Янкі, альбо Астатні наезд на Літве

Частка першая. ГОРКІ ЯБЛЫК

1.

Начное жытнёвае поле перацінала старасвецкая брукаванка. Масянджовая поўня адбівалася ў бліскучых пукатых камянях старога Віленскага гасцінца. Бляшаная шыльда на ўзбочыне сардэчна вітала тых, хто кіраваўся на поўдзень: “Zapraszamy do Grodno”. З адваротнага боку брутальна чарнеў саматужны надпіс: “Пшэкаў -- да дупы”.

Доўгі шляхотны “Пакард” нібыта зматэрыялізаваўся з начной цямрэчы. Сляпучыя конусы святла коса слізганулі па польскім надпісе. Лімузін віртуозна заклаў разварот на вузкай брукаванцы, і святло фараў на імгненне выхапіла з чарнільнай начы шчырае пажаданне польскім прыхадням.

Праз колькі секунд за “Пакардам” азначылася яшчэ колькі легкавікоў. Яны паважна мінулі лімузін і пісьменна блакавалі шлях на Гародню. З салонаў порстка пасыпаліся спрытныя маладзёны відавочна чакісцкай знешнасці. У трэніраваных руках пагрозліва блішчэла зброя савецкай вытворчасці: ручныя кулямёты, карабіны, пісталеты, рэвальверы і нават супрацьтанкавая рушніца.

Звяружны волат без асаблівых высілкаў выцягнуў з машыны і гупнуў на брук паўнюткі мех ручных гранатаў. Поўня нясмела абліла яго няўсмешлівы твар святлом і, нібы спалохаўшыся, адразу схавалася ў раскудлачаных ветрам хмарах.

Бакавое шкло “Пакарда” няспешна спаўзло ў нутро пукатай лакіраванай дзвёркі. З глыбіні шыкоўнага салона пачулася:

-- Таварыш Баян, на цябе ўскладзена аператыўная адказнасць за поспех усёй акцыі. Глядзі мне!

Волат наблізіўся да лімузіна і схіліўся да дзвёркі. За рулём “Пакарда” раскашаваў сухотны прыгажун-чакіст з вытанчаным тварам садыста і гіпнатычным позіркам кобры.

-- Не пераймайцеся, таварыш Пранік, -- няўсмешліва супакоіў той, каго назвалі таварышам Баянам. -- Гэтыя бандыты з тэрарыстычнай групоўкі “Лабусы” -- праўдзівыя жмудзіласы! Ухойдаем іх на горкі яблык!

Тым часам іншыя таварышы чакісты таропка займалі пазіцыі за прысадамі абапал гасцінца. Заклацалі затворы, бразнула аб камень жалеза.

-- Іхні галоўны, гэты Шалёнас Халерас, абяцаў найсучасны жмудзінскі танк падагнаць, -- асцярожна прагучала з цемры.

-- Ды хто яны такія -- гэтыя жмудзіласы на нашай спрадвечна савецкай зямлі, часова занятай белапольскімі акупантамі?! -- падбадзёрыў таварыш Баян, -- таварышы, будзьце пільнымі! Сусветная буржуазія не спіць у шапку!

Як толькі поўня зноў паказалася з-за кудзераў нізкіх хмараў, з боку Вільні намалявалася калона канкурэнтаў, тых самых “Лабусаў”. За лабавым шклом галаўнога “Мерседэса”, прабітым бязлітасным святлом чакісцкіх фараў, бялеў выцягнуты, што той цэпелін, твар тыповага жмудзіласа. Леваруч ад легкавіка натужна стракатала матацыклетка “BMW”, з люлькі якой тырчэла хіжая руля нямецкага кулямёта. Следам каціліся тры чорныя блізняты “Опелі”. Замыкаў калону старажытны танк “Рэно” -- лаплены-пералаплены ветэран Імперыялістычнай вайны. Агрэсіўны ляск тракаў па старасвецкім бруку зняважыў пранікнёную паэзію пяшчотнай беларускай ночы.

Машыны баявікоў-жмудзінаў заехалі на пагорак і знерухомелі. Матацыклетка з люлькай дала нырца ў кювет і схавалася ў хмызах. Старажытны танк стомлена спыніўся, як бронецягнік на запасным шляху, і нахабна прынюхаўся кулямётнымі рулямі да брукаванкі.

З-за руля “Мерседэса” выбраўся цэпелінападобны фацат -- лідэр жмудзінскай партызанска-тэрарыстычнай групоўкі “Лабусы”, той самы Шалёнас Халерас. Ён вітальна ўскінуў руку і нетаропка рушыў да чакісцкага “Пакарда”. Таварыш Пранік годна падаўся насустрач класаваму ворагу.

-- Пралетары ўсіх краінас злучайцеся! -- павітаўся Шалёнас, змушаны сітуацыяй і нормамі дыпламатыі.

-- Ад мора да мора, -- у адпаведнасці з пратаколам пацвердзіў таварыш Пранік і нервова таргануў пашчэнкай.

Пасля абавязковага двубою позіркамі, пагрозлівага скрыгатання зубамі і рыпення партупеямі ідэалагічныя ворагі змушана паціснулі адзін адному рукі. Калі прывітальны рытуал быў вычарпаны дарэшты, таварыш Пранік і Шалёнас Халерас перайшлі непасрэдна да справы.

Нагода перастрэцца на начным Віленскім гасцінцы наспела даўно. Так атрымалася, што напаўсухі закон санацыйнай Польшчы спакусіў заняцца бутлегерствам і засланых з СССР чакістаў з дыверсійнай групоўкі “Халодная галава”, і вялікадзяржаўнікаў-жмудзіласаў з Коўна. Першыя кантрабандна перакідалі ў Заходнюю Беларусь танную маскоўскую “манапольку”, каб свядома спойваць братоў-беларусаў. Другія з такімі ж мэтамі перакуплялі гуртам італьянскае “віно росо” ў партах Мемеля і Кёнігсберга. Усе спірытусовыя напоі паўпадпольна рэалізоўваліся на Крэсах Усходніх праз сетку шынкоў вядомага ў краі бізнесоўца Навума Фабрыканта. Алкагольныя грошы прызначаліся для стварэння шпегоўскіх сетак і шматлікіх баз баевікоў. Сутыкненне гаспадарчых інтарэсаў зрабілася непазбежным пасля таго, як людзі Шалёнаса Халераса пусцілі пад адхон дыпламатычны вагон спеццягніка “Масква-Кёнігсберг” бітма наладаваны “Пасольскай водкай”, прызначанай для Гародні. Халодная вайна ў кожны дзень магла выбухнуць узброеным канфліктам.

-- Гардзінас, Лідас і Навагрудакас -- спракаветныя аўкштайцкія гарады. Тут Вялікас Ліетувас -- па самае Маладзечнас, -- вялікадзяржаўна аргументаваў Шалёнас прэтэнзіі на Гарадзеншчыну з Віленскім краем і тыцнуў чакістаму пад нос карту, выдадзеную ў Кейданах.

-- Але насельніцтва гэтага краю спрадвеку імкнулася далучыцца да лепшай долі і вышэйшай культуры ўсходніх братоў, -- у якасці супрацьаргумента таварыш Пранік выцягнуў з кішэні галіфэ сувенірную літруху “Крамлёўскай”.

Крышталёвая пляшка ў выглядзе Спаскай вежы Маскоўскага крамля крышыла і вясёлкаю распырсквала святло фараў. На накрыўцы брутальна ззяла рубінавая зорка.

Шалёнас у адказ толькі кпліва пасміхнуўся. У хмызах агрэсіўна завуркатала -- матацыклетка выкацілася на брук. Кулямётная руля красамоўна ўтаропілася ў “Пакард”. У адказ няўсмешлівы волат Баян нетаропка выдраў колца з супрацьтанкавай гранаты, дэманструючы гатоўнасць да далейшай размовы.

За прысадамі прагучала напружанае:

-- Прыцэл на галаўную машыну жмудзілаў!

У начным паветры залунаў уяўны пах яшчэ не спаленага пораху. Мятлікі, што бязмэтна таўкліся ў святле фараў, падаліся баевікам душамі паплечнікаў палеглых у класава-бутлегерскіх войнах.

-- Таварыш Пранікас, ці хочуць рускія вайны? -- з нечаканым міралюбствам пасміхнуўся Халерас. -- Па вялікім рахунку мы робім адну і тую ж справу, хаця і кожны на сваю карысць. Але ж мусім дзейнічаць у тутэйшых неспрыяльных варунках…

Камандзір чакістаў маўчаў, бо не разумеў яшчэ, пра якія-такія “варункі” пляце ідэалагічны вораг.

-- … тутэйшы люд -- пераважна католікі, -- працягваў Халерас, -- як пан ксёндз мужыку скажа, так той і зробіць. А ксёндз скажа мужыку тое, што загадае біскуп, біскупу -- кардыналас, кардыналу -- Папеж. Папежу…

-- …таварыш Сталін, -- механічна ляпнуў палітычна падкаваны Пранік.

-- Папеж адно Пану Богу падпарадкоўваецца, -- сувора нагадаў Халерас.

-- Дык Бога ж няма! -- пераканана прамовіў чакісты і блазнавата пасміхнуўся. -- Гэта нават папы ведаюць.

-- Але ж Папеж Рымскі ёсць, -- жорстка абрэзаў Халерас, -- і ён прыслаў нам свайго легата.

Пакуль таварыш чакіст асэнсоўваў слова “легат”, двое жмудзіласаў выцянулі з задняга сядзення “Мерседэса” дробнага сухенькага дзядка, сівую галаву каторага пакрываў недарэчна модны капялюш “барсаліна”.

-- Porka Madonna! -- незадаволена прабурчэў дзядок у твар разгубленаму чакістаму.

-- Легат моліцца… -- паважным шэптам пракаментаваў Халерас.

-- За каго? -- ціха, бо прасякнуўся ўрачыстасццю моманту, спытаў Пранік.

-- За ўсіх людзей добрай волі, -- пранікнёна азваўся лідэр “Лабусаў”, -- а значыць, -- ён важка ўзняў палец, -- і за таварыша Сталіна.

Пранік страсянуў галавой, каб сагнаць рэлігійнае ачмурэнне:

-- Папоўскае цемрашальства! -- ён цвыркнуў слінай на брук, -- якое дачыненне мае гэты стары жмудзілас да нашых новых канфліктаў? З-пад якога ковенскага плоту вы яго выцягнулі? -- сказаў ён не вельмі ўпэўнена, бо шляхотная “барсаліна” відавочна сведчыла пра іншае.

-- Piano, signior Pranik, -- як сухое лісце зашалясцелі італьянскія словы, -- Koza Nostra! Sicilia, Palermo…

Стары звонка пстрыкнуў скручанымі поліартрытам пальцамі і скасавурыўся на галоўнага жмудзіна. Халерас схіліўся да вуха старога і прашаптаў:

-- Гэты фацат з савецкіх копаў.

Бяскроўныя вусны сіцылійскага мафіёзі расплыліся ў хіжай усмешцы. Ён адразу ж прыгадаў патрэбнае слова, пачутае ў мінулым жыцці на даху чыкагскай бойні, і нахабна тыцнуў пальцам у Пранікавы грудзі:

-- Мудзіла!

-- Ты шалёны, стары! Хто цябе дзе хаваў? -- імгненна раз’юшыўся чакісты.

-- Ён прывёз булу самога Папы Рымскага, -- Халерас абачліва стаў паміж Пранікам і сіцылійскім мафіёзі. -- Хай пан Спагеціс пацвердзіць свае паўнамоцтвы. Була!

Сухая далонь слізганула ў кішэню плашча. У святле фар разгарнула папяровыя крылы ўлётка з нетутэйшымі словамі.

-- Трымай!

Пранік недаверліва ўзіраўся ў двайны фатаздымак легата ў анфас і ў профіль, над якім чарнеў тлусты надпіс “WANTED”. Пад фота расцягнулася нулямі ўнушальная лічба паліцэйскай узнагароды.

-- За столькі даляраў Папеж прызначыў слыннага па абодва бакі Атлантыкі сіцылійскага мафіёзі пана Карласа Спагеціса сваім легатам на ўсіх Крэсах Усходніх, -- патлумачыў Шалёнас малапісьменнаму чакісту, -- цяпер ён і толькі ён мае права праз ксяндзоў загадваць тутэйшым піякам, якія трункі ім ужываць. А ўжываць яны павінны выключна італьянскае “віно росо”. Так што каціся ты са сваёй савецкай манаполькай. Як кажуць тыя бездухоўныя рускія: “кілбаскай па Малой Спаскай”.

Карла Спагеці моршчыў лоб -- згадваў другія тутэйшыя слоўцы, якімі кляў чыкагскіх копаў ягоны названы беларускі брат-бутлегер. Прамовіць іх яму не дазволілі двое жмудзіласаў, бо ўзялі пад пахі і шпарка пацягнулі ў салон машыны.

Пакінуты на адзіноце забойца мічыганскага шэрыфа ўладкаваўся на рыпучым скураным сядзенні “Мерседэса” і моўчкі пазіраў на чужы краявід. Тонкія старэчыя вусны дрыжэлі ад крыўды. Замест таго, каб з карысццю бавіць час у перастрэлках з паганымі карабінерамі Мусаліні ў алівавых садах роднай Сіцыліі, ён быў змушаны выконваць нязвыклую для сябе ролю “папскага легата на Крэсах Усходніх”. Так атрымалася, што пасля вяртання на радзіму бацькі Козы Ностры не здолелі падшукаць мафіёзі-перастарку адпаведнай яго статусу пасады, пасля чаго за немалыя грошы здалі яго ў ганаровую арэнду ковенскім тэрарыстам-пачаткоўцам. І хаця стары мафіёзі цяпер раскашаваў у лепшых гатэлях, бардэлях і рэстарацыях, незадаволенасць жыццём усё часцей давалася ў знакі.

-- Працуй пільна -- і будзе табе Вільня! -- задаволены вынікамі сустрэчы Халерас сеў за руль.

-- Страляй халерна -- і будзе табе Палерма! -- механічна перайначыў на свой капыл Карла Спагеці.

Баявікі чакісцкай групоўкі “Халодная галава” вылупленымі вачыма праводзілі картэж нахабных лабусаў. Калі пра яго рух у бок Вільні нагадваў з цемры адно бразгат танка, таварыш Пранік нарэшце перастаў хаўкаць разяўленым ротам.

-- Таварыш камандзір, дазвольце звярнуцца? -- нясмела нагадаў пра сваё існаванне Баян, -- і хто такі той Папеж Рымскі? Колькі ў яго танкавых дывізій?

-- Адзін з галоўных ідэалагічных махляроў у свеце капіталу, -- завучана адгукнуўся Пранік, -- опіум, як той казаў.

-- Ясна. А хто мацнейшы за яго ў прадажным свеце капіталу?

-- Таварыш Сталін вучыць, пакуль што, да сусветнай рэвалюцыі -- Дзядзька Сэм мацнейшы.

-- А калі б легат Дзядзькі Сэма з легатам таго Папы Рымскага барукацца пачалі, хто б з іх перамог? -- цікаўна прыкінуў Баян.

-- Безумоўна, амерыканскі легат папскага.

-- Дарэчы, -- Баян задуменна пачухаў патыліцу, -- мне адзін палітвязень з КПЗБ, што сядзіць у Бярозы-Картузскай, сігналізаваў: у іх тамака аўтарытэтны чыкагскі злодзей-камінтэрнавец тэрмін адбывае. Джон Сміт-Весон. Ён жа -- Хросны. З ім мы бы далі прачухацца таму папскаму легату. Загадаеце дзейнічаць, таварыш камандзір?

-- З канцлагера Бяроза-Картузская яшчэ ніхто не ўцякаў, -- слушна нагадаў Пранік.

-- Для сапраўднага чакістага не бывае нічога немагчымага, -- запэўніў Баян, -- у таго палітвязня-капэзэбоўца ёсць на волі памагатыя з простых. Нейкія Стасік і Чэсік. Ён казаў, калі партыя загадае -- сталёвыя драты перагрызуць, зямлю насамі ўзаруць, Нёман па дне пяройдуць.

-- Хлопцы хоць надзейныя? -- па-чакісцку прымружыўся камандзір.

-- Сам іх на вочы не бачыў. Канспірацыя. Але, як той казаў, звяругі! Дык дзейнічаем?

2.

-- Ну што, таварыш Хросны Сміт-Весон -- дзейнічаем, га? -- хлопец з паблажлівым тварам вясковага капэзэбоўца таргануў за рукаво турэмнай робы немаладога хударлявага мужчыну.

Хісткі агеньчык свечкі адбіўся ў васільковых, як неба над Мічыган-Возерам, вачах Хроснага.

-- Хіба ўсё гатова? -- шнары і зморшчыны на разважлівым твары склаліся ў мазаіку зацікаўленасці.

-- Га? Зараз усё і пабачыце, і зразумееце, таварыш амерыканскі камінтэрнавец.

-- Колькі разоў табе казаць, гэта для Дэфензівы я камуняка, а насамрэч -- нармальны тутэйшы буржуазны нацыяналіст.

Капэзэбовец хітра прымружыўся і задзьмуў свечку.

-- Зразумеў. Канспірацыя, га?

-- Га-га, -- нібыта пагадзіўся Хросны і махнуў рукой, -- гакала!

Бразнула клямка, вязні выбраліся з вільготнай цемры былой манаскай келлі на свежае лагернае паветра.

Мярцвянае электрычнае святло пражэктараў з ахоўных вышак аблівала старажытныя муры былога Картэзіянскага кляштара, ператворанага прыхаднямі-палякамі ў канцлагер для нацыянальна-свядомых, камуністых і сацыялістых беларусаў. Вецер звінеў калючым дротам агароджы. Ад балотных чаратоў, што пачыналіся адразу за кантрольна-следавай паласой, плыў паўпразрысты туман.

Хросны і капэзэбовец крадком прабраліся ўздоўж сцяны турэмнага корпуса і спыніліся за штабелем жалезабетонных бэлек, якія палітвязні штодня цягалі праз увесь пляц пад прыцэламі карабінаў аховы. Гэтыя фізічныя практыкаванні рабіліся па загадзе пана каменданта. З самое раніцы і да палудня зняволеныя цягалі бэлькі ад лямуса да былой плябаніі, а пасля палудня -- ад плябаніі да лямуса.

-- А бэлькі не ляснуцца? -- насцярожыўся Хросны.

-- Нашы сябры-грамадоўцы спецыяляна іх гэтым разам так склалі, каб вам было дзе схавацца, -- патлумачыў капэзэбовец.

Палітвязні асцярожна ўскараскаліся па складзеных крыжом бэльках. Адсюль, з вышыні, можна было разгледзець не толькі пругкую спіраль калючага дроту па-над шчарбатым кляштарным мурам, але і балота з рэчкай, за якой прамалёўвалася стужка шашы.

Воля была зусім блізка. Здавалася, варта добра разагнацца, скочыць -- і пабяжыш па роснай траве ў вільготную ноч, да цёмнае шашы. Але паміж мурам і кантрольна-следавой паласой сувора паўставалі загостраныя дубовыя слупы, густа пераплеценыя калючым дротам, праз які было не прабрацца, не праціснуцца.

Вецер з балота разгойдваў на ліхтарах бляшаныя конусы са сляпучымі электрычнымі лямпачкамі. Пачварныя цені бязладна кідаліся па лагерным двары. За руінамі касцёла злавесна чырванелі вокны асабняка пана каменданта. З іх даляталі ледзь чутныя гукі накцюрна.

-- Нават пасля адбою свайго Шапэна грае. Кат! -- маладзён звузіў вочы. -- Нічога, мы з ім яшчэ сустрэнемся на барыкадах!

Нябачны кажан са свістам успароў крыламі павертра над галовамі вязняў. У гадавальніку забрахалі сабакі, і лагодныя гукі накцюрна сцішыліся.

-- А ты казаў, усё гатова, -- расчаравана нагадаў Хросны, аглядаючы непахісныя слупы. -- Як дзейнічаць збіраешся?

Капэзэбовец хітравата пасміхнуўся і выцягнуў з кішэні жалейку-самаробку.

-- Эх, скручу я дудку! Такое зайграю! -- прамовіў ён і ціха-ціха зайграў.

Песня жальбы паплыла над тужлівым беларускім краявідам, бязлітасна перакрэсленым калючым дротам. Ноч нечакана адгукнулася далёкім шчаслівым рохканнем.

-- Стасік, Чэсік! Га?! -- узрадваўся заходнекамуністы маладзён.

-- Рох-рох, плюх-плюх, -- азывалася начное балота.

-- А хто там ідзе? -- насцярожыўся Хросны.

-- Нашыя хлопцы ўжо блізка, -- вочы маладога камуніста заззялі падзабытым сялянкім шчасцем.

-- Чаму яны рохкаюць?

Малады вязень змоўніцкі прыклаў палец да вуснаў.

З чаратоў, што хісталіся адразу за калючым дротам, выткнуліся дзве вусатыя морды і цікаўна забліскалі дробнымі, што пацеркі, вачанятамі. Насы прагна ўцягвалі паветра, маленькія лапкі нецярпліва абмацвалі траву, нібыта нечага шукалі і не знаходзілі.

-- Хлопцы з суседняга барака цэлы тыдзень ані хлеба, ані солі не елі. Для вас стараліся, -- пафасна пахваліўся маладзён.

-- А гэтыя “рох-рох, плюх-плюх” жэрлі? -- недаверліва прымружыў вока беларускі мафіёзі.

-- Па начах цэлы тыдзень ім салоны хлеб за драты кідаў, да жалейкі прывучыў. І што цяпер будзе, самі пабачыце. Га?

А ў прывітальным рохканні ўжо прабіваліся ноткі лёгкага расчаравання і нават незадаволенасці.

Капэзэбовец выцягнуў з кішэні загорнутую ў анучку лусту турэмнага хлеба, шчодра пасыпаў яе буйной соллю і кінуў пачастунак на кантрольна-следавую паласу, але гэтым разам не за межы канцлагера, а акурат перад слупамі з нацягнутым дротам. Яго галодныя вочы зайздросна лыпнулі.

Бабры з бліжэйшай рэчкі, ужо тыдзень як прыкормленыя камуністым, звыкла кінуліся да жаданага, але пакуль недасяжнага пачастунку.

Стасік першым тыцнуўся вусатай пысай у калючы дрот і злосна загырчэў. А вось разумнейшы Чэсік адразу сцяміў, як можна дабрацца да салонага хлеба за непраходным бар’ерам. Дробныя, як у дзіцёнка, лапкі абхапілі дубовы слуп. З-пад шырокіх здароўчых зубоў пасыпалася-паляцела пілавінне і трэскі. Неўзабаве слуп нахіліўся, і нацягнутыя драты зазвінелі. Праз колькі хвілін поруч з Чэсікам шчыраваў Стасік. Суседні слуп ён схрумкаў, як тая амерыканская бензапіла. Слупы валіліся адзін за адным, нібы даміношныя косткі, і цягнулі-абрывалі сталёвы дрот.

Галодныя жывёлы спрытна ўхойдалі апошні шэраг слупоў і навыперадкі кінуліся да прысоленага ласунка. Вільготныя шырокія хвасты надзейна замяталі сляды на ўзаранай кантрольнай паласе.

Апалітычныя беларускія бабры Стасік і Чэсік нават не здагадваліся, што праз сваю ненажэрнасць спрычыніліся да беспрэцэдэнтнай чакісцкай акцыі па арганізацыі ўцёкаў з Бярозы-Картузскай. Таварыш Баян, які на загад камандзіра “Халоднай галавы” здзяйсняў аператыўнае кіраўніцтва, прафесійна збудаваў увесь ланцуг выканаўцаў. Уцёкі не каштавалі ані шэляга меднага, бо паслухмяны камуністы, як і мае быць, рызыкаваў жыццём адно за абстрактную ідэю.

У таемным месцы пад балотнай купінай Хроснага ўжо чакала гумовая торба з цывільнай вопраткай, якасна падробленымі дакументамі і пачкам златовак -- вядома ж, фальшаваных. Сам Баян на вялікай амерыканскай машыне “Пакард” быў ужо выправіўся з Гародні, каб падабраць уцекача ва ўмоўленым месцы.

Маладзён выцягнуў з бетоннага штабелю прыхаваны драўляны брус і перакінуў яго на мур.

-- Ну што, таварыш Хросны… Перадайце прывітанне нашым таварышам з Камінтэрна. Га? -- малады камуністы расчулена шморгнуў носам і выцягнуў з кішэні кісет з махоркай, -- гэта таварышы грамадоўцы вам у дарогу сабралі.

-- Ведаеш, я перадумаў уцякаць, -- з нечаканай суворасцю прамовіў той.

-- Га? -- не паверыў маладзён.

-- І па той бок дроту “долі не відаць, кайданы няволі на руках звіняць”, -- працытаваў адукаваны Хросны, -- дый, што там, зрэшты, добрага быць можа? Асадніцтва, прастытуцыя, парнаграфія, эксплуатацыя, беспрацоў’е, санацыя, дыскрымінацыя, паланізацыя, Дэфензіва… Бездухоўнасць, як той казаў. Бач, бабры -- і тыя галодныя.

-- А можа, так яно і трэба? -- пранікнёна запытаў камуністы.

-- Не, хлопча, я лепш тут застануся, сярод сваіх. Тут чыста, цёпла і не страляюць, як у іншых месцах. За калючым дротам выспа стабільнасці і спакою. Мяне паважаюць, у мяне абутак і вопратка па сезоне, гарантаваная ежа тры разы на дзень і ніякага беспрацоў’я. Наш канцлагер -- адзінае месца ў свеце, дзе нават прыхадні не сумняваюцца, што ты праўдзівы беларус.

-- Усё слушна... Толькі б не было вайны, таварыш Хросны! Мне за кратамі таксама тое-сёе падабаецца. Але ж трэба некаму і там за духоўнасць, за народнае шчасце змагацца! -- разгубіўся камуністы. -- Калі не вы, дык хто? Га?

-- Там, -- Хросны паказаў на начную беларускую дрыгву, -- барацьбітоў са змагарамі ніколі не бракавала. А дзе плён? Дзе шчаслівае, заможнае жыццё?

-- Ад вас плён будзе, так і вашыя таварышы казалі, з гэтага, як яго там … з Чэ-Ка. Га?

-- З Чыкага? -- знерухомеў Хросны. -- Чаму ж ты раней не казаў, што гэта янкі мне ўцёкі зарганізавалі?

-- Мо і янкі. Не ведаю. Але яны хлопцы чэ-ка-скія, дакладна. Я ж ад пачатку казаў, -- канчаткова сумеўся маладзён, -- вас будзе чакаць вялікі амерыканскі самохуд… Сухая яблыня дзічка… На шашы… Дык што ім цяпер сказаць, га?

-- Не пераймайся. Сам скажу.

Хросны сунуў у кішэню кісет, раскінуў рукі крыжом і пайшоў па хісткім брусе да шчарбатага кляштарнага мура. Перш чым скочыць, ён азірнуўся:

-- Цябе як клічуць?

-- З-за жалейкі Пеюном празвалі, -- разгубіўся маладзён і войкнуў.

3.

-- Ой, бярозы ды сосны… -- размілавана роў кіроўца ў чакісцкай скуранцы і круціў руль шляхотнага “Пакарда”.

-- ... партызанскія сёстры… -- згодна падхапіў таварыш Баян і нервова глянуў на гадзіннік. -- Праз тры гадзіны мусім быць пад Картуз-Бярозай. Цісні на акселератар!

За сіняватым куленепрабівальным шклом амерыканскага лімузіна шпарка беглі балоты, лясы, сенажаці ды іншыя някідкія адметнасці класічнага тутэйшага краявіду.

Бралася на вечар. Па шашы нетаропка каціліся палягчэлыя сялянскія вазы. Гаспадары, што ўдала распрадалі на Гарадзенскім кірмашы сала, яйкі і млека, адзначалі свае бізнесовыя поспехі дарагой “вудкай крамнай ”.

-- Счакай, не апярэджвай, -- загадаў кіроўцу Баян і апусціў шкло дзвёркі.

“Пакард” паволі сунуўся каля самага воза. Конь палахліва скасавурыўся на нікеляваны радыятар з крылатай срэбнай скульптуркай.

-- Дзень добры, таварышы сяляне! -- прывітаўся чакісты.

Гаспадар павагаўся, збянтэжаны словам “таварышы”, што прагучала з лімузіна, і на ўсялякі выпадак зняў шапку.

-- І вам дзень добры, паночкі, -- вясковец заціснуў паміж каленяў малую пляшачку, на донцы якой яшчэ боўталася крыху “вудкі”.

-- Дорага ж каштуе. Не шкада грошай, крывавым мазалём заробленых? -- падначыў Баян.

-- Дык нагода ж ёсць, -- селянін выцягнуў з-за халявы колькі златовак, -- са швагерам пяцёх парсюкоў прадалі!

-- А што не дапіваеце?

-- За каўнер закласці пакінулі, -- уздыхнуў гаспадар.

-- Гэта як, таварышы? -- зацікавіліся чакістыя.

Селянін знізаў плячыма:

-- Плесканем крыху на далонь і па шыі, як паны адэкалёнам. Хай уся вёска думае, што мы шмат у шынку выпілі.

-- Во да чаго паны-эксплуататары працоўны люд давялі! -- шчыра абурыўся Баян. -- Не адчайвайцеся, таварышы сяляне. Вызваленне з Усходу ўжо блізкае. Як Саветы прыйдуць, зажывеце -- гарэлка танная. Гнуць спіну не трэба, гуляй, пі сабе на здароўе ад панядзелка да панядзелка.

-- Хай сабе і танная, а жыць з чаго, як не з працы? -- з вясковай разважлівасцю запярэчыў селянін.

Баян выцягнуў з шырокіх галіфэ крамлёўскую пляшку, вытаргнуў зубамі рубінавую зорку-корак і добра-такі каўтануў з рыльца.

-- Глядзіце, зайздросьце, я -- грамадзянін Савецкай Беларусі! -- ганарліва дакляраваў ён і выцер падбароддзе рукавом. -- Няма ў нас на каго спіну гнуць! У нас няма дваранаў, у нас усе роўныя! Ганіце польскіх паноў і падпанкаў! Стварайце камітэты сялянскай беднаты! Уступайце ў падпольныя парт’ячэйкі! Чытайце “Звязду” ды “Савецкую Беларусь”! Купляйце танную кантрабандную “Крамлёўскую” толькі ў шынках Навума Фабрыканта! І тады, як прыйдуць Саветы, кожнаму селяніну дадуць па такім самым лімузіне, як у нас!

-- Калі за Саветамі жыццё такое шчаслівае, то, можа, і людзі там не паміраюць? -- хітра прымружыўся селянін.

-- Старыя -- паміраюць, -- скрушна прызнаўся чакісты, тут жа схамянуўся, выправіўся, -- але ненадоўга.

Кіроўца злякана зірнуў на старэйшага таварыша і прыціснуў газ. “Пакард” ірвануў па шашы.

-- Ты чаго? -- здзівіўся агітатар, -- я нават пачаставаць іх не паспеў!

-- Таварыш Баян! Знаходзячыся на тэрыторыі, часова кантраляванай класавым ворагам, ты злосна парушыў канспірацыю, -- сувора нагадаў кіроўца ў скуранцы, -- таварыш Пранік такога ніколі не даруе. Да цябе я гэткага ж балбатуна вазіў. І ведаеш, куды яго язык завёў? У Курапаты!

У салоне запанавала маўчанне, было толькі чуваць, як роўна гудзе магутны васьміцыліндровы рухавік -- жарэ паліва і кіламетры, бы тая свіння памыі. Мільгацелі бярозы ды сосны. У даліне, залітай фіялетавым паўзмрокам, шапталіся явар з калінай. Стракацелі вузкія сялянскія надзелы -- палосы. Абапал дарогі крыжамі-волатамі чарнелі тэлеграфныя слупы.

Пагоркі незаўважна змяніліся роўнай, як патэльня, зямлёй. Стомлены дарогай кіроўца паціху дзёўб носам.

-- Які прывабны краявід! Якая паша! Якое поле! Ну проста цуд прыроды! -- пранікнёна пракаментаваў Баян. -- Тут табе не Гарадзеншчына. Стратэгічная роўнядзь ад краю да краю. Танкавая калона па ёй, нібы, на парадзе пойдзе. Шчаслівыя дзяўчаты ў вышыванках нашых вызваленцаў вітаць выйдуць, непераможных і легендарных. Вось толькі мост наперадзе, яго пілсудчыкі напэўна замініруюць. Варта загадзя парашутны дэсант скінуць.

-- Ага… -- толькі і азываўся сонны кіроўца, ды далей дзёўб носам.

Насып набіраў вышыню, за шклом пабеглі парэнчы маста.

-- Глянь, дзеўкі! -- шчасліва выгукнуў Баян.

-- Ага… -- прагучала з ранейшай санлівасцю.

-- У рэчцы плёхаюцца, што тыя бабрыхі!

-- Ну і хай сабе.

-- Голыя! -- працягваў спакушаць старэйшы чакісты.

Кіроўца нарэшце зірнуў на раку млява і абыякава, нават галавы не павярнуў:

-- Хіба ж то дзеўкі? Простыя сялянкі! Вось на гарадзенскай Раскошы -- сапраўдныя дзеўкі стаяць! Майткі карункавыя. Панчохі ядвабныя. Вусны падведзеныя. А водар які ад іх сыходзіць! Не прамінуць. Мяне на Раскошу штовечар як магнэзам цягне. Каб не прапанаваў ты таварышу Праніку гэтага амерыканскага Хроснага, адцягнуўся бы я напоўніцу. У “Kajakowym klubie” сёння танцы. А пасля танцаў у кожнага шляхотнага фацата на кожным калене сядзіць па вясёлай кабеце.

“Пакард” мінуў мост. Сінія прыцемкі канчаткова апанавалі шашой. Запалалі фары, і ў конусах жоўтага святла мільгануў кіламетровы слупок. Баян зашамацеў картай-двухвярстоўкай. Падобны да сардэлькі палец упэўнена сунуўся па лініі дарогі, што ўпіналася ў грунтоўку.

-- Праз тры кіламетры -- канец шашы. Там збочваем направа, -- старэйшы чакісты тыцнуў у скрыжаванне, падобнае да літары “Т”.

Кіроўца падбадзёрыўся:

-- Картуз-Бяроза зусім блізка?

-- … яшчэ адзін праехалі, -- Баян адзначыў позіркам кіламетровы слупок і, каб не памыліцца, загнуў палец, -- …і яшчэ кіламетр, -- другі палец прыціснуўся да далоні.

У святле фар насустрач нікеляванаму капоту бег па ўзбочыне трэці павапнавы слупок. Але ані Баян, ані кіроўца на яго не глядзелі, як не заўважылі і знак, што папярэджваў: шаша тут упінаецца ў гравейку, і трэба збочваць або налева, або направа. Абодва чакістыя, нібыта па нячутнай камандзе, прыкіпелі позіркамі да зграбнай дзявочай постаці ў негліжэ, што зрокава замыкала перспектыву начной шашы. Ядвабныя панчохі льсніліся ў святле фараў. Праз узорыстыя карункі парыжскіх майткаў прасвечвалі гладкія малочныя сцёгны. Пяшчотны ветрык забаўляўся пульхнымі бурштынавымі валасамі. Вялікія зеленкаватыя вочы гарэлі гарэзліва і юрліва.

-- Курва-а-а… -- малітоўна прастагнаў кіроўца, зварочваючы шыю на дзеўку ў негліжэ.

Шоргат гумовых пратэктараў па бруку рэзка змяніўся сухім шамаценнем граверу. Колы браніраванага “Пакарда” храбуснулі сакаўной травой на ўзбочыне двухметровага насыпу і сталі намотваць на сябе паветра з ранейшым імпэтам. Таварыш Баян здзіўлена прыўзняў бровы і схамянуўся -- цяпер ён чуў толькі посвіст ветру, што абцякаў лімузін у свабодным палёце, ды роўны, як у самалёце, гул рухавіка.

-- Гамуй! -- спознена залямантаваў ён і заплюшчыў вочы.

Грымнула. “Пакард” з загамаванымі коламі падраненым бамбардыроўшчыкам ляснуўся на вільготную пашу. Нізкі ўзмоцнены бампер бязлітасна ўзараў дзёран. З-пад сарванай накрыўкі радыятара засвістала.

-- Таварыш Баян!.. Таварыш Баян!.. -- загаласіў кіроўца, як маладая ўдава на вясковых могілках.

І толькі калі старэйшы чакісты зразумеў, што лёс гэтым разам усё ж злітваўся з яго, расплюшчыў вочы.

-- А-ёй!.. -- адразу ж сцяўся Баян.

З-пад самага лабавога шкла на яго самотна пазірала юрлівае зеленкаватае вока. Аднавокая нежывая курва ў падраных панчохах раскінулася на капоце ў позе марской зоркі. Праз бурштынавыя валасы няроўна струменіла пара. Бездакорныя цыцкі з ягадкамі смокчаў маціцова блішчэлі ў прывідным месяцовым святле.

Баян асцярожна падаўся наперад, зазірнуў у сляпую вачніцу курвы і здрыгануўся. Шкляное зеленкаватае вока гулка праценькала па лакіраваным капоце і скацілася ў траву.

Кіроўца баязліва падняў лабавое шкло. Яго дрыготкія пальцы кранулі бурштынавую пасму.

-- Давай яе сюды, -- прагучала каманда.

Агледзеўшы расколатую галаву, таварыш Баян каротка і нервова рагатнуў:

-- Твая праўда. З гарадзенскай Раскошы дзеўка. Яшчэ ўчора ў вітрыне французскай крамы стаяла. Манекен.

-- Курва парцалянавая, -- пагадзіўся кіроўца, -- прыехалі...

Старэйшы чакісты абышоў машыну і прысвіснуў.

-- Згубілі мы з табой класавае чуццё -- за буржуазнымі майткамі ды белапольскімі цыцкамі варожую правакацыю не згледзелі. Чорта лысага мы адсюль без дапамогі выберымося. А праз гадзіну Сміта-Весона трэба падабраць. Давядзецца таварышу Праніку сігналізаваць.

Кіроўца падняў сядзенне, выставіў на капот грувасткую рацыю з доўгай антэнай-чарацінай.

-- “Халодная галава”, “Халодная галава”… -- шэптам выклікаў камандзіра Баян, -- я “Доўгія рукі”…

Раптам скрозь хрубаст радыёперашкодаў прабіўся здзеклівы голас Шалёнаса Халераса:

-- Галава… галава… чэляс табе ў глоткас, каб галава не хісталася. Ну як, упадабалі французскую Альжбету -- вясёлую кабету? Таварышу Праніку нашае жмудзінскае прывітанне!

4.

Халодны туман слаўся па-над самымі балотнымі хмызамі. Чорныя вокны вады дрыготка адбівалі размытыя абрысы чаратоў. Недзе ў непраходнай пушчы злавесна закугукаў пугач, і галодны воўк азваўся працяглым жудасным скавытаннем.

Хросны скакаў з купіны на купіну на злом галавы. Скрозь шоргат чаратоў яму ў спіну неслася злоснае бабровае рохканне. Чалавеку, які пражыў, бадай, палову свайго ліхтужнага жыцця ў каменных джунглях, нялёгка было спаборнічаць у спрытнасці са спракаветнымі насельнікамі беларускіх балот. Дый хто мог даць рады ўцекачу?

Хроснага нарэшце спыніла рака. Былы вязень у роспачы азірнуўся -- галодныя грызуны бязлітасна падступаліся.

-- Стасік, Чэсік… -- лагодна прамовіў Хросны. -- Адчапіцеся! Хрыстом-Богам прашу!

Нажаль, добрае слова не дапамагло. Галодныя бабровыя вочкі не пакідалі надзеі на паразуменне. Шырокія, як секачы, зубы, хіжа ляскалі ў цемры. Мокрыя хвасты нервова мянцілі па траве.

-- Рох-рох! -- ашчэрыўся Чэсік і агрэсіўна пасунуўся наперад.

Былы вязень ніколі не спадзяваўся на цуды, ні ў каго не прасіў літасці: ані ў копаў-жандараў, ані ў прыроды. Махорка з разарванага зубамі кісета паляцела ў вусатыя бабровыя пысы. Стасік з Чэсікам адразу заенчылі і зацерлі лапкамі зацярушаныя вочкі.

-- Бывайце здаровы, жывіце багата, -- прымірэнча развітаўся з імі ўцякач і няспешна падаўся да крывога бервяна-кладкі, што рэльефна чарнела ніжэй па рачной плыні.

Тайнік з гумовым мехам Хросны адшукаў адразу. Някідкі, але шляхетны стройчык быў пашыты нібыта па мерцы, знятай з былога вязня. Праўда, навюткія палатняныя чаравікі з лакіраванымі насамі крыху мулялі. Пінжак падаўся яму падазрона зацяжкім. І не дзіва -- у кішэнях ляжалі дакументы, наладаваны партцыгар, запальнічка, ладны пачак новых златовак і нават срэбны гадзіннік на доўгім ланцужку. Але ўцекача больш за ўсё ўсцешыў цяжкі нікеляваны браўнінг з пукатым рыфлёным дзяржальнам.

Былы палітвязень нарэшце выбраўся з балота і агледзеўся. Шаша з прысадамі была непадалёк. Але дзе тая сухая яблыня-дзічка, пад якой яго павінна чакаць вялікая амерыканская машына?

Літыя гумовыя падэшвы хрумсцелі жвірам. Кіслародная свежасць вольнага ветру прыемна асцюджала твар. Хроснаму вельмі хацелася прылегчы ля старога гасцінца, рукі вольна раскінуць ушыркі і слухаць, як шумяць бярозы, калышуць-люляюць свой напеў векавы. Але ён мусіў ісці -- світанак ужо фарбаваў скрай неба ў колер малінаўскага яблыка.

За паваротам уцякач прыпыніўся. На ўзбочыне ўрачыста, нібыта пацярпелы аварыю акеанічны лайнер, высіўся вялікі самохуд. Былы чыкагскі бутлегер беспамылкова вызначыў марку грузавіка -- “Студэбекер”.

“Вялікі амерыканскі самохуд, -- згадаў Хросны словы маладога капэзэбоўца. -- Супала”.

З-пад узнятага капота лілося бляклае электрычнае святло. Нябачны механік корпаўся ў рухавіку, насвістваў самому сабе “Янкі дудль”. На тэнтаваным брэзентам кодабе бялеў вялікі надпіс JANKI.

“Ну, хлопцы зусім з глузду з’ехалі. Яшчэ б амерыканскі сцяг вывесілі!” -- жахнуўся былы чыкагскі бутлегер.

Але Хросны не спяшаўся падыходзіць да машыны, бо колькі ні ўглядаўся ў краявід -- старой сухой яблыні так і не ўбачыў.

І тут з-пад узнятага капота пырснулі-разляцеліся дробныя электрычныя жарынкі.

-- Fuck you! -- высокі ладны маладзён са шрубоўкай у руцэ адскочыў ад машыны і затрос перабінтаванай далонню, -- Shit!

Хросны замілавана пасміхнуўся, бо даўно ўжо не чуў мілай сэрцу амерыканскай лаянкі.

“Усё супала. Праўдзівыя янкі”, -- узрадваўся Хросны і без ваганняў падаўся да “Студэбекера”.

Маладзён са шрубоўкай цікаўна разглядаў мужчыну ў стройчыку, які невядома што рабіў у світальных прыцемках на старым гасцінцы.

-- Hello! How do you do? -- прывітаўся Хросны.

-- Fine. Thanks, -- надзвычай уздрадваўся маладзён і яго валошкавыя вочы нахабна бліснулі.

-- Янкі? -- прымружыўся былы чыкагскі бутлегер.

-- Янкі, янкі, -- хлопец з нахабнымі вачыма ганарліва павеў рукой, дэманструючы кідкі надпіс на тэнтаваным кодабе.

-- Are your from… з Чыкага, са штату Ілінойс? Выбачай, хлопча, даўнавата не было з кім па-ангельску слоўцам перакінуцца.

Маладзён зарагатаў і хітра падміргнуў:

-- Не! Не з Чыкага, але з Амерыкі.

-- Паехалі, пакуль пшэцкія мудзілы не панаехалі! -- Хросны нервова глянуў на гадзіннік.

-- Я іх таксама ненавіджу! -- узрадваўся роднаснай душы кіроўца “Студэбекера” і гасцінна запрасіў уцекача ў кабіну. -- Тады, дзядзька, сядай. Што пыл таптаць?

Зароў магутны рухавік, закалаціўся рычаг пераключэння скрыні бегаў. Амерыканскі грузавік-асілак упэўнена зашаргацеў па бруку.

-- Куды? -- Хросны з палёгкаю распусціў гальштук, і з-пад кашулі бліснуў залаты абразок са Святым Януарам.

-- У Рыгу. Бывалі там? -- кіроўца зубамі зацягнуў вузел на забінтаванай руцэ.

-- Падыйдзе. З рукой што сур’ёзнае? -- паспачуваў Хросны.

-- Не страшна. Гэта яшчэ, як у Амерыцы быў. Я там трох мудзіл на горкі яблык збіў.

-- Іх і ў нас не бракуе. Асабліва ў Картуз-Бярозе, -- пагадзіўся Хросны і канчаткова пераканаўся, што маладзён з нахабнымі вачыма, той самы янкі, пра якога гаварыў малады капэзэбовец.

5.

Вораг-жандар дапаліў папіросу і цяжкім позіркам прыціснуў да сцяны маладога капэзэбоўца, які стаяў апошнім у даўжэзным шэразе вязняў Бярозы-Картузскай.

-- Зубы пакажы, -- жандарскія пальцы бязлітасна схапілі крысо турэмнай робы.

Камуністы паслухмяна ашчэрыў дробныя, як часнык, зубкі.

-- І ў гэтага цэлыя, -- расчараваўся жандар, выцягнуў з кішэні галіфэ жменю свежых дубовых трэсак і зняважліва кінуў іх у твар капэзэбоўца. -- Ну што, так званыя “свядомыя” спадары і таварышы, а насамрэч -- мужыкі-хамы-быдла-тэрарыстыя. Апошні раз пытаюся -- хто з вас перагрыз слупы на кантрольна-следавой паласе? Маўчыце? Тады будзеце бетановыя бэлькі цягаць.

-- Так мы іх, пан Янукевіч, і так штодня цягаем! -- асцярожна нагадаў нехта з даўжэзнага шэрагу.

-- Цягалі па адной, будзеце -- па дзесяць! І не цягаць, а грызці!

-- Пан жандар, хлеба няма, солі няма, махоркі не засталося, -- паскардзіўся малады віленскі камунар у акулярах з расколатым шкельцам, -- поўная няшчымніца. Хоць бетон грызі! У каго сваякі на вёсцы, тыя харчы з волі атрымоўваюць. А я сірата-месціч. Як да канца тэрміну не дажыву, дык пану давядзецца адказваць.

Жандар Янукевіч няспешна прайшоўся ўздоўж сцішэлага шэрагу. Па канцлагернай завядзёнцы падобная фраза магла каштаваць вязню дзесяць дзён карцэра. Але гэтым разам абышлося: камунар, сам таго не ведаючы, крануў сантыментальныю струну ў душы жандара.

-- Я ж сам тутэйшы сірата, -- амаль па-чалавечы ўздыхнуў Янукевіч, -- мяне сёстры-кармеліткі ў Школе Падставовай гадавалі. І што характэрна, вялікім панам стаў! Хто скажа -- чаму?

Зняволеныя маўчалі прыгнечана.

-- А таму, -- жандар павучальна ўзняў палец, -- што, у адрозненне ад вас, мужыкі-хамы-быдла, у беларускай школе я не вучыўся, вашых газет і кніг ніколі не чытаў, ды й чытаць не збіраюся. А цяпер паўтараю: хто згрыз слупы?..

Вецер звінеў калючым дротам, скавытаў у комінах былога картэзіянскага кляштара, кідаў пылам у твары палітвязняў, сек па нагах колкім пяском. Стары раскудлачаны крумкач чарнеў на вільчыку турэмнага корпуса знакам бяды. Цьмяна паблісквала зброя ў руках ахоўнікаў на вышках. Янукевіч бессэнсоўна сноўдаўся па пляцы. Яго мудрагелістая лаянка з нечаканымі параўнаннямі і недарэчнымі метафарамі прымушала ніякавець нават спрактыкаваных тэрарыстаў -- забойцаў агентаў Дэфензівы.

Вусаты дасведчаны грамадовец асцярожна схіліўся да вуха маладога капэзэбоўца:

-- І сноўдаецца, і сноўдаецца… што той пёрд пад коўдрай.

-- Ужо дзесяць гадзін мінула, як Хроснага адшукаць не могуць. За гэты час не тое што да Баранавічаў, да самой Рыгі можна было дабрацца! Га?

-- Не зловяць уцекача да наступнай раніцы -- пагоняць з жандараў нашага Пярдолка, як з Гарадзенскага Цэнтрала калісьці выперлі.

-- Га? Так, чуў! Пярдолэк за дзеўкамі ў турэмнай лазні падглядаў!..

Дасведчаны грамадовец меў рацыю: тутэйшы сіротка Віктар Янукевіч хоць і выбіўся ў польскія жандары, але так і не здолеў пазбыцца ганебнай мянушкі “Пярдолэк”, як, зрэшты, і непрыстойнай манеры падглядаць за голымі дзяўчатамі.

6.

“Пакард” выцягнулі на шашу валамі толькі пад раніцу. Браніраваны лімузін асабліва не пацярпеў -- рухавік запусціўся адразу. Але час быў беззваротна страчаны. Без сумневу, уцекача ўжо даўно шукалі жандары.

Змрочны кіроўца гнаў легкавік да абумоўленага месца. Таварыш Баян нервова падкручваў колца настройкі рацыі і шалохаўся ад кожнага гуку ў навушніку. Перспектыва зноўку пачуць голас Шалёнаса была для яго невыноснай.

Калі сонейка канчаткова паднялося па-над лесам, сеанс сувязі быў наладжаны.

-- “Доўгія рукі”, “Доўгія рукі”, -- адгукнуўся таварыш Пранік, -- гэта “Халодная галава”. Спадзяюся, таварыш амерыканскі камінтэрнавец ужо з вамі?

-- Дакладаю, таварыш Пранік! Мы сталі ахвярамі жахлівага тэракту, -- з уласцівай чакістым бездухоўнасцю схлусіў таварыш Баян, -- на нас здзейсніў наезд цэлы эскадрон баевікоў польскай лёгкай кавалерыі. Дзесяць белапалякаў забітыя, астатнія рассеяныя. Баявая машына атрымала лёгкія пашкоджанні, але час страчаны. Працягваем рух у бок Бярозы-Картузскай. Адстрэльваемся ад…

-- Ну ты, стралок варашылаўскі, казёл смярдзючы, -- з бальшавіцкай непасрэднасцю абсёк падначаленага таварыш Пранік, -- мне па херу дым: кавалерыя, аэраплан, бронецягнік, дырыжабль ці бабскі батальён. Не даставіце мне амерыканскага таварыша -- выканаю асабіста. Можа, і грошы пілсудчыкі ў вас адабралі?

-- Не, -- чакісты спалохана заміргаў, -- народныя грошы, прызначаныя для тэрарыстычнай дзейнасці, згодна інструкцыі, можна згубіць толькі з жыццём!

-- Карацей, мудзілы, слухайце мяне сюды. Як не прывязеце нашага амерыканскага таварыша Сміта-Весона, будзеце ў мінскім парку Чэлюскінцаў з парашутнай вежы скакаць. Без парашутаў, вядома. Што скажаш?

-- Правільнае і вельмі своечасовае рашэнне, таварыш Пранік, -- зніякавела адказаў Баян.

-- З камуністычным прывітаннем, дарагія таварышы. Канец сувязі.

Дрыготкія рукі чакістага прыўзнялі скураное сядзенне. Эбанітавая скрынка рацыі заняла належнае месца ў тайніку побач з крамлёўскімі пляшкамі і ладным брыкетам буйных банкнотаў, загорнутым у газету “Звязда”.

-- Што ты так расхваляваўся? -- знізаў плячыма кіроўца. -- Спадзяюся, твой капэзэбовец усё правільна растлумачыў таварышу Сміту-Весону: схованка пад балотнай купінай, гумовы мех і вялікі амерыканскі самохуд. Хіба ў гэтых мясцінах можа трапіцца другі амерыканскі аўтамабіль?

7.

Магутны даўжэзны “Студэбекер” упэўнена прасаваў гасцінец. Шырокія колы калаціліся на камянях брукаванкі. Сонца крышылася ў бакавым шкле, і Хросны павярнуўся да дзвёркі спіной.

-- Ой, дзядзька, я ж назвацца забыўся, -- кіроўца добразычліва падаў руку, -- Янка я. Янка Лабановіч. Не чуў? Пачуеш яшчэ. Мяне нават у Амерыцы кожны сабака ведае.

-- Хросны, -- уцякач з Бярозы-Картузскай са шчырай павагай паціснуў шырокую далонь.

Кіламетраў дзесяць ехалі моўчкі. Абапал гасцінца блішчэла збожжа ў яснай далі, сінелі міла васількі. Былы чыкагскі бутлегер асцярожна касавурыўся на маладога кіроўцу і прыкідаў ягоную вагу ў беларуска-амерыканскіх мафіёзных колах. Сам Лабановіч амаль не зважаў на позіркі пасажыра, насвістваў “Янкі дудль” і раз-пораз садзіў па рулі кулаком, нібы біў у лыч.

Нечакана ў перспектыве брукаванкі з’явіўся нейкі шляхотны легкавік. Хросны абачліва схіліў голаў, прыкрыў твар далонню і асцярожна глянуў на гасцінец скрозь пальцы. Насустрач нахабна гнаў доўгі лакіраваны “Пакард”. Сонечныя прамяні зіхотка адбіваліся ад срэбнай крылатай фігуркі на нікеляваным радыятары. За лабавым шклом прамалёўваліся нейкія нетутэйшыя пысы.

-- Яшчэ адзін амерыканец, -- пракаментаваў Лабановіч.

-- У Амерыцы на гэткіх карах адно мудзілы і ездзяць, -- пасміхнуўся Хросны, бо згадаў, што менавіта на “Пакардзе” выправіўся ў свой апошні шлях да закінутых бойняў чыкагскі шэрыф.

-- Ды не бачыў я ў нашай Амерыцы такога самохуда, -- крыху здзівіўся Янка. -- А вось мудзілы не зводзяцца.

Хросны падазрона зірнуў на кіроўцу:

-- Не бачыў, дык не бачыў… Бывае. Дарэчы, а дзе ты ў Амерыцы атабарыўся?

-- Як табе, дзядзька, растлумачыць? Ля самага сіняга возера. Іх там тры. Вось шкада, назву забыўся, але тое возера самае вялікае.

Уцякач з Бярозы-Картузскай скасавурыўся:

-- Дзіўна, што назву згадаць не можаш.

-- Я ж у той Амерыцы зрэдку бываю. Бізнес у мяне там, ну і… пара дзевак, вядома ж.

“Студэбекер” праехаў мост. Халодным срэбрам ззялі хвалі між камянёў ліючайся ракі. На мастках вясковыя маладзіцы, стоячы рачкі, пралі бялізну.

-- А дзе ты, дзядзька, па-ангельску намайстрачыўся гаварыць? -- пацікавіўся Янка Лабановіч, разглядаючы ў аўтамабільным люстэрку вабныя жаноцкія постаці.

-- Мне мудрасці кніжнай не даў лёс пазнаці, мой бацька не ведаў раскошаў такіх, -- паэтычна ўхіліўся ад прамога адказу Хросны і пазяхнуў.

Ён не спаў больш за суткі. Доўгая дарога, мяккае сядзенне, утульная кабіна і аднатоннае шаргаценне колаў міжволі закалыхвалі. Жахлівая Бяроза-Картузская імкліва аддалялася. Уцекача хіліла ў сон. Да таго ж беларускі мафіёзі канчаткова пераканаўся, што новы знаёмец і ёсць тым самым “янкі з Чыкага”, які мусіў яго падабраць.

-- Дарэчы, а за што ты мудзілаў у Амерыцы збіў? -- былы вязень спагадліва паглядзеў на перабінтаваную руку кіроўцы.

-- А хіба мала таго, што яны -- мудзілы? -- шчыра патлумачыў Янка, -- колькі можна чакаць міласцяў ад прыроды? Ніхто нам, беларусам, не дасць рады, хіба што мы самі сабе. Бярэш кій, і…. Дзядзька Хросны, ну ты мне вось шчыра скажы: ці маю я права зламіць мудзілу хаця б адну руку?

-- Маеш! -- не вагаючыся, азваўся беларускі мафіёзі.

-- …ключыцу і пяць рэбраў, -- задуменна прымружыўся Лабановіч.

Хросны памаўчаў, разважаючы.

-- Так, -- вырак ён сур’ёзна, -- безумоўна, ты маеш права зламіць мудзілу хаця б адну руку, адну ключыцу і мінімум пяць рэбраў.

-- …сківіцу, лытку… -- засяроджана працягваў Янка.

-- М-м-м… магчыма. Што-небудзь яшчэ?

-- …і адбіць копчык! -- нарэшце скончыў кіроўца.

-- Ды я проста ўпэўнены ў тваім праве скалечыць любому бездухоўнаму мудзілу хаця б адну руку, адну ключыцу, пяць рэбраў, сківіцу, лытку і, вядома ж, адбіць копчык!

-- Я так і думаў! -- шчыра ўзрадваўся Лабановіч.

-- Толькі чаму ты такі брутальны? Няўжо жыццёвы досвед такім зрабіў? -- пазяхнуў былы палітвязень.

-- Дзядзька Хросны! Ну хіба я вінаваты, што яны прыхаднямі-мудзіламі да нас панаехалі і мой край не паважаюць?! -- драматычна прамовіў Лабановіч. -- Я ж на сваёй роднай зямлі жыву, а не на іхняй! То, як ты прыехаў на маю зямлю, шануй маю веру, маю мову, мой край і маю працу. А я буду шанаваць цябе! Гэта і ёсць нармалёвы беларускі буржуазны нацыяналізм. А тыя, хто такія прынцыпы не падзяляюць, у мяне заўсёды на горкі яблык дастаюць!

-- Мне сімпатычная твая жыццёвая філасофія, -- стомлена прамармытаў Хросны. -- Добры ты хлопец. Лупцуй мудзілаў і надалей. Прабач, Янка -- засынаю. Перад мяжой пабудзі.

-- Якая яшчэ мяжа? -- здзівіўся Лабановіч, але адказу не пачуў, стомлены пасажыр ужо спаў.

Неўзабаве “Студэбекер” звярнуў з гасцінца, і за лабавым шклом паўстала вялізная шыльда:

SADOVAJA HRAMADA “JABLONAUSZCZYNA”

SZYNOK “RYHA”

8.

Далейшыя падзеі ў канцлагеры Бяроза-Картузская разгортваліся імкліва. Пасля палудня жандара Янукевіча выклікалі да пана каменданта, вядомага на ўсе Крэсы Ўсходнія вытанчанай жорсткасцю і выкшталцоным эстэцтвам.

Янукевіч уздымаўся па сходах асабняка нібы асуджаны да шыбеніцы. З адчыненых вокнаў лілася паэтычна-змрочная мелодыя до-мінорнага Накцюрна Шапэна. Рыпучыя жандарскія боты міжволі патраплялі ў такт.

Нядаўна памерлы начэльнік дзяржавы маршалак Пілсудзкі ласкава пазіраў з партрэта на пана каменданта, які, натхнёна прымружыўшы вочы, сядзеў за бліскучым кабінетным раялем. Доўгія дагледжаныя пальцы лашчылі клавішы.

Раяль злёгку хіснуўся і падаўся наперад, але неўзабаве выраўняўся і спалохана задрыжэў.

-- Вас, бездухоўных хамулаў-беларусінаў, нават Шапэн не праймае! -- скрозь зубы працадзіў пан камендант, -- раўней трымайце! Гэта вам не бэлькі цягаць!

Трое схуднелых палітвязняў з чырвонымі ад напругі тварамі, ажно жылы выперла, трымалі цяжкі чорны раяль з наўмысна адкручанымі ножкамі. Карціна збольшага нагадвала пахаванне -- нібыта зняволеныя сабраліся выносіць дарагую лакіраваную труну.

Янукевіч неабачліва падаўся наперад. Боты непрыстойна рыпнулі. Пан камендант гідліва скрывіўся, але дайграў-такі жалобны накцюрн, праўда, без ранейшай пранікнёнасці.

-- До вшысткіх д’яблув, пся крэв, -- піяніст зняў цяжкія ноты з пюпітра.

Палітвязні таропка пацягнулі бязногі музычны інструмент у суседні пакой.

-- Пане камендажэ, мэльдую… -- ляснуў абцасамі жандар.

-- Ну ты, Пярдолэк пердалёны, -- сантыментальная задуменнасць імгненна выпетрылася з камендантавага твару, -- і дзе падзеўся тэй гувняжны фацат Сміт-Весон?

-- Шукамы… -- Янукевіч з жахам пазіраў на тое, як пальцы з адпаліраванымі пазногцямі сціснулі шырокі карэнчык нотаў, -- мною раскрытая разгалінаваная агентурная сетка...

Жандар не паспеў скончыць рапарт -- па зубах яму ляснуў важкі, як цагліна ружанскага замка, зборнік накцюрнаў Шапэна.

-- Даю табе яшчэ суткі на пошукі ўцекача, -- пан камендант пасміхнуўся ласкава, -- а як не зловіш, дык сам пойдзеш на яго месца. Пасаджу на ланцуг да тэрарыстаў -- забойцаў жандараў.

-- Дык я ж ні ў чым, ні што, ні Божа ж мой… -- Янукевіч злізаў кроў з рассечанай губы.

-- Калі ты пра Крымінальны Кодэкс і артукул карны, то не хвалюйся, знойдзецца. Натхнення і фантазіі ў мяне хопіць. Хочаш, “згвалтаванне” зарганізую?

У свой сіроцкі пакойчык жандар Пярдолэк вярнуўся зняважаным і знясіленым. Лавіць амерыканскага камінтэрнаўца не хацелася. Што са скуры вылузвацца? Усё адно марна! Думаць пра яго -- таксама. Хацелася нажлукціцца ды забыцца на ўсю ліхтужную брыду: і на пана каменданта з яго накцюрнамі і бязногім раялем, і на бездухоўных хамулаў-вязняў.

Але грошай у Пярдолка не было ўжо больш за тыдзень. Бліжэйшым месцам, дзе па чутках, жандарам налівалі ў крэдыт, быў шынок “Рыга” ў мястэчку Яблонаўшчына. Дабрацца туды можна было і па чыгунцы, але ўласная матацыклетка скарачала час на дарогу амаль удвая.

9.

Вось ужо шэсць гадзін даўжэзны шляхотны “Пакард” крэйсіраваў па гасцінцы ў раёне Бярозы-Картузскай. Кожнага разу лімузін прыпыняўся пад сухой яблыняй-дзічкай. Пасажыр і кіроўца штораз скручвалі шыі, выглядаючы ўцекача -- амерыканскага камінтэрнаўца. Але нікога падобнага да яго так і не пабачылі.

Праўда, апоўдні на ўзгорку з’явіўся дзіўны здвоены ровар. Тандэм міжволі прывабіў позіркі і Баяна, і падначаленага яму кіроўцы. Руляваў тандэмам немалады вусаты дзядзька з васпаватым тварам, у напаўвайсковым фрэнчы і запраўленымі ў боты галіфэ. Ззаду круціў педалі хударлявы, не стары яшчэ мужчына з псіхапатычным позіркам і нетутэйшымі тэатральнымі вусікамі, што чарнелі адно пад носам. На раме ровара надзейна мацаваўся землямерчы рыштунак.

Баян на ўсялякі выпадак выцягнуў зжаўцелую амерыканскую газету з абразлівым для тутэйшага цнатлівага вуха назовам “Абсэрвер”. З першай паласы на яго хітра мружыўся Хросны.

-- Не супадае, -- крыху расчаравана рэзюмаваў чакісты пасля таго, як кінуў позірк на дзіўнаватых фацатаў, -- і куды той амерыканскі таварыш падзеўся?

Тым часам вусатыя раварыстыя шпарка ўскаціліся на пагорак і зніклі з далягляду.

-- А, можа, яго класавыя ворагі перахапілі?

-- Так, ворагаў тутай яшчэ шмат, -- таварыш Баян акуратна склаў газету, -- паны-пілсудчыкі, падпанкі-асаднікі, ксяндзы-папы, мніхі з мнішкамі, бундаўцы, эсэры, сацыялісты, сіяністы, нацдэмы, беларускія буржуазныя нацыяналісты, буржуазныя паэты, буржуазныя дантысты, буржуазныя тэлеграфісты, буржуазныя смецяры...

-- Неўзаранае поле працы наперадзе! -- радасна пагадзіўся кіроўца, -- нічога, у Курапатах на ўсіх месцаў знойдзецца!

Не паспелі чакістыя сесці ў “Пакард”, як з-за пагорка пачуўся тупат быстрага каня. Неўзабаве на ўзвышшы з’явіўся цэлы эскадрон вершнікаў. Блішчэлі шаблі, чарнелі рулі драбавікоў, а на дзідзе па-над галовамі лунаў штандар з ганарліва раскірэчаным “Бялым Ожэлам”.

-- Нашто ты таварышу Праніку пра эскадрон белапалякаў наплёў? -- кіроўца насцярожана сачыў за набліжэннем узброеных асаднікаў. -- Вось і сурочыў.

-- Не ссы ў каністру! -- асадзіў панікёра таварыш Баян. -- Мы ж недатыкальныя. Імунітэт. Забыўся?

Сівы віславусы вершнік са штандарам на дзідзе спыніўся, падазрона зазірнуў у салон “Пакарда”, дзе трывожна маўчалі чакістыя.

-- Естэм войтэм. А кім ёсць панове? -- спытаў сівы і прытрымаў паточаную моллю канфедэратку.

-- Естэсьмы дыпляматамі консуляту Звёнзку Радзецкего, -- з гэтымі словамі таварыш Баян прадэманстраваў дыпламатычныя пашпарты.

Віславусы паглядаў недаверліва.

-- Маем гонар зрабіць прэзент, -- чакісты гасцінна прапанаваў загадзя падрыхтаваную сувенірную літруху “крамлёўкі”, бо ведаў: асаднікі з самааховы купяцца на яе адразу і без ваганняў.

Войт абярэжна ўзяўся за рыльца з рубінавай зоркай і праз шкло прымружыўся на штандар з “Бялым Ожэлам”. Ён трымаў пляшку ўрачыста і пераможна, нібы гетманскую булаву.

-- То ест праўдзіва вудка! -- гукнуў войт.

Твары іншых асаднікаў імгненна праясніліся: слова “вудка” ўздзейнічала на сігнальную сістэму былых ваякаў, як чароўная флейта казачнага знішчальніка пацукоў на зубастых шкоднікаў.

-- Панове дыпламаты! Хлопцы, браточкі, таварышкі! -- войт з нечаканым сантыментам прыклаў далонь да сэрца, -- тут адзін амерыканскі злодзей з Бярозы-Картузскай уцёк. Ад ранку яго шукаем, -- з гэтымі словамі ён выцягнуў турэмны фотаздымак Хроснага: -- мо, бачылі такога?

-- Ды мы яго і самі шукаем, -- пасмялеў Баян і зноў разгарнуў нумар “Абсэрвера”. -- Дарэчы, якую вам прэмію за яго абяцалі?

-- Пан камендант дакляраваў тысенцу злотувэк за мёртвага і паўтысенцы за жывога.

-- Абяцанка-цацанка, а... панове -- людзі разумныя. Мёртвым нам яго зусім не трэба, а за жывога дам дзве тысенцы, -- Баян красамоўна храбустнуў пачкам грошай.

Войт-асаднік прыўзняўся ў страмёнах:

-- Паны-братове! Усе чулі?!

Асаднікі радасна загулі, узнятыя над галовамі шаблі ваяўніча заблішчэлі на сонцы.

-- І ў дадатак -- скрыню “крамлёўкі”! -- канчаткова расшчодрыўся на карысць скарумпаваных асаднікаў таварыш Баян.

-- Гура!.. Нех жые!.. -- бязладна азваўся эскадрон.

Віславусы хіжа выставіў наперад дзіду са штандарам і зароў:

-- Пагоня!!!

Конскі пошчак змяшаўся з ваяўнічымі крыкамі вершнікаў-п’янтосаў. Не мінула і хвіліны, як эскадрон асаднікаў знік за пагоркам. Над хмызамі навальнічнай хмарай узняліся спалоханыя крумкачы. На брукаванку пасыпалася лісце. Ад лесу трывожным шчасцем вярталася асадніцкае:

-- …ня! …ня!..

Кіроўца запусціў рухавік. Срэбная крылатая фігурка на радыятары “Пакарда” дробна закалацілася.

-- Вось ён -- прадажніцкі свет капіталу, -- задаволены вынікамі перамоваў таварыш Баян уладкаваўся на скураным сядзенні і па-хабёльску, нібы той Белы Арол, разваліў ногі, -- рана ці позна гэтыя асаднікі ўсё прададуць ды папрапіваюць. І сваю Рэч Паспалітую прафукаюць, не міне і колькі гадоў.

У перспектыве гасцінца зноў з’явіліся вусатыя раварыстыя на тандэме -- тыя самыя.

Але чакістыя больш не звярталі на іх увагі.

10.

Яблонаўскія краявіды лашчылі вока местачковай чысцінёй і патрыярхальным спакоем.

Павапнаваныя коміны высіліся над старасвецкай дахоўкай і акуратнай гонтай. А дзе-нідзе, нібы навюткая златоўка, ззялі срэбрам ацынкаваныя бляхі дахаў. Празрыстыя дымкі з надворных вяндлярняў струнка выцягваліся да валошкавага неба. З пашы даносілася пастаральнае ценьканне званочкаў. Залаты певень на галоўнай вуліцы эмацыянальна тлумачыў нахабнаму прыхадню-індыку, што юрліва паглядаць на чужых курачак не надта прыстойна. З-за агароджы плябаніі добразычліва рохкаў ружоваскуры парсюк, і ў яго спагадлівых вачах адбіваўся надпіс JANKI на тэнтаваным кодабе “Студэбекера”.

Янка Лабновіч зухавата спыніў машыну каля нізкай стадолы з шыльдай SZYNOK “RYHA” над дзвярыма. З расчыненых вокнаў ліўся тужлівы спеў скрыпкі. Нябачны музыка жалосна выводзіў ці тое адну з пастараляў Агінскага, ці тое жыдоўскую народную песню “Піня памірае”.

-- “Рыга”! Прыехалі, дзядзька, -- кіроўца выбраўся з кабіны.

Хросны паглядзеў на шыльду, прымружыўся і нічога не сказаў. Безумоўна, ён спадзяваўся ўбачыць зусім іншую Рыгу, але супакоіў сябе думкай, што надпіс на стадоле ўсяго толькі супадзенне, а Янка проста жартуе. Статус уцекача не дазваляў быць залішне гаваркім і асабліва цікаўным. Былы вязень агледзеўся. Нічога падазронага ў вочы не кінулася. Спрадвечны жыццялад беларускага мястэчка гарантаваў спакой, а апетытнае шкварчэнне патэльні, крышталёвы звон чарак і меладычны енк скрыпкі абяцалі змястоўны адпачынак.

-- Тут, вядома, менш раскошы, чым у Гародні ці нават у Амерыцы, але ж мудзілы і сюды дабіраюцца, -- Лабановіч гасцінна адчыніў дзверы шынка, -- ну што, дзядзька. Дарога была доўгая. Падсілкавацца не зашкодзіць.

Хросны толькі быў падаўся наперад, як знерухомеў: ад касцёльнай званіцы раптам паляцеў спалоханы жураўліны крык. Былы палітзняволены неўпрыкмет узняў позірк. Вакол крыжа наразаў колы і трывожна клёкаў шэры жораў. На доўгай птушынай шыі чырванеў гальштук юнага ленінца з БССР.

Лабановіч, аднак, ніяк не зрэагаваў на дзіўную птушку, а таму Хросны палічыў за лепшае зрабіць выгляд, што так і мае быць. Мо, у Яблонаўшчыне завядзёнка такая?

-- Дзядзька, -- Янка ляснуў далонню па стойцы, -- нам пад’есці і па піве. Калі мы зараз не вып’ем за знаёмства, гэта будзе ненатуральна.

-- Тады ўжо лепш па чарцы. Частую, -- удзячны Хросны выцягнуў з кішэні пачак банкнотаў і позіркам прафесійнага бутлегера ўважліва прайшоўся па шэрагу бутэлек за спіной пейсатага шынкара ў чорнай ядвабнай камізэльцы. -- Кошты, як я разумею, выстаўлены за пляшку?

-- Хай пан не крыўдуе, але гэта за чарку. Не мая віна. Кошты на спірытусовыя напоі вызначае Рэч Паспалітая. Згодны з панам, кошты такія шалёныя, што пэўна сам маршалак Пілусудзкі, які таксама чарку кульнуць любіў, у труне прапелерам круціцца, -- шынкар хітравата скасавурыўся і накруціў на палец даўгі пейс. -- Але ж наш фундатар, ягамосць Навум Фабрыкант, дбае пра тутэйшых аматараў чаркі і шкваркі.

Шынкар рассунуў фіранкі на вялікім люстэкру, што вісела над барам. У ім адбіліся размаітыя пляшкі, схаваныя пад стойкай ад суворых вачэй паліцыянтаў. Там жа адпачываў нейкі нерухомы асілак са збітымі кулакамі, і на яго грудзях чорнымі глыжамі блішчэлі шнураваныя баксёрскія пальчаткі.

-- Маю гонар прапанаваць па людскіх коштах, -- інтымна прашаптаў шынкар, -- “віно росо” ўраджаю 1935-га года, кантрабанда з Сіцыліі, ухвалена самім папскім легатам. Калі ж паны праваслаўныя, і Папеж для іх не ёсць аўтарытэтам, рэкамендую “крамлёўку”. Кантрабанда з Усходу.

Хросны намацаў пад кашуляй залаты абразок -- падарунак Карлы Спагеці, замовіў пляшку віна для сябе і літруху гарэлкі для Лабановіча.

-- Ці не зашмат будзе? -- кіроўца “Студэбекера” задуменна ўзважыў пляшку-вежу.

-- А хто прымушае піць усё і адразу? -- справядліва запярэчыў уцякач з Бярозы-Картузскай.

Праз хвіліну наведвальнікі ўжо сядзелі ў куце каля адчыненага вакна. Злева ад стала блішчэла лакам жоўтае піяніна, справа зяленілася сукно більярда-амерыканкі. Са стойкі, як рулі карабінаў, выторкваліся кіі.

-- Ну што, за знаёмства? -- пасміхнуўся Янка.

-- А то!

Чарка і келіх мажорна бомкнулі. Хросны прыдзірліва пасмакаваў “віно росо” і знайшоў яго някепскім. Гледзячы, як новы знаёмца зухавата кульнуў чарку, былы чыкагскі бутлегер запаліў цыгарку і падрыхтаваўся выслухаць апошнія амерыканскія навіны ад праўдзівага янкі-беларуса. Хросны не ведаў ані людзей, якія наладзілі яму ўцёкі з канцлагера, ані новых бутлегерскіх груповак у Ілінойсе, ані нават таго, ці дзейнічае яшчэ ў Паўночна-Амерыканскіх Злучаных Штатах Сухі Закон. Імя цяперашняга прэзідэнта -- і тое было яму невядомае.

-- Янка, ты? Прывітанне! -- ад дзвярэй прагучаў тэнарок з лагодным жыдоўскім акцэнтам. -- А казалі, што цябе з амерыканскага пастарунка адразу ў турму павезлі!

-- Янкель? Ходзь да нас! -- Лабановіч гасцінна адсунуў вольнае крэсла. -- Тамтэйшыя паліцыянты, вядома ж, мудзілы! Але мову, на якой з імі можна паразумецца, я ведаю.

Насцярожаны позірк Хроснага ацаніў хударлявую постаць Янкеля. З-за шкельцаў акуляраў жвава бліскалі вочы маладога местачковага гуманітрыя. З-пад пахі Янкеля высакародным бурштынам ззяла скрыпачка. Навершша доўгага смыка ў прыцемку ўспыхвала нібы знічка.

-- Смачна піць і есці, -- жыд-музыка гідліва глянуў на вэнджаныя свінячыя вушы ў місе, але далікатна змаўчаў, падсеў да стала з іншага боку і з дакладнасцю да грама аблічыў позіркам гарэлку ў пляшцы.

-- Таксама янкі? -- падазрона запытаўся Хросны.

-- Вядома ж! -- нахабныя вочы Лабановіча ласкава пасміхнуліся. -- З жыдамі мы, беларусы, заўсёды сябравалі і сябраваць будзем. І камерсанты выключныя, і музыкі шчырыя. Вось як наш Фінберг -- Янкель-музыка, сапраўдны Смык беларускі. У нашай бізнесовай грамадзе ён за самае прыемнае адказны: за падлік грошай і гармонію духу.

Музыка імпэтна крануў смыком струны.

Грамада з другога канца залы адразу ж адгукнулася:

-- …са-абрала-ася бедна басота, ды гарэ-элку п’е…

І хаця неўзабаве скрыпка змоўкла, спевы, вядома ж, працягваліся, і кожны выводзіў на той матыў, які лічыў адзіна правільным.

-- Мы, хоць і не басота, але выпіць не зашкодзіць, -- Лабановіч спрактыкавана нахіліў рыльца да сваёй і Янкелевай чарак.

-- Глядзі Янка, пі, але без перабору, -- скрыпач узяў пляшку і манетай прадрапаў на этыкетцы рыску, -- за яе не пераходзь, а не тое будзе, як у той Амерыцы.

-- Не малы, памятаю, -- Лабановіч паправіў бінт на збітай руцэ.

-- Агімула фаірыд! -- недаверліва прамовіў скрыпач на ідыш; маўляў: “я ў гэта веру такжа, як у тое, што на небе існуе кірмаш!”

Хросны пытальна зірнуў на Янкеля.

-- Наш Янка -- хлопец памяркоўны і талерантны, -- патлумачыў той, -- але, як вып’е больш за сваю норму, хапае більярдны кій -- і ну дубасіць мудзіл! Пакуль усіх не пакладзе, не супакоіцца.

-- Цалкам даравальная хіба, -- дыпламатычна пагадзіўся былы бутлегер.

-- Мы ж з хлопцамі як у ваду глядзелі, -- працягваў Фінберг, -- баяліся яго аднаго ў тую Амерыку выпраўляць. Упільнаваць не было каму, вось і кульнуў залішнюю чарку. А тут -- цэлы натоўп мудзіл. Наш Янка, як і мае быць, адразу за кій. Добра-такі паганяў: аднаму руку зламіў, другому -- ключыцу, трэцяму -- ажно пяць рэбраў. На дзень усяго з-пад увагі яго выпусцілі.

-- Як гэта, на дзень? -- разгубіўся Хросны. -- Дык колькі ж дабірацца да той Амерыкі?

-- Як на “Студэбекеры” брукаванкай, то дзве гадзіны, -- спакойна растлумачыў Лабановіч, -- а цягніком…

Скончыць фразу ён не паспеў -- за расчыненымі вокнамі бахнулі стрэлы.

-- Халера ясна! -- прагучала следам.

Чуйнае вуха Хроснага беспамылкова злавіла ў лаянцы тыпова жандарскую інтанацыю.

Заўсёднікі “Рыгі” і нават пейсаты шынкар пасыпалі на вуліцу. Абачлівы Хросны асцярожна падаўся да адчыненага вакна.

На плошчы перад касцёлам ваяўніча высіўся вершнік-паліцыянт туга перацягнуты рыпучай скураной партупеяй. З рулі ўзнятага рэвальвера сцякаў тонкі струмок блакітнага дыму. Белы конь злосна фыркаў.

-- Што, уцячы ад мяне хацеў? -- паліцыянт дзьмухнуў у рулю і па-каўбойску крутануў барабан. -- Толькі яго ў нашым мястэчку не ставала!

Хросны крыху пасунуў фіранку і працягваў назіраць з-за яе. Па сітуацыі, яму трэба было неадкладна кідацца на ўцёкі, але інтуіцыя і жыццёвы досвед падказвалі, што панікаваць зарана.

Паліцыянт апусціў зброю ў расшпіленую кабуру і злосна зірнуў на местачкоўцаў.

-- Чаго вылупіліся?

-- А што, нельга? -- Лабановіч нахабна выйшаў наперад. -- Так, пан паліцыянт трапна сталяе, але зняць небараку з крыжа будзе значна цяжэй.

Да Хроснага дайшло: прадстаўнік улады з’явіўся не па яго душу. Пэўна, у патрыярхальнай Яблонаўшчыне аб’явіўся злодзей яшчэ страшнейшы за “амерыканскага камінтэрнаўца”. Уцякач без ваганняў выйшаў на падворак і нібыта раўнадушна глянуў на званіцу.

На графітна-чорным касцёльным крыжы пагойдваўся застрэлены паліцыянтам жораў у піянерскім гальштуку, той самы, які прывітаў Хроснага і Янку клёканнем у Яблонаўшчыне. Неберака звісаў на гальштуку з каванай папярэчыны, нібы шыбенік.

Паліцыянт пачухаў патыліцу -- самому на званіцу было не ўскараскацца. Стралок навязаў каня і падаўся выклікаць па тэлефоне пажарных.

Местачкоўцы з’едлівымі жарцікамі і хабёльскімі кпінамі прывіталі з’яўленне чырвонай машыны з рассоўнымі драбінамі. Мёртвага жорава ў чырвоным гальштуку знялі за колькі хвілін.

І тут пана паліцыянта чакала яшчэ адна прыкрая неспадзяванка. Да доўгай птушынай лапы мацавалася колца-капсула з пасланнем:

Міхась стаіць адзін на пні,

Ў задуме твар яго ружовы.

Ён думае аб светлым дні,

Калі сустрэнецца з Яжовым!

Піянерская дружа імя сталінскага наркама таварыша Яжова шчыра вітае сваіх прыгнечаных братоў у Заходняй Беларусі! Мацуйцеся, вызваленне не за гарамі!

-- Разумею цяпер, чаму з выраю журавы на Палессе ляцяць! -- ацаніў неасцярожна зачытанае паліцыянтам Янка Лабановіч.

-- І па той бок мяжы суцэльная бездухоўнасць, -- жахнуўся Хросны, -- калі нават малыя дзеткі так ад шчырага сэрца забаўляюцца!

-- І куды толькі нашаму брату-беларусу ў гэтым свеце падацца? -- уздыхнуў Янкель. -- Хіба, у Злучаныя Штаты?

-- Напэўна. -- Тонкія губы ўцекача сціснуліся, як цагліны ў сцяне, маршчыны акрэсліліся. -- Дык, што вы пра Амерыку казалі? Колькі да яе цягніком дабірацца?

-- Дакладна не памятаю, -- Лабановіч выцягнуў з кішэні газетную выразку з чыгуначным раскладам руху. -- Так-так-так… Са станцыі Яблонаўшчына да паўстанку Амерыка -- адна гадзіна сорак пяць хвілін. Ну, і да мястэчка пехатой хвілін дзесяць.

Хросны нават здзівіцца не паспеў: за пажарнай машынай мільганула навюткая канфедэратка. Высокі, відны хлопец у форме харунжага Гарадзенскага ўланскага палка мэтанакіравана выглядаў некага вузкаватымі татарскімі вачыма. Улан упэўнена праціснуўся скрозь натоўп, ускінуў руку і адназначна падаўся да Хроснага. Той нядобра прымружыўся, і рука міжволі намацала ў кішэні рыфлёнае дзяржальна браўнінга.

11.

Траскучая матацыклетка неслася па старым гасцінцы, заштрыхаваным ценямі пірамідальных таполяў. Сонца крышылася ў напятых спіцах. Каўчукавыя колы пругка падскоквалі на пукатых камянях. Тонкі гнуты руль калаціўся ў руках жандара Янукевіча, не раўнуючы, як пнеўматычны малаток-адбойнік. Пустая люлька грукацела гучней за бляшаныя ночвы.

Вецер паліраваў шчокі і сушыў слёзы, што каціліся з-пад скураной аблямоўкі акуляраў-кансерваў. Усю дарогу ад Бярозы-Картузскай матацыклісты Пярдолэк песціў-гадаваў адну толькі мару: як ён нагоніць у “Рызе” страху на шынкара, і як зляканы пейсаты выставіць яму ў крэдыт цэлае вядро гарэлкі, якую так смачна і прыемна будзе жлукціць.

Як усе Картуз-Бярозскія жандары, сірата Янукевіч быў непераборлівы: спаць мог у ботах і пальчатках, піць ваду з копанкі, закусваць цвілой хлебнай скарынкай… Але ж гарэлка -- яе нічым не заменіш!

Калі да канчатковай мэты падрожжа -- шынка “Рыгі”, -- заставалася не больш за паўгадзіны трасучкі, здарылася непапраўнае. Пярдолэк, затуманены слязьмі і алкагольнымі мроямі, і сам не зразумеў, адкуль перад пярэднім колам узнік высокі браніраваны багажнік шляхотнага легкавіка. Жандарская рука нервова прыціснула тормаз, але крыху запозна: матацыклеткі мякка тыцнулася ў шырокі бліскучы бампер. Шыкоўны лімузін адразу спыніўся.

Янукевіч скамянеў у паралюшы. Безумоўна, ён разумеў, такая звышдарагая машына належыць вялікаму пану, і здагадваўся, якія жахлівыя наступствы могуць яго напаткаць.

Так яно і здарылася.

Не паспеў Пярдолэк злезці з матацыклеткі, як з салона легкавіка выбраліся двое.

-- Ты што, казёл санацыйны, наўмысна правакуеш савецкіх беларусаў на ўзброены канфлікт з вашай рэакцыйнай Польшчай? -- агрэсіўна прамовіў звяружны волат з няўсмешлівым тварам і выцягнуў з кішэні савецкі дыпламатычны пашпарт.

-- Зараз табе лыч натаўчэм, сунем у багажнік дыпламатычнай машыны і да БССР, у Курапаты! -- паабяцаў маладзён без асаблівых прыкметаў.

Натуральна, жандар Янукевіч выдатна ведаў, што такое Курапаты. Камендант Бярозы-Картузскай не раз скардзіўся, што закон не дазваляе яму дзейнічаць з размахам савецкіх калегаў з “эн-ка-вэ-ду”.

-- У багажнік сам палезеш, ці дапамагчы? -- спытаў звяружны волат.

-- Паночкі, родненькія! -- па-сіроцку заенчыў жандар. -- Дык вы з Саветаў? Таварышкі?

-- Маўчаць, лярва жандарская! -- маладзён без асаблівых прыкметаў спрактыкавана адчыніў багажнік.

-- Давай, залазь! -- жорстка загадаў звяружны волат, не раўнуючы, як той Карабас Барабас прапаноўваў Бураціну лезці ў распалены камін.

Янукевіч асцярожна намеціўся ў бок прысадаў, але бакавым зрокам адзначыў, што звяружны волат ужо трымае напагатове страшны чорны маўзер.

-- Не трэба бегчы, не трэба… -- пасміхнуўся маладзён без асаблівых прыкметаў, -- таварыш Баян, прамеджду протчым, варашылаўскі стралок. На расстрэльнай практыцы нават самаму дробнаму ворагу народа за пяцьдзесят метраў у скронь трапляе. А ну, у багажнік, мудзіла!

Грымнула цяжкая, бы тая накрыўка дарагой труны, дзвёрка багажніка, і дзённае святло згасла ў вачох Пярдолка.

І, як падалося яму, назаўсёды.

12.

Гарадзенскі ўлан выглядаў шляхотна, як маршалак местачковага сойміку, і энергічна, як паспяховы сперматазоід. Ён адразу прывітаўся з грамадой па-беларуску, і гэта прымусіла Хроснага затрымаць браўнінг у кішэні.

-- Во, Хросны, знаёмся, -- пасміхнуўся Янка, -- Аянька Кільмандовіч, харунжы. Наш галоўны спецыяліст спакушаць пекных паненак.

-- Аянька, ты ў Яблонаўшчыну да Ядзвігі ці да Ганны завітаў? -- з усмешкай пацікавіўся Янкель.

-- Да вас, сябры даражэнькія! -- тутэйшы татарын зухавата выцягнуў з нагруднай кішэні фрэнча партманэт, -- даўно разам не сядзелі. Частую ўсіх!

Праз колькі хвілін Янка Лабановіч, Янкель Фінберг і Аянька Кільмандовіч сядзелі за адным сталом з Хросным. Пейсаты шынкар у ядвабнай камізэльцы паслужліва выстаўляў перад гасцямі патэльні з яешняю, місы з гуркамі і талеркі з грыбамі. Чароўны водар мачанкі плыў ад вялізнага чыгунка. З-пад кропу і пятрушкі бялелі танюткія, як папера, скрылькі сала.

Кільмандовіч стаў з чаркай у руцэ, нібы тая Статуя Свабоды з паходняй, і ўрачыста прапанаваў:

-- Каб табе, Янка, ніколі больш у амерыканскім пастарунку час бавіць не давялося!

-- Дзякуй! Някепскае пажаданне для былога настаўніка ангельскай мовы, -- нібыта пагадзіўся Лабановіч.

-- Як той казаў, заракалася свіння… -- уздыхнуў Янкель. -- Калі б пшэкі не зачынілі беларускую школку, цябе б адтуль рана ці позна за агрэсіўны нораў і свае б выперлі.

-- А што зробіш, калі на прасторах жыцця столькі мудзіл? -- Янка кульнуў чарку і падчапіў на відэлец салоны грузд.

-- Няўжо ў амерыканскім пастарунку так пагана? -- недаверліва прымружыўся былы чыкагскі бутлегер.

-- Тутэйшыя кажуць, горш толькі ў Бярозе-Картузскай, -- патлумачыў Аянька, -- ды і Амерыка тая -- мястэчка гідкае, дзвесці двароў, апроч жыдоў -- адно галадранцы жывуць…

Мозг Хроснага нібы токам працяла. У валошкавых нябёсах над шынком ціха бомкнулі нябачныя крышталёвыя званы. Гэтыя сімпатычныя хлопцы аказаліся зусім не тымі “янкі з Чыкага”, на дапамогу якіх ён так разлічваў. Вялікі амерыканскі самохуд, пра які казаў малады капэзэбовец, надпіс JANKI на тэнтаваным кодабе, натуральная амерыканская лаянка былога настаўніка замежнай мовы -- усё гэта магло ўвесці ў зман не толькі былога палітвязня, а нават і праўдзівага шэрыфа Джона Сміта-Весона! Аднак, заставалася невядомым, хто ж тады пакінуў на балоце гумовы мех з карысным для ўцекача спшэнтам і хто рыхтаваў уцёкі.

-- … сала там нясмачнае, бо кабанчыкаў правільна гадаваць не ўмеюць, -- перахапіў Лабановіч і ўзяўся пералічваць іншыя амерыканскія заганы, -- бульба дробная, а жандары -- усе, як адзін, мудзілы.

-- Дык па-вашаму Амерыка -- гэта самае паскуднае мястэчка? -- шэптам жахнуўся Хросны.

-- Каб не наш агульны бізнес, то гары яна гарам тая Амерыка! -- Лабановіч зноў перакуліў кілішак, і вочы яго злосна заблішчэлі. -- Але ж дзеўкі ладныя, азёры прыгожыя і яблыневы сад урадлівы.

-- Дык вы, значыцца, тутэйшыя? -- канчаткова зніякавеў уцякач, -- а чаму ж тады на кодабе “студэбекера” напісана, што вы -- JANKI?

-- А мы і ёсць янкі -- усе чацвёра. У Яблонаўшчыне гадаваліся, тут і круцімся. Далей Гародні бываць не выпадае, -- звыкла канстатаваў Лабановіч, -- я каталік -- Янка, жыд Фінберг -- Янкель, татарын Кільмандовіч -- Аянька. Ёсць у нашай грамадзе яшчэ адзін Янка -- местачковы праваслаўны асілак Іван Брыль. Так кавалём робіць, але баксёр ад Бога. Хук правай у яго такі, што гэты стол праб’е. Вялікі аматар адпраўляць у накаўт розных мудзіл. Мы б яго з вамі пазнаёмілі. Але, нажаль, ён ад учарашняга дня нежывы.

Хросны шчыра перажагнаўся і зірнуў на стойку.

-- Супакой, Пан Езус, яго душу.

-- Нежывы, яшчэ не значыць -- нябожчык, -- слушна заўважыў улан, -- наш баксёр учора на хутар хадзіў кабана біць, выжлукціў вядро самагону пад паўпуд свежаніны, а як вяртаўся ў шынок, збіў на горкі яблык трох мудзілаў. Цяпер перад вечарам адпачывае.

Шынкар перахапіў позірк Кільмандовіча і, безумоўна, зразумеў, пра каго той гаворыць. Ён вінавата пасміхнуўся і выцягнуў з-пад стойкі шнураваныя баксёрскія пальчаткі, кожная з каторых была крыху большая за чайнік.

Былы палітвязень асэнсаваў інфармацыю з каменным тварам. Ён стаўся ахвяраю фантастычнага збегу абставінаў. Але шляху назад ужо не было.

На добры розум, уцякач з Бярозы-Картузскай мусіў падзякваць хлопцам за кампанію і тэрмінова сыходзіць. Безумоўна, жандары і агенты Дэфензівы палявалі на яго па ўсіх Крэсах Усходніх, як тыя егеры на ваўка. Праўда, у шынку “Рыга” іх пакуль не назіралася, але ж гэта было пытаннем часу. Заставалася ці чакаць тых паляўнічых, ці паспрабаваць дабрацца да Гародні свінячымі сцежкамі. А родны горад даў бы яму свабоду манеўра.

-- Ну што… Бывайце здаровы, жывіце багата, -- падзякваў Хросны, дэманструючы, што ашчаджае чужы час і шануе тутэйшую гасціннасць. -- Яшчэ па адной, і я пайду..

-- Янку больш не наліваць! -- Фінберг сілком выдраў з рук былога настаўніка літруху з “крамлёўкай” і паказаў на акрэсленую манеткай рыску. -- І не трэба так злосна паглядаць на мудзіл за першым столікам. Тым больш, што свае паўлітры ты ўжо выжлукціў. Табе ж заўтра ў Кемелішкі да пана Кардонскага ехаць. Тамтэйшы нацыяналісты спадар Раман прасіў цябе на аднога мудзілу наезд зрабіць. Так і сказаў: маўляў, як спадар Янка мудзілу на горкі яблык не саб’е, у Злучаныя Штаты з’еду. Хіба забыўся?

Хросны глынуў віна і цяжка падняўся.

-- Што за бізнес у тутэйшых янкі? -- пацікавіўся ён на развітанне і слушна нагадаў прымаўку: -- каб добра піць, трэба шмат рабіць!

-- Мы ўсе чацвёра бізнесовую грамаду зарганізавалі. У местачкоўцаў горкі яблык скупляем на сушку. Варшаўскія пшэкі з той сушкі арабскія цукаты робяць і ў Кёнігсбергу за немалыя грошы немчыкам прадаюць, -- Янкель неўпрыкмет адставіў недапітую літруху за піяніна. -- Мы б і самі намайстрачыліся тыя каланіяльныя цукаты падрабляць, але ж пшэкі тутэйшаму чалавеку разгарнуцца не даюць. Ужываны “Студэбекер” грамадой для наездаў купілі -- і тое добра. А пра большае і не варта марыць.

-- У жыцці заўсёды ёсць месца для мары. І ў Амерыцы, і ў Яблонаўшчыне, і нават у Чыкага, -- сур’ёзна запэўніў Хросны, -- дарэчы, дзе ў вас тэлефон? Мне ў Гародню зазваніць трэба.

-- У пейсатага ў хаце ёсць, -- Лабановіч шчоўкнуў пальцамі. -- Шаноўны пан шынкар, дай чалавеку зазваніць! Ну што, дзядзька Хросны… Прыемна было з табой пасядзець і культурна выпіць. Калі спатрэбіцца якога мудзілу на горкі яблык збіць, то заўсёды з задавальненнем! -- развітаўся былы настаўнік і толькі цяпер спахапіўся, што недапітая пляшка дзіўным чынам кудысьці знікла.

13.

-- …паночкі-таварышы, паночкі-таварышы… -- сіроцкі енк Янукевіча прабіваўся з нетраў багажніка.

Паланёны жандар лемантаваў ужо ці не гадзіну. Палахлівае скавытанне не маглі заглушыць ані шоргат колаў па бруку, ані гул магутнага рухавіка “Пакарда”.

-- Задзёўб, паскуда! -- сказаў чакісты Баян і брудна вылаяўся. -- Трэба было яго на месцы канчаць. Усё адно таварыш Пранік нам гэтую жандарскую контру за амерыканскага камінтэрнаўца не залічыць. Хіба што зусім п’яны будзе.

-- Баюся, як не знойдзем мы таго дзеўбанутага камінтэрнаўца, прымусіць нас таварыш Пранік у мінскім парку Чэлюскінцаў з парашутнай вышкі скакаць… Без парашутаў.

-- Мо ў Дэфензіву перабегчы? -- з тыпова чакісцкай безпрынцыповасцю ўзяўся разважаць таварыш Баян. -- Грошы плоцяць большыя, галіфэ носяць шырэйшыя, боты выдаюць хромавыя. Праўда, гарэлка тут задарагая. Але, хрэн з ёй! У нас і свая ёсць.

-- Таварыш Пранік нас і ў Дэфензіве дастане, -- сур’езна запярэчыў кіроўца.

“Пакард” падскочыў на пукатым камяні брукаванкі. З багажніка неадкладна адгукнуўся Пярдолэк:

-- Паночкі чакістыя, паночкі чакістыя… Адпусціце гаротнага сірату! Я ўсё-ўсё для вас зраблю!

-- Злаві колам якуюсь яміну, каб яго добра падкінула, -- шчыра папрасіў старэйшы чакісты.

Пажаданне было выканана праз колькі сотняў метраў. Багажнік азваўся жахлівым крыкам.

-- А ў БССР дарогі яшчэ горшыя! І так да самых Курапатаў паедзеш, паскуда! -- крыкнуў Баян.

-- Не трэба мяне ў Курапаты! -- істэрычна заскавытаў Янукевіч.

-- А сапраўды, ён мае рацыю… -- пагадзіўся кіроўца, -- Колькі можна пра тыя Курапаты талдычыць? У БССР і сваіх ворагаў народу страляць не перастраляць. Давай, тут яго і кончым. Акурат каля той сімпатычнай копанкі, на ростанях. Так бы мовіць, на прасторах жыцця.

За лабавым шклом мільганула шыльда:

SADOVAJA HRAMADA “JABLONAUSZCZYNA”

SZYNOK “RYHA”

Шыкоўны лімузін цяжка з’ехаў на пашу і спыніўся каля самай вады. На чорнай, нібы адлітай са шкла, паверхні жаўцелі сантыментальныя гарлачыкі, і бухматыя чмялі праціналі вечаровае паветра басавітым гудзеннем. Таварыш Баян выцягнуў з кішэні ўлюбёны маўзер і з асалодай шчоўкнуў абоймай.

-- Прыехалі, халера белапольская. Вылазь. Дадзенымі мне паўнамоцтвамі замяняю табе Курапаты гэтай копанкай.

Пярдолэк паслухмяна выбраўся з багажніка. Пад вокам пяшчотна сінеў свежы гуз. Металёвае чэрава “Пакарда” сапраўды не было прыстасаванае для перавозкі жывых пасажыраў. Янукевіч, як толькі згледзеў заплылымі вачыма маўзер, адразу ж бухнуўся на калені.

-- Вы што -- хочаце мяне забіць? -- дрыготкім шэптам жахнуўся ён.

-- Ані ў якім разе! -- цвёрда адсёк чакісты. -- Забіваюць людзей адно злачынцы. Але ты не чалавек, а класавы вораг, і таму мы цябе не заб’ем, а выканаем.

-- Таварышкі! Не трэба! Я ж свой! -- залямантаваў класавы вораг, -- ну не пашэнціла мне нарадзіцца ў Савецкай Беларусі, як усё жыццё марыў! Я б у “эн-ка-вэ-ду” служыць пайшоў! А так давялося ў жандары падацца. Я вам усіх здам! Пра ўсё раскажу! І пра белапольскіх калегаў! І пра пана каменданта! Яшчэ той рэакцыянер са сваім Шапэнам!

-- Шапэн? -- тлушч на разумным лобе таварыша Баяна сабраўся ў задуменныя складкі. -- Ведаеш такога?

Кіроўца няпэўна знізаў плячыма.

-- Здаецца, нейкі белапольскі генерал, -- азваўся ён пасля непрацяглага роздуму, -- нешта на палітінфармацыі казалі, але дакладна не памятаю. Выконвай ворага ды паехалі!

Баян апусціў засцерагальнік маўзера і тыцнуў рулю ў патыліцу ледзьве жывому з пераляку Пярдолку.

-- Дазваляю памаліцца твайму няіснаму буржуазнаму Богу, -- літасціва дазволіў чакісты, -- толькі хутка.

Янукевіч малітоўна склаў рукі -- як вучылі яго ў Школе Падставовай сёстры-кармеліткі:

-- Пан Бог, я, вядома ж, мудзіла грэшны, -- у параксізме шчырасці пачаў ён, -- але ж свае службовыя абавязкі выконваў спраўна. Я нарадзіўся тут -- жандарам. Мне на сэрцы золатам вышывалі краты. Пан Бог, калі ты насамрэч існуеш, зрабі, каб я неадкладна патрапіў у пекла…

Чакістыя зацікаўлена прыслухоўваліся да шчырай жандарскай малітвы.

-- …і зрабі мяне ў пекле начальнікам. Хоць самым дробненькім! -- Пярдолэк ажно вочы закаціў пад лоб. -- Прысягаю Табе, што буду служыць спраўна і абавязкова даслужуся да пякельнага каменданта. І як да мяне патрапіць камендант Бярозы-Картузскай са сваім бязногім раялем, то я і яго разам з бездухоўным Шапэнам на раяльных струнах за яйцы падвешу. Хай будзе воля Твая. Амэн.

Таварыш Баян паволі апусціў руку з маўзерам.

-- Чакай, чакай… Ты што, у Бярозе-Картузскай служыш? -- шчыра здзівіўся ён.

-- Служыў… -- злякана прамармытаў Віктар Янукевіч, -- да сённяшняй раніцы. Але з камуністых і з так званых “свядомых” ніколі не здзекваўся... больш належнага.

Таварыш Баян разгарнуў амерыканскую газету з партрэтам Хроснага.

-- Амерыканскі таварыш у вас сядзіць?

-- Сядзеў, -- скрушна прызнаўся асуджаны на смерць, не зводзячы вачэй з маўзера, -- гэта я яму ўцячы дапамог. Яго ўсе жандары шукаюць, але ж, вядома, не знойдуць… -- Пярдолэк нібы сфінктрам адчуў, што выкананне можа быць адкладзена, і гэта натхніла яго на далейшую хлусню…

Янукевіч нахабна вёрз пра тое, як поначы грыз дубовыя слупы і зубамі перакусваў калючы дрот, натхнёна плявузгаў пра закапаныя на балотнай выспе парашут, рацыю, выбухоўку ды іншыя шпегоўскія транты, асцярожна маніў пра свае сувязі з ка-пэ-зэ-боўскім падполлем..

-- Не веру! Ну што ты брэшаш? Вось таварыш Ленін ніколі не брахаў, -- сувора перапыніў чакісты Баян. -- Карацей, казёл санацыйны, калі ведаеш, дзе шукаць таварыша Сміта-Весона, дык кажы. Як не схлусіш, атрымаеш вось гэта! -- Баян выняў са схованкі ладны пакунак польскіх банкнотаў і тыцнуў пад нос Пярдолку. -- А калі схлусіш, выканаю, як ворага народа. Дык дзе той амерыканец?

Янукевіч бездапаможна азірнуўся. З усяго багацця тутэйшага краявіду ягоны позірк выхапіў адно прыдарожную шыльду. Чакісцкі маўзер адназначна тыцнуўся яму пад бараду.

-- У “Рызе”, у шынку… Там у крэдыт наліваюць, -- самі сабой зляцелі з языка словы, якія ўсю дарогу ад Бярозы-Картузскай круціліся ў Пярдолкавай галаве.

Таварыш Баян і кіроўца змоўніцкі перазірнуліся.

-- А вось цяпер -- веру! -- нарэшце прамовіў старэйшы чакісты, -- дзе ж яшчэ ўцекачу вольнае жыццё святкаваць, як не за чаркай?

Праз колькі хвілін доўгі чорны “Пакард” нахабна каціў па галоўнай вуліцы Яблонаўшчыны. Парсюкі і дзеці з панічным віскам выскоквалі з-пад колаў браніраванага легкавіка. Сабакі заходзіліся брэхам, коткі сіпелі, бабулькі жагналіся.

Янукевіч раскашаваў на пярэднім сядзенні машыны. Пасля цёмнага цеснага багажніка ён пачуваўся нібы кум каралю. Жандар гнаў прэч страшныя думкі пра свой далейшы лёс, супакойвачы сябе: як перад смерцю не надыхаецца, так хоць нажлукціцца паспее.

14.

Пяшчотныя сонечныя промні праціналі смарагдавыя шаты прысадаў, льсніліся на бліскучых, нібы скураных камлях старых бярозаў, чароўнымі жарынкамі ўспыхвалі на вільготных камянях брукаванкі.

Кувала зязюля ў бярозавым лесе. Малая беларусачка ў васільковым вяночку гнала па гасцінцы авечак. Крышталёва чысты дзіцячы дыскант кранальна выводзіў:

Яшчэ Польска не згінэла,

Але згінуць мусі!

Яшчэ поляк беларусу

Боты чысціць будзе!

Раптоўна пастаральны спакой парушыў пошчак быстрых коняў. У перспектыве гасцінца ўзнялася хмара пылу, над якой ганарліва лунаў чырвоны штандар з раскірэчаным “Бялым Ожэлам”.

-- Пагоня!.. Пагоня!.. -- раз-пораз ляцела па-над дарогай.

Беларусачка абачліва сагнала чараду авечак на пашу. Неўзабаве з пылу зматэрыялізаваліся асаднікі на грозных канях. Тыя самыя, якіх таварыш Баян завербаваў для пошукаў уцекача з Бярозы-Картузскай. У белай пене праносіліся коні, рваліся, мкнуліся і цяжка хрыпелі. Віславусы войт пагардліва скасавурыўся на дзяўчынку.

-- Пся крэв! Амерыканскага шпега, што з Бярозы-Картузскай уцёк, не бачыла?

-- Не, паночкі, толькі двух вусатых дзядзькаў на ровары.

І сапраўды: на пагорку ўжо расклалі землямерны рыштунак тыя самыя раварыстыя, якія так і не зацікавілі чакістых на “Пакардзе”. Дзядзька з васпаватым тварам, апрануты ў напаўвайсковы фрэнч, нетаропка распальваў люльку. Другі дзядзька з тэатральнымі вусікамі на псіхапатычным твары задуменна калупаў насцяком бота беларускую зямлю.

Віславусы войт уважліва прыгледзеўся да дзіўных землямераў. Ані той, ані другі відавочна не падпадалі пад вызначэнне “амерыканскі шпег”. Затое шыльда-ўказальнік з надпісам SZYNOK “RYHA” міжволі прывабіла стомленых пагоняй піякаў. Вечар у шынку справядліва асацыяваўся ў іх з поўнай чаркай, хрумсткай шкваркай ды іншымі немудрагелістымі забавамі.

-- Ці хцэ паньства шукаць амерыканскага ўцекача ў шынку? -- імпэтна прапанаваў войт.

-- Оўшэм! Пэўне! У шынок! -- ахвотна пагадзіліся да крыўднага цвярозыя асаднікі.

Пагоня арганізавана збочыла з гасцінца да Яблонаўшчыны.

-- Вы за кім у пагоню спяшыце? Дзе шляхі вашы йдуць і куды? Цьфу на вас, мудзілы бездухоўныя, -- беларусачка злосна плюнула ў пыл і пагнала авечак далей.

15.

Эбанітавая тэлефонная слухаўка падавалася Хроснаму цяжкой, як прас, бо ён прыціскаў яе да вуха ўжо хвілін пятнаццаць. Пальцы паспелі знямець, а ў навушніку цурчэў і цурчэў жаночы барытон:

-- … як святкуеш вызваленне, то святкуй. Дазваляю крыху пагуляць. Толькі шмат не пі і не забывайся закусваць, ты ў мяне з дзяцінства на страўнік хворы. Да дзевак асабліва не заляцайся, па кутах не ціскай. А як будзеш ціскаць, то, каб ніхто не бачыў. Да паліцыянтаў не чапляйся, а як самі прычэпяцца, дык гузікі і пагоны з іх не зрывай. Пакуль канчаткова не сп’янеў, зайдзі да касцёла і пастаў свечку Маці Божай Вастрабрамскай за цудоўнае сваё ўратаванне. А яшчэ…

-- Прабачце, мама, я ўжо дарослы. -- Хросны замілавана глядзеў, як у шынкаровай хаце валтузяцца і пішчаць малыя чарнявыя жыдзяняты: -- я ж заўсёды быў паслухмяным сынам.

-- А хто ў Амерыку без майго дазволу з’ехаў? -- з’едліва запярэчыла слухаўка.

-- Зраблю ўсё, як вы сказалі, мама. І адразу ж дахаты, -- шчыра запэўніў уцякач.

Хросны паклаў слухаўку, сунуў у спатнелую далонь шынкара златоўку і выйшаў на падворак.

Шарая гадзіна ўжо панавала ў мястэчку. У запаленых вокнах бялелі карункавыя фіранкі. З касцёла плылі пругкія акорды аргана і анёльскія спевы. Хросны прыпыніўся на пляцы акурат пасярэдзіне паміж храмам і шынком. Промні касцёльных жырандоляў расквечвалі гатычны вітраж з выявамі Страшнага Суда. Беларускі мафіёзі пабожна перажагнаўся, загадзя зняў капялюш, прыціснуў яго да грудзей, пранікнёна, як малітву, прашаптаў:

-- Маці Вастрабрамская… Ты прабач. Ты прымі свайго сына…

Але ён не паспеў зрабіць і кроку, як на пляц да касцёла вылецелі вершнікі- асаднікі. Штандар з “Бялым Ожэлам” пагрозліва лунаў над паточанымі моллю канфедэраткамі.

-- Не злавілі амэрыканчыка сёння -- злапаем заўтра. А цяпер, паны-братове, гайда ў шынок, святкаваць будучыя поспехі! -- імпэтна прапанаваў віславусы войт.

Былы палітвязень насунуў капялюш на самыя вочы і падаўся ў завулак. Але там яго напаткала куды больш прыкрая неспадзяванка. Проста на Хроснага з дурнаватым аўтаматызмам сунуўся цяжкі “Пакард”. Той самы, які колькі гадзін таму нахабна прасаваў шашу. І хаця беларускага мафіёзі заўсёды вызначалі мужнасць і разважлівасць, ён не ўстрымаўся ад здзіўленага воклічу. За лабавым шклом шляхотнага самохуда бялеў твар жандарскага афіцэра Янукевіча -- аднаго з самых бездухоўных мудзіл канцлагера Бяроза-Картузская.

Сітуацыя падавалася цалкам безвыходнай. Ззаду гойсалі вершнікі з “Бялым Ожэлам”, насустрач сунуўся легкавік з ворагам-жандарам і ягонымі дзіўнаватымі памагатымі.

Рашэнне з’явілася імгненна: выпадковае знаёмства з тутэйшымі янкі давала хаця б нейкі шанец на паратунак, якім грэх было не скарыстацца. Хросны кінуўся да шынка “Рыга”, чые вокны гасцінна свяціліся ў прыцемках. На шчасце, дзверы кухні ніхто не паспеў прымкнуць, і ўцякач бязгучна слізгануў у цемру калідора. Клямка ценькнула, цяжка скрыгатнула засаўка. А за дзвярыма ўжо чуўся тупат ботаў па прыступках.

-- Паночкі-чакістыя, -- Хросны беспамылкова пазнаў голас Пярдолка, -- слова гонару, не хлушу, гэты амерыканскі камінтэрнавец там хаваецца! Не да касцёлу ж яму пасля турмы бегчы!

Хросны праціснуўся паміж скрынямі і апынуўся ў зале.

Слаісты тытунёвы дым лунаў на-над сталамі. Жалобна спявала скрыпачка Янкеля Фінберга. З касцяным гукам сутыкаліся шары на більярдзе. Звінелі чаркі, шкрэблі па талерках нажы з відэльцамі, храбусцелі гуркі.

А за вокнамі ўжо фыркалі асадніцкія коні, і нецярпліўцы-п’янтосы нахабна звінелі шпорамі на ганку. Але былы чыкагскі бутлегер паспеў-такі дабегчы да парадных дзвярэй і хуценька зачыніцца з сярэдзіны.

-- Дзядзька Хросны! -- Лабановіч паклаў кій на більярдны стол. -- А хіба ты дахаты не паехаў?

-- Вырашыў ячшэ пару чарак кульнуць. Дапаможаш? -- Хросны зафіксаваў позіркам недапітую літруху “крамлёўкі”, абачліва прыхаваную Янкелем за піяніна, і хітравата пасміхнуўся.

-- Яно б, вядома ж, не зашкодзіла, але сябры больш за паўлітры піць не раяць, -- уздыхнуў былы школьны настаўнік. -- Шалёным, кажуць, раблюся. Мудзілаў, маўляў, ганяю. Ага, не ашалееш, калі навокал адныя мудзілы!

-- Вось і вып’ем з табой за тое, каб розным мудзілам жыццё горкім яблыкам падалося! -- шляхотна прапанаваў уцякач. -- Хай здохнуць тыя, хто не шануе беларускі буржуазны нацыяналізм!

На зялёным сукне більярда ўжо заманліва паблісквалі дзве поўныя, як вока, ёмістыя чаркі.

-- Калі мы за такое не вып’ем, гэта будзе ненатуральна! -- радасна пагадзіўся Лабановіч і без ваганняў кульнуў.

16.

Дзверы на кухню вылецелі з першага ж удару -- разбег не спатрэбіўся. Праз колькі хвілін у тлумнай зале з’явіліся тры фацаты. Двое ў кароткіх скуранках і галіфэ выглядалі як сапраўдныя мудзілы і паводзілі сябе адпаведным чынам. Трэці, яшчэ большы мудзіла, чым яго спадарожнікі, быў апрануты ў жандарскую форму з шаўронамі аховы Бяроз-Картузскага канцлагера. Ледзьве зірнуўшы на Хроснага, ён радасна гукнуў:

-- Вось ён, злодзей Сміт-Весон! Я ж казаў вам, паночкі-чакістыя, што амерыканскі шпег-камінтэрнавец тут хаваецца!

Рукі мудзіл у скуранках і галіфэ сінхронна пацягнуліся да ўнутраных кішэняў. А ў дзверы параднага ўваходу ўжо нецярпліва гупалі кулакі і боты піякаў-асаднікаў, і гэта прымусіла мудзіл у скуранках прытрымаць рукі і крыху адступіцца ад більярда.

Неўзабаве капітулявалі парадныя дзверы. Першым у залу ўваліўся віславусы войт са штандарам у руках.

-- Вітамы вшысткіх! -- павітаўся ён з грамадой і адразу ж скіраваў да стойкі. -- Вудкі для полякув!

За спіной войта ўжо прагавіта тупацелі боты іншых асаднікаў.

-- А плаціць хто будзе? -- навучаны жыццёвым досведам адразу ўдакладніў шынкар.

Віславусы пытальна азірнуўся на крэсовых аматараў чаркі і шкваркі. І тут на вочы яму вельмі дарэчна трапіўся той самы амерыканскі фацат, за якога савецкія дыпламаты абяцалі шалёныя грошы. Войт распяліў рот і вырачыў вочы.

-- Дзве тысенцы злотувэк! -- узрадавана зароў ён. -- Браты-панове! Мы шпегуна злавілі! Лапайце яго, хто там бліжэй!

-- Счакай, пан войт. Я першы яго заўважыў! -- ганарліва заступіў дарогу Пярдолэк.

Рука ў жандарскім абшлазе хіжа пацягнулася да нядаўняга палітвязня.

-- Не позвалем! -- дзіда са штандарам імгненна абрынулася жандару на галаву.

Натуральна, гэты ўчынак не застаўся без адказу. Пярдолэк спрытна садраў штандар з дзяржальна, гучна шморгнуў носам і смачна харкнуў віславусаму ў пысу. Пасля чаго зухавата выцер вусны скамечанай анучай.

Тым часам Янка Лабановіч уліў сабе ў горла рэшту гарэлкі, схаваў кій за спіной і няспешна падаўся да месца канфлікту. Позірк былога настаўніка з агідай слізгануў па жандарскай форме і цяжка лёг на бела-русы твар.

-- Слухай, мудзіла, ты якую Школу Падставовую канчаў? -- нядобра спытаў Лабановіч, -- ці не ты гэта за сёстрамі-кармеліткамі ў прыбіральні падглядаў?

-- Гэта быў не я, -- толькі і паспеў вымавіць Пярдолэк, як залітае свінцом дзяржальна кія ляснула яму па зубах.

Таварыш Баян выйшаў на святло і ашчэрыўся, як канвойны сабака.

-- Крок управа, крок улева лічу за ўцёкі! Скок на месцы -- правакацыя! Страляю без папярэджання! -- чакісты ўзняў маўзер і тройчы стрэліў у столь.

Залу апанавала прыгнечаная цішыня -- рыхтык, на апошнім сойме Рэчы Паспалітай. Асаднікі баязліва адступалі і ціснуліся адзін да аднаго. Шынкарова галава імгненна знікла пад стойкай. Янкель апусціў смык. Улан Аянька красамоўна паклаў руку на эфес шаблі і зацікаўлена зірнуў на прыхадняў.

-- Таварыш амерыканскі камінтэрнавец, -- з дрыготкай усмешкай прамовіў кіроўца “Пакарда”, -- гэта мы з таварышам Баянам вам уцёкі зарганізавалі. Сядайце ў машыну, калі ласка. Завязем вас у надзейнае месца.

Пярдолэк абцёр з вуснаў крывавую юшку і нагадаў:

-- А як жа мае грошы? Я ж цяпер з вамі заадно! Лічыце мяне камуністым!..

Калі да апошняга моманту Хросны яшчэ спрабаваў асэнсаваць – чаго ад яго дамагаюцца мудзілы ў скуранках, то пасля пачутага больш не вагаўся:

-- Уцёкі мне арганізавалі спадар Стасік са спадаром Чэсікам, -- дыпламатычна нагадаў ён, -- сяджу, культурна выпіваю. Да маладзіц не заляцаюся. Пагоны і гузікі з паноў жандараў не зрываю. А вас, мудзілы, бачу першы раз у жыцці і, спадзяюся, апошні.

-- А як жа інтэрнацыянальная салідарнасць? -- канчаткова разгубіўся кіроўца. -- Таварыш Пранік наказваў…

-- Ды ў труне я бачыў вашу салідарнасць з вашымі пранікамі! Я праўдзівы беларускі буржуазны нацыяналіст, хаця і чыкагскі мафіёзі, -- агрэсіўна зыркнуў Хросны.

Доўгая руля маўзера дэманстратыўна скіравалася ў лоб былога бутлегера.

-- Так ён яшчэ несвядомы! -- жахнуўся таварыш Баян, -- будзем сілком браць! Нічога, і не такіх перавыхоўвалі!

-- Гэта я несвядомы? -- нядобра прымружыўся Хросны.

Яго рука незаўважна слізганула ў кішэню. У сухую далонь ладна легла рыфлёнае дзяржальна браўнінга. Стрэл праз кішэню гарантаваў смерць толькі аднаго мудзілы ў скуранцы, але ж, заставаўся і другі, не кажучы пра Пярдолка і недарэчна цвярозых асаднікаў.

Вецер, што заляцеў у расчыненыя дзверы, азваўся ў коміне, хіснуў, злавесна рыпнуў зялёным абажурам над більярдным сталом. Цені на сценах і падлозе пагрозліва зрушыліся. Мярцвяна-зеленкаватае святло легла на твар Баяна. Раптам у злавеснай цішы стала чутна, як у барнай стойцы мілуецца шашаль. А ад касцёла па-ранейшаму несліся строгія і ўрачыстыя гукі імшы. Арганісты выконваў “Dies irae” -- “Дзень гневу”. Духоўная музыка кранала сэрцы нават самых бездухоўных мудзіл, спакушала задумацца пра вечнае, пра сэнс жыцця і лёс Радзімы…

І тут брутальна нагадаў пра сябе былы настаўнік:

-- Гаўна табе на лапаце, а не нашага госця! -- більярдны шар прафуркатаў каля скроні Хроснага, нібы гаўбічны снарад, і гучна ляснуў чакістага мудзілу ў лоб.

Ачмурэлы таварыш Баян бездапаможна ўскінуў руку з маўзерам, і як мех з лайном, зваліўся на суседні стол, за якім шляхотна гулялі трое маладзёнаў-засцянкоўцаў. Натуральна, яны не маглі дараваць такога нахабства: на чакісцкі голаў неадкладна апусцілася цяжкая чыгуновая патэльня з верашчакай. Кіроўца “Пакарда” было выцягнуў рэвальвер, каб заступіцца за старэйшага таварыша, але трапна кінутая пляшка выбіла зброю. Чакісты заенчыў, прыціснуў да жывата скрываўленую руку, закруціўся, як той вужака на вуголлях, і тут жа атрымаў венскім крэслам па галаве.

-- Нашых б’юць! -- адчайна залямантаваў Пярдолэк.

Хаця ён яшчэ і насіў польскі жандарскі мундзір, але ў выпадку загібелі чакістых рызыкаваў застацца без абяцанай прэміі.

Падобная думка напаткала не толькі Бяроз-Картузскага жандара, але і віславусага.

-- Не позвалем! -- зароў войт брыдка скрыўленым ротам.

Асаднікі, як адзін, схапіліся за шаблі. Забразгалі шпоры, пагрозліва бліснулі клінкі.

-- Напшуд! -- ад жахлівага крыку прыхадняў палахліва заценькалі пляшкі за стойкай.

Грамада заўсёднікаў хіснулася да сценаў. Войт пераможна агледзеў местачкоўцаў, якія паўліпалі ў сцены, як барэльефы.

-- Ешчэ Польска не згінэла! -- пыхліва зазначыў ён. -- А вы, беларускія мужыкі, вырадкі цемры сярмяжнай!

Такой абразы на роднай зямлі не маглі дараваць нават талерантныя і памяркоўныя яблонаўцы.

Першым не стрываў уланскі харунжы Кільмандовіч. Ён узбіўся на більярд з нагамі, свіснуў шабляй над галавой і голасна дакляраваў:

-- Жыве Беларусь!

-- Бог з намі! -- згодна адгукнуўся Лабановіч і шалёна бліснуў п’янымі вачыма.

-- І поц з імі, -- Янкель Фінберг зняў акуляры і ўрэзаў на скрыпцы папуры з “Лявоніхі” і “Хавы Нагілы”.

Усё гэта і сталася сігналам да агульнай бойкі. Лёталі, крышыліся крэслы і зэдлікі, ламіліся сталы, разляталіся пляшкі, надзяваліся на галовы місы з салонымі грыбамі, меладычна храбусцела пад нагамі шкло.

Кільмандовіч, стоячы на більярдзе, віртуозна фехтаваў, адбіваўся шабляй і нагамі адразу ад чатырох асаднікаў. Лабановіч натхнёна ганяў па зале смяротна зляканага Пярдолка, зрываючы з яго пагоны, партупею і гузікі. Фінберг, адклаўшы скрыпку, з надзвычайным спрытам трапна кідаўся ў асадніцкія пысы варшаўскімі пірожнымі.

І толькі Хросны не браў удзелу ў маштабнай бойцы. Ён сядзеў на падваконні каля самай стойкі, нетаропка паліў цыгару і замілавана назіраў, як спрытныя беларускія маладзёны лупцуюць прыхадняў. З-пад стойкі паказалася пейсатая галава са зляканымі вачыма:

-- Пан камінтэрнавец, пан камінтэрнавец! -- баязліва прашаптаў шынкар, -- гэта ж з-за вас пачалося. Мо, вы паедзеце, як вам і прапаноўвалі? Нашто мне тут такі гармідар і гвалт? А хто аплоціць, сталы, крэслы, фатэлі, більярд, пляшкі і посуд?..

Хросны паклаў на стойку тры банкноты па сто златовак:

-- Спадзяюся, дастаткова?

-- Дзякуй, ягамосць! -- радасна пасміхнуўся шынкар. -- Дэвіз усіх устаноў Навума Фабрыканта: “Любы капрыз за вашы грошы!” Дарэчы, пан камінтэрнавец даў болей ажно на дзевятнаццаць златовак.

-- Але ж бойка яшчэ не скончылася, -- слушна нагадаў Хросны. -- Колькі, напрыклад, каштуе ваша жырандоля?

-- Амаль сапраўднае венецыянскае шкло. На гарадзенскім кірмашы васемнаццаць златовак выдаў.

-- Адну златоўку забярэш сабе, -- пасміхнуўся беларускі мафіёзі, -- купіш цукерак для сваіх дзетак.

Тым часам таварыш Баян крыху акрыяў, стаў на карачкі і паспрабаваў было ўгрызці Янкеля за лытку. Але здзейсніць свой канібальскі намер не паспеў, бо па ім неадкладна прабегся натоўп зляканых асаднікаў у цяжкіх падкаваных ботах, гнаных ашалелым ад залішняй чаркі Лабановічам.

-- Што, страшна, мазэфакеры бездухоўныя? Гэта вам не беларускія школкі зачыняць! -- драў горла былы настаўнік, лупцуючы кіем па карках.

Але асаднікі ўсё ж пакрысе перамагалі тутэйшых. Нажы, відэльцы і ножкі ад сталоў не ішлі ані ў якае параўнанне з шаблямі і кавалерыйскімі цесакамі. Праўда, дапамога была на падыходзе. На пляцы перад шынком мільгалі галовы мясцовых католікаў, якія ціхамірна вярталіся з вечаровай імшы. Асадніцкае хабёльства не магло застацца па-за ўвагаў шчырых беларускіх вернікаў. Бліжэйшы штыкетнік імгненна разабралі на дрыны. Натоўп пасыпаўся ў шынок праз адчыненыя дзверы і высаджаныя вокны.

Цяпер віславусаму з яго войскам давялося біцца на два франты. Звінелі шаблі, мільгацелі дрыны, падалі агаломшаныя, стагналі параненыя. Енкі і бразгат акампаніравалі жахлівай бойцы.

Пярдолэк баязліва схаваўся за піяніна і круглымі ад жаху вачыма назіраў, як ненівісны яму Лабановіч шляхотна фехтаваў кіем з шабельнікам-войтам.

І тут гукавая палітра нечакана ўзбагацілася трывожным конскім іржаннем. У залу шынка на белым кані ўехаў паліцыянт. Той самы, які ўдзень застрэліў жорава ў піянерскім гальштуку. Прадстаўнік улады прафесійна ацаніў абстаноўку, выцягнуў бізун і з асалодай выцінаў усіх, хто трапляўся на дарозе. Раз’юшаны вершнік праразаў натоўп, нібы гарачы нож масла.

Далейшы шлях яму перагарадзіла стойка бара. Конь скасавурыўся спярша на Хроснага, пацягнуўся пысай да нешматлікіх ацалелых пляшак і вясёла ашчэрыў зубы. Паліцыянт стомлена апусціў бізун. Цяпер вершнік глядзеўся манументальна і дзяржаўна, нібы конны помнік Юзафу Панятоўскаму перад Бельведэрам.

-- Пэўна, пан паліцыянт жадае выпіць? -- з бездакорнай ветлівасццю прапанаваў шынкар.

-- З дарогі, быдла! Пся крэв! -- пачулася ў адказ.

Паліцыянцкі конь падаўся наперад, стойка с хрумстам хіснулася. З-пад яе прагучала глыбокая контрактава:

-- Сам ты пся крэв! Мудзіла!

Паліцыянт нават здзівіцца не паспеў, як над стойкай узвысілася нязграбная постаць, крыху меншая за белавежскага мядзведзя. На заспаным твары чыталіся незадаволенасць жыццём і нерастрачаная моц. Кулак памерам з чайнік паправіў праваслаўны крыжык на шыі і нетаропка знік у шнураванай баксёрскай пальчатцы.

-- Кепска будзе, -- злавесна паабяцаў местачковы баксёр-каваль.

Паліцыянт збялеў і ціха прашаптаў:

-- Не трэба, Ваня…

-- Трэба! Яшчэ як трэба! -- магутным басам запэўніў малады асілак.

Баксёрская пальчатка плюхнула каню паміж вушэй. Небарака пахіснуўся, захрыпеў і заваліўся на падлогу.

-- Такога я нават на чыкагскіх бойнях не бачыў! -- у захапленні прамовіў Хросны.

Іван Брыль сарамяжліва пачырванеў, пасміхнуўся, зняў пальчатку і выцягнуў з яе велічэзную навюткую падкову.

-- На шчасце нашу, -- патлумачыў ён.

-- Перапрашаю, панове, але неўзабаве тут будзе поўна паліцыянтаў, -- змоўніцкі папярэдзіў шынкар, -- то не я, пан пробашч іх выклікаў.

Хросны зразумеў, трэба сыходзіць і, як мага хутчэй: сённяшніх уражанняў былому вязню было аж занадта. Дый абяцанка, дадзеная маці, забавязвала да збольшага прыстойных паводзін.

-- Хлопцы-янкі! Гайда на свежае паветра! -- запрасіў ён.

Калі Янка, Іван, Янкель і Аянька выскачылі з вокнаў, Хросны ўскінуў руку з браўнінгам і, амаль не цэлячы, стрэліў у жырандолю. Крышталёвы вадаспад абрынуўся на галовы тутэйшых і нетутэйшых. Цемра смалой заліла залу. На імгненне ўсё сцішылася, але праз колькі секунд бойка ўсчалася з новым імпэтам.

Неўзабаве за разбітымі вокнамі нізка зароў дужы рухавік “Студэбекера”. Даўжэзны грузавік няўклюдна развярнуўся на пляцы і са згашанымі фарамі пакаціў у бок гарадзенскага тракта.

17.

Прамень электрычнага ліхтарыка працяў атрамантавую цемру разгромленага шынка. Жоўтая авальная пляма прайшлася па запырсканых верашчакай, крывёй і мачанкай сценах, на секунду зафіксавала падраны зялёны абажур, што матляўся над раскурочаным більярдам, раскрышылася ў раструшчаным люстэрку за барнай стойкай і бяздушна прабеглася па шчарбатай пашчы знявечанага піяніна.

Прамень паволі апусціўся на падлогу, крыху затрымаўся на аднавусым войце, другі вус каторага самотна звісаў з расколатай чаркі. Побач з правадыром асаднікаў ціха-мірна адпачываў звяружны волат у пашматаванай скуранцы. Квадратныя сківіцы па-бульдожаму сціскалі канфедэратку з пагрызеным брыльком. Мужчына без асаблівых прыкметаў, апрануты ў такую ж самую скуранку, ляжаў пад вакном і пускаў ружовую сліну.

Каля барнай стойкі зрэдчас уздрыгваў агаломшаны белы конь. Прыціснуты ім паліцыянт бездапаможна шкроб падлогу пазногцямі. Вільготная цемра патыхала алкаголем, крывёю і баявым потам. З кутоў раз-пораз сыходзілі хваравітае трызненне, бязладныя праклёны і ціхія енкі.

Празрыста блямкнуў званочак ровара-тандэма. Вусаты дзядзька з васпаватым тварам, апрануты ў паўвайсковы фрэнч, грэбліва падсунуў да сябе нагой зашмальцаваны штандар з “Бялым Ожэлам” і скіраваў прамень ліхтарыка на твар свайго спадарожніка-раварыстага з псіхапатычнымі вачыма.

-- Хычнікі, таварыш Адзік! -- уразіўся ўладальнік ліхтарыка.

-- Я-а, я-а, геносэ Юзік, -- згодна азваўся псіхапат.

-- Жыць стала лучшэ, жыць стала весялей, таварыш Адзік! -- рабы вусач гідліва выцер штандарам бліскучы, як люстэрка, бот, -- ну што, паехалі дальша этую нашу зэмлю дзяліць?

-- Драг нах Остэн, геносэ Юзік! -- згодна пасміхнуўся другі раварысты.

Ледзь толькі яны вынеслі ровар за дзверы, за піянінам азначыўся асцярожны рух. Бела-русы мужчына ў жандарскім мундзіры, на якім не ставала паловы гузікаў і аднаго пагона, выбраўся з-за інструмента і, агледзеўшы пабаявіска, шчыра перажагнаўся:

-- Краю мой родны, як выкляты Богам…

Ціха і порстка, бы той дробны пацучок, скочыў ён да непрытомнага волата ў пашматаванай скуранцы. Жандарскія пальцы з прафесійнай лоўкасцю прайшліся па кішэнях. Здабыча -- цяжкі пачак банкнот па сто златовак -- прымусіла жандара задаволена пасміхнуцца.

-- Гэта табе, Віця, не ў сарціры за голымі дупамі падглядаць, -- канстатаваў крадун і схаваў грошы за халяву бота.

Ён падабраў чужы недапалак, пераскочыў цераз разбітую жырандолю і выйшаў на пляц.

Над сонным мястэчкам раскінуўся чорны аксаміт неба, на якім зіхцелі дыяменты зораў. Шызыя празрыстыя дымкі слупкамі ўзнімаліся з комінаў. З расчыненага вакна бліжэйшай хаткі даносілася кранальная калыханка.

-- Якое неба!.. Якія зоры!.. -- бела-русы замілавана пыхнуў дымам. -- Як шкада, што Мікола Хапернік гэтага не бачыць!

На гарадзенскім тракце заскавыталі сірэны паліцэйскіх машын. Крадун палахліва азірнуўся і кінуўся ў супрацьлеглы бок. На ўскрайку мястэчка ён перакрэсліў ноч агеньчыкам недапалка і канчаткова распусціўся ў антрацытавай цемры.

18.

Фары “Студэбекера” праціналі мазутовую цемру гарадзенскага гасцінца, нібы пражэктары крэйсера. У жоўтых конусах святла хаатычна мільгацела розная крылатая брыда-чамяра. Абапал брукаванкі праносіліся змярцвелыя прысады. Неўзабаве праявілася шыльда-ўказальнік “Grodno -- 50 km.”.

Збітыя Янкавы рукі ўпэўнена ляжалі на вялізным рулі. Побач белавежскім мядзведзем узвышаўся Іван Брыль, на адным калені асілка ўладкаваўся Янкель Фінберг са скрыпічным футаралам, на другім, як на кані, сядзеў Аянька Кільмандовіч з шабляй у лакіраваных похвах. Хросны туліўся да дзвёркі і трывожна пазіраў у бакавое люстэрка. Пагоні пакуль што не назіралася.

-- Спраўныя вы хлопцы, -- нарэшце даў ён адзнаку янкавым подзвігам у шынку.

-- Мы і самі ведаем, што спраўныя, дзядзька Хросны, -- упэўненым басам пагадзіўся Брыль, -- а што з таго? Вось Янка цэлымі днямі па тыя яблыкі ездзіць. І што, шмат з таго мае? Ці Аянька ў сваім уланскім палку? Або Янкель са сваёй скрыпачкай? А я? Штодня каля кавадла тупаю, падковы для асадніцкіх коней раблю. Усе мы працуем ад рана да рана. На чарку яшчэ так-сяк зарабляем, а вось на шкварку і кніжку не заўсёды застаецца. Няўжо мы горшыя за якога асадніка ці чакістага?

-- Вы -- лепш! -- пасміхнуўся Хросны. -- Я гэта адразу скеміў.

Раптоўна ў бакавым люстэрку намаляваліся дзве бухматыя светлавыя кропкі і неўзабаве дубальтовае святло фараў расквітнела ў адбітку пялёсткамі-промнямі. Доўгі браніраваны “Пакард” нагнаў грузавік і прыладзіўся злева.

З акна дзвёркі ледзь не да пояса высунуўся збіты звяружны волат у пашкуматанай скуранцы.

-- Імем вялікага Сталіна! Стаяць! -- у валатоўскай руцэ пагрозліва бліснуў страшны чорны маўзер.

-- Ідзі ў дупу, мудзіла чакісты, -- душэўна адрэагаваў Лабановіч.

Чакісты мудзіла ўмомант скіраваў зброю на Янку, але стрэліць не паспеў. Дакладны даварот руля -- і масіўны бампер “Студэбекера” трапна садануў у пярэдняе кола легкавіка. “Пакард” вільнуў і з жахлівым хрубастам знік у кювеце.

-- Fuck you! -- былы настаўнік імпэтна паказаў нябачным у цемры чакістым узняты палец. -- Даганяючы -- не пацалуешся!

Кіламетраў пяць праехалі без прыгодаў, але за паваротам на Кемелішкі ўцекачоў чакала прыкрая неспадзяванка. Старасвецкую брукаванку надзейна перагароджвалі фурманкі, за якімі засеў, мо, з тузін паліцыянтаў. Рулі карабінаў, што красамоўна вытыркаліся з-за іх, не пакідалі надзеі на паратунак.

Безумоўна, праваахоўнікі, якія прыбылі ў пагромлены шынок, ужо паведамілі пра “Студэбекер” ва ўсе навакольныя пастарункі.

Янка асуджана ўздыхнуў і змушана спыніў грузавік.

-- Прыехалі, -- ледзь чутна вымавіў ён.

Вочы ва ўсіх янкаў разгублена згаслі. Сітуацыя падавалася цалкам безвыходнай.

І толькі Хросны глядзеўся спакойным, як гранітны валун, і мужным, нібыта геральдычны вершнік з “Пагоні”. Непахісная ўпэўненасць у сваёй справядлівасці надавала яму веры ў перамогу праўды над крыўдай.

А на ўзбочыне ўжо высіўся суворы паліцыянт з вялікім бляшаным рупарам.

-- Усім выйсці з машыны! Пры спробе ўцёкаў страляем неадкладна!

Хросны спакойна зірнуў на Лабановіча:

-- Янка, удай, нібыта ўступаеш у перамовы. Паспрабуй задурыць ім галовы. Слухайся мяне і не стаўляй залішніх пытанняў. Мы пераможам, абяцаю.

Янка паслухмяна выткнуўся з дзвёркі:

-- А калі мы не станем уцякаць, што нам за гэта будзе? -- з местачковай непасрэднасцю спытаў ён.

-- Які, аднак, цікаўны… -- здзівіўся паліцыянт у рупар.

-- Цікаўнасць -- шлях у светлую будучыню, -- імпэтна дакляраваў былы настаўнік.

-- Нашто вам, беларусінам, тое, чаго ў вас няма і ніколі не будзе? -- з’едліва азваўся бляшаны рупар.

Хросны нядобра прымружыўся і страшным шэптам загадаў Лабановічу:

-- На “тры” цісні акселератар. Раз… два…

19.

Свіснуў раз, свіснуў два шустры паравозік, і возікі спыніліся каля перона гарадзенскага вакзала.

Пасажыры першага класа ганарліва скіраваліся ў буфет. Пасажыры другога класа зашаргацелі газетамі з пакроеным салам, цыбуляй і гуркамі. Астатнія толькі мацалі ў кішэнях пустыя гаманцы, зайздросна лыпалі вачыма і каўталі сліну.

Бела-русы фацат у дзіўным жандарскім мундзіры, на якім неставала паловы гузікаў і аднаго пагона, пацучком слізгануў у натоўпе, шморгнуў носам і пасунуўся да таксафона.

-- Пан Мікалай, як адарваў пана ад тэлескопа, то выбачаюся … -- лісліва выдыхнуў у слухаўку Пярдолэк, -- так, гэта я… Так, з Гародні, толькі што прыехаў. Ці можна да вас?.. Мне толькі ноч у вас перабыць ды дзень пратрымацца… Так, вядома ж, разумею -- дзявочыя дупы прыгажэйшыя за розныя сірыўсы і зоркі венеры! Зараз прыеду і разам паназіраем!

Віктар Янукевіч павесіў слухаўку, палахліва азірнуўся і падаўся да стаянкі рамізнікаў.

-- Ну ты, жыд-хам-быдла, -- звярнуўся Пярдолэк да вазніцы ў лапсердаку і па-хабёльску раскінуўся ў брычцы, -- хуценька на Гарадніцу!

Шлях Пярдолка пралягаў да Міколы Хаперніка -- адстаўнога генерала Дэфензівы, а цяпер астранома-аматара.

Розніца ва ўзросце, сацыяльным статусе і адукаванасці не замінала іх пяшчотнаму і працягламу сяброўству. І Янукевіча, і Хаперніка аб’ядноўвала адно патаемнае заганнае захапленне. Абодва яны не ўяўлялі жыцця без падглядання за дзявочымі дупамі, цыцкамі ды іншымі інтымнымі часткамі целаў.

20.

Па-над цёмным гарадзенскім гасцінцам заламіла дугу асвятляльная ракета, са шкварчэннем сыпанула жарынкамі і паволі закацілася за край зубчасты бору. Хросны праводзіў яе насцярожаным позіркам і толькі пасля гэтага вымавіў:

-- Тры!!!

Лабановіч пытальна паглядзеў на беларускага мафіёзі.

-- Што ты вылупіўся, як маскаль на вош? -- у вачах Хроснага заззялі драпежные воўчыя агеньчыкі. -- Акселератар цісні!

-- Дык мы ж… таго… людзей падавім, -- гуманна заўважыў кіроўца.

-- А хіба яны людзі? Хто гэтым мудзілам бездухоўным даў права людзьмі звацца? -- канчаткова раз’юшыўся Хросны і позіркам паказаў на паліцыянта з бляшаным рупарам. -- Рабі, што сказана!

Пагрозліва зароў рухавік, магутныя колы слізганулі па камянях, і “Студэбекер” начакана для паліцыянтаў ірвануў з месца. Мудзіла з бляшаным рупарам не паспеў нават скамандваць: “Агонь!”, як знік пад бамперам. Рупар адсечанай галавой пакаціўся ў кювет. Пад гумовымі коламі нешта хрумкнула. Цяжкі грузавік ляцеў на паліцэйскія фурманкі, нібы казачны цмок на бярозавы гай. Бязладна заляскалі стрэлы. Ценькнула і згасла левая фара. Бакавое люстэрка разляцелася шрапнельнымі пырскамі.

“Студэбекер” з усяе сілы ўрэзаўся ў імправізаваную барыкаду. Нягеглыя фурманкі разляцеліся трэскамі, нібы сялянскія дрыны ад рыцарскага мяча. Мудзілы ў паліцэйскіх мундзірах запанікавалі, нібы мышы перад здаравузным хіжым катом, і кінуліся па кюветах.

Ззаду бязладна страляла, лямантавала і брыдка лаялася. Але шлях быў вольны.

Вецер свістаў у кранштэйнах бакавых люстэрак. Лабановіч ціснуў на акселератар з усяе моцы, ажно нага самлела. Іван, Аянька і Янкель зніякавела маўчалі -- першы раз у жыцці ім давялося стацца саўдзельнікамі сур’ёзнага злачынства. Хросны спакойна выцягнуў цыгарэту і размяў яе сухімі моцнымі пальцамі.