.

— Той, хто мне яго даў, тое сказаў. І я табе тое кажу. Час такі настаў, што казаць трэба...

— Які такі час? — асцярожна перапыніў старога Алесь, унутрана сцяўшыся ад прыхаванай прыкрасці — няўжо зараз давядзецца сустрэцца з нейкай, праўду кажучы, вар’яцкай ідэяй сусветнай змовы?

— Пра тое сам даведаешся... Калі захочаш. І пра маланкі, і пра рабаванні, і пра шмат што іншае. Бачу, не падмануў мяне Валодзька... Дарагое гэта табе. Значыцца — шанаваць будзеш...

Уладзя адышоўся на кухню, вярнуўся з зэдлікам. Лёгка ўстаў на яго, спрактыкавана зняў ручнік.

Алесь, не даючы веры сваёй здагадцы, глядзеў, як стары акуратна склаў ручнік у шмат столак, даў яму.

— Трымай, трымай, кажу. Захавай. Не ведаю, да якога часу хаваць іх трэба, не ведаю, чаму хаваць. Ты — хлопец вучоны, можа, знойдзеш адказ на гэтыя пытанні. Не знойдзеш — надыдзе час, адчуеш, што самому не захаваць — перадай некаму.

— Дык... Вы ж яшчэ... Ну, не паміраеце ж... — зніякавеў ад падарунка і слоў старога Алесь.

— Я табе казаў пра час, — прысеў на зэдлік стары, паказаў вачыма на канапу ззаду ў Алеся. — Бачу, ты пасмяяўся. Сядзь. Слухай. Да мяне тым тыднем з сяла кабета забегла... Спілася баба. Прасіла палячыць галаву настойкай на гарэлцы і паабяцала сказаць нешта важнае. Палячыў я яе. А яна мне расказала, што нанялі яе невядомыя гарадскія шукаць па вёсках ды прыкмячаць незвычайныя ручнікі. От такія, як мой. Дакладна апісалі, які мае быць. І грошы ёй далі. Вось яна на маім ручніку і зарабіла двойчы: і тыя ёй заплацілі, і я яшчэ наліў, палячыў.

Алесь, заінтрыгаваны гісторыяй, падпарадкаваўся, сеў. Хто мог наняць вось так жанчыну? Зрэшты, ахвотнікаў да рэдкіх этнаграфічных рэчаў сёння процьма, а тканы ручнік з узорамі свастыкі будзе каштаваць нямала.

— У тым наша бяда, што маем мы, а што маем — не ведаем. — працягнуў Уладзя. — А як не ведаем, то і скарыстаць не можам. І не шануем. Я сямёх ведаў, у каго ручнікі такія былі. З іх кожны яшчэ сямёра ведаў. Ведаў я таго настаўніка, якога ў школе падпалілі. Не паспеў ён. І яшчэ чацвёра не паспелі.

— Што не паспелі? — механічна, паводле выпрацаванай гадамі звычкі слухаць і пытацца, не пакідаць ніводнага незразумелага моманту, перапыніў Лобач.

— Перадаць не паспелі свае ручнікі на захаванне. Ды не праз іх віну гэта. Хто ж ведаў, што да забойства так хутка дойдзе...

— Не было раней забойстваў? — зноў перапытаў Лобач.

— Не было... Толькі ахоўніцы гінулі.

— Хто такія? Чаму яны?

— Бо ў іх — Крыж.

— Дык... Можа, выпадковыя ўсе смерці былі? — разгублена прамовіў Лобач, хоць у гэтыя моманты ягоную галаву распірала з дзясятак пытанняў, і невядома, якое было з іх найважнейшае.

— Жанчыну адну спаілі, яна за пляшку гарэлкі той ручнік аддала. І перапіла той гарэлкі, што не ўратавалі, — спакойна гаварыў далей Уладзя. — Сямёна-аднаасобніка з Казлова мёртвым у хаце знайшлі. Казалі, нібыта звычайныя бандюгі залезлі ў дом, грошы шукалі. І ручнік во такі стары знік. Варка... узімку згарэла ў сваёй хаце. Нібыта печ вінаватая была, надта ж вялікія маразы тады стаялі... Вось так, Алесь... Моц мае цемра. Таму і аддаю табе на схарон ручнік — ніхто ведаць не будзе, у каго ён... Не так хутка знойдуць.

— Дык... можа, і не знойдуць, — прамармытаў Алесь, хоць яму закарцела цяпер проста рассмяяцца і сказаць, што ўся гэтая гісторыя з ручнікамі, цемрай і вайной — фантазія, не болей. Адно стрымала — твар старога, які быў не тое што сур’ёзны — гаротны. Са скрухай, але горда, як чалавек, які ведае дакладна пра сваю хваробу і блізкую смерць і змірыўся з ёй, але не чакае пакорліва, а імкнецца максімальна скарыстаць адпушчаны яму час.

— Некалі — знойдуць, — уздыхнуў Уладзя. — Яны ўсё знаходзяць.

— Хто — яны? Чаму знаходзяць? Нашто? — не змог не задаць адразу некалькі пытанняў Алесь.

— За імі сіла. Іх многа. А нас мала, адзінкі. Іх яднае ўлада, грошы. А нас адно — любоў. Ды любоў — рэч патаемная, не ўсім і пакажаш... Захавай. Час заўсёды прыходзіць, і прыйдзе, калі ручнік, хоць адзін, спатрэбіцца. Трэба, каб ён быў тады... у чыстых руках.

Лобач трымаў ручнік, і той быццам рабіўся цяжэйшым, палатно — гарачэйшым. На імгненне падалося, што ён трымае нешта жывое... жывое, загорнутае ў старую тканіну.

— Добра... — выціснуў ён з сябе. — Дзякуй за давер. Я буду шанаваць і... пастараюся зразумець, чым ён... яны былі такія важныя.

— Не былі. Яны і зараз... — задуменна прамовіў Уладзя, глядзеў на ручнік, здавалася — нешта шаптаў, бо ледзь-ледзь варушыліся ягоныя вусны. Уздых-нуў, падняўшы вочы на Алеся, і, мабыць, жадаючы пераканаць яго яшчэ болей у важнасці гэтага скрутка саматканага палатна, загаварыў зусім ціха: — Тое, мне казалі, дужа даўно было. Калі пачалі забіваць адкрыта, тады і надумаліся: саткаць бабам за адну ноч гэтулькі ручнікоў. На другую ноч, на Купалу, той, хто ведаў, сказаў кожнай бабе, што яшчэ трэба на ручнікох вышыць. За ноч вышылі. І раздалі ручнікі на захаванне. Вось так...

Уладзя не стаў чакаць ад Лобача ніякіх слоў, цяжка падняўся з зэдліка і пайшоў. Лобач са змешаным пачуццём павагі і недаверу глядзеў яму ўслед.

Колькі падобных гісторыяў ён ведаў з часоў палявых работ! Як шчыра верылі не тое што бабулькі ды жанкі, але і сівагаловыя мужчыны ў свае показкі, як раўніва назіралі за тым, каму апавядалі, каб не ўзнялі на смех!

Лобач ніколі не смяяўся з падобных гісторыяў: ці то пра ваўкалака, які перастрэў яе на дарозе, казала бабулька, ці то пра чорта, які вадзіў яго ўсю ноч вакол вёскі, а ў хату не пусціў, расказваў мужчына з тварам да чарнаты загарэлым на жніве. Для Лобача такія гісторыі былі паводле вартасці тым самым, чым чэрап ці костка якой дагістарычнай жывёлы для палеантолага. Яму, як навукоўцу, была важная не праўдзівасць, а сам факт іх існавання. Сотні запісаў старанна прасейваліся ім, аналізаваліся з усіх бакоў. Ён, як той майстар-муляр, збіраў упярод самыя розныя паводле формы і фарбаў казкі-цагліны, кожную браў па адной, абмываў, абсушваў ад шматгадовага пяску ды рознага-ўсенькага, што ліпла да бакоў, потым старанна вышукваў месца, у якое толькі і можна было ўкласці цагліну, каб выйшла вялікая і дыхтоўная печ — найсакральнейшая рэч у жытле. Не покуць, не падлога, а менавіта печ, з вялікім падпечкам, які рабіўся жытлом для розных істот. З цёмным і таямнічым запечкам, дзе сяліўся хатнік...

Тое, што Лобач чуў раней за ўсе свае гады этнаграфічнай дзейнасці, пра што чытаў у старэйшых калег, лёгка і зручна ўкладвалася ў распрацаваную яшчэ да яго сістэму. Ручнік выпадаў з сістэмы. Вайна з невядомай цемрай не ўкладвалася ў сістэму.

Уладзя стаяў наўзбоч ад усіх аўтараў, ад усяго раней чутага. І чым болей думаў пра гэта Лобач, седзячы з шараватым скруткам на каленях, тым болей пераконваўся, што ён не мае права не верыць Уладзю. І рэч не ў незвычайным ручніку і словах. Рэч у Надзеі. Вунь яна. Здароўе і лёс якой яшчэ ўчора віселі на кволай, амаль невідочнай нітцы, што гатовая была парвацца ў кожны момант... Што было б далей без Уладзі? Лобач нават баяўся зазіраць туды, за гэты рэальны абрыў усяго існага ў ягоным жыцці.

Сёння яго сустрэла ранейшая Надзея. Калі Уладзя мае такія веды і моц, не верыць яму нельга.

...Бліжэй да вечара самотны Антосяў хутар поўніўся людзьмі і гукамі.

Надзея і Ганначка скрэблі, мылі рыбу, Антось раскладваў вогнішчы: адно гатаваць юшку, другое — смажыць рыбу. Уладзімір завіхаўся каля стала ў альтанцы. Алеся фактычна прагналі адусюль, і ён, каб не траціць часу, старанна перамаляваў вышытыя на ручніку знакі на аркушы паперы. Спытаў дазволу ў Антося, пашукаў у сеціве — не, і блізка нічога падобнага нідзе не сустракалася. Безумоўна, адметнасць гэтага ручніка, як і таго, што згарэў у школе, і здымкі якога былі ў Лобача, у вышытых знаках. Шэсць на адным канцы ручніка і сем на другім. Найболей яны нагадвалі сняжынкі: і тым, што ні адзін не паўтараўся, і тым, што ўсе мелі выразную цэнтральную сіметрыю. А розніліся ад сняжынак тым, што знакі былі ў кружках. Яны вабілі сваёй загадкавасцю. Пэўна ж, вышытыя знакі — тэма для артыкула, бо нідзе болей падобнае не сустракаецца. Той ручнік са школы не маглі ўспрыняць сур’ёзна ў навуковых колах, бо ён быў адзіным вядомым фактам. Помніцца, там было чатырнаццаць знакаў. Іх палічылі за пазнейшае аздабленне тканага ручніка, можа, нейкай вышывальніцай-пачаткоўкай. Падстава — невыразнасць самых знакаў, брак у іх думкі, гармоніі... Быццам невядомая майстрыха спрабавала свае здольнасці і вышыла кружок, у ім — перасячэнне ліній, адгалінаванні ў розныя бакі. Старанна, сіметрычна... але непрыгожа.

Падышоў Уладзімір.

— Варожыце, Алесь Паўлавіч? — запытаўся вясёла, але без фамільярнасці.

— Варожаць, Уладзімір, бабулькі, а мне толькі думаць можна, — усміхнуўся і Лобач. — Які, па-вашаму, сэнс у такіх знаках? Хачу папярэдзіць, што яны невыпадковыя. Калі ёсць у наяўнасці дзве рэчы з падобнымі кружкамі, то мы абавязаны іх разгледзець цяпер як факт... Ну? — Лобач падаў аркуш Уладзіміру.

Той глядзеў досыць доўга, маўчаў, урэшце вярнуў паперу назад.

— Не ведаю, што і сказаць. Кветкі нейкія.

— А чаму ўсе розныя? Чаму на адным рагу ручніка — шэсць, а на другім — сем? Вы ж раней казалі, памятаеце? Трэба браць нейкую адну загадку і шукаць на яе адказ. Ну, вось, акурат такі выпадак. Здаецца, пара знакаў адсюль супадае са знакамі з другога ручніка. І болей ніякіх дадзеных.

— Ды я шмат глупстваў казаў.

— І калі ж гэта вы паразумнелі? — з усмешкай здзівіўся Лобач. — Хіба пасля таго, як далі рады маёй задачы сваім метадам?

— Ат, які там метад, — крыху засаромеўся Уладзімір. — Мне пашанцавала, не болей. І ведаць трэба, і працаваць.

— І ўсё ж, — сур'ёзней загаварыў Алесь, — іншы раз неардынарны падыход — палова поспеху.

— Але тут я не ведаю... як падступіцца. Нават не магу прыдумаць, што можа быць. Найхутчэй, код нейкі.

— Мабыць, код... — задуменна згадзіўся Лобач. — Але што такое можна зашыфраваць у малюнку сняжынкі?

— Мне, шчыра кажучы, не думаецца сёння, — вінавата прызнаўся Уладзімір. — Пайду лепей пару паленаў рассяку — засумавалі рукі па сякеры. Там проста — двума ўдарамі кругляк на чатыры часткі...

Уладзімір узняўся, пайшоў да калодкі, пры якой ляжала некалькі адпілаваных круглякоў, што прынёс Антось. Лобач глядзеў, як Уладзімір роўна паставіў адзін кругляк, узняў сякеру, рэзка апусціў і прытрымаў другой рукой, каб не разляцеліся, палавінкі. Павярнуў іх разам і зноў размахнуўся, секануў. І сапраўды, з двух удараў выйшла чатыры паленцы.

“Два разы секануў — чатыры часткі”, — няўцямна падумалася Лобачу, ён перавёў вочы на аркуш з намаляванымі знакамі. “Чвэрць” — мільганула думка. У наступны момант Алесь намаляваў асобна чатыры чвэрці знака. Потым, ніжэй, яшчэ раз адну частку, цяпер без дугі. І яшчэ раз падзяліў паводле сіметрыі.

І пабачыў перад сабой адзін знак, адлюстраваны адносна самога сябе, а потым адбіты сіметрычна адносна кропкі пачатку чатыры разы. І ёкнула ўсярэдзіне гучна, кроў лінула да галавы і твару, рукі задрыжалі.

Не было ніякага сумневу — знак, які выйшаў, быў літарай. Літарай той пісьменнасці, пра існаванне якой тут дагэтуль ідуць спрэчкі — гэта была рунічная літара. Руна. Дакладна руна.

“Спакойна, спакойна...” — Лобач прымусіў сябе акуратна скласці аркушык, пайшоў да аўтамабіля і схаваў яго ў іншых паперах. Нельга. Не цяпер. Трэба супакоіцца. Трэба мець пад рукой усё патрэбнае: тыя ж раней расшыфраваныя знакі, іх тлумачэнні. Толькі потым сесці, вось так разрэзаць на часткі і знайсці ў другой, трэцяй і ў астатніх “сняжынках” старажытныя руны. І паспрабаваць прачытаць. Зразумець...

Алесь амаль фізічна адчуў, як на яго навальваецца невыказная ў сваёй значнасці і важнасці адказнасць. Калі першы знак — не выпадковасць, калі чацвярцінкі кожнага — літара, ці значэнне, калі ручнікоў было сем разоў па сем, калі за імі палююць невядомыя, імкнуцца знішчыць... Значыцца, на ручніку запісана нешта надзвычай важнае. І пры тым, яно толькі частка ўсяго, што змясцілася на сарака дзевяці ручніках. Што гэта можа быць? Хто такія ахоўніцы? Што там у іх за крыжы?

Лобач ішоў берагам рэчкі, пакусваў сарваную травінку, няспешна думаў. Хутчэй за ўсё, прыходзіў ён да высновы, яму пашчасціла сутыкнуцца з нейкім невядомым дагэтуль, надта ж жывучым культам, у якім патрабавалася ў ліку іншага ў вонкавай атрыбутыцы абавязковае дзяленне ўдзельнікаў на светлых і цёмных. Трэба будзе падрабязней распытаць Уладзю... І галоўнае: ён казаў, што ручнікі прапалі ў чатырох. А ведаў ён сямёра! Значыцца, яшчэ дакладна недзе ёсць тры ручнікі!

З усяго відаць, калі ўлічыць Уладзявы здольнасці да лячэння, тут сутыкнуліся цёмныя і светлыя ведзьмакі. Як быццам, нічога складанага. Але як гэтулькі часу культ жыве невядомым, дзе, калі верыць Уладзю, ёсць месца і забойству? І сама невытлумачальным застаецца адно: чаму яму, Алесю Лобачу, які не мае ніякага дачынення да “секты”, стары Уладзя, фігура відавочна не маленькая, вось так спакойна перадае на захаванне культавую рэч, такую для яго важную? Фактычна, Алеся, узялі ў “секту” насуперак правілам. Бо павінны быць правілы. Проста мусовыя яны для самога існавання культу. Пагатоў такога, які да сёння заставаўся зусім невядомым для навукоўцаў. Нельга ж успрымаць сур'ёзна словы старога Уладзі пра любоў, якая нібыта можа злучыць... Ды яшчэ любоў да роднай зямлі, праяўленне якой не тое, што бывае розным, але яе іншы раз і не разгледзіш і памылкова прымеш за нешта іншае. Ды наагул, ці бывае яна — любоў да роднай зямлі? Не кіношная, не кніжная? Не сялянска-хутаранская, увасобленая ў адданасць лапіку поля; не навукова-часопісная, застылая ў радкох дысертацыяў і манаграфіяў; не ўра-патрыятычная, што хапае за грудкі ў час п’янак на рабоце; не паказушна-чыноўніцкая, з задухай застылых у часе кабінетаў... Не любоў-слова, не любоў-зацятасць, не любоў-лозунг, не любоў-справа, а любоў-пачуццё?

8

— Я шмат чаго перажыла, мне здавалася — усё змагу вытрымаць, не зламаюся. Выплачуся, выпакутую — і буду зноў жыць. Як і жыла, толькі з новым болем у душы, як з новым каменем пад сэрцам. І не думала ніколі, што страшней за ўсё тады, калі ад цябе адымаюць не родных, не блізкіх — а самога цябе. Цябе пазбываюць мінулага, тваю будучыню выракуюць нейкія два раз’юшаныя, раз’ятраныя ад выгляду свежай крыві капітаны міліцыі. А сучаснае... яго няма. Бо сучаснае — гэта ты і твае справы. Але ўсё, што ты робіш, усё дарэшты, акрамя дыхання, ты робіш паводле загаду. Рэшта — не тваё...

Надзея замаўчала. Антось падкінуў пару паленцаў у вогнішча, якое ў адказ бязгучна пыхнула вёрткімі жарынкамі. Добра сцямнела. Алесь Лобач павёз Ганну дадому, дый сам там заставаўся нанач, каб рана ехаць у горад на працу. Уладзімір Жабрун прыбраў посуд з альтанкі (праўда, Надзея не дала яго мыць) і цяпер у доме сядзеў за кампутарам.

Антось ужо не збіраўся выпытваць у Надзеі падрабязнасцяў, як усяго яе жыцця, так і апошніх дзён — яму было досыць таго, што расказаў Алесь. Надзея зацікавілася Антосявым жыццём, неяк па-свойму, па-бабску, ці што, і той міжволі сам сабе паблажліва хмыкаў: от жа кабеты, вядома ж, іх цікавіць, што еў, ды хто гатаваў тую ежу, хто мыў бялізну, і як там наагул быў арганізаваны побыт. Жанчыны — такія жанчыны...

А потым Надзея сама пачала расказваць пра тое, што прывяло яе да дзеда Уладзі ў Карчаваху.

Выйшаў Уладзімір, Антось нягучна клікнуў яго. Уладзімір падышоў, прыкурыў ад галавешкі, зацягнуўся, выпусціў дым, сказаў задуменна:

— Калі прыкурваю ад вогнішча, заўсёды нейкае незвычайнае адчуванне. Смачней так ці што...

Нейкі час усе маўчалі, потым Антось спытаў:

— А што далей будзеш рабіць, Надзея?

— Не ведаю, — без суму адказала жанчына. — Са школы мяне звольнілі...

— Дык заставайся тут... — ціха прапанаваў Антось.

Уладзімір ускінуў на яго здзіўленыя вочы, але змоўчаў. Антось загаварыў далей:

— Пажывеш... адпачнеш. Будзе табе адпачынак на прыродзе. Тут ціха. Пакой у мяне яшчэ адзін ёсць.

— Сёння, мабыць, і застануся, — згадзілася Надзея не так з Антосявай прапановай, як са сваімі думкамі. — Тут мне і праўда добра...

Уладзімір хутка зацягнуўся раз і другі, кінуў недакурак у агонь, устаў — ён адчуваў, што замінае размове, яму было няёмка.

— Пайду... Пасяджу яшчэ хвілін дваццаць у сеціве.

— Калі хочаш — кладзіся спаць, — прапанаваў Антось. — Мы таксама зараз...

Надзея задуменна глядзела на агонь, абхапіўшы ногі рукамі, падбароддзем кранаючыся сваіх каленяў.

— А чаму ты адзін? — запыталася яна.

Антось хацеў кінуць у адказ нешта банальнае, але прамовіў з уздыхам:

— Не ведаю. Неяк так выйшла, каго ні сустракаў — ні ад каго не хацелася мець дзяцей. Ну, якая б жанчына ні была, я ў ёй маці не бачыў. Жанчыну толькі. Вось і разбягаліся... А цяпер...

— Што цяпер?

— Цяпер позна і пра дзяцей думаць, і пра сям’ю. Я — воўк. Які адбіўся ад зграі. Ёсць такія сярод ваўчынага роду. Жыву... Сам сабе.

— Вольна жыць? Ніхто не замінае, ні з кім не трэба дзяліцца ні бядой, ні радасцю? Прызвычаіўся? — раздумліва пыталася Надзея.

— Ага, і прызвычаіўся, што маніць, — прызнаўся Антось. — Прызвычаіўся ні з кім не раіцца, адзін распараджацца сабой, сваімі грашыма, сваім часам... Ведаеш, Надзя, гадоў пяць таму ўважаў гэта за правіла.

— А цяпер? — Надзея ўзняла галаву і паглядзела Антосю ў вочы.

— Цяпер? Цяпер я ведаю... цяпер я ведаю, што пражыў марна. Вось вярнуўся сюды — хоць нейкі сэнс з’явіўся, зямля пад нагамі адчулася. Бізнес во такі разгарнуў — трэба ж было некуды ўкласці грошы, якіх нахапаў, як дурань мухамораў у лесе. Усё здавалася раней, што грошы — апора і аснова.

— Дык у вёсцы ж без жанчыны — зусім ніяк.

— Ды... была думка запрасіць якую, каб гаспадарку вяла. Але ж замужнюю браць — даць мясцовым падставы для плётак, незамужняя — тое самае, ды сама яшчэ чаго надумаецца, ну, сур’ёзнага чаго...

— Баішся сур’ёзнага? — здзівілася Надзея.

— Баюся, — кіўнуў галавой Антось. — Я тут... Не веру я ў тое, што раблю. Колькі ў мяне ў жыцці было ўсякага, калі ўсё абрыналася, сам у яміне апынаўся, без анічога... Я тут вылузваюся — і чакаю бяды. Чакаю, што некалі застануся ці на галавешках, ці за кратамі. Чужы я тут са сваім хутарам. Воўк — ён усім чужы. Нават колішняй роднай зграі.

Антось гаварыў амаль спакойна, без нутранога напружання, без нот шкадавання да самога сябе. Гаварыў, як вяскоўцы гавораць пра надвор'е: ёсць і ёсць, і нічога не паробіш. Ён яшчэ падкінуў паленца, закінуў нагу на нагу, церануў далонню лоб, потым увесь твар, як усё адно здымаў з яго павуцінне, выпрастаўся і сказаў:

— Не мне, Надзя, пра адналюбства гаварыць — то хай маладыя робяць. Але сёння мне меней за ўсё хочацца якую жанчыну ў свой лёс прымешваць. А асабліва — цябе.

— Таму і не прапануеш мне застацца на сваім хутары? — нечакана спытала Надзея, без гуллівасці, сур'езна.

— Пажыць, адпачыць тут — калі ласка, — старанна хаваючы ўзніклае хваляванне, адказаў Антось. — А застацца... не, не прапаную.

— А калі я цябе папрашу пусціць мяне да сябе жыць? — Надзея казала нібыта спакойна, але голас уздрыгнуў на апошнім слове, і яна дадала памяркоўна, каб прыхаваць уласнае хваляванне: — Буду табе варыць есць, мыць, прыбіраць, як хатняя гаспадыня. Пусціш?

Антось маўчаў. Глядзеў у агонь, не ўздымаў на жанчыну вачэй. Яна не стала патрабаваць адказу, загаварыла сама:

— Тут... Колькі гадоў я не адчувала такой... заспакоенасці. Сёння сапраўдны мур адгарадзіў мяне ад усяго таго свету. Вось я расказала табе, а страху не было. Мне здаецца, што сюды, на хутар, нічога не можа прыйсці злога, нядобрага. А пакуль што мне і праўда няма куды кіравацца. Хутчэй за ўсё мая настаўніцкая кар'ера кончылася, у горадзе мне ўжо не ўладкавацца. Вядома, паспрабую знайсці працу. Хоць матэматыку цяжка, філолагам трэба было, як ты...

— Адпачні тут... — Антось як не чуў Надзею, пачаў гаварыць пра сваё. — Пажыві... колькі хочаш. Будзе сумна, можаш... ну, нейкія справы знойдзеш для сябе. А захочаш застацца на даўжэй... Калі праўда захочаш... я буду думаць, што мне Гаспадар Бог падараваў другі шанец.

Яны замоўклі, доўга сядзелі так, глядзелі на полымя. Так шмат было сказана абаімі, але, здавалася, яны не сказалі адно адному нечага яшчэ, нечага галоўнага, значнага, пасля чаго толькі і можна рабіць крок вось ад гэтага вогнішча.

Надзея схамянулася, выпрасталася, загаварыла, як старэйшая і мудрэйшая:

— Дзень такі быў... Каб адразу спаць легла, то ў вачох усё стаяла б. Там дзед Уладзя мне траву даў, трэба заварыць нанач...

— Дык тут чайнік гарачы, — рэзка абудзіў у сабе актыўнасць Антось, падхапіўся з месца, пасунуў закураны, чорны чайнік да чырвонага вуголля. — За тры хвіліны закіпіць. Нясі сваю траву...

Надзея ўзнялася з месца, пайшла ў дом, вярнулася з пакуначкам.

Калі вада закіпела і Антось запарыў у кубку зёлкі, Надзея папрасіла:

— Ці можна заўтра зранку з'ездзіць у горад? Дзед Уладзя не раіў пакуль што... Але Алеся прасіць не хачу, ён у мяне надта ж датклівы. Мне ў кватэру трэба. Узяць... чаго з рэчаў. Мяне Ганначка пакуль што выручыла, але ж... жанчыны — такія істоты, ім штодня так шмат трэба!

— Дык ад ранку і з'ездзім, — ахвотна пагадзіўся Антось.

— Толькі... Я цябе папрашу, а ты паабяцай, добра? — пасур’ёзнела Надзея, зазірнула Антосю ў вочы.

— Абяцаю, — пракаўтнуў Антось, не ведаючы, што яго чакае.

— Дык вось... Калі раптам там, у кватэры... ці каля дома... ці яшчэ дзе я раптам пачну... пачну паводзіцца неадэкватна, раптам пачну крычаць, ці нават калі зачынюся ў сваім пакоі, у лазенцы, пачну цябе выганяць, схаваюся пад ложак... ты, Антось, паабяцай мне, што ты мяне выцягнеш, жывасілам выцягнеш. Трэба, дык рот заткнеш штодня, рукі звяжаш, ускінеш на плечы і панясеш. Але абавязкова, чуеш, абавязкова зноў прывязі мяне сюды, у Карчаваху да Ўладзі, да сябе на хутар. Не кідай там. І не выклікай ніякіх лекараў. І... калі здарыцца, Алесю... не кажы. Добра?

Антось моўчкі нахіліў галаву.

Уладзімір чуў, як Надзея зайшла ў пакой, прычыніла за сабой дзверы, раздзелася і легла. Чуў, як укладваўся ў вялікім пакоі, там дзе кампутар, Антось. Сіліўся заснуць — і не мог. Сон не йшоў. Ён ведаў, што ў доме ніхто не спіць. І вінаваціў у тым сябе. Яшчэ ніколі ён не адчуваў сябе не тое што лішнім, а сапраўднай перашкодай для людзей. Чаму ён не настояў на сваім, паслухаўся Антося і застаўся тут, а не пайшоў у Карчаваху да Уладзі? Ён лішні тут... Ён замінае...

За гэтым самапапіканнем спакваля, ніадкуль з’явілася прыкрасць і крыўда: куды яму ісці? Навошта ён тут наагул? У яго ёсць пакой у бабулькі, у яго ёсць Ірына, дык чаму яму не быць там? Навошта яны яму ўсе: Антось, Надзея, выкладнік Алесь Лобач? Падумаеш, нешта там прымроілася, нешта здалося... ну, захварэў, нешта навалілася, дык жа цяпер усё нармальна! Чаго яму чапляцца за жыццё гэтых сапраўды чужых людзей? Хто яны яму? Хто ён ім? Ды ніхто... Для Антося — найміт. Вось, памог у адным, цяпер як ад’ютант пры генерале. “Студэнт”... Хай цяпер Антось і не называе яго гэтак, але ж у думках, за спінай, заве, уважае за недамерка...

Мабыць, мінула гадзіна. Сцішанасць у доме была выразнай, штучнай. “Чакаюць, пакуль я засну”, — думаў Уладзімір. І ад гэтай думкі было невыносна. Ніколі не ўяўляў сябе ў такой ролі — перашкоды для мужчыны і жанчыны. “Пайду, падыму Антося. Няхай дасць ключы, лягу ў аўтамабілі...” — падумаў Уладзімір, але ўсё цягнуў, спадзяваўся, што сон прыйдзе.

У вялікім пакоі пачуўся шоргат, крокі. Пстрыкнуў вымыкач на кухні. “Антось падняўся”, — усцешыўся Уладзімір. Цяпер прасцей будзе запытаць ключы ад машыны. Нацягнуў джынсы і пайшоў на кухню.

Антось, у саколцы і спартовых нагавіцах, сядзеў пры стале, дзе стаяла пачатая пляшка з каньяком. Дзвюма рукамі трымаў, пакручваў у пальцах напоўнены кілішак. Ён зусім не здзівіўся з’яўленню Уладзіміра, хутчэй узрадаваўся, паказаў вачыма на канапу:

— Сядай, Валодзька. Будзеш са мной крышку? Мне таксама ніяк не заснуць...

У ягоных словах было гэтулькі скрухі і самоты, што Уладзіміру стала сорамна за свае думкі, маўляў, ён замінае Антосю і Надзеі ў нейкіх інтымных планах. Павярнуўся да шафкі, узяў кілішак.

Выпілі моўчкі. Антось расчыніў шырэй акно, зняў з падаконня крышталёвую попельніцу, чысцюткую, пасунуў па стале:

— Закурвай тут. Я дзверы прычыню. Пасядзім... Памазгуем. Кажаш, паслязаўтра там шабаш на тым лецішчы?...

— Так... — Уладзімір скарыстаўся дазволам, закурыў. Зацягнуўся раз і другі і сказаў нечакана для сябе: — А Надзея... прыгожая. І яна — добры чалавек.

Антось ніяк не зрэагаваў на пачутае, зноў наліў у кілішкі.

— Валодзька, ты ведаеш, што гэта такое: чакаць усё жыццё адну жанчыну?

— Адкуль? — сур’ёзна адказаў Уладзімір. — Я нікога не чакаў.

— Вось, Валодзька, і я не ведаў. Жыў і не ведаў, што я жыву і чакаю. А сёння зразумеў. Ведаеш, ляжаў во, усё пражытае пранеслася. І раптам падумаў, дакладней — успомніў: я ж кожны раз, калі падымаўся высока, калі на кані быў, думаў: а вось каб бачыла яна мяне... А калі на самае дно падаў, галадаў, на гнілой саломе ля свіней спаў, то недзе во там, — Антось пачухаў патыліцу, — там мільгала такое: добра, што яна не бачыць. Вось і выходзіць, Валодзька, што я ўвесь час пра яе помніў. І не сам жыў, а нібыта ёй даводзіў.

— А цяпер? — асцярожна пацікавіўся Уладзімір.

— Цяпер — не. Тады, калі ў Маскве прадаў свой бізнес, вось тады як падвёў рысу і адсёк тое жыццё. У якім яна была. І стаў жыць проста для сябе.

— І тады яна прыйшла, — канстатаваў Уладзімір.

— Ага, тады прыйшла, — стомленым рэхам паўтарыў Антось. — Усе мары маюць адну ўласцівасць — яны спраўджваюцца. Ці ўжо некалі спраўдзіліся, а мы проста не заўважылі таго...

— А чаму... чаму вы разышліся? — спытаў Уладзімір. — Неяк ты і не казаў.

— Рэўнасць дзіцячая, — скрывіўся Антось як ад кіслага. — Я потым даведаўся... сустрэў быў аднакурсніка свайго, з якім у пакоі жылі. Там... дзяўчына адна замешаная была, надта хацелася ёй за мяне замуж. Вось яна і падбухторыла майго сябра. Прыйшла да яго. Надзея ў гэты дзень да цёткі паехала, ці яшчэ куды. Карацей, мы з ёй планавалі сустрэцца наранку. Я пайшоў пагуляць да сяброў, як дамовіліся, вярнуўся гадзіны праз тры. А яны, сябар з той дзяўчынай, у пакоі. Выпіваюць. Ну, і мяне клічуць. Сябар раніцай ехаць некуды мусіў, маўляў, ноч гуляем. Аднекваўся, але чарачка за другой — паляцелі тармазы. Налівалі яны мне як мага болей, я і выпіваў, каб хутчэй заснуць ды ім волю даць. Чуў яшчэ, як мяне распранулі, заваліўся спаць. Прачынаюся — цесна. Вачыма лыпаю, нічога не разумею: ляжыць са мной у ложку тая дзеўка. Галаву падняў — сябра няма, ягоны ложак засцелены. Штурхаю яе, яна толькі мыкае. Голая ўся... а тут у дзверы грукочуць. Галава цяжкая, як бязмен. Нічога не разумею. Адчыніў. Там — Надзея. А тая ў ложку галаву раскудлачаную з-пад коўдры высунула, глядзіць, пасміхаецца. І я стаю, ківаюся і па Надзеіных вачох бачу, якую гідоту выклікаю сваім выглядам... От так і скончыліся нашы з Надзеяй сустрэчы. Паспрабаваў адзін раз пагаварыць, ды яна не стала і слухаць. Усё, болей не спрабаваў, гонару шмат. Праз пяць... так, праз пяць гадоў тая Надзеіна сяброўка на сустрэчы ўсё расказала... Калі мяне распраналі, яна ключ ад пакоя з кішэні выцягнула. А раніцай сябар паехаў, яна і прыйшла... Потым, так во склалася, яна замуж пайшла за таго майго сябра, яму прызналася, ён і прымусіў расказаць, хоць і запозна было. Яна зацяжараць нешта не магла. Дык яны і думалі, што калі я і Надзея іх прабачым, то будзе добра... Для ўсіх.

— І нарадзілі? — запытаў Уладзімір, асцярожна прытушыўшы недакурак на чысцюткай паверхні крышталя.

— Нарадзілі, чаго там нараджаць, калі абодва здаровыя... — Антось страпянуў галавой, як адганяючы думкі, як конь злых надакучлівых мух. — Валодзька, бліжэй да справы...

Асцярожна рыпнулі дзверы, адчыніліся. Надзея стаяла на парозе, прытрымвала крыссё цеснага просценькага халата, які, відаць, пазычыла ёй Ганна, пазірала з дакорлівай усмешкай.

— Вечара ім мала было... І мне не заснуць ніяк.

— То сядай, сядай, — Антось усхапіўся з месца, пасунуў услончык з-пад стала. — Сядай з намі... Ці на канапу... Мы тут з Валодзькам ніяк змірыцца не можам, што пляшка адкаркаваная стаіць, — няўклюдна пажартаваў ён, дастаў яшчэ адзін кілішак, наліў. — Падрэзаць чаго? Сыр ёсць...

— Тут сяду... Не, не трэба нічога, — адмовілася Надзея, прысела, хацела пакласці нагу на нагу, але пабачыла, як высока агалілася яе калена, села роўна.

Уладзімір заўважыў гэты рух жанчыны і прапанаваў:

— Хадзіце сюды, на канапу сядайце... А я на ўслончык сяду. Тут вам... вальней будзе.

— Ну, добра, — усміхнулася Надзея. — Не буду вас бянтэжыць сваімі голымі лыткамі...

Яна крышку адпіла з кілішка, паставіла яго на стол, потым паглядзела ўважна, пранізліва нават, то на Антося, то на Уладзіміра і загаварыла строга, як старэйшая сястра сярод родных братоў:

— Вось што, хлопчыкі... Я цябе, Антось, ведаю. І калі вы з Уладзімірам агульную мову знайшлі, значыцца, і Уладзіміра крышку ведаю. Прынамсі, ведаю, чаго можна чакаць... Дык вось. Я не прашу, Антось, — Надзея глядзела гаспадару проста ў вочы, — не прашу, зразумей, а загадваю: ты сам не будзеш нічога ўсчынаць, ты ўтрымаеш Уладзіміра, калі ён будзе гарачку пароць, але вы нічога не будзеце рабіць таму міліцыянту, майму былому вучню. І ты мне, Антось, зараз паабяцаеш: не будзе ніякай помсты. Нічога не будзе. Ты і Уладзімір забыліся на той выпадак. Вось... Паабяцай...

— Дык... Як можна забыцца? — ускінуўся Антось.

— Вось так і можна, — настойліва, але адначасна суцяшаючы, быццам малое дзіця, адказала Надзея. — Я не хачу, каб мой колішні вучань пацярпеў праз мяне.

— Нічога не разумею, — горача запратэставаў Антось. — Ён праз цябе пацерпіць? Ты пацярпела!..

— Антось! — спыніла яго Надзея. — Калі ён такім стаў — то гэта мая віна, разумееш? Мая! Усё, не будзем спрачацца. Я не хачу, каб да мінулага вярталіся вы ці я сама. Ты мне абяцаеш?

Антось адвярнуўся да акна, потым устаў, падышоў, прычыніў яго. Павярнуўся да Надзеі, якая не зводзіла з яго вачэй.

— Абяцаю... — сказаў спакойна.

— Ну, цяпер я дакладна буду спаць без непрыемных думак, — са шчырай палёгкай уздыхнула На-дзея. — Дзякуй вам, хлопчыкі. Праўда, дзякуй... Зра-зумейце, усё мінецца, галоўнае — самым застацца ў чысціні... Валодзя, мы заўтра разам у горад з'ездзім, добра? Антосю спакайней будзе.

— Вядома, ніякіх праблемаў... — хутка згадзіўся Уладзімір.

— То я пайшла... Кладзіцеся і вы, — Надзея выйшла з-за стала, каля дзвярэй азірнулася: — Дабранач.

— Вось так, Валодзька, кідаем дурное... — Антось не выпіў, а амаль выліў вадкасць у горла, здаецца, і не каўтаў. Выдыхнуў, зірнуў на Уладзіміра. — Значыцца, усё касуем... Пайшоў я... Ты курыць будзеш? То адчыніш акно шырэй. Можна і не зачыняць — ноч цёплая...

— Пасяджу хвілінку, — кіўнуў Уладзімір.

Ён выкурыў адну цыгарэту, але застаўся сядзець пры стале, дзе ў цэнтры стаялі кілішкі і пляшка з трацінай каньяку.

Усё было добра. Усё склалася так хораша. Але чаму так пуста было на душы — Уладзімір не ведаў. Вось цяпер ён адчуў сябе сапраўды лішнім. Калі паўгадзіны таму яму здавалася, што ён толькі часовая перашкода, лішняя дэталь у стасунках, у жыцці Надзеі і Антося, то цяпер ён стаў проста непатрэбным. Не часова, а назаўсёды.

Надзея сказала тыя словы, якія яшчэ нядаўна былі для Уладзіміра адзіна слушнымі. Дый цяпер ён не можа сказаць, што Надзея не мае рацыі, бо ён жа сам лічыць, што помста — не выйсце. І як бы ні называў гэтую помсту Антось: адэкватным адказам, папярэджаннем, разлікам, але ўсё адно яна застаецца помстай. Ён мусіць цяпер цешыцца, ці хоць адчуваць палёгку, а няма радасці, няма палёгкі, замест іх — прыкрасць і пустэча.

Усё скончана. Так, усё скончана. Перад Уладзімірам пранесліся ягоныя апошнія дні, адзін за адным. Што ж, мабыць, ягоная роля выкананая: ён звязаў, гэта дакладна так, два лёсы — Антосяў і Надзеін, звёў іх... Нехта там, угары, вядзе людзей іх сцежкамі. Некаму жыць, чыніць справы, вялікія і малыя, а некаму быць, вось як яму, Уладзіміру, усяго толькі нагодай і прычынай, яго лёс — церабіць перад некім сцежку такім парадкам, каб яна скрыжавалася з іншай сцежкай, каб зышліся людзі, каб чыніліся іхныя справы. Іхныя, а не ягоныя...

Стала лягчэй ад такіх разважанняў. Бо калі наканавана быць вось такім — куды дзенешся. Таксама роля... Уладзімір закурыў яшчэ раз. Не, не праходзіла прыкрасць, і рэч была зусім не ў адкрытай сваёй ролі. З кожным імгненнем расло пачуццё, што яго, Уладзіміра, прадалі. Не падманулі, а менавіта прадалі...

“Заўтра разбяруся ў дзеда з дровамі і паеду... Трэба шукаць работу”, — падумаў ён, патушыў недакурак, як кропку ставіў у сваёй задуме. “У мяне ёсць Ірына”.

Уладзімір хацеў думаць пра яе, пра Ірыну, але калі заплюшчыў у ложку вочы, узнікла выява Ганны. Гэта было нечакана і трывожна. Што ён, раўнуе яе, Ганну, да Алеся? Не... У яго ёсць Ірына! Ганна... яна ж як сястра яму. Чаму яна?

А Ганніна выява стаяла ў заплюшчаных вачох, быццам прасіла пра нешта, клікала...

ЧАСТКА 9

1

Звечарэла добра. Уладзімір выйшаў на двор, прыкурыў. Неба на захадзе было яшчэ светлаватае, а з усходу ўжо набрыняла густым фіялетам. Ззяла Венера ў вышыні. У зарасніку бэзу за дзедавым гародам заспяваў-зацёхкаў салавей, і жабы, хор якіх глушыў усе іншыя гукі, крыху прымоўклі як засаромеўшыся. Але не здаваліся.

“Хораша як... Ціха, спакойна... Можна ж жыць вось так, бачыць, адчуваць...” — думаў Уладзімір, павольна, з асалодай зацягваючыся. Нават дым ад цыгарэт тут, у настоеным на водары блізкага лугу і балота паветры, быў іншым.

Рыпнулі веснічкі.

Уладзімір азірнуўся на гук — нейкая старая заходзіла на надворак.

І сцялася раптам, аж прыпынілася на імгненне. А потым шалёна затахкала сэрца ў прачуванні страшнага. І сама гэтая старая, і яе паспешнасць, з якой яна расчыняла веснічкі, яе непрыхоплены на завязкі цёмны халат, з-пад якога выглядвала доўгая начная кашуля, і праставалосая галава — усё крычала крыкам пра нейкую бяду.

— Уладзя дзе? Дзе Уладзя?! — сіпла закрычала старая, а голас быў слабым, не крык зусім, адзін выдых.

— Я Уладзімір, — ашалела прамовіў Уладзімір. І адразу зразумеў, што Уладзя — стары ў хаце.

— Дзеда кліч... — выдыхнула старая і, хапянуўшы паветра, загукала сама: — Го-о, Уладзя! Уладзя! Бяда! Бяда!

Стары з’явіўся на парозе сенцаў, быццам стаяў увесь час за дзвярыма. Пэўна ж, яму не трэба было і бачыць старой, толькі чуць яе голас, каб зразумець страшную сур’ёзнасць невядомай пакуль што навіны.

— Што, Марута? — рэзка, але несурова запытаўся стары, і ў яго пытанні быў загад супакоіцца, казаць пра справу.

— Ганначка... забралі... Праз акно бачыла: нейкі пад’ехаў на машыне, клікаў-клікаў... Яна акно адчыніла, з ім гаварыла. Угаварыў ён яе... Выйшла яна... — і Марута не стрымалася, сарвалася на галашэнне: — Аёй, дзеванька, сама сярэдзіна тыдня гнілога, нельга ж ёй выходзіць было, нельга, казала ж... — і спахапілася, нібыта адчула строгі Уладзеў позірк, працягнула: — Яна выйшла, тут аднекуль з хмызняку, як з-пад зямлі, двое выскачылі. Схапілі яе — і ў машыну закінулі. Паехалі...

— Куды? — нервова перапыніў стары.

— У бок Кута...

— А-а-а, — выгукнуў стары і сарваўся з месца, імкліва, наважна, але не ў бок расчыненых веснічак, а ў глыб надворка, да кучы дроў.

Уладзімір адхіснуўся ад яго, толькі цяпер зрабіўшы некі рух. Адчуў, як згарэлая цыгарэта пячэ пальцы, і міжволі расціснуў іх.

Стары адным рухам шмаргануў з калодкі сякеры.

— Хутчэй!

Гэты ягоны кароткі загад Уладзімір прыняў і да сябе.

Прыцемкі загусцелі, вузкая дарога шараватай пакручастай паласой бегла наперад і страчвалася бліжэй да недалёкага лесу, што пагрозліва цямнеў на фоне святлейшага неба.

Уладзімір бег за старым. Ззаду чулася цяжкае хаканне, і ва Уладзіміравай галаве нечакана ўзнікла і не адчаплялася прыкрая думка: як старая жанчына можа паспяваць за імі? Няўжо не астанецца? От бабулька... Не было іншых думак — можа, таму, што Уладзімір не пускаў іх да сябе, гнаў прэч. І пра Ганну гнаў, пра яе — найболей...

Стары раптам рэзка збочыў, пабег напрасткі, лугам. Уладзімір трымаўся за ім, не бачачы пад нагамі дарогі, толькі падэшвамі босых ног адчуваючы ўбітую сцежку. Скора пад нагамі зачаўкала — пачалася балаціна.

А стары бег і бег, моўчкі, не спыняючыся, напрасткі, як той звер, што напаў на след, і нішто яго цяпер не магло прымусіць спыніцца ці звярнуць.

Вада месцамі даходзіла амаль да каленяў, добра, што было не топка.

Урэшце яны апынуліся на сухім і цвёрдым — гэта быў востраў сярод балаціны. Стары стаў, азірнуўся і хоць нічога не сказаў, але Уладзімір зразумеў, што трэба затаіць духа.

Было ціха і мёртва — нават жаб не чуваць.

Стары неўпрыкмет махнуў рукой — і яны пайшлі праз негустыя зараснікі ядлоўцу, потым — бярэзнікам, што свяціўся тонкімі прывідамі камлёў. Далей лес пагусцеў, ішлі навобмацак.

Прагучаў стрэл.

Кароткі і глухаваты. Рэха не паспела і падхапіць, як гук растаў сярод дрэў.

Стары рвануўся наперад, не выбіраючы дарогі.

Секла па твары, чаплялася, драла нешта за цела. Уладзімір бег, і тая халодная пустэча, якую ён адчуў пасля стрэлу, выгнала з душы і цела пачуцці і адчуванні. Нічога не было — нават стома некуды знікла.

З разбегу Уладзімір ледзь не стукнуўся аб спіну старога, які спыніўся.

Нешырокая паляна ледзь адгадвалася ў густой цемры. Пасярод паляны нешта бялела... Так, як магло бялець цела... Аголенае цела чалавека.

Стары рушыў туды. Уладзімір — за ім. Мужчын апярэдзіла Марута. Яна з нечалавечым падвываннем на невыносна высокай ноце: “І-і-і-і!” наблізілася да ляжачага на траве.

— Не чапай! Позна... — глухім загадам спыніў яе стары, але Марута і сама застыла над распрастаным целам.

Уладзімір глядзеў на сярэдзіну паляны, як на кадр з нейкага фільма — толькі жах, болю не было, гора не адчувалася.

Ганна была ўся аголеная. Яна ляжала на зямлі бокам, у нейкай неверагоднай для чалавека паставе: абедзве нагі сагнутыя ў каленях, адна падцягнутая ўверх, быццам жанчына бегла. А рукі... рукі немажліва так пакласці жывому. Зноў жа пазгінаныя ў лакцях — адна ўверх, другая ўніз. І прыціснутыя да зямлі.

Уладзімір страсянуў галавой і раптам зразумеў, што Ганніна цела распрастанае ў выглядзе свастыкі. А пальцы рук і ног амаль краналіся чатырох вялікіх камянёў, напалову ўрослых у зямлю

— Ганна...

Уладзімір не змог стаяць на нагах — нібы хто кінуў яму цяжкі мех на плечы, і ён упаў на калені і тварам пацэліў бы на Ганніну нагу, каб стары не перахапіў яго:

— Не чапай! Не чапай яе!

Уладзімір нічога не разумеў — ні таго, што тут адбылося, ні пагрозлівага крыку старога, ні паводзінаў ягоных і старой Маруты.

— Марута, сарочку давай! — загадаў стары, і Марута паспешліва адвярнулася, скінула свой халат, а потым праз галаву — белую сарочку.

Стары ўзяў сарочку, адным рухам разадраў яе ўздоўж, разаслаў. Стаў мацаць вакол Ганнінага цела. У адным месцы загроб рукамі зямлю, прынёс і паклаў асцярожна на тканіну сарочкі.

— Сякеру падай, — папрасіў старую.

Марута падняла з зямлі сякеру, паднесла. Стары абгарнуў зямлю тканінай і стаў ціснуць над лязом. Скацілася адна, другая чорная кропля.

— Валодзька, устань! Устань, кажу!

Уладзімір падняўся з каленяў, адчуваючы нейкую няўцямную надзею ў гэтых дакладных загадах, дзеяннях і ўпэўненым голасе старога Уладзі.

— Бяжы да мяне. Хутка бяжы. У курніку ў левым куце кошык стары. Там яйкі павінныя быць. Вазьмі адно.

— Яйка? — ашалела запытаўся Уладзімір.

— Яйка, — спакойна ўдакладніў стары. — Поклад не захапі — ён навобмацак шурпаты, загаджаны. Хутка бяжы! Як можаш — хутка!

І толькі цяпер у голасе старога адчуўся страшэнны боль.

Уладзімір бег праз зараснікі, потым балацінай, дарогай — і бег так, рыхтык у тым самым яйку, якое ён мусіў прынесці, было не проста збаўленне, а патаемная сіла, якая зможа перакуліць час, вярнуць на месца той момант, калі ён курыў на надворку ў старога...

Яек у кошыку было тры. Ніяк не мог вызначыць, якое болей шурпацейшае, схапіў два, як падалося — найгладчэйшыя, і назад, той самай дарогай, з той самай упэўненасцю, што стары зараз разаб'е адно яйка ў цэнтры тых камянёў над нерухомым Ганніным целам — і вернецца крумканне жаб і салаўіны пошчак.

Было цёмна, і блізкі лес адгадваўся толькі вяршынямі на фоне неба ў рэдкіх кропках зорак. “Гнілы тыдзень”, сказала старая Марута. Тыдзень без Месячыка... Уладзімір не баяўся заблудзіцца — ён цяпер мог бы знайсці тое месца з заплюшчанымі вачыма, яно вяло, цягнула яго да сябе праз гнілую цемру балаціны.

На паляне было неяк святлей, можа, зоркі над галавой, зыркія, белыя, спрыялі таму, ці вочы прызвычаіліся да цемры.

Цела жанчыны ляжала гэтак жа нерухома.

Стары навыграбаў з-пад яго невялікую кучу зямлі, насычаную крывёю, — яна ляжала на белай матэрыі сарочкі.

Старая Марута цягнула аднекуль ахапку сушняку, складала за колькі крокаў ад месца забойства.

— Давай, — стары працягнуў руку па яйкі, зусім не здзівіўся, калі Уладзімір паклаў у ягоную далонь два гарачыя, вільготныя.

Адно стары вярнуў.

— Хадзі, пасвеціш, — паклікаў Уладзіміра стары.

Уладзімір стаў паспешліва ляпаць сябе па кішэнях, каб намацаць запальнічку, там жа малюсенечкі ліхтарык умантаваны...

— Вымкні гэта, — незадаволена адрэагаваў стары на мёртва-блакітнае святло светладыёда. — Вось, смаляк падпалі...

Роўнага, густога полымя смаляка было досыць для занятку старога. Ён адарваў ад сарочкі некалькі шматкоў. Паклаў на зямлю сякеру, на яе лязо — белае яйка. Набіраў мокрай ад крыві зямлі ў шматкі матэрыі, заварочваў і ціснуў...

Кропля за кропляй падала на белае яйка, і тое пакрывалася чорнымі плямамі, пісягамі. Рабілася чорным...

— Ідзі... Падпальвай, што Марута назбірала...

З амаль дагарэлым смаляком Уладзімір падхапіўся з каленяў, на якіх сядзеў, пакуль свяціў старому.

— З усіх чатырох канцоў падпальвай...

Старая Марута складала не ў адну кучу, Уладзімір пабачыў, што сухія яловыя лапкі, хваёвыя галіны складзеныя нейкім узорам.

— Адсюль пачынай, — ціха сказала Марута, — і па крузе...

Уладзімір паднёс смаляк да сухіх яловых лапак, тыя з ціхім трэскам жыгнулі. Калі агонь занялося з усіх чатырох канцоў і хутка пачаў збягацца да сярэдзіны, Уладзімір пабачыў, што перад ім — палае на зямлі свастыка. Такая самая, і паводле велічыні такая самая, як распрастанае побач Ганніна цела.

Не пытаўся ні пра што.

Стары сядзеў воддаль перад сякерай на каленях, на лязе якой ляжала чорнае курынае яйка, тварам да свастыкі, што гарэла на зямлі. Вочы ягоныя глядзелі на агонь, як на жывую істоту, вусны ледзь падрыгвалі. Падавалася, стары некага бачыць і нешта кажа яму, невідомаму.

Урэшце ён падняўся, асцярожна ўзняў сякеру і прынёс чорнае яйка да агню.

Марута пацягнула Уладзіміра за сабой, паставіла каля аднаго канца агністага калаўрота — якраз спінай да раскрыжаванага цела, сама адышлася далей, на другі канец. Стары наблізіўся да цэнтра вогнішча і нахіліў лязо сякеры. Яйка, бліснуўшы густым барвовым колерам, скацілася ў полымя. Уладзя паклаў сякеру на трэці вугал свастыкі, сам стаў на чацверты.

Раптам стала ціха — нават полымя гарэла без адзінага патрэсквання, роўна, па ўсіх лініях.

— Святыя Радзіцелі нашы! Не пакіньце нас без заступніцы нашай, дачкі вашай! Прыміце да сябе дух яе!

Уладзімір уздрыгнуў — такім нечакана гучным, надрывістым быў голас старога.

— Святыя Радзіцелі нашы! Не пакіньце нас без заступніцы нашай, дачкі вашай! Прыміце да сябе дух яе! — тужлівым рэхам раптам азвалася баба Марута, і ў наступнае імгненне Уладзімір зразумеў, што зараз ягоная чарга.

Яго ахапіў страх, ён быў пэўны, што ні гука не зможа вырвацца з ягонага перасмяглага горла. Мабыць, паўза зацягнулася — на Уладзіміра каротка зірнуў стары.

І тут навалілася адразу і ўсё. Прыйшло разуменне таго, што адбылося: Ганну забілі. Такой роднай яму жанчыне ніколі не ўзняцца з зямлі. Яе няма, яе не стала. І ўзніклы ўсярэдзіне боль стаў рвацца на волю — каб выйсці праз рот і вусны дзікім скавытаннем, выццём і нечалавечым крыкам. Уладзімір пракаўтнуў гэты прыступ, хапянуў паветра, і ў наступны момант яно вырвалася словамі роспачы і просьбы:

— Святыя Радзіцелі нашыя! Не пакіньце нас без заступніцы нашай, дачкі вашай! Прыміце да сябе дух яе!

Полымя на зямлі каля Уладзіміравых ног калыхнулася. Рэзка загуло, ірванулася сваімі трапяткімі языкамі да цэнтра — з усіх чатырох бакоў, вырасла там вышэй за іхныя галовы чырвона-жоўтым празрыстым слупам.

Уладзімір глядзеў на яго, разумеў, што адбываецца нешта, непадуладнае ягонаму розуму, але не адчуваў ні страху, ні здзіўлення.

Слуп полымя выгінаўся, мяняў сваю форму і пакрысе стаў набіраць форму жанчыны. Нечым так падобную да Ганны...

Агняная трапяткая жанчына нахілілася да старога, потым полымя кінулася да бабы Маруты.

Уладзімір замёр. Вось цяпер страх сціснуў сэрца.

Але хацелася, так хацелася, каб і да яго павярнуўся, наблізіўся агняны слуп у форме жанчыны!

І той нібыта пачуў — і не імкліва, адным рухам, а няспешна, асцярожна (“Не хоча, каб я напужаўся”) пачаў набліжацца. Бліжэй, бліжэй...

Вось зараз ад нясцерпнай гарачыні затрашчаць валасы на галаве...

Але полымя не абпальвала. І нават не грэла. Яно было проста... жывым. Галава агнянай жанчыны была на адным роўні з Уладзіміравым тварам. З вачэй у яго раптам пакаціліся слёзы. Яшчэ момант — і Уладзімір адчуў, што ўвесь ахутаны полымем і стаіць, не гарыць.

І нешта ўвайшло ў яго. Было не зразумець, што гэта, але яно было. Галава раптам стала светлай, быццам нехта ўладна, але далікатна расклаў думкі, як кнігі па паліцах. Прыйшло разуменне... разуменне чаго? Уладзімір не ведаў. Ён проста адчуў, што ён нешта зразумеў. Важнае. Вельмі-вельмі важнае...

Агняная жанчына зноў была ў цэнтры свастыкі. Адзіным не вельмі яркім агняным языком яна стала адрывацца ад вогнішча, уздымацца ўгору, згасаючы, раставала ў паветры. І знікла...

— Паспелі, — з палёгкай выдыхнуў стары Уладзя, нагой стаў падграбаць гарачыя галавешкі з бакоў у цэнтр.

Уладзімір нібы ведаў, што так трэба, каб ніхто не бачыў, як гарэла полымя, і заспяшаўся рабіць тое ж са свайго боку.

Баба Марута пайшла да Ганнінага цела, Уладзімір правёў яе вачыма і перш каротка ўздрыгнуў, але адразу нібыта ўспомніў, што так і мае быць: Ганна ляжала ў звычайнай, калі можна так сказаць, паставе гвалтоўна забітага чалавека: скурчыўшыся, падціснуўшы пад сябе ногі...

Стары збёр зямлю, з якой выціскаў Ганніну кроў, занёс на месца, разраўняў. Марута пабрала рэшткі сваёй сарочкі, кінула ў агонь.

— Давай яшчэ сушняку, таўсцейшага, — спакойна, як пра самае звычайнае загаварыў стары. — Трэба тут ноч перачакаць, бо міліцыя не любіць, калі трупы чапаюць. А сюды дзікі прыходзяць часцяком... Мабільнік у цябе з сабой? Выклікай міліцыю... скажы, знайшлі два трупы.

— Чаму два? — няўцямна запытаўся Уладзімір.

— Дык вунь жа, — стары кіўнуў убок да высокай яліны за колькі крокаў ад іх.

Цяпер Уладзімір заўважыў там нешта цямнейшае за грунт. Яны падышлі разам. На зямлі, раскінуўшы рукі, ляжаў мужчына. Ягоная галава была разбітая зверху. У святле галавешкі на чорнай траве бялелі мазгі, здавалася, варушыліся, кроў запяклася на шыі. У адкінутай далёка ўбок руцэ ляжаў пісталет.

— Застрэліўся...

— Прыстрэлілі, — паправіў стары. — Гэты ачомак — не іхны чалавек.

— А яны — хто? — асцярожна спытаў Уладзімір.

— Яны — з цемры, — каротка адказаў Уладзя.

Нешта ў выяве застрэленага падалося Уладзіміру знаёмым. Ён дастаў запальнічку, запаліў. Скуласты хударлявы твар, тонкі выразны нос, звернуты набок. Ёкнула ўсярэдзіне ад здагадкі, Уладзімір прысеў, перасільваючы гідлівасць і страх дакранання да мёртвага цела, прыўзняў правую руку трупа. Сярэдні палец быў без першай фалангі з намаляваным пазногцем.

— Гэты... сачыў за мною даўно... ад пачатку, — хрыпла патлумачыў свае дзеянні Уладзю — памяць выхапіла з далечы другую яго сустрэчу з Ірынай, п’янаватага дзецюка з просьбай пачаставаць цыгарэтай. Сачылі... За ім, за Ірынай...

Неба над верхавінамі дрэў у баку вёскі стала ад-свечваць барвовым.

— Хату падпалілі, — зірнуўшы сабе за спіну, спакойна, нават з адценнем радасці, сказаў Уладзя і адразу ж патлумачыў: — Значыцца, крыж не знайшлі. Інакш бы не палілі...

— Навошта ім крыж? — пацікавіўся Уладзімір.

Розумам ён адчуваў, што павінны задаваць і задаваць пытанні, розныя, дзясяткі, сотні. І пытацца перш не пра тое, навошта некаму крыж, і што гэта за крыж, чаму ён быў у Ганны, якую каштоўнасць ён мае, што гэта за людзі — з цемры. Але ён запытаўся тое, што запытаўся, і яго свядомасць не абурылася, наадварот: Уладзімір адчуваў сябе так, нібыта ён быў у аўдыторыі найвыдатнейшага з прафесараў, слухаў лекцыю і, галоўнае, ведаў дакладна: пра што б ні казаў прафесар, здзіўляцца не трэба, бо ён усё патлумачыць, на ўсе пытанні адкажа, важна — не перабіваць, слухаць... Проста слухаць і ўспрымаць кожнае слова, як праўду апошняй інстанцыі, як новыя веды. Хіба не бывае такога?

І цяпер Уладзімір не спяшаўся нічога пытаць — той дотык агнянага слупа напоўніў розум прачуваннем адказаў на ўсе пытанні, толькі патрываць варта. І нават калі нешта застанецца незразумелым, значыцца, яму, Уладзіміру, пакуль што не час тое ведаць. Але пра крыж, яго важнасць для тых, з цемры, Уладзімір запытаўся — ён адчуваў, што яму дазволена тое ведаць.

— З пяці крыжоў, калі іх пераплавіць, выходзіць адзін нож, — спакойна пачаў тлумачыць Уладзя. — Адным нажом можна забіць, калі выканаць усе ўмовы, адну ахоўніцу ці аднаго ваўкалака. І яны не будуць мець паслядоўнікаў. Калі мы ў час не прыйдзем...

Нешта пстрыкнула ў галаве — Уладзімір цяпер ведаў, што яны прыйшлі ў час, хоць Ганну забілі з выкананнем усіх умоў.

— А без крыжа? — спытаў ён.

— Без крыжа... — Уладзя з сумам узіраўся ў цёмны лес, вершаліны дрэў на барвовым небе за ягонай спінай калыхаліся, хоць ніякага ветру не было, то ўздымаліся, то ападалі. — Мы цябе даўно чакалі. Бо ты абраны, ты можаш. Неўзабаве Кветцы цвісці. Але без ахоўніцы няма крыжа, без крыжа не адчыніцца камень, без каменя не будзе заступніка...

Уладзімір праглынуў шурпаты камяк у горле.

— Крыж... трэба знайсці?

— Яго выпадковы чалавек не знойдзе, — адказаў Уладзя. — Яны могуць знайсці... ты... Іначай... Крыж сам знойдзе гаспадыню, новую ахоўніцу. Міне час — і знойдзе. Год, дзесяць...

— Я знайду крыж! — упарта сказаў Уладзімір — менавіта гэтыя думкі цяпер перапаўнялі яго. Ён не разумеў дакладна, не мог зразумець пакуль што ўсяго пачутага, але адчуваў, што кажа слушна, што так і мае быць. Бо ён — абраны, ён заступнік. Хоць што яму давядзецца рабіць, ён не ведаў, нават уявіць не мог, але ён увесь цалкам быў падуладны адному вялікаму пачуццю: рабіць тое, што хочаш рабіць.

Уладзя нават галавы не ўзняў на ягоны вокліч, кінуў сукаватую палку ў іх невялікае вогнішча.

— Знайдзі, — сказаў вельмі ціха, амаль папрасіў ён. — Ахоўніца сама прыйдзе... Потым. Але да Кветкі два дні засталося...

Старая Марута прысела побач.

— Ну вось... няхай прыязджаюць цяпер.

Уладзімір зірнуў на старую, потым павярнуўся — на мёртвае Ганніна цела. Пабачыў, што жанчына была ўжо адзетая.

— Там жа... Сляды ад аўтамабіля застануцца, — ціха прагаварыў ён.

— Не будзе слядоў, — адказаў Уладзя. — Пад раніцу дождж пойдзе, вялікі. Нас не зачэпіць. Сляды змые. Так лепей...

Уладзімір ведаў невядомым веданнем, што так і праўда лепей. Лепей, калі міліцыя знойдзе тут Ганніна цела, і пад левай дзявочай пругкай цыцкай, смочак якой не кранаў дзіцячы раток, міліцыянты пабачаць глыбока ўбіты нож. І адбіткі пальцаў на гэтым нажы супадуць з пальцамі таго, хто ляжыць недалёка з разнесенай на чарапкі галавой. І так усё ўсім будзе зразумелым і ясным, і ніякіх пытанняў болей задаваць не варта будзе нікому. Бо яна, міліцыя, не паверыць у аўтамабіль і постаці, міліцыі нельга ведаць пра Крыж і Кветку.

Бо гэта — іх справа, іх жыццё.

2

Смерць і пахаванне Ганны раздзялілі вёску. Людзі падзяліліся на тых, хто ўспрымае жыццё паводле тэлевізійных серыялаў, дзе для гвалтоўнай смерці чалавека знойдзецца толькі дзве прычыны: грошы ды сэкс, і тых, хто здольны бачыць хвалькі на роўнядзі азёрнай вады нават у самы пагодлівы дзень, хто ўмее зазірнуць глыбей, хто прызвычаіўся шукаць існасць і сапраўдную прычыну.

А разам з тым неяк сцішылася вёска, скурчылася, адчула чужую, варожую ўладу. Страх найшоў і на тых, хто прычыну Ганнінай смерці тлумачыў проста: “дажаніхалася”. Бо вось яно — жорсткае, бесчалавечнае прыйшло жыццё. І на тых найшоў, хто ведаў Ганну не толькі як акушэрку медпункта, але і як унучку вядомай ведзьмы, той, якая сабой у час вайны ўратавала вёску ад спалення: смела пайшла да галоўнага афіцэра карнікаў і за руку яго ўзяла, і так нешта казала, што бялеў на вачох у сваіх жаўнераў карнік, дрыжаў, пакрываўся халодным потам. І хоць адразу, сваімі рукамі прыстрэліў варажбітку, але даў загад: з’язджаць. З'ехалі карнікі, не запалаў хлеў з зачыненымі людзьмі, адзінай ахвярай стала яна, Ганніна бабуля, Адарка, а для некага — Радміра.

Усё пахаванне арганізавала гаспадарка. Людзей было не тое што шмат — як ніколі шмат. Ганну ведалі далёка ў наваколлі: для многіх і многіх яна была за лекара ад усіх хвароб, а найболей — ад адзіноты. Яе любілі — і сёння прыйшлі засведчыць гэтую любоў старыя бабулькі ў чорных хустачках, дзецюкі-механізатры, маладыя жанчыны-маці. На могілках людзям стаць не было дзе, больш за паўгадзіны цягнулася развітанне — бясконцым журботным ручаём цякла людская туга паўз труну, што стаяла на высокім насыпе жоўценькага, аж залатога пяску.

Развітальны стол ладзілі ў калгаснай кавярні. Цішком пераказвалі, што гэта першыя тут хаўтуры, бо задорага бяруць, як з простых людзей. А гэтым разам калгас распарадзіўся, бо каму ж яшчэ парупіцца пра такое — у Ганначкі ні родных, ні сваякоў.

...Алесь Лобач амаль не піў. Гарэлка невыносна пякла вусны, як толькі датыкалася. Ён не хацеў гаварыць — зусім. І Надзея, якая і патэлефанавала яму, сказала пра Ганніну смерць, не чапала брата, той як сеў, так і застаўся сядзець нерухома ў куце стала.

Антось, які быў адным з распараднікаў на хаўтурах, паклікаў потым усіх — Алеся, Надзею, Уладзіміра да сябе. І старога Ўладзю запрасіў, але той адмовіўся:

— Без мяне пагамоніце. Ёсць пра што.

Уладзімір, які чуў Уладзяў адказ на Антосява запрашэнне, зразумеў усё па-свойму.

На Антосявай сядзібе, у альтанцы, ён, уздымаючы чарку з налітай на дно гарэлкай, пачаў казаць з такой інтанацыяй, каб ніхто і супраць нічога мовіць не змог, каб зразумеў кожны, што ён, Уладзімір, ведае: і яму дадзенае права, а рэшта павінны проста пакуль што падпарадкавацца і слухаць:

— Ганны не вярнуць. Сюды не вярнуць, да людзей. Але яна жыве. Не пытайце ў мяне, адкуль я ведаю і чаму так кажу. Не ўважайце за вар’ята ці за такога, які ў адзін момант у Хрыста паверыў. Але яна тут, яна разам з намі. Я пэўны, што яна пакажацца... не ведаю як, але вы пабачыце.

— Дык і што? — раптам з халоднай злосцю прагучаў голас Алеся Лобача. — Яе няма, разумееце вы — няма. Зусім няма! Яна была, яна смяялася, яна жыла — і яе цяпер няма! Што вы тут як бабулька якая пачынаеце нешта вярзці наконт душы і таго свету? Вы ж... вы ж — дарослы мужчына! І тут, — Лобач падняўся ў альтанцы, казаў гучна, з надрывам: — Тут не дзеці! Тут дарослыя людзі! Якія дакладна ведаюць, што такое смерць, што такое Біблія, духі, душы і ўсе іншыя святыя казкі! Навошта вы... здзекуецеся?!

Лобач рэзка завярнуўся, памкнуўся з альтанкі і пайшоў у бок ракі.

У нейкі момант ён пашкадаваў, што пайшоў так хутка, што не паспеў сказаць ім усяго — ім, якія не ведаюць, не маглі ведаць таго, што ведаў Лобач: якая Ганна была чароўная, неверагодная жанчына, колькі нерастрачанай пяшчоты было ў ёй, колькі жыцця і прагі жыцця! Ішоў берагам ракі і толькі ў думках крычаў ім — Антосю, Надзеі, гэтаму саманадзейнаму студэнту Уладзіміру: “Вы не ведаеце! Вы не ведаеце, якая яна была!..”

Крычаў і адчуваў, як той чорны камень, што з’явіўся ў жываце ў першае імгненне пасля паведамлення сястры пра Ганніну смерць, той чорны, цяжкі камень, які забраў быў усе да адзінага Лобачавы пачуцці, цяпер пачынае распадацца, рабіцца рыхлым, расці. І праз грудзі і горла разам з кароткім частым хаканнем сталі вырывацца вонкі боль і роспач, смутак і горыч.

Ён нічога не змог. Але ён мог! Ён мог бы зноў прыехаць у той вечар да яе, ён змог бы застацца і быць з ёй, і абараніць яе.

Лобач сам не разумеў, як далёка адышоўся ад Антосявай сядзібы. Калі адчуў поўную адзіноту вакол сябе, тады сеў на стромым у гэтым месцы беразе, абхапіў твар рукамі і працягла застагнаў, амаль завыў дзікім параненым зверам.

Чаму, чаму ён паслухаўся тады Ганны, чаму згадзіўся з яе словамі: “Ты ж стаміўся, Алесік, прыедзеш раненька...”

Алесь адкінуўся назад, лёг на спіну. Неба над ім было чыстым, але не глыбокім, быццам пачыналася адразу ад Лобачавых вачэй і спакваля згушчалася ўгары, набрыньвала сінечай.

Не хацелася глядзець у сіняе неба. Ён заплюшчыў вочы і стаў ашчадна, няспешна, да кожнага моманту і найменшай дробязі ўспамінаць іх апошні вечар і ноч.

Яны вярнуліся з Антосявай сядзібы блізка да поўначы. Ганна не адразу выйшла з машыны, забавілася.

— Вось мы і дома...

Тады гэтыя простыя словы працялі Алеся гарачым хваляваннем.

Цэлы вечар у кароткіх позірках, рэдкіх дотыках жыла між імі тая недагаворанасць, якая ўзнікла яшчэ ў медпункце, якую і дагаворваць не трэба было, бо калі пачаць, то можна было ўсё сапсаваць, разбурыць...

— Хочаш папіць чаго?

— Ага, — згодна кіўнуў Лобач. — Той загаворанай травы...

— То я зараз...

Яна паспела пераадзецца — замест спартовага гарнітура, у якім была, адзела лёгкі халат, што не хаваў яе круглявыя калені, спераду глыбока агаляў грудзі. Селі на канапе, на якой Алесь спаў мінулы раз, у першым пакоі, Ганна падставіла ўслончык між імі — выйшаў невялічкі столік, на які яна паставіла два кубкі з гарбатай.

— Усё адно не разумею, — нясмела пачаў Лобач, асцярожна адсёрбваючы гарачы духмяны напой залацістага колеру, — чаму ты засталася адна... Дзіўна: у глушы...

— Алесь, я ж не з тых дзявок, якім хоць за зайца, абы яйца, — засмяялася Ганна. — Чаму дзівіцца?

— Проста ты прыгожая, ты — шчодрай душы чалавек. Не спрачайся, калі мы тады заходзілі ў кавярню купляць на вечар, бачыў я, як на мяне глядзелі...

— І як глядзелі?

— Як на... ворага. Так, пагляды былі вельмі незычлівыя.

— Дык і што? Бо баяцца, што знойдзецца нехта, ды звязе мяне адсюль? — усміхнулася Ганна.

— І ты ўвесь час адна?

— Алесь, што ты мяне дапытваеш? — Ганна прымружыла вочы. — Каб не пытаўся болей, скажу так: могілак дзявочых няма. Праўда?

Алесь пачырванеў — ён зразумеў, што ягоныя пытанні, а насамрэч — намаганні даведацца пра даўнейшае і цяперашняе Ганніна жыццё, выглядалі прыдзіркамі жаніха.

— Выбачай...

— Ат, кінь. Ты лепей скажы, што там за загадкі разгадваў, пакуль мы рыбу скраблі. Гэткі ты ўжо сур’ёзны, задуменны, а потым пайшоў да рэчкі — бы жораў у вырай сабраўся: знайшоў дарогу!

— Ды... Не знайшоў пакуль што нічога, — Алесь павагаўся, потым дастаў з кішэні складзены ў некалькі столак аркушык, разгарнуў. — Ва Уладзіслава Сцяпанавіча ручнік ёсць... быў...

— Чаму быў? — нечакана насцярожылася Ганна.

Алесь узняў на яе вочы, усміхнуўся, супакойваючы незразумелую яму трывогу жанчыны:

— Быў, бо цяпер дзед мне яго аддаў. Папрасіў, каб захаваў. І я... я нічога не разумею. Адчуваю, што ручнік надта ж важны для яго. З другога боку, ручнік — аўтэнтычны, значыцца, адзінкавы. Я такі ручнік яшчэ адзін бачыў, дый той на здымку. Там... вышытыя знакі. Думалі раней, што якая вышывальніца маладая практыкавалася. Вось... А сёння я пабачыў, як Уладзімір Жабрун шчапае дровы: напалам і яшчэ напалам. Ну і сам раздзяліў той вышыты малюнак на чатыры часткі. І пабачыў...

— Што пабачыў? — з цікавасцю і нейкай хітрынкай у вачох запыталася Ганна.

— Мне падаецца, што ў гэтых узорах — руны, літары такія. Раней была такая пісьменнасць, ёсць меркаванне, што яна мела пашырэнне і на нашай зямлі. Вось... Цяпер мне трэба разабрацца, што там можа быць напісана ці пазначана. Потым узяць другі ручнік, ягоны здымак і там паглядзець. Ну, і шукаць іншыя ручнікі. Дзед кажа, што іх было сем разоў па сем.

— Дык не гадай надта, я табе скажу, што на дзедавым ручніку напісана, — проста сказала Ганна, глядзела, як здзіўлена застыў Алесяў твар, засмяялася: — Ну ведаю, ведаю я! Я ж казала табе, што я — вядзьмарка. Ты ўсё не верыш?

— Адкуль... Адкуль ты ведаеш? — агломшана, але з недаверам запытаўся Алесь.

— Не ведаю, адкуль ведаю, — з дзіцячай непасрэднасцю пацепнула плячыма Ганна. — Іншыя веды прыходзяць... зніадкуль. Вось я глядзела на ручнік, бачыла тыя знакі — і ведала, што яны значаць. Не кожны паасобку, а ўсе разам.

— І што там? — нецярпліва дапытваўся Алесь.

— Малітва, — проста адказала Ганна. — Асаблівая малітва. Гадавая. Раз у год, значыцца, словы яе прамаўляюцца.

Алесь адкінуўся на спінку канапы.

— Вось жа... мне і самому можна было здагадацца... І ты можаш мне вось цяпер сказаць, што дзе?

— Не, не магу, — каротка адказала Ганна.

— Чаму? — здзівіўся Алесь.

— Таму, Алеська... Асаблівая гэта малітва, я ж табе сказала. І словы яе кажуцца ў асаблівую ноч... Можна і ў дзень... Але ніяк не цяпер. Цяпер — нельга.

Ганна з лёгкай вінаватасцю глядзела на разгубленага Алеся, потым працягнула руку і дакранулася да ягонай галавы, пагладзіла валасы.

— Ты мне не верыш? Я праўду кажу... Патрывай, крышачку, добра?

— Добра! — Алесь паклаў сваю далонь на Ганніну руку, прыціснуў да свайго лоба. — Я сам паспрабую... а потым папытаю ў цябе: ці слушна ў мяне выйшла?

— Няхай будзе так.

Ганна не стала вызваляць рукі з-пад Алесявай далоні, а той павольна вёў ейныя цёплыя пальцы па сваёй шчацэ, нават крыху збянтэжаны ад простага датыкання да твару цёплых жаночых пальцаў, хвалюючыся ад няўлоўнага абяцання, што хавалася ў гэтым крананні.

— Позна... Табе рана ехаць...

Ганна ўстала.

— Хадзем, пакажу табе...

Яна ўстала, Алесь пайшоў за ёй. У сенцах яна пстрыкнула вымыкачом на сцяне, адчыніла дзверы ў бакоўку, і тут Алесь пабачыў нешта накшталт душавога пакоя. Са столі на гнуткім шлангу звісаў пырснік. Ганна крутанула кран на сцяне, паднесла руку да вады.

— Ой, халаднаватая трохі... То мне зрабілі такі летні душ, — павярнулася яна да Алеся. — Вось, ручнікі...

Яна выйшла, прычыніла за сабой дзверы. Алесь мыўся пад вадой, якая толькі спачатку падалася халоднай, гнаў ад сябе ўсялякія думкі... Выцерся, нацягнуў нагавіцы, сарочку накінуў на плячо і басанож выйшаў на двор.

Мёртвая вёсачка і ўдзень амаль не праяўляла свайго жыцця, а цяпер і пагатоў: нідзе не відаць было хоць якога агеньчыка, не чуваць ніводнага гуку, якія б сведчылі пра нешта чалавечае. Лобач раптам успомніў горад — і той падаўся неверагодна далёкім адсюль. Яму не раз у час палявой работы даводзілася начаваць па такіх невялікіх вёсках, а калі і ў старым калгасным садзе, але ніколі раней ён не чуў такой цішыні — аж да тонкага звону, калі глушацца твае асабістыя крокі ў густой вохкай траве, і ты чуеш сваё ўласнае дыханне. Твой слых абвастраецца, твае вочы ўзіраюцца ў цемру і пачынаюць адрозніваць адзінкі, потым — дзясяткі адценняў чорнага і шэрага, ноздры раздзімаюцца шырэй — і ты адчуваеш пах блізкай балаціны, тонкі водар ліпавай квецені, гаркавасць нейкае духмянае кветкі каля тваіх ног...

— Алесь!

Не рыпнулі, а мякка слізганулі ў завесах дзверы, Ганна вызірнула на двор.

— Ідзі кладзіся, Алесь.

Яна сама пайшла, але не ў хату, а ў бакоўку, адкуль праз шчыліны білася няяркае святло.

Алесь зайшоў на першую палову — канапа засталася нераскладзенай, дзверы на другую палову дома былі расчыненыя. Ён ступіў цераз парог, пабачыў адвешаную шырму, за якой стаяў вялікі ложак, цяпер засланы ўсім белым, з дзвюма падушкамі. Каля ложка на тумбачцы цьмяна гарэла лямпа. Адкінуты рог коўдры выглядаў і запрашальным, і дазваляльным знакам.

Сэрца ў Алеся затахкала недзе пад самым горлам, некалькі імгненняў ён стаяў на парозе, не наважваючыся зрабіць і кроку.

Распрануўся, склаў адзенне на падстаўленае да ложка крэсла. Лёг. Чакаў.

Ні пра што не хацеў думаць, ні на адным гуку не хацеў канцэнтраваць увагі, але не мог — і адзначаў для сябе прыглушаны асцярожны плёскат вады ў бакоўцы, далікатнае рыпенне дзвярэй, пстрыканне вымыкача, мяккія крокі.

Ганна стаяла перад ложкам, захутаная ў вялікую белую прасціну, прытрымвала яе на плячы, а ў яе ў вачох Алесь пабачыў сябе: разгубленага і замерлага ў чаканні. І ён раптам зразумеў, што ў вачох у Ганны хаваецца немае пытанне, што яна стаіць перад ім не проста так, а чакае, шукае адказу ў ягоных вачох. І спалохаўся таго, што ягоныя вочы не перададуць ягоных пачуццяў — ледзь пасунуўся далей да сцяны, адгарнуў край коўдры, і рука яго засталася вісець у паветры.

І тады Ганна пусціла край прасціны з пляча, тая слізганула долу.

У Алеся заняло дух — Ганніна постаць, вытанчаныя абрысы здаровага жаноцкага цела падаліся яму выявай мадонны з карціны невядомага мастака.

Ён хацеў нешта сказаць, але не паспеў — Ганна хутка легла і апаліла яго дотыкам свайго халадкавага цела.

Не хвіліны салодкай да болю начнай пяшчоты ўспамінаў Алесь на беразе. Ганна, якая толькі што апусціла прасціну са сваіх плячэй, стаяла ў ягоных вачох. Тады ён бачыў яе ўсю цалкам, усю адразу, і не ведаў нават, што за адзін кароткі момант здолеў разгледзець кожную лінію яе цела, кожны выгін стану. І цяпер, трымаючы яе вобраз у свядомасці, ён не ўспамінаў, а нібыта наноў разглядаў яе, няспешна, у думках кранаючыся вуснамі аксамітна-халадкавай на дотык скуры. І дзівіўся сам, што не распадаецца Ганніна выява, і што яе ледзь улоўная ўсмешка, трошачкі сарамлівая, суцяшальная і даравальная, абяцальная і дазваляльная, блукала па вуснах, жыла, мянялася, і вочы яе жылі, далібог жа, жылі цяпер...

Непрыемна заварушыўся мабільнік у кішэні. Алесь расплюшчыў вочы, сеў.

— Алесік, падыдзі да нас... — пачуўся Надзеін голас. — Ты патрэбен тут.

Алесь не злаваў на сястру, што перабіла ягоныя мроі. Можа, так і лепей — што марыць пра мёртвае...

Яны нібыта так і сядзелі ўвесь час у альтанцы: Антось, Надзея і Уладзімір. Алесь прысеў да іх.

— Выпі, — Антось наліў у кілішак.

— Дзякуй, — Алесь не адмовіўся, выпіў, доўга нюхаў кавалак хлеба, потым ціха сказаў: — Я выбачаюся...

— Алесь Паўлавіч, можа, Вы падкажаце... — адразу нясмела пачаў Уладзімір. — Я без вас не хацеў казаць...

Алесь здзіўлена зірнуў на Уладзіміра — той быў тым самым вяскоўцам, студэнтам-завочнікам, якога ён сустрэў першы раз у аўдыторыі.

— Слухаю... Але што я магу падказаць?

— У Ганны была адна рэч... Яна вельмі важная для яе была. Такая важная, што яна не магла яе аддаць некаму на захаванне. З сабой насіць... таксама нельга. Гэтая рэч... накшталт вялікага медальёна. Дом згарэў... Рэч трэба знайсці, вось...

— Навошта? — сур’ёзна паглядзеў на Уладзіміра Лобач. — Корпацца ў галавешках? І куды потым падзенецца рэч?

— Рэч... знойдзе сабе новую гаспадыню, — незразумела, але так цвёрда адказаў Уладзімір, што павісла маўчанне. — Медальён трэба знайсці, — пасля паўзы працягнуў ён. — Я не магу вам усім цяпер казаць... Не маю права. Я проста прашу паверыць мне і памагчы. Сам перакапаю там усё... Але ж... трэба хоць прыблізна ведаць: дзе шукаць?

Алесь нейкі час маўчаў. Маўчалі і ўсе іншыя, для якіх Уладзіміравы словы падаліся хай сабе і неверагоднымі, дзіўнымі, але ж у іх была нейкая справа, нейкае заданне, якое можна было і трэба было зрабіць. Ім зрабіць дзеля Ганны.

Два дні, якія мінулі ў клопатах пра пахаванне, былі ратункам для іх усіх, бо яны і не падазравалі да Ганнінай смерці, што яна за кароткі час стала ім такой блізкай. Звычайны клопат — для Надзеі на кухні, для Антося — за рулём аўтамабіля, для Уладзіміра і Алеся — у якасці грузчыкаў ды памочнікаў жанчын — ратаваў іх ад глыбокага ўсведамлення бяды, ад набліжэння той бяды блізка да розуму, калі яна авалодвала ім цалкам, калі ніякіх болей думак не заставалася, толькі пра яе, Ганну, пра смерць. Таму цяпер дзіўнае Уладзімірава пытанне ўспрынялі як маленечкі паратунак, бо нельга было сядзець без справы вось тут, дзе ў лістоце бяроз яшчэ жыло рэха звонкага Ганнінага голасу, смеху...

— А што Надзея думае? Жанчына ўсё ж, — прапанаваў выказацца сястры Алесь.

— Дарагую для мяне рэч... я хавала б у вясковай хаце недзе на покуці... Там, дзе самае святое, мне здаецца.

— Дык вось і адказ, — падумаў уголас Алесь. — Шукаць там, дзе была покуць...

— Там рэч не магла быць, — заўпарціўся Уладзімір. — Я скажу яшчэ: Ганна мусіла была так захоўваць тую рэч, каб яна не толькі на выпадковае вока не трапіла, але... Карацей, рэч была вельмі прывабнай для... некаторых людзей. І яе трэба было шанаваць...

— Нешта я не помню, каб у Ганны было нешта падобнае, — з недаверам прагаварыў Антось. — Ты пра золата якое кажаш?

— А па-чалавечаму нельга патлумачыць? — нецярпліва падтрымаў яго Алесь, звяртаючыся да Уладзіміра. — Далібог, якія тут могуць быць таямніцы, калі... калі чалавека няма?

— Нельга, — спакойна, але зноў вельмі цвёрда адказаў Уладзімір. — Не золата, Антось. Але надзвычай важнае, паверце. Проста паверце. Я не магу вам сказаць цяпер усяго, што ведаю.

— Дык што нам шукаць? Што за рэч? Які медальён? — настойліва пытаўся Антось. — Не памятаю я нічога такога. Ты не прыдумляеш?

У ягоных словах гучала непрыхаваная крыўда: як так, ён гэтулькі часу апекаваўся Ганнай, а не яму, а гэнаму, амаль выпадковаму студэнту яна даверыла сваю асаблівую таямніцу?

Уладзімір уважна паглядзеў на ўсіх у альтанцы. Ён бачыў, што яму не верылі. І не проста не верылі: калі напачатку яму гатовыя былі дапамагчы, то цяпер ён стаў асобна ад усіх — з таго, што ён ведае ці прыдумляе...

— Добра, — выдыхнуў ён паветра, сціснуў вусны, потым закурыў, адразу выбачыўся перад Надзеяй: — Перапрашаю...

— Нічога, куры...

Усе маўчалі. Уладзімір курыў прагнымі зацяжкамі: адна, дзве, тры, потым раздушыў цыгарэту абцасам, раструшчыў дашчэнту і стаў казаць, гледзячы перад сабой у стол:

— Ваша справа: верыць ці не верыць. Я скажу тое, што мне, адчуваю, можна сказаць. Дык вось... Ганну забіў не той, каго знайшлі з прастрэленай галавой. Ганну забілі праз той медальён. Медальён — крыж. Яны ішлі не проста забіць — ім трэба было яе забіць так, каб у яе не было паслядоўніц. Яны хацелі забраць крыж. У іх не выйшла. Ні першае, ні другое. Таму і падпалілі хату.

— У каго — у іх? — агаламошыўся Антось.

Уладзімір падняў галаву. Надзея пазірала на яго з відавочным страхам у вачох, трымаючы пальцы рук каля вуснаў.

— Калі мне хто не верыць — спытайце дзеда Ўладзю, ці праўду я зараз гаварыў, — павярнуўся Уладзімір да Антося.

— А дзед тут пры чым? — яшчэ болей разгубіўся Антось.

— Пры тым... — ціха адказаў Уладзімір. — Ты папытайся. І заадно падумай: калі той, хто забіў Ганну, быў адзін, а потым застрэліўся сам, дык хто тады падпаліў хату?

Лобач нейкі час глядзеў у твар Уладзіміру, быццам імкнуўся зразумець: што ад яго хавае гэты студэнт, адначасна згадваючы і размову са старым у хаце ля покуці наконт ручніка, і той ручнік, і Ганніны словы пра веданне знакаў на ручніку... Яшчэ цалкам не даючы веры сваім падазрэнням, ён ціха паразважаў уголас:

— Калі так... калі так, то павінная быць нейкая схованка. Калі так важна шанаваць, то схованка, на выпадак вось пажару, павінна быць у нейкім асаблівым месцы. Можа, там ёсць склеп які?

— Павінны быць склеп, — адказаў Уладзімір, які цяпер прагна лавіў выкладнікавы словы.

— Быў, — падаў голас Антось.— Стары абваліўся, яна яго і рамантаваць не прасіла — навошта, калі лядоўня ў хаце?

— Значыцца, трэба найперш паглядзець там, нават у тым, які абваліўся. Нашы продкі прызвычаіліся нешта прыхоўваць ў зямлі. Трэба абследаваць падпечча — гэта заўсёднае месца сховаў. Можа, было нейкае іншае месца, не ў хаце, вельмі... значнае ці што, малапрыкметнае, але адметнае для яе, для Ганны, надзейнае, каб каму іншаму, каму яна даверыла б таямніцу, было лёгка знайсці ў разе чаго...

— Ёсць такое месца! — падхапіўся Уладзімір. — Антось! Ах, ты ж выпіўшы...

— А што такое? Куды ехаць? — адгукнуўся Антось, паказваючы, што можа сесці за руль.

— Хлопчыкі, Уладзімір, Антось, хіба да заўтра нельга адкласці? — паўшчувала мужчын Надзея. — Усе ж хоць крыху, ды выпілі...

— Ды тут недалёка, — ніякавата стаў апраўдвацца Уладзімір. — Да Карчавахі... да таго канца, ад лесу.

— Да Чортавага каменя? — скеміў Антось. — Дык тут крутнемся партызанскімі сцежкамі. Я што выпіў сёння, дык як і не піў...

— Да якога каменя? — здзівіўся Лобач, глянуў з крыўдаю на Уладзіміра: — Вы ж мне нічога пра камень не казалі.

— Дык вось, бачыце, як склалася... — развёў рукамі Уладзімір. — Не паспеў. Гэта Ганнін камень быў. Яна як пешкі з дому хадзіла на сядзібу, то ішла сцяжынкаю праз лясок. І заходзіла... Да каменя. Вялікі, з метр вышынёй валун.

— Адкуль вы ведаеце? — узрушана спытаў Лобач.

— Бо бачыў... Яна кветкі клала... І я да каменя заходзіў...

— Ну, ты, Надзея, пагаспадар тут крышку, мы хуценька: туды і назад, тут жа недалёка зусім, пяць кіламетраў, — стаў прасіцца Антось.

— Добра, едзьце, але ж асцярожна... ДАІшнікі могуць быць на сядзібе, хаўтуры ж былі...

— Гэтыя палявымі дарогамі не ездзяць, — супакоіў Антось жанчыну, гукнуў: — Сядаем, паехалі, пакуль відно...

Праз пятнаццаць хвілін яны спыніліся на ўзлессі, разам пайшлі сцежкай, потым, калі завярнулі ў лес, Уладзімір упэўнена рушыў наперад. Ён сігаў спешна, нібы тое, па што яны ішлі, ляжала на адкрытым месцы, і кожны выпадковы чалавек мог яго пабачыць і забраць.

Каля каменя Уладзімір прыпыніўся, дакрануўся да яго рукой, завярнуў на другі бок, дзе было невідомае з гэтага боку паглыбленне, і спыніўся з разгубленым тварам.

— Што такое? — насцярожыўся Антось, які заўважыў Уладзіміраву разгубленасць.

Ён і Лобач абышлі камень, наблізіліся да Уладзіміра, і тады ён узняў руку ў бок паглыблення і прыцішана вымавіў:

— Вось... кветкі...

У паглыбленні на шэрым граніце ляжалі свежыя, быццам толькі-толькі сарваныя валошкі, невялічкі букецік, перавязаны сцяблінкамі.

Уладзімір асцярожна крануў кветкі, павярнуўся да спадарожнікаў:

— Так Ганна... завязвала...

Алесь Лобач стаяў нерухома, заварожана глядзеў на камень, потым падышоў бліжэй, асцярожна паклаў далоні на ягоную паверхню. Ён стаяў і маўчаў, маўчаў Уладзімір, маўчаў Антось.

— Ганна не магла тут хаваць, — ціха, амаль шэптам прамовіў Лобач. — Святое не хаваюць у святым месцы. Нельга дзве святыні... у адным месцы...

— То пайшлі... Надзея хвалявацца будзе, — расчаравана загадаў Антось. — Там пасядзім, падумаем...

— Я застануся тут, — пастанавіў Уладзімір. — У дзеда...

Яму не адказалі.

Калі Антось прытармазіў ля хаты дзеда Уладзі, Уладзімір крануў яго за плячо (ён сядзеў ззаду) і папрасіў:

— Пад'едзем да хаты... былой Ганнінай хаты...

Яны ўсе тут былі, калі яшчэ дымеліся галавешкі.

Хата згарэла ўся — невялікая, драўляная, досыць дзясятка хвілінаў, каб пажарныя, што прымчалі сюды з аграгарадка, зразумелі, што ліць ваду няма сэнсу — страха ўжо абвалілася. Згарэў невялікі хлеўчык. Моцна з двух бакоў абгарэлі дзве вялікія ліпы, што раслі каля хаты, кусты язміну, старая груша ў гародзе — яна стаяла блізка да хлеўчыка.

Выйшлі з машыны, сталі каля пажарышча. Думка пра тое, што тут давядзецца нешта шукаць, мабыць, была ва ўсіх траіх мужчын. Першы агучыў сумненні Антось:

— Не, тут знайсці чаго немажліва. Калі толькі не пад печчу ляжыць. А пачнеш шукаць, уся ваколіца загаворыць: золата Ганна прыхавала. Яшчэ не ставала, каб пра дзеўку такое гаварылі...

— Так, так будзе... — пагадзіўся Лобач.

Чорнае вуголле ставіла адну страшную чорную кропку ва ўсім сённяшнім дні.

— Нажаль, ад Ганны я нічога пра медальён не чуў, — загаварыў Алесь, бо адчуваў, што ад яго чакаюць нейкіх слоў — бо ведалі ж, здагадаліся, што ў яго з Ганнай былі тыя дачыненні, калі адно адному давяраюць шмат, калі не ўсё. — Мабыць, яна давярала мне не так, як вам, калі вы ведаеце гэтулькі, а я — нічога, — скончыў Лобач і не змог утрымаць, прарвалася рэўнасць у апошніх словах: чаму нехта больш за яго ведае пра ягоную Ганну? Пра камень ведае, пра крыж-медальён...

— Добра... я пайду, да пабачэння, — павярнуўся, хуценька падаў усім па чарзе руку Уладзімір, рушыў сярэдзінай дарогі ў другі канец Карчавахі — да Ўладзі.

Яго не спынілі. Праз секунду Уладзімір пачуў, як мякка завуркатаў рухавік аўтамабіля і неўзабаве заціх. І цішыня, нежывая, змрочная, агарнула паўжывую вёску, якую вечаровае сонца палівала чырвоным святлом.

3

— Гэта ты, Валодзя?

Ірынін голас быў як настоены на страху і болю. Сцішаны, ён усё адно прагучаў у мабільніку на пустой вуліцы занадта гучна.

— Так, я, Ірыначка, — заспяшаўся Уладзімір, прыпыніўся. — Выбачай, не патэлефанаваў... Тут... здарылася...

Ён замаўчаў, але маўчала і Ірына, і ў яе наструненым маўчанні (чаму яна не пытае, што здарылася?) прачувалася нешта горкае.

— Алё, Ірына? — перапытаў Уладзімір, хоць ён чуў дыханне дзяўчыны.

— Валодзя, нам нельга болей сустракацца. Не тэлефануй мне. Не шукай. Калі ты не хочаш бяды мне і маім родным — забудзься на мяне, — Ірынін голас трошкі дрыжаў, але яна казала словы разборліва, дакладна, каб не перапытваў Уладзімір. — Не пытайся нічога, я нічога не стану тлумачыць. Ты сам усё павінен разумець. Бывай.

І яна вымкнулася.

Нейкі час Уладзімір няўцямна глядзеў на свой тэлефон, які выдаваў кароткія гудкі. Уявілася, як ён размахваецца і б'е тэлефон аб утравелую зямлю, і той разлятаецца на сотні аскепкаў разам з усім мінулым...

Але што тэлефон — мінулае і так разляцелася...

Уладзімір сунуў тэлефон у кішэню, зайшоў на Уладзяў надворак. Пабачыў адчыненую на гарод фортку, рушыў туды. Стары стаяў сярод град з агуркамі, але нічога не рабіў — глядзеў на яго, Уладзіміра.

Уладзімір прыпыніўся каля хлява, апусціўся на нізенькую лаўку — тоўстую дошку, пакладзеную на дзве грушыныя плашкі.

Стары Уладзя наблізіўся і моўчкі сеў.

Уладзімір закурыў, гледзячы, як віецца дым ад конца цыгарэты.

— Такія справы, Уладзіслаў Сцяпанавіч, — сказаў ён. — Я не ведаю, яны — не вераць. Што ім казаць, каб паверылі, памаглі?

— Не трэба верыць. Няхай бабулькі вераць. Нам трэба ведаць.

— Што ім сказаць? Усё расказаць?

— Веды да таго ідуць, хто іх прыняць гатовы...

Сонца чырвоным агромністым колам з рэзка акрэсленымі абадамі, як яркая, прылепленая на небе бляшанка, завісла над блізкім берагам лесу. Ад балаціны пацягнула цвіллю і холадам.

— Яна цябе абрала, ты і ведаць мусіш.

— Як? — Уладзімір здзіўлена зірнуў на старога.

— Таго не ведаю. Не магла яна пайсці і не падказаць месца. Мне не падказвала. Маруце — не. Значыць — табе.

— Мне? Падказала? Ганна ведала... пра сваю смерць?

— Няўжо ж... Крыж дае і не такія веды.

— Ганна ведала... Як жа яна тады выйшла? Але... не галоўнае, потым... — Уладзімір задумаўся, аж вочы заплюшчыў, патрос галавой: — Нічога мне Ганна не казала! — штосілы гукнуў. — Нічога!

— Мусіла...

Стары замаўчаў, Уладзімір дастаў яшчэ адну цыгарэту.

— Ну, пакуры, падумай... Пайду, бульбы звару... Накалупаў маладой... як гарох, але ж будзе...

Ганна нічога яму не казала. Нічога! Уладзімір успамінаў кожнае імгненне, якое правёў у размове з жанчынай, да кожнага драбочку... Нічога не казала Ганна! Яна зусім не давярала яму захоўваць нейкіх таямніц, чаго яны ўсе так пакрыўдзіліся? Хіба ён вінаваты, што стаў абраным ёй, Ганнай? Дык незразумела яшчэ, што за роля яму выпала. Чаго яны зайздросцяць? Хацелі б самыя пабачыць яе раскрыжаванае цела ў тым лесе? “Калі яна табе больш давярала...” — пакрыўдзіўся Лобач, праўда ж, пакрыўдзіўся...

Уладзімір пстрыкнуў запальнічкай, зацягнуўся. Круціў у пальцах запальнічку — і раптам застыў, павярнуўшы яе да сябе донцам.

Маленькі светладыёдны ліхтарык паслухмяна ўспыхнуў ад націскання кнопкі, укалоў вока.

Тады, на цёмнай вуліцы Карчавахі, гэты ж блакітны ліхтарык высвеціў на вокладцы кніжкі словы: “Я давяраю табе”.

Дзе кніжка!?

Уладзімір падхапіўся, раздушыў на зямлі толькі што прыкураную цыгарэціну, пабег у хату. Стары мыў у сенцах дробную, як арэхі, маладую бульбу. Ён ніяк не зрэагаваў, калі Уладзімір забег у пакой, пакорпаўся ў сваім пляцаку, потым выскачыў у сенцы, разгарнуў кніжку.

“Я давяраю табе”.

— Дзед, што яна мне давярала?

— Табе ведаць, — спакойна адказаў стары, падняўся, паставіў на пліту невялікі рондаль з бульбай, заліў яе вадой, запаліў газ. — Нешта ж даверыла.

— Нешта? Яна мне даверыла нешта ці проста напісала, што наагул давярае?

— Ты падумай, пачытай...

— Пачытаць?..

Вядома ж, пачытаць... Уладзімір прысеў тут жа, у сенцах на нізенькім услончыку, на якім сядзеў стары, калі намываў бульбу. Узяліся прыцемкі, Уладзя пстрыкнуў вымыкачом.

Уладзімір хутка, старонка за старонкай, прагартаў усю кнігу, яму падавалася, што вось зараз, вось на наступнай старонцы ён пабачыць нейкі асаблівы знак... Не, не было знаку. Кнігу ці чыталі раней — старонкі зусім новыя, некаторыя пазляпляныя. Уладзімір перанёс услончык да сцяны і пачаў чытаць: першыя сказы ўдумліва, увесь час трымаючы думку пра тое, што яму трэба ў радкох тэксту знайсці адказ. Гэта запавольвала чытанне, сэнс прачытанага губляўся, і ён узяўся проста чытаць, а потым думаць. Чытаў, спатыкаўся, вяртаўся. Урэшце кінуў мучыць сябе роздумам над кожным сказам і чытаў амаль “па дыяганалі”, падганяючы сябе, мяркуючы, што калі і хацела нешта падказаць Ганна, то будзе гэта не ў радку, а ў гісторыі...

...Булькацела на агні бульба, Уладзя рэзаў кроп, ягоны водар казытаў ноздры. Недзе на надворку, блізка ад дзвярэй, заспяваў цвыркун. Згусцілася цемра.

— Сядай, паямо крыху, — сказаў Уладзя, калі высыпаў у глыбокую міску бульбу. — Малака прынеслі раней, скісла добра...

— Ага, — Уладзімір гартануў дзве старонкі наперад, пабачыў, што сканчаецца першая частка мудрагелістае, незразумелае яму кнігі. — Зараз, Уладзіслаў Сцяпанавіч, хай крышку прыстыне, дзве хвіліны...

“...Па дарозе на Лошчыцу сяляне прыбіралі старую грушу. Усярэдзіне яна была зусім спарахнелая. У гэтым дупле яны знайшлі мерцвяка, на шыі каторага, апроч крыжыка, вісеў залаты медальён...”

Абдало гарачынёй, сперла дыханне. Уладзімір адклаў кнігу ўбок, павольна падняўся і сеў за стол.

— Дзед... У Ганніным гародзе стаіць груша. Яна абгарэла. Груша вялікая... Там ёсць дупло?

Стары павярнуўся да Уладзіміра — ягоны пагляд быў роўны, спакойны.

— Хто ж яго выглядаў надта... можа, і ёсць. Грушу яшчэ Ганначкін дзед садзіў.

— Зараз я...

— Зараз не трэба. Ноч.

— Заўтра я павыглядаю...

— От заўтра і пабачыш, — згодна кіўнуў стары, потым дадаў: — Асцярожна глядзі. Крыж у чужыя рукі не дасца.

— Я ж — свой! — абурана выгукнуў Уладзімір.

— Крыж можа і не прызнаць адразу...

...Драбіны ляжалі ў густой траве каля сцяны абгарэлага хлеўчыка. Невялікія, цяпер яны набрынялі вільгаццю і былі цяжкія як падняць, але Уладзімір даў рады паставіць іх старчма і нахіліць да грушы. Драбін ставала акурат да першага тоўстага сука.

Лёгка ўскараскаўся ўгору, разгледзеўся, падняўся па сукох вышэй. І пабачыў невялікае — толькі руку прасунуць — дупло. Некалі тут быў сук, ды выгніў, от і з’явілася дзірка... Невядома, якой глыбіні, невядома, што там. Каб не пільная патрэба, у такую дзірку не пасунеш рукі без страху: тут і восы могуць быць, і шэршні... ці яшчэ якая зараза.

Уладзімір зусім не хваляваўся — ён быў пэўны, што менавіта пра гэтае дупло гаварыла яму Ганна тым сваім подпісам на вокладцы кнігі. Тут павінен быць крыж. І ўсё ж засоўваў руку з асцярогай. Дно не намацвалася, рука залезла амаль па локаць.

І тут востры боль працяў палец, ад яго — па ўсёй руцэ сутаргаватай хваляй пракаціўся аж да пляча. Так магла ўкусіць змяя, уджаліць шэршань ці... стукнуць электратокам. Больш за ўсё боль нагадваў ўдар электратокам, таму Уладзімір не вышмаргнуў з дупла руку, утрымаўся на суччы — яго незлічоную колькасць разоў біла па пальцах, ён іншы раз менавіта пальцамі правяраў: ёсць фаза ці няма.

Таму Уладзімір толькі прыўзняў пальцы ад таго, да чаго дакрануўся, аднак праз боль паспеў адчуць нешта цвёрдае. Гарачае. Так, не проста гарачае — распаленае. Вось чаму такі боль.

Асцярожна апусціў руку ніжэй, лёгка дакрануўся да гарачыні і пальцамі стаў вадзіць, нібы пагладжваць, вымацваць паверхню. Здавалася, гарачыня таго, што ляжала ў дупле, спадала. Смялей намацаў, згроб — круглае, вялікае. І запякло далонь, невыносна запякло. Цярпеў, перабіраў у пальцах кружок, навобмацак адчуў тонкі шаўкавісты матузок. За яго і пацягнуў.

Ён не застаўся сядзець тут і разглядаць вялікі крыж у крузе, спусціўся адразу, бо ад хвалявання так затахкала сэрца, закалаціліся калені. Ніхто, ніхто не павінны бачыць, што ён лазіў на грушу, што нешта знайшоў у непрыкметным дупле...

Адной рукой адкінуў драбіны, завалок іх на ранейшае месца, трымаючы на матузку ў другой руцэ крыж.

Было ціха і бязлюдна. Прысеў. Падставіў далонь і стаў павольна апускаць у яе крыж. Бо разгледзець крыж, паклаўшы яго на зямлю, не мог — адчуваў, што так нельга рабіць.

Далонь не апякло, але крыж па ранейшаму быў вельмі гарачы. Уладзімір стрываў. Гарачыня паступова спадала. Ці скура на руцэ прызвычаілася да яе?

Колькі гадоў яму, гэтаму крыжу? Якім майстрам і калі ён быў зроблены? Даўно, вельмі даўно... Уладзімір глядзеў на крыж, і ў ягоную свядомасць заходзіла аднекуль веданне: як быў зроблены крыж, як потым майстар адмыслова абляпіў яго глінай, так, каб ён стаў падобны да простага раўнакутнага чатырохканцовага, як абпальваўся крыж. І вось цяпер тая гліна амаль уся пазлятала, дэманструючы сапраўдную форму. Чвэрць крыжа яшчэ прыкрываецца глінай. Не, нельга яе чапаць. У кавалках гліны таксама ёсць сэнс.

Шаўкавісты матузок быў сплецены з валасоў, не цяжка было здагадацца. Тонкіх, чалавечых. Светлых. Шнурок быў чысты, не зашмальцаваны. Нядаўна зроблены? Ганнай, са сваіх валасоў?

Уладзімір вагаўся толькі імгненне і асцярожна начапіў яго на шыю. Расшпіліў кашулю, выпрастаўся, каб крыж дакрануўся да цела.

І зноў яго працяў боль. Уладзімір аж замёр, ён не чакаў цяпер такой гарачыні, але адно сцяў зубы. Боль адыходзіў, жар крыжа пакрысе распушчаўся ў ягоным целе. Зашпіліў кашулю. Устаў, агледзеўся. Не пабачыў нікога і выйшаў на двор.

Стары Уладзя чакаў яго, седзячы на лаве, пільна ўглядаўся ў твар. Не стаў нічога пытацца, пачакаў, пакуль Уладзімір не сеў і не выдыхнуў:

— Ён у мяне... На мне.

— Я бачу, — нягучна адказаў Уладзя, але Уладзімір пачуў у голасе сцішаную радасць. — Ганначка памагае...

Уладзімір не стаў пярэчыць.

— Што мне цяпер рабіць?

— Пакладзі там, дзе знайшоў. Ты адзін ведаеш — і добра.

— Дык цяпер і вы ведаеце...

— Я знайшоў бы...

Уладзімір гатоў быў загарэцца ад абурэння: дык чаго тады стары не мог падказаць, але асёкся: Уладзя зірнуў яму ў вочы і ціха, з прыхаваным болем прамовіў:

— Чалавека нельга прывесці туды, куды ён сам абірае шлях. Ты абраў — ты дапяў.

4

— Выпі... Не спяшайся і не хвалюйся. Усё сам зразумееш: што рабіць і як, — Уладзя дастаў са сваёй палатнянай торбы, з якой ён прыйшоў сюды, да каменя, старую вайсковую біклажку ў футарале. — Глыні, не бойся...

Уладзімір узяў, не нюхаючы, паднёс да рота. Вадкасць на смак была падобная да травянога настою, крыху вязала.

— Цяпер распранайся... Адзенне пад камень кладзі... Прысядзь сам...

Ноч была не цёплая, скура ў Уладзіміра на плячох, на руках і нагах узялася дрыжыкамі, яго пачало дробна трэсці. Уладзімір не хваляваўся: ён проста чакаў. І нават не пытаўся ні раней, калі ішлі да каменя, ні цяпер: у чым яго, Уладзімірава, роля, што яму трэба рабіць, што з ім будзе. Уладзя сказаў: раскрыецца камень. Уладзя сказаў: зацвіце кветка. Уладзя сказаў: табе яе бараніць. Чаго яшчэ было пытацца?

Неяк незаўважна зрабілася цяплей. У лесе нібыта віднела... Не, не віднела — гэта Уладзімір стаў лепей бачыць у цемры, можа, прызвычаіліся вочы. Закруцілася галава, Уладзімір спужаўся, што зараз упадзе, страціць раўнавагу, і ўпёрся рукамі ў зямлю. Зноў імкліва стала цямнець, потым пасвятлела, болей, чым першы раз, і зноў — цемра. Гэтыя змены сталі частымі, у вачох ва Уладзіміра бліскала да болю. На нейкае імгненне падалося, што ён аслеп, калі надта моцна бліснула — яго ахутала цемра, але потым морак стаў рассейвацца.