Зямля не раскажа

1

Рэната падхапілася, як падкінутая густым тоўханнем прыглушаных выбухаў; човен, прыкуты ланцугом да вялікага карча на беразе, загайдаўся, і яна не ўтрымалася на нагах, шмякнулася на капу прапаласканай бялізны, што ляжала на лавачцы, і, моцна сціскаючы сынаву кашулю, якую яна не выпусціла з рукі, спуджана глядзела перад сабою. Паветра трымцела, быццам сыпалася аднекуль з высі дробная зіхотная луска, і за дробным і дрогкім сяйвом яе выгіналася сляпучая ад ранішняга сонца плынь Дзвіны, гайдаліся сівыя, не па-ліпеньску густыя палыны на рачным узвале, трымцелі старыя бярозы і сінія і роўныя, як падстрыжаныя, сосны на супрацьлеглым беразе ўправа ад пакатага пагорка.

Наважылася паглядзець назад, на сваю хату, парывіста павярнулася, і човен зноў гайдануўся, і разам з ім дугнулася крутое высокае замчышча, белыя царкоўныя муры на ім захісталіся, бы валіліся ў раку.

«Бомбы! Узарваліся недзе за гэтымі мурамі, і яны развальваюцца!..»

Ад спуду Рэната ўчапілася рукамі ў борт чоўна, моцна заплюшчыла вочы, уся сцялася ў чаканні, што зараз каменне заваліць яе. Але каменне не падала. Пад левай рукою была халодная сынава кашуля, а пад правай — цёплы, угрэты сонцам борт чоўна, і ад яе, гэтай цеплыні, праясніваліся думкі, спадаў з душы жах. Падалося ёй усё. Не равуць жа самалёты. А грыміць гэта кананада. Аціхла была на досвітку, а цяпер усчалася зноў, недзе зусім блізка грыміць, быццам выкатваецца на бераг з вады.

Рэната, услухоўваючыся, памалу адкрыла вочы. Усё на месцы, усё мае свой звычайны выгляд: за плотам, што ідзе па-над самым узвалам, зеляняцца яблыні і за шатамі іх бялее шалёўка Рэнацінай хаты пад новым гонтавым дахам; роўна выносяцца ўвысь царкоўныя муры на замчышчы; нерухома сагнуліся старыя бярозы на супрацьлеглым беразе ракі, нерухома выпнуўся пакаты пагорак, парослы нізкімі чорна-сінімі соснамі; толькі паціху варушацца попельныя палыны ля вады ды рухава і зырка зіхаціць срэбны трохкутнічак рабаціння пасярэдзіне Дзвіны.

«І як жа звонка цурчыць вада, што сцякае з кашулькі...»

Рэната перасела на сухое месца на лавачцы чоўна, узялася за мокрую сынаву кашульку аберуч. Але не паласкала, сядзела, адчуваючы цеплыню ўгрэтай сонцам лавачкі. Цяпер, калі жах адступіў і яна на міг супыніла сваю працу, у яе адразу занылі ад стомы рукі, заламала ў спіне і ў паясніцы. Нічога не здарыцца, калі хвілінку нейкую яна і перадыхне. З учарашняга дня, з тае мінуты, як стала вядома, што яе сям’я, як сям’я ваеннаслужачага, уключана ў спісы на эвакуацыю ў першую чаргу і што даецца на падрыхтоўку дваццаць чатыры гадзіны, Рэната не прысела ні на хвілінку, работай заганяла і маці і дзяцей і нават братавай дыхнуць не дала. Пасыльны з ваенкамата сказаў, што эшалон адправіцца сёння ўночы, а дванаццатай гадзіне, параіў не пазніцца, лішніх рэчаў з сабою не браць — толькі тое, што на сабе данесці можна. А як пачала Рэната прыкідваць ды пакаваць — і канца-краю зборам няма, не злічыш хатулёў і клункаў: і тое трэба, і без гэтага не абысціся, і тое, што з сабою цягнеш, патрэбна, і тое, што пакідаеш, дык яшчэ больш, і шкада дужа. Дапамог сусед Лявон Бохач, чалавек, умудроны жыццём, які вайну ведае не па кніжках — інвалідам пасля фінскай кулі застаўся: ходзіць накульгваючы. Ён і параіў: узяць з сабою адзенне, грошы, найбольш каштоўныя рэчы — і каб не цяжкія! А ўсё астатняе, што нечага варта,— прыхаваць. І не ў хаце, а пад паветкаю, на дрывотні.

Да раніцы тая схованка была зроблена: у яму, абкладзеную аполкамі, знеслі хатні набытак, закрылі дошкамі, цыратаю, прысыпалі зямлёю і добра замаскавалі: чужы чалавек не знойдзе, агонь не дабярэцца, вада не залье. Мароз, праўда, калі зямлю падцісне... Але ж да тых маразоў скончыцца бежанства, і фашысты будуць разбітыя, і Рэната з дзецьмі вернецца назад у сваю хату... Усё, здаецца, яна, Рэната, робіць правільна. Каб жа ж усё! Навошта яна раніцою дазволіла сыну, Алесю, ехаць з суседам на рыбалку? Але ж Бохачу калі загарыцца!.. Паставіў шнуры на ноч, а ранкам падбіў малога паехаць і падняць: на дарогу, маўляў, сабе рыбіну засмажыш ці засоліш...

Рэната з трывогаю агледзела раку. Ля павароткі, здаецца, човен сунецца. Абрысы, праўда, зліваюцца з лазнякамі на беразе — не адразу і распазнаеш колер. Здаецца, блакітны. Падобна, што вяртаюцца яны. Так што дарэмна яна непакоілася: на рацэ Бохач вырас, днюе і начуе, можна сказаць, на вадзе, і човен у яго надзейны... Дый, па праўдзе кажучы, і рыбіну ў дарогу ўзяць не пашкодзіць — не на госці ж едзеш, а ў белы свет як у капеечку. І таму дужа правільна яна намысліла і бялізну дзецям памыць, каб усё чысценькае ўзяць з сабою: у вагоне ехаць — не дома, не ў сваёй хаце сядзець. А тут гэткі сухмень — праз дзве гадзіны ўсе кашулькі будуць сухенькія!..

Рэната, спяшаючыся, дапаласквала бялізну. Цяпер, калі яна нізка сагнулася над вадою, кананада як бы яшчэ больш памацнела, зрабілася выразнай, але была не суцэльная, як учора ўдзень і ўвечары і сёння на досвітку, а як бы разарваная на няроўныя часткі: здавалася, што іх увесь час нехта складае ў адзін ланцуг, а ён развальваецца з грукатам, звініць, грукоча.

Выкруціўшы сынаву кашулю, Рэната трымала яе ў руцэ, услухоўвалася ў глухое грымоцце і здрыганулася, пачуўшы за спінаю звонкі голас дачкі:

— Ма-а-ама! Ма-а-амачка!

Валя выбегла з весніц, патрэсла рукою ў паветры і таропка заскакала па прыступках, выразаных рыдлёўкаю ў гліністым касагоры. Адчыненыя весніцы гайдаліся ад ветру, то адкрываючы, то захінаючы куток зашклёнай тэрасы. Як хтосьці сноўдаецца там на тэрасе, захінае вузкія шыбы. І нейкія дзіўныя парабіліся шыбы, як полымя ў іх — блісь, блісь.

Рэната кінула бялізну на лавачку, скочыла на бераг.

— Што там, Валечка?

Валя падбегла да чоўна, села на ланцуг, гушкалася на ім і, прыставіўшы далонь да броваў, глядзела ў той бок, дзе Дзвіна рабіла паваротку,— там цяпер добра быў відзён блакітны човен.

— Е-едуць на-а-шы ры-ба-кі,— прамовіла, як праспявала, Валя.— Мамачка, Бохачаў човен! Наш Алесь вяслуе!

Весніцы цяпер не гайдаліся — вецер прыціснуў іх да плота,— было добра відаць, што ўсе шыбы на тэрасе цэлыя, што ніякае гэта не полымя асвятляе іх, а зіхаціць шкло ад сонечных промняў, і зусім блізка быў блакітны Бохачаў човен. Але адчуванне трывогі не праходзіла, і гэты вясёлы Валін галасок быў Рэнаце не па душы, і яна насварылася на дачку:

— Чаго прыбегла? Чаго Данічка кінула?

— Бабуля яго глядзіць... Не, Бохач сам вяслуе. Алесь на карме сядзіць. Ці многа, цікава, яны тамака рыбачак налавілі?

Рэната сказала строга:

— Вось зараз як гоцнешся з гэтага ланцуга. Воось будзе табе цікава,— і дадала заклапочана: —Геначкі не чутно?

— Не чутно. Ваенны там у нас.

— Які ваенны? Ты па-людску можаш гаварыць?

— Ну, той, што ўчора прыходзіў.

— Дык чаго ж ты маўчыш?

— Я ж не маўчу, пра гэта і кажу. Цётка Ніна на яго ў нашай хаце сварыцца.

— З-за чаго? Гавары толкам!

— Я нічога не ведаю. Я ў садзе была, моркву праполвала. Бабуля мне загадала бегчы, цябе паклікаць. Вокны адчынены, чуваць добра, як цётка Ніна сварыцца. А ваенны апраўдваецца.

— Пайшлі ў хату! — і тут жа, як апамятаўшыся, Рэната лагодна папрасіла: —Памажы, дочачка, бялізну дапаласкаць...

— Добра, зраблю.

Рэната прайшла колькі крокаў, на момант спынілася, гукнула дачцэ:

— І адразу тады развешвай на драціне ля плота. Там — вецер. Сохне добра.

— Ведаю, ведаю. Чыстае ты ў вядро складваеш?

— Чыстае на лаўцы. У вядры тое, што паласкаць трэба. Не чула, пра што ваенны гаварыў?

— Здаецца, нешта пра эвакуацыю.

— А можа, што з Геначкам нашым прыключылася?

— Пецька казаў, што яны на Дрэтунь паехалі. На машыне. І Генка наш тамака.

— А ты ж казала, што пра Геначку нічога не чула!

— Ты папытала, ці дома ён? Я і сказала, што нічога не чутно.

— «Я сказала, я сказала...» Цябе толькі слухай. Не баўся, глядзі, з бялізнаю,— і зноў папрасіла лагодна: — Пастарайся, Валечка, каб хутчэй.

— Паспеем. Цэлы дзень наперадзе. Ідзі спакойна, матуля.

Але Рэната не магла ісці спакойна. Лёгка дачцэ казаць, што цэлы дзень наперадзе! Дзе ж ён цэлы — полудзень жа цяпер амаль. І, мажліва, раней скажуць збірацца: няйначай па гэтай патрэбе чалавек з ваенкамата. А можа, што з Міхалам прыключылася? Ці з Геначкам?.. І навошта гэта на машыне на тую Дрэтунь пакацілі?.. Божухна, дзеці ж горкія, што Пецька гэны, што Геначка, а вось жа, у матак не папытаўшы нічога, у знішчальны атрад запісаліся, каб парашутыстаў варожых лавіць... А дзе тыя парашутысты? Два дні гойсаюць на той машыне, але ж аніводнага разу, як жаліўся Геначка, і стрэліць не давялося. І добра, што не давялося: не дзіцячая гэта забаўка, са стрэльбаю насіцца.

Амаль упрыдбег Рэната пранеслася па сцежцы, што вяла ад ракі да лесвічкі, узбегла па прыступках і, захакаўшыся, спынілася ў весніцах, схапілася рукамі за горла. Быццам павузелі грудзі, няма як дыхаць. Не, цяпер вось і палегчала, як паціскала горла, дыхаць хоць можна... А на тэрасе, здаецца, вайсковец. Падобна, што гэты з ваенкамата прыходзіў учора...

Яна спалохана глядзела на адчыненыя нахлашч дзверы тэрасы. Міхал збудаваў тэрасу — дакладней дабудаваў і пасадзіў ля яе яблыні гусценька-гусценька,— калі Рэната нарадзіла Геначку, свайго першынца, і вельмі ганарыўся, што тэраса атрымалася самай прыгожай у завулку. Густа абкружаная яблынямі — Міхал жартаваў, што гэтулькі ў іх сыноў будзе! — тэраса і сапраўды была прыгожая і ў ціхае надвор’е нават адлюстроўвалася на Дзвінскай плыні. Цяпер жа гэты ярка-жоўты колер калоў вочы, палохаў сваёй яркасцю, як крычаў пра нешта.

Калі Рэната перабегла сад і ступіла на падворак, з хаты, пераскочыўшы ганак, вылецеў мужчына ў вайсковай форме, і яна пазнала яго: так, гэты лейтэнант і прыходзіў учора. І планшэтка пад пахаю тая ж — карычневая, разбухлая ад паперы. Паводзіць сябе ён толькі неяк дзіўна: учора быў ветлівы, а сёння як і не заўважае Рэнату, павярнуўся бокам, круціць у руках фуражку з блішчастым казырком, выцірае знутры клятчастай насоўкаю.

Следам за вайскоўцам на ганак выбегла братавая, сагнулася, учапіўшыся рукамі ў балясіны, быццам збіралася сігануць цераз іх. Галава ў яе была нахілена ўправа, і пышныя кудзеркі звесіліся на правае плячо, і Рэнаце падалося, што Ніна ўдарылася аб тыя балясіны і цяпер курчыцца ад болю.

— А мне што рабіць? Што-о? — на дзіўна высокай ноце выгукнула Ніна.

— У мяне загад,— каротка кінуў лейтэнант і, схіліўшы галаву, глядзеў на таполі ля замчышча, быццам нешта ўгледзеў у густым голлі.

— А ў мяне — малая дачка на руках. Хворая. І я не хачу ў палон да фашыста ісці! Ці, можа, загадаеце ісці? Так? У мяне таксама муж у арміі ўжо! І ваюе недзе ўжо!

— Я ж тлумачу вам: у мяне — спіс. А ўсё астатняе перададзена камітэту па эвакуацыі. Туды і звярніцеся.

— Ты чуеш, Рэнечка? — Ніна саскочыла з ганка, стала перад лейтэнантам, загароджваючы яму дарогу да брамкі на вуліцу.— Ты чуеш? Мамы — няма ў спісах! Мяне з Вольгачкаю — няма ў спісах! Ён нас кідае, каб мы ў палон фашысту ішлі!

Лейтэнант пакутліва зморшчыўся, рэзкім рухам націснуў на галаву фуражку і, адступіўшы ад Ніны, убачыў Рэнату. Ён адразу пазнаў яе, павітаўся, выхапіў з-пад пахі планшэт. '

— Лейтэнант Лагуцін, калі памятаеце. У мяне ваш пропуск на эшалон,— і, шчыра радуючыся, ён адшпіліў кнопкі планшэта, выцягнуў спачатку тоўсты аловак, завостраны на абодва канцы — з аднаго боку чырвоны, з другога — сіні,— і тоўсты стос вузкіх паперак, змацаваных вялікай канцылярскай скрэпкаю, пагартаў іх, знайшоў патрэбную, пачаў тукаць алоўкам па друкаваных радках.

— Сям’я Мажэйкі... Рэната Рыгораўна. Жонка. Год нараджэння тысяча дзевяцьсот пяты. Правільна? — спытаў, не адарваўшы позірку ад паперы. — Сын Генадзь — дваццаць пятага, сын Аляксандр — дваццаць сёмага. Дачка Валянціна...

— Геначка ж мой з дваццаць трэцяга,— паправіла Рэната.— А Валечка з дваццаць пятага... Алесік, як і запісана, з дваццаць сёмага...

— Лента на машынцы слабая, і радкі скошаныя,— і лейтэнант нешта закрэсліў, а потым выправіў алоўкам.— Сын Данік — трыццаць шостага. Правільна?

— Гэта — правільна.

— Ну, дзякуй богу,— засмяяўся лейтэнант.— Бярыце пропуск, а тут вось трэба распісацца,— і ён працягнуў Рэнаце аловак і трымаў на руцэ планшэт, на якім ляжаў стос паперак, абтрапаных па канцах.— Тут вось,— і ён абвёў пальцам радок у канцы аркуша.— І не згубіце гэтую бумажэнцыю, бо без яе ў эшалон не сесці. Адпраўленне на гадзіну раней. Так што,— ён зірнуў на гадзіннік,— у вашым распараджэнні часу не дужа і багата...

Рэната распісалася. Потым, паглядзеўшы на пропуск, спахапілася:

— А маму чаго не ўключылі? Мама як жа?

— На схуднелых, з хваравітай жаўцізною шчоках лейтэнанта, ля самага носа, з’явіліся дзве глыбокія зморшчыны; у звужаных, чырвоных ад недасыпання вачах мільганула раздражнёнасць.

— Загад,— і суха шчоўкнулі кнопкі планшэта.— Я выконваю загад.

— Бачыш? Зага-а-ад,— разгублена і пакрыўджана працягнула Ніна.— Той, хто гэты загад складаў, відаць, і хоча, каб нас фашысту аддаць!

— Папрашу падбіраць выразы! Не разумееце, які час? Балбатун — той жа вораг!

— Я — вораг? Гэта я — вораг? Ворага дзе ён узяўся шукаць!

— Аціхні, Нінка! Аціхні і не плявузгай лішкі,— і Рэната адцясніла братавую ад лейтэнанта, які пакрочыў да брамкі, не азіраючыся.— Можна ж усё па-людску... Ну, скажыце, таварыш Лагуцін. Дарагі... Скажыце, калі ласка... Як жа я паеду, а маму кіну тут? Гэта ж як можна? Адно нейкае месцейка — што гэта эшалону? Ды стоячкі паедзем. І братавая з дзіцем стоячкі паедзе. Цяжка паравозу хіба?

Лейтэнант спыніўся, прыціснуў планшэт да грудзей.

— Колькі ж можна тлумачыць? — у голасе яго гучала блага схаваная раздражнёнасць: — Сям’я ваеннаслужачага: яго жонка, яго дзеці... І — кропка. Гэта — загад. Асабіста я вам магу сказаць: бярыце маму, бярыце яе,— ён зрабіў ківок галавою ў бок Ніны, якая сядзела цяпер на ганку.— А што з таго? На вакзале — варта. І ў іх — той жа загад: па прапусках саджаць у эшалон. Лагуцін жа вам не можа гэты вайсковы загад скасаваць!

— Я разумею, усё разумею... Але ж — мама. Як жа яе адну кінуць? Не кіну,— Рэната паказала ў бок ганка.— А Мацкевіч — таксама сям’я ваеннаслужачага. Гэта ж братавая мая. А Віктар, муж яе, перад самай камандзіроўкаю... Не, што гэта я кажу... Напярэдадні вайны паехаў у камандзіроўку. Адтуль — на зборы вайсковыя. Прадпісанне ў яго было, я сама бачыла...

— Як вы кажаце прозвішча? — лейтэнант, адкрыўшы планшэт, вывучаў спіс.— Мацкевіч, Мацкевіч... Не, такога не бачу. Чакайце, а ваша ж — Мажэйка?

— Ну. Дык я ж на мужавым. А мама — Мацкевіч. І братавая — таксама Мацкевіч. Можа, дзе-небудзь у іншым спіску яны?

— Мажліва. Але па нашых, ваенкамацкіх, яе няма. Бо гэтыя дзве вуліцы ля Дзвіны — мае. У маіх спісах — абсалютная дакладнасць!

— Можа, у ваенкамат ёй падбегчы?

Лейтэнант зноў паглядзеў у бок таполяў, паглядзеў увішна, таропка, быццам запрашаў і Рэнату зірнуць туды.

— Толькі час губляць,— сказаў ён і непрытоена ўздыхнуў: — Лепей — у камітэт па эвакуацыі. У іх — свае эшалоны.

— Хацелася ж, каб разам. Свае ж людзі!

— Не чужыя і нам. І памятайце: адпраўленне — дакладнае. Мажліва, нават і раней на які дзесятак хвілінак — майце гэта на ўвазе...

Лейтэнант казырнуў планшэтам, шырокім крокам сягнуў да брамкі і рыўком адчыніў яе; клямка клацнула за яго спіною дужа гучна, як стрэліла. Рэната здрыганулася, быццам брамка моцна стукнула яе ў грудзі, потым накінула клямку на вечка, прыхінулася плячом да завостранай зверху штыкеціны. Як павымірала ўсё на вуліцы — аніякага руху, толькі доўгія цені ад клёнаў варушацца на драўляным тратуары. І лейтэнанта быццам вадой змыла. Куды ж гэта ён так хуценька збег? Відаць, у правулак павярнуў — правулкам бліжэй да ваенкамата. Дзіўныя нейкія спісы склалі ў ваенкамаце — маці не ўключылі. Рэната, значыцца, сядзе з дзецьмі ў эшалон і паедзе, а мама тут застанецца?.. Не-е, разам яны пойдуць на станцыю, неяк уціснуцца! Не ўсе ж такія фармалісты, як гэты! Загад, загад... Загад людзі складалі. Людзі яго і пераробяць. І таму трэба на станцыю дабрацца хоць на паўгадзіны якія да адпраўлення эшалона — тады ўсё ўладкаваць можна: знойдзецца начальства і над гэтым лейтэнантам. Галоўнае, каб не спазніцца, каб нешта патрэбнае не пакінуць — не бегчы ж назад, як што якое. Лейтэнант гэты, між іншым, слушна раіў: нельга дарэмна губляць час. Нешта ж яшчэ мацней узялася грымець кананада. Быццам і не чутно было, а цяперака зноў усчалася...

Несціханую кананаду разарвалі два моцныя — недзе ж зусім блізка вухнула — выбухі, і ад іх нудна забразджала на вечцы зачапка, як усё роўна нехта там, з вуліцы, піхнуў брамку. Але ж зусім пустая вуліца!

Рэната ўзялася за металёвае вечка рукою, і ў гэты час зноў вухнулі два моцныя выбухі, і паветра тухнула ў твар, як слабы павеў цёплага ветру; пад рукою, як жывая, затрымцела выгнутая серпікам клямка.

«Недзе ж зусім блізка гэта... А дзеці ж на рацэ!»

Рэната павярнулася, таропка перайшла падворак, спынілася ля братавай, якая па-ранейшаму сядзела на ганку; ля яе ног поўзаў на каленках Данік.

— Недзе ж зусім блізка,— сказала Ніна, зыркнуўшы на чыстае неба.— Ці не Грамы бамбяць?

— Не, здаецца, ля Баравухі недзе,— Рэната паклікала да сябе Даніка, працягнуўшы яму рукі.— Ну, сыночак, ну, галубочак ты мой! Ідзі ж да мамы!

— У мяне — машына,— сказаў Данік, цягнучы за сабою на звітых у шнурочак нітках чорны акравак.— Ду-ду-у-у... .

— Не дае гэтай сваёй машынай маме працаваць. Яна шые, а ён — ніткі рве. Торбачкі ёй засталося пашыць. Пад цукар торбачкі хоча зрабіць.

— Памажы ты ёй, Ніначка,— Рэната ўзяла сына на рукі.— Я на Дзвіну пабягу. Іх жа за вушы ад вады не адцягнеш...

Дзвіна ўсё гэтак жа зіхатліва ззяла ад сонца, і Рэната прыставіла далонь да броваў, каб лепей бачыць. Пад гэтым берагам ужо, за вусцем Палаты, сунецца човен. Бохач сядзіць, прыгнуўшыся, у карме, а сын вяслуе. А што ж гэта робіцца на чоўне, які пагойдваецца на ланцугу ля карча? Як ляжала, дык гэтак і ляжыць бялізна белым пагорачкам на лавачцы! А Валечка, памочніца гэтая, стаіць на карачках ля борта, галаву як не да самай вады звесіла, рукі ў вадзе па локаць... Няйначай, нейкую забаўку знайшла! От жа свавольніца! І прасіла ж памагчы, бо гэткі час — наўкола няўпраўка! Тут круціся ды круціся, каб на эшалон не спазніцца. А ёй — адны забаўкі наўме! Гэтак яно і ёсць! Хуценька вось выхапіла вядро з ракі, паставіла на лаўку, асцярожненька вылівае з яго ваду... Рыбачку, паршыўка, ловіць вядром! От зараз ёй будзе рыбачка!

Рэната, абураная, паставіла сына ля карча. Данік пачаў дудзець, як клікаў сястру, і Валя адразу ж павярнулася.

— Рака злавіла, мамачка! Вялізнага!.— Валя ўрачыста ўзняла вядро.— Данічак, хадзі сюды, я зараз табе яго пакажу. Ён пад чоўнам сядзеў. А як пачала бялізну паласкаць — ён паўзе адтуль. Дык я вядром яго — го-оп!

Данік запляскаў у далонькі:

— Пакажы рака! Пакажы рака!

— А долечка ж ты мая, знайшла сабе занятак! — Рэната ўголас забедавала, але нязлосна, хутчэй толькі на тое, каб паўшчуваць дачку — бялізна ж ляжыць нечапаная: — Яна — ракаў ловіць. Я што цябе прасіла зрабіць?

— Дык гатовая ж, мамачка, бялізна. Гэта ж потым ужо, калі я вядро абмываць узялася,— цюкнула ў голаў: злавіць жа вядром яго можна. Ты зірні толькі, які вуса-аты! А поўзае як хутка! Задам усё, задам. А наперад — не хоча!

Данік, зазірнуўшы ў вядро, пляскаў у далонькі:

— Рака злавілі! Злавілі рака! Мой рак!

— Твой, твой, вядома ж. Ніхто і не забірае. Мама толькі няхай паглядзіць.

Вялікі чорны рак поўзаў на донцы вядра, шавелячы доўгімі вусамі.

— У-у-у, які звер,— сказала Рэната і параіла строга: — Не дужа-ткі торкайце яго. Яшчэ за палец учэпіцца...

Валя буркнула, не узнімаючы галавы ад вядра:

— Не ўчэпіцца, не бядуй.

Рэната хуценька павыціскала кашулі — дзяўчо ж гэтае горкае, ручкі слабенькія, дзе ж ім як след бялізну гэтую выкруціць! — і, склаўшы іх на рукі, вылезла з чоўна. Зрабіла якіх крокаў пяць па сцежцы — за спінаю ўзвіўся прарэзлівы Данікаў віск:

— А-а-а-ай!..

Рэната кінулася назад. Данік сядзеў на зямлі ля вядра, трос правай ручкаю і румзаў, і яго заплаканы тварык раззлаваў Рэнату.

— Што, дагуляліся? — яна з усяе моцы хвастанула дачку па плячы мокрай кашуляй, скручанай у тоўстую вяроўку.— Хочаш, каб малы ручку скалечыў? Гэта ж за палец калі цапне кляшнёю...

— Ён жа яго і не зачапіў! Данік проста спалохаўся,— Валя сілілася не заплакаць — да кашулі былі прышыты мядзяныя гузікі, і ўдар ад гэтага атрымаўся моцны, і плячо смылела.— Ну, чаго ты, нэндза? Баліць хіба табе? Не? Дык і няма чаго румзаць. Сціхні!

Рэната рашуча памкнулася да вядра.

— Вы-ыкіну! Выкіну я гэтую дрэнь. Ма-арш дамоў!

— Мамачка, не выкідай! — Валя ўчапілася ў вядро аберучкі.— Мамачка, не выкідай! Цэлыя ж у Даніка пальчыкі. Ты паглядзі спачатку. Гэта ад перапуду ён загаласіў... Ну, паказвай свае пальчыкі,— і яна павярнулася да малога: — Хіба зачапіў ён цябе?

Данік закрычаў, бы яго рэзалі:

— Мо-о-о-й рак! Мо-о-о-й рак!

— Э-э, хай ён апруцянее, гэты ваш рак,— адмахнулася. Рэната і зноў пашыбавала сцежкаю, потым павярнулася, строга папярэдзіла дачку: — Пільнуй малога! Да вады і блізка не пускай аднаго!

— Не пойдзем мы да вады, не пойдзем,— Валя панесла вядро за корч, і Данік, учапіўшыся ручкаю за дужку, патупаў побач з ёю.— Алеся дачакаемся і прыбяжым. Добра, мамачка?

— Скажаш яму, каб адразу ж — дамоў. І вы — таксама!

— Добра, мамачка, добра!..

Развешваючы бялізну на драціне, што ў два шнуры была нацягнута на ўвагнаныя ў слупы клямары, Рэната ўвесь час чула вясёлы, узбуджаны галасок Даніка — дзеці па-ранейшаму таўкліся непадалёк ад карча, цягалі вядро з месца на месца. Галасы дзяцей заміналі ёй засяродзіцца на нечым пэўным, спыніць сваю ўвагу на недаробленым, на тым, што яшчэ трэба паспець справіць да ад’езду. Кананада не сціхае, фронт ужо зусім блізка, і сёння ўвечары давядзецца кінуцца-рынуцца ў белы свет, пакінуць роднае селішча... Гэткае гора! А ім, дзецям, радасць: рака ўбачылі і злавілі! Ну, хай бы немаўля гэтае, Данічак. А то ж і Валя — з матку ж ростам вымахала ўжо. Але ж у галаве — вецер: дзеці ёсць дзеці. Вось і Алесь гэты... Ці ж не ён гэта спявае? Ён! І човен нечага на адным месцы круціцца. Што гэта яны тамака вырабляюць? Едуць, бы на чарапасе. У эшалоне трэба будзе за імі, гарэзнікамі гэтымі, глядзець і глядзець, з вока не спускаць, ні на крок ад сябе...

Рэната тупала ўсцяж драціны, папраўляючы развешаную бялізну. Як прыемна патыхае свежасцю ад бялізны, калі яе добра ў рацэ адпалошчаш! І сохне сёння, бы пры агні: тое, што першым павесіла, прыкметна і пасушэла ўжо — гадзіну якую, і здымаць... Ці, можа, сказаць Валі, каб паздымала потым? Не, трэба клікаць дзяцей. Трэба ўзяць Даніка, на пакідаць іх адных тут ля вады...

Рэната пачала памалу спускацца па земляных прыступках, застаўленых толькі з аднаго боку — ад ракі — кароткімі аполкамі. Аполкі гэтыя нарэзаў і панастаўляў Міхал яшчэ ўлетку, вясною, як сышла вада — яна тады памагала мужу рэзаць аполкі і цягаць іх сюды, да ракі: дзяцей яны вясною не нагружалі работаю — экзамены, няхай вучацца. Геначка, помніцца, памагаў бацьку тут з гэтымі прыступкамі — пазней, пад вечар ужо, калі лесвічка была амаль і гатовая. І добра па ёй да ракі ісці, і зіму адстояла, нідзе нічога не скранулася з месца... Праўда, вось толькі на адной прыступцы, чацвёртай ад верху, калкі не трымаюць дошку, разгайдаліся. Трэба замацаваць іх — увечары ідучы, можна аступіцца, рынуцца ўніз. Увечары?.. Увечары, родная мая, апынешся ты далёка ад гэтай лесвічкі, адно слухаць будзеш, як грукацяць колы вагонныя. Але ж хай сабе! Вяртацца ж сюды ёй, да сваёй хаты, да гэтай лесвічкі!..

Рэната выцягнула з-пад палыновай купіны — паленавалася ісці па сякеру, часу пашкадавала — цагліну, ударыла ёю па калку раз, другі, і калок прыкметна заглыбіўся ў зямлю. Ад наступнага ўдару цагліна развалілася напалам, балюча прышчаміўшы скуру на далоні; паўцагэлкі вываліліся з рукі, пакаціліся пад узвал, страсаючы з палыноў белы пыл.

Яна абсачыла позіркам палыны паабапал лесвічкі, шукаючы які-небудзь камень, каб замацаваць другі калок, і ў гэты міг паветра скалануў рэзкі і магутны гул матораў, у якім адразу ж зглухла грымоцце кананады. Гул абрынуўся з усіх бакоў, каціўся і злева, і справа, і спераду, і ззаду, і з высі і біў па нагах, быццам вылузваўся з зямлі. Але раптоўна, як і ўзнік, сталёвы гул акрэсліўся зусім выразна — накатваўся ён з блакітнай высі, з таго боку, дзе зіхатліва ззяла сонечным рабаціннем Дзвіна.

Позірк Рэнаты перабег палосу гэтага рабаціння і адразу ж злавіў знаёмыя ўжо, злавесна чорныя абрысы фашысцкіх самалётаў,— яны вывальваліся з-за цёмна-сіняга грабеньчыка лесу, што на паваротку ракі як бы ўпіраўся ў рачны ўзвал правага берага.

Рэната бухнулася на прыступку. Ляцяць сюды самалёты! Колькі ж іх тамака? Небачка, адразу і не злічыш, як вараннё сыпанула!..

Вакол самалётаў і крыху за імі ззаду ўспыхнулі шэра-белыя аблачынкі — пачалі біць зеніткі. Услед за буханнем зенітных гармат у блакітнай высі мякка, быццам рэха, зашпокалі разрывы снарадаў. Неба над Дзвіной зрабілася стракатае ад шэра-белых, як з бруднай ваты, аблачынак, падобных на россып дзіўных грыбоў. Але чорныя сілуэты самалётаў праходзілі праз іх, нібыта самі сеялі і раскідвалі ў блакітнай прасторы гэтыя шэра-белыя грыбы. Два самалёты павярнулі раптам управа, пачалі зніжацца над ракой, і ў пагрозлівым гуле матораў цяпер выразна, як завінчваючыся ў зямлю, вызвоньвала візгатлівая жалезная нота.

«На Бохачаў човен мецяць! Якраз — а долечка ж ты мая! — на човен цэляцца. А на чоўне нічога і не шманаюць, галовы пазадзіралі!»

Рэната хацела крыкнуць, папярэдзіць, падказаць сыну, куды павярнуць, каб схавацца ад бяды. Але горла пераціснула, голас прапаў, і яна кінулася, кулём, па прыступках уніз. Хутчэй туды, да чоўна! Бохач з Алесем, мабыць, не бачаць, што самалёты на іх нацэліліся! Валя і Данік ля карча, яны за яго схаваюцца. А гэтыя ж на вадзе, у чоўне, фашысты іх убачылі, на іх скіраваліся.

Яна бегла, і сэрца яе шалёна калацілася. Нечакана спатыкнулася, паляцела потырч на зямлю, але тут жа ўскочыла на карачкі, гэтак прапаўзла крыху, потым узнялася. Болю не было ні ў руках, ні ў нагах, адно толькі адчувала, што ў грудзях, як бы ад усяго адарванае, падае і зноў узлятае сэрца.

Ускочыўшы на ногі, яна ўбачыла, што самалёты мінулі блакітны човен, набліжаюцца, ляцяць проста на яе, і спуджана азіралася, круціла галавой, працірала, як не свае, вочы. Дзе ж Валечка? І Данічак знік... Толькі ж вось сядзелі дзеці на сцежцы, ля вядра сядзелі, з ракам тым гэшкаліся. Цяпер вядро абярнулася, коціцца па сцежцы... І як нізка самалёты! Тулавы іх чорныя, тоўстыя, крылы куртатыя. На тулавах і крылах крыжы — вялікія, цёмныя, з белай прасветлінай пасярэдзіне...

Металёвы грукат матораў гнуў Рэнату долу, і яна, зусім аглухлая, нахілілася, заціскаючы вушы далонямі. У тое ж імгненне, нахіляючыся, убачыла пад карчом, да якога быў прыкуты човен, белае, у чырвоны гарох, Валіна плацейка. Малайцы дзеткі, зразумелі, што трэба хавацца!

«Я іх берагчы павінна. Берагчы!..»

Па мокрай сцежцы — з абернутага вядра яшчэ тонкім струменьчыкам сцякала вада — поўз перакачаны ў пяску рак. Рэната пераскочыла яго і пераскочыла самалётны цень, што быццам выдраўся з-пад ног, і ёй здалося, што разам з гэтым ценем страсянулася, як жывая, зямля пад ступакамі, і здрыгануўся, як падскочыў, корч. Справа ля замчышча, раз за разам, грымнулі два аглушальныя выбухі і потым яшчэ два, як бы злітыя ў адно: выбуховая хваля штурханула Рэнату на корч, і каленкі яе адразу ўпёрліся ў ланцуг, які ішоў ад тоўстага, абыржавелага клямара да чоўна, рукі ўчапіліся ў шурпатае, паабсяканае некалі сякераю карэнне.

Цяжка дыхаючы, яна гэтак і ляжала, раскінуўшы рукі на карчы, бы распятая і прыкутая намёртва, не рухалася, толькі ўсё прагна цікавала раку і неба. Бяда ўжо не зачэпіць човен, у якім Алесь і Бохач! Мінулі самалёты човен! Лятуць ву-унь ужо дзе — улева ад замчышча крутнулі. І як жа моцна Валечка абшчаперыла ёй ногі — спалохалася, бедная. І як спуджана ные Данічак, нешта просіць... О-ох, долечка! Навошта ж яна, дурніца, сюды на раку дзетак пусціла!

Яна пачула знаёмы шурпатлівы посвіст — ляцелі з высі асколкі зенітных снарадаў, гучна шпокалі па вадзе. Пенныя бурунчыкі ўскіпалі і пасярэдзіне Дзвіны, і ля берагоў, і нават у вусці Палаты, і над імі трымцелі вясёлкавыя кольцы і тут жа расплываліся, і плынь гнала ўніз белую рэдкую пену. Гэтак густа, здаецца, асколкі не падалі ні ўчора, ні пазаўчора. І неяк гучна цокаюць яны на мокрым беразе, у сырой і густой траве, што буяе вакол маленькіх крыніц: «цок-цок-цок...» І як жа густа кладуцца гэтыя пенныя бурунчыкі вакол блакітнага чоўна. А гэты човен сунецца і сунецца насустрач ім! І Бохач як здурнеў! Куды ж ён вяслуе? І хай бы разам за вёслы селі! Трэба ж было адразу на бераг выбірацца, нейкую схованку адшукаць і перасядзець у ёй... А ён? Па адкрытым гоніць! І Алесю дазволіў стаць у чоўне, і той таксама з вяслом, папіхвае човен. Пад самыя асколкі вядзе! Але ж і ты, разумніца, калі бедаваць узялася! Дазволіла сыну з гэтым старым дурнем рыбаліць! Рыбачкі, бач ты, ёй захацелася! От жа цяпер і глядзі, куды гэтая рыбачка цягне!

Блакітны човен шпарка ляцеў па мелкаводдзі, усцяж рэдкай жаўтлявай асакі, што расла проста з вады. Як толькі ён наблізіўся, Рэната кінулася наперад, ускочыла ў ваду і схапілася за ланцуг.

— На бераг! На бераг! — крычала яна і ўсё цягнула і цягнула, выжыльваючыся, за ланцуг, не заўважаючы, што човен ужо ўспоўз носам на пясок і не рухаецца больш.

Накульгваючы, падскочыў да яе Бохач, учапіўся ў ланцуг, ірвануў, і човен яшчэ з добры метр прапоўз па сухім.

Удалечыні, за павароткаю ракі, быў відзён краёк ажурнай аркі чыгуначнага моста, і на яе, прадзіраючыся праз густы россып шэра-белых разрываў зенітных снарадаў, неяк дужа запаволена пікіравалі доўгія, як выцягнутыя, самалёты.

Бохач вылаяўся, узіраючыся ў стракатае ад шэрабелых камякоў неба:

— Во, груганы, наляцелі... Каб яны ў зямлю гэтак ляцелі. Зноў у мост цэляць. І аэрадром таўкуць... А нашы смаляць, смаляць у белы свет!

Бохач кінуў у човен ланцуг, і ён не загрукацеў, а неяк глуха, быццам зроблены з драўляных звенняў, скруціўся ў карме.

«Я аглухла ад выбухаў».

Рэната падумала гэта з жахам і тузанула Алеся за руку:

— Чаго слупам стаў? Хавайся пад корч!

Алесь заўпарціўся:

— Схованку яна знайшла! Трэба ў сад бегчы. У акоп наш!

У садзе, пад яблынямі, у першы ж дзень вайны Рэната з дапамогаю Бохача і дзяцей выкапала акоп, заслала яго тоўстымі аполкамі і засыпала зямлёю — усё ў адпаведнасці з рэкамендацыямі, якія перадавалі па радыё. Калі фашысцкія самалёты наляталі на горад, уся сям’я адседжвалася ў гэтай цёмнай, але сухой і ўтульнай схованцы, у ёй кожны адчуваў сябе ў небяспецы.

— Позна, відаць, бегчы,— прамовіў Бохач, спрабуючы перакуліць човен.— Алеська, падмагні! Абернем гэтую пасудзіну і пад яе запаўзём — усё па галаве жалязякаю не хлабысне. І не трэба, каб яны бачылі, што народу тут пасабралася поўна... Ну, бяромся!.. Э, Валюха, давай адтуль! Мы да карча яго і прыпром,— счакаў, пакуль Валя вылезла з-пад карча, цягнучы за руку Даніка, і закамандаваў:— Р-разам!

Рэната таксама ўчапілася ў борт чоўна, і ён неяк лёгка перакуліўся, лёг носам на куртатыя тоўстыя карані. Бохач укленчыў ля карча, адсунуў драўляны трохкутнік, які вываліўся з кармы, загадаў дзецям:

— Жэўжыкі! Мігам у бамбасховішча! Алесь, наводзь там парадак!

Зямля прыглушана вохкала, калацілася пад нагамі; выбухі, здавалася, бухалі паўсюль, і ад іх тоўхалася паветра, біла ў твар цёплымі і частымі хвалямі. З гэтага грымоцця раптам вырваўся прарэзлівы свіст увысі, і Рэната прысела па правую руку ад Бохача, затуляючы сваімі плячыма дзяцей, якія запаўзалі, грабліся пад абернуты човен. Ёй падалося, што чорнае тулава самалёта, які вылецеў з-за тонкага крыжа на правым шпілі царкоўнага мура, дагэтуль вісела на тым крыжы, і цяпер адарвалася ад яго, і па крывой лініі валіцца на зямлю, але не сюды, на бераг ракі, а крыху ўлева, якраз на макавінкі старых таполяў, што цесным ланцужком падпіралі замчышча.

Прарэзлівы свіст, гусцеючы, трымцеў, і ў ім акрэсліліся як бы два гукавых вастрыі, і адно з іх, скіраванае менавіта сюды, на перакулены човен, з кожным імгненнем мацнела і разрасталася; да гэтай вострай ноты цяпер дамешваліся нейкае злавеснае сухое шамаценне і скрыгатанне, нібыта недзе побач марудна круціліся пустыя, без зерня, жорны. На самай высокай ноце свіст раптоўна абарваўся, як адсечаны, і тады на ўзвале за плотам джыгнула ў неба чырвона-жоўтая, чорная ўсярэдзіне, маланка; святло яе на міг асляпіла, аглушыла, нібыта рэзка прабіла плечы грукатлівым сухім трэскам. Рэната — яна на міг захліпнулася гарачай хваляй — з жахам адчула, што зямля спачатку як бы асела некуды ўглыб, потым ірванулася ўверх, і корч пахіснуўся, нібыта ўзляцеў у паветра; над таполямі, што падпіралі замчышча сваімі макавінамі, пырхнулі ўверх густыя і чорныя шлейфы, але не суцэльныя, а як бы накіданыя з чорных, шэрых і жоўтых кавалкаў.

«Гэта бомба пад таполямі ўзарвалася. І ўсе гэтыя чорныя кавалкі і вурвалле зараз паляцяць сюды, уніз, на бераг ракі...»

У вушах глуха бомкала, і Рэната, аглушаная, амаль не чуючы рову самалётаў і грукату зенітак, моцна прыціснулася да борта чоўна, захінаючы сваім целам дзяцей. Яна адчувала каленямі, як дрыжаць і калоцяцца плечы дачкі, адчувала маленькія ручкі Даніка, якімі ён чапляўся за яе ногі, і ў яе сэрцы абвастралася разуменне таго, што дзеці ўратаваныя, і яна ўжо без жаху глядзела ў бок узвалу. Паваліўся плот. Круцяцца ў паветры чорна-дымныя шлейфы, нейкія каляровыя лахманы ляцяць з высі, куртатае бярвенне і нейкае чорнае вурвалле коціцца па ўзвале, пакідаючы ў палынах чорныя барозны; барозны ідуць толькі ў адным напрамку, да ракі, і, звужаючыся, нібыта глыбока ўразаюцца ў зямлю і прападаюць у ёй, быццам правальваюцца раптоўна і хутка.

Разарваны і павалены пад узвал плот быў падобны на дзве бела-шэрыя крыгі, што заселі ў палынах.

А за імі, вышэй па ўзвале, сярод дзіўна шэрых, быццам попелам пасыпаных, яблынь стаялі дзве незнаёмыя хаты. Не, чаму незнаёмыя! Гэта ж яе, Рэнаты, хата — плот паваліўся, з таго хату і відаць. Чорныя правалы замест акон. І тэраса без шыбаў скрозь, высокая нейкая. І хата Бохача таксама нейкая дзіўная, высокая, бы падрасла. І таксама без акон... А матчына хата дзе?.. Чаму яе не відаць? Яна ж улева ад іхняга саду, пад самым замчышчам!..

«Бомба... Гэта ж бомба туды...»

Падумала, але не паверыла. Падалося, што бачыць усё гэта ў кіно, і кіно зараз скончыцца, тады ж скончыцца і гэтае несціханае бомканне, гэты балючы тлум нейкі... Як трымціць усё ў галаве! Бы нешта насыпана туды і перамешваецца там, круціцца, нават бразджыць...

Яна ашчаперыла галаву, патрэсла. Тлум не знікаў. І нічога не зменьвалася наперадзе, там, куды яна прагна ўглядалася. Толькі поўз, круціўся, радзеючы, буры дым... Матчына хата стаяла якраз у тым месцы, дзе цяпер гэты дым,— у канцы правулка, улева ад Рэнацінай хаты, пад самым замчышчам, аднолькава была і ашалявана і пафарбавана... Але ж няма хаты! Толькі над густой сцяной яблынь і сліўніку звіваецца гэты жоўта-буры дым...

«Мама! Там жа мама ў хаце была!..»

Балючае бомканне ў галаве пыхнула, як узарвалася. Рэнаце падалося, што галава як пухне, пачынае развальвацца, і яна, сціскаючы вушы далонямі, загаласіла на адчайна высокай ноце. Потым, як раптоўна падсечаная, павалілася, ударылася аб корч губамі і рассекла іх да крыві. Саладжава-салёная горыч залівала рот, і Рэната, каб суняць яе, сціснула зубамі цёплы, угрэты сонцам, няроўна абсечаны корань і пачала, нібы ён і быў ва ўсім вінаваты, грызці яго; кроў цякла цяпер і з губ і з дзёснаў, і яна не зважала на гэта, і стагнала і ад болю ў губах і дзёснах, і ад болю ў сэрцы, і ад болю ў пазногцях, якія ўрэзаліся ў шурпатую, але яшчэ моцную, нідзе не струхлелую дзеравіну.

2

На сагнутай спінцы ложка, што тырчала з-пад абгарэлых бёрнаў і зламаных-пераламаных дошак, прысыпаных патрушчанай цэглаю, белым шкляннем і кавалкамі шпалераў, мігатлівым зыркім вокам пабліскваў маленькі нікеліраваны шарык; пад шарыкам, як спецыяльна на яго ўздзетая, марудна шавялілася абгарэлая з аднаго боку вокладка кнігі.

Рэната ўтаропіла на гэты шарык сухія невідушчыя вочы. І гэта ўсё, што застаецца ад чалавечага жытла, калі туды, у жытло, урываецца бяда і смерць? І гэта ўсё, што застаецца ад чалавека, калі яго забірае і некуды зносіць смерць? І толькі гэта застаецца ад усяго таго, чым чалавек жыў, што бярог, што будаваў, што цешыла і весяліла яго вока?..

— Мамачка! Ма... Дзядзька Лявон цябе кліча... Мама!..

Валін голас даходзіў блага, як гучаў недзе дужа далёка, і Рэната, чуючы, што дачка гаворыць, не магла сцяміць анічога. Абапіраючыся падбародкам на дзяржак рыдлёўкі, яна нерухома сядзела на канцы бервяна, якое вытыркалася з-пад шэрага, як попелам пасыпанага, суглінку, перамешанага з чарназёмам — глыбокая варонка засталася на месцы былой матчынай хаты.

— Мамачка! Дзядзька Лявон цябе кліча! Матуля!..

Валін голас загучаў цяпер мацней, ён як наблізіўся і не адлятаў, і сэнс кожнага слова цяпер быў выразны; Рэната, дапяўшы, што яе кліча сусед, павярнулася, нейкі час невідушча глядзела на дачку, потым выпусціла рыдлёўку з рук і паднялася.

— Чаго ён?

— Каб памагла, просіць.

— Я ж Алесю загадала.

— А ён таксама памагае.

— Данічак дзе?

— Пакармілі яго. Заснуў цяпер. Ля акопчыка. Пад яблынькаю.

— Хай бы ў акопчыку спаў.

— Не хоча. Румзае, што дыхаць няма чым. А пад яблынькаю адразу заснуў.

— Памочніца ты мая.— Рэната прыгарнула дачку да сябе, пацалавала ў галаву, адчула пясок на губах.— А чаго гэта галава пяску поўная?

— З яблынь. Галіну зачэпіш — зверху пясчаны дожджык і церусіцца.

— Казала ж табе: хусцінку павяжы.

— Аддала ж яе дзядзьку Лявону — прасіў дужа. На галаву Лявонісе...

Бохачыху аглушыла выбуховай хваляй і ледзь не забіла бервяном, што выбухам закінула да іх на падворак. Рэната гэта прыгадала і спытала заклапочана — у сваё, спустошанае ўласнай бядою сэрца ўладарна прабіліся чужы боль і чужы клопат:

— А што, дагэтуль галава не правіцца?

— Агнём гарыць. Штохвілінна зусім хусцінка гарачая робіцца...

— Што ён яшчэ прасіў? Можа, шчэ ў чым памагчы?

— Толькі гэта — прыйсці. Але каб адразу ж,— зноў нагадала Валя.

— Бяжы, дачушка. Скажы, што зараз іду я, іду...

Рэната зноў прысела на бервяно, сагнулася, як збіралася плакаць. Але слёз у яе не было. Усе слёзы яна выплакала, калі прыбегла сюды з Дзвіны, калі цягала з рэчкі ваду і залівала агонь, што жэр сухія, некалі абклееныя прыгожымі шпалерамі дошкі пераборак, калі спачатку рукамі, а потым рыдлёўкаю разрывала і разграбала смярдзючую ад трацілавай гары сумесь сіпаку, жоўта-шэрай гліны і жарствы. Недзе пад гэтым абвугленым бярвеннем, патрушчанай цэглаю, трэскамі, перасыпанымі зверху крохкай, унізе страмбаванай зямлёю, ляжаць і маці, і братавая, і яе маленькая дачка Вольгачка... Трэба адшукаць іх, знайсці хоць мёртвых, пахаваць па-людску, як належыць. І яна, Рэната, іх адшукае. Вось толькі крышку пасядзіць, адпачне, набярэцца сілы і зноў возьме ў рукі рыдлёўку і пачне разграбаць гэтыя смярдзючыя дымам пагоркі. Але спачатку яна пойдзе да Бохача, бо ён кліча, просіць нешта памагчы яму... Памагаць, дакладней, трэба ягонай жонцы, Лявонісе, якую ледзь не скалечыла гэтае клятае бервяно... Абавязкова пойдзе, дапаможа Бохачу, бо ён дапамагаў ёй прыгасіць гэты агонь, што запаліла бомба. Трапіла ж, клятая, сюды, на матчыну хату. Як сумысля цаляў той пракляты фашыст. Не, відаць: меціў, мабыць, у будынак шпіталя — высокі чырвоны будынак ля замчышча, прыкметны,— ды не пацэліў, пераляцела бомба, сюды лягла, у хату, дзе Рэната нарадзілася, дзе згуляла з Міхалам вяселле, дзе сёння ранкам маці шыла мяшэчкі пад цукар... Хай жа будуць праклятыя тыя рукі, якія зрабілі гэтую бомбу, хай будзе пракляты ўвесь род таго, хто загадаў кінуць яе тут, на беразе Дзвіны, кінуць на хату, дзе жыло шчасце... Была добрая хата, моцная, вялікая. У вялікім пакоі стаяла печ, абкладзеная ўзорыстай кафляю; кафляю была абкладзена таксама плітка на кухні, але простай, сіняга колеру, і комін ад яе быў схаваны за пераборкаю. Ля самай пераборкі стаяла канапа. Не, канапа была на тэрасе, вялікай, на ўсю сцяну хаты, вельмі светлай, сонечнай, і ля канапы стаяў прамавугольны столік, на які маці звычайна, збіраючыся нешта шыць, стаўляла чорны, увесь у малюнках «Зінгер». За гэтым столікам маці і прастрочвала мяшэчкі пад цукар, калі Рэната выпраўлялася на Дзвіну паласкаць бялізну. Яна, Рэната, яшчэ прыпынілася перад адкрытай нахлашч дзверыной, за якою паблісквалі доўгія лісціны фікуса — з канца ў канец тэрасы: фікус вынеслі з хаты на ўсё лета, як і выносілі звычайна. Ад фікуса на стол, на швейную машынку, на шытво клаліся доўгія цені, і яны трымцелі, быццам вылузваліся з-пад стала і канапы; цені ляжалі і на матчыным твары, і твар ад гэтага выдаваў стомленым. А вочы былі ласкавыя, з усмешкаю:

— Зараз даб’ю гэтае шытво, Рэнечка. Упраўлюся. Шчэ і табе бялізну ўпарадкаваць памагу...

І зноў усміхнулася вінавата, быццам прасіла прабачыць ёй, што гэтак позніцца са сваёй работаю, шытвом гэтым...

За Дзвіною, дужа далёка, рэдзенька-рэдзенька, бы застракатала недзе побач швейная машынка, зататакаў кулямёт, змоўк, зноў зататакаў. І гэты далёкі, прыглушаны строкат згасіў кароткі ўспамін, што пыхнуў перад вачыма, вывернуў з душы немы крык, крык болю, роспачы і адчаю. Матулечка родная! Мамачка!.. Чаго ж ты не пабегла ў сад, чаго не схавалася ў акопчык! Цэлы ж акопчык застаўся, не зачапіла яго, толькі крышку зямлёю закідала ды лісця з яблынь натрэсла зверху, быццам маскавалі яго спецыяльна... Але што ж яна, Рэната, цяпер бедаваць узялася! Трэба раней было аб усім думаць! Як тады ўчула самалёты — адразу ж трэба было да хаты кінуцца, маці папярэдзіць.. Не, раней трэба было ўсё прадбачыць, столік з той машынкаю ў садзе каля акопчыка паставіць — шый сабе, калі ласка, пад яблынькаю... А яна, Рэната, гэтага не зрабіла. Ніну нават у хату турнула, каб маці дапамагала! Як спецыяльна братавую з малой дачкою на смерць у хату пагнала, у тую работу дурную, у тое шытво, тое непатрэбнае шытво. Мяшэчкі пад цукар і крупы спатрэбіліся! Відаць, шытвом тым заняўшыся, самалёты яны ў час і не пачулі, не паспелі схавацца...

Боль, бы гарачы абруч, абціскаў сэрца, і Рэната не сілілася ад яго ратавацца, яна прымала гэты боль і ўжо змірылася з ім, не намагалася суцішыць, разумеючы, што кожнае яе намаганне зрабіць тое не толькі не дае аніякіх вынікаў, але яшчэ болей абвастрае гэты боль, прыносіць новыя пакуты. Але ж не яна, Рэната, вінаватая ў матчынай смерці. Фашысты! Фашысты праклятыя!

Зноў пачуўся голас дачкі, але цяпер ужо здаля, з глыбіні саду:

— Мама! Ну, мамачка!..

Адгукнулася адразу ж, як быццам у голасе дачкі паратунак, які яна даўно чакала і які цяпер урэшце знайшоўся:

— Іду, Валечка, іду!

Яна пайшла да Бохачавай хаты не вуліцаю — дошкі з платоў былі паздзіраны скрозь,— а напрамкі, цераз сад, абыходзячы варонку ад бомбы. Ногі ўвесь час грузлі, быццам падэшвы прыклейваліся да рудой зямлі; са звонкім і гучным хрупаннем трушчылася пабітае і скрозь раскіданае шкло. І ступакі гараць, нібыта гэтае шкло рэжа іх. І трушчыцца гэтае шклянне з гэткім гукам, быццам вохкае ўвесь час пад зямлёю чалавек... І як звініць у галаве! І ўсё мацней тлуміць душу горыч. І ніякай мэты наперадзе. І ніякага жадання цяпер няма, каб ісці да Бохача, нешта рабіць там...

«Тут, пад гэтым сіпаком, недзе мама ляжыць... І Ніна, і Волечка...»

Ад жаху, жаху зусім новага, спрэс мокрай зрабілася спіна, Рэната, адразу абвялая, зніякавелая, пахіснулася назад, утрапёна спынілася. Потым, азіраючыся, цікуючы гарбатыя пагоркі, саступіла ў бок ад свежай, вывернутай бомбавым выбухам зямлі. Зрабіла колькі крокаў і спынілася зноў, згледзеўшы сярод гліністых глыжоў, засыпаных попельным сіпаком, знаёмы жоўты туфлік.

«Жоўценькая спражачка, медзяная... Матчын жа гэта туфлічак...»

Туфлік тырчаў з зямлі не ўвесь, краёчкам абцаса і падэшвы, і на падэшве, ля самага абцаса, бялела вузенькая паперка — кавалачак цэтліка майстэрні, з якой у суботу, напярэдадні вайны, Рэната забірала абутак пасля рамонту. Рэната і адносіла туды туфлікі, і забірала, і яшчэ лаялася ў майстэрні: грошы за работу ўзялі, а прышыць спражачку забыліся. Рэната заўважыла, прымусіла зрабіць усё як след, праўда, гадзіну, мабыць, давялося чакаць, пакуль прышыюць тую жоўценькую спражачку на матчыным туфліку. Убілася ж ёй у галаву тая майстэрня! І што дзіўна: помніцца чысцютка ўсё, нават голас прыёмшчыцы ў майстэрні, прастуджаны быццам, сіпаты голас...

Рэната, нагнуўшыся, узялася рукою за туфлік і ўся скаланулася, быццам рука трапіла на агонь.

«На назе ж сядзіць туфлік!.. Зямля асыпалася крыху, і таму відаць...»

Нейкая каляная гарачая страла ўдарыла ў вочы, скруцілася ў галаве, панеслася па хрыбціне, зламалалася, прабіла агнявы абруч, што сціскаў грудзі, і абруч пачаў распаўзацца, таўсцець, распіраць нутро і імгненна ўсё начыста выпаліў там, і ў гэтай пустэльні, як ані з чым не звязанае, само па сабе, грукатліва тоўхалася сэрца; Рэната адчувала, як яно, вялікае, дужа калянае, малаціла яе па рэбрах.

«Мамачка! А ро-одненькая-я-я!..»

Рэната грымнулася вобзем, потым стала на калені, кінулася разграбаць рукамі шурпатыя гліняныя глыжы. Цагляны друз і чарапкі рэзалі пальцы, далоні смылелі ад болю: яна чула і гэты боль, і боль пад рэбрамі і, ціха скуголячы як не чалавечым голасам, усё грабла і грабла слізкія і непадатныя камякі, і яны здаваліся ёй гарачымі, быццам там, пад імі, увесь час не атухала вялікае полымя.

— Мама! А мамачка ты мая родненькая!..

Рэната клікала маці, размаўляла з ёю ўголас. Нехта ўвесь час як бы штосьці адказваў ёй, штосьці гаварыў, але гаварыў дужа ціха, і словы прападалі, як губляліся сярод рудых і дужа ж цяжкіх і нібы гарачых глыжоў, сярод гліністага вурвалля і дзірваноў, з якіх, бы попел, асыпалася і сыпалася крохкая сухая зямля; дзірваны былі таксама гарачыя, быў гарачы і пыл, што ляцеў ад іх у твар і ўвесь час забіваў горла... Як цяжка дыхаць! Небачка, як жа цяжка дыхаць! І чаго гэткая гарачая зямля?..

Гарачыня мацнела, абпальвала ўжо скуру ля локцяў, заглыблялася, паўзла ўсярэдзіну, і Рэнаце падалося, што ў яе зараз сапраўды пачнуць смылець рукі. Яна, зяваючы перасохлым ротам, абаперлася на нейкі міг далонямі на шырокі дзірван, на якім жаўцелі, звітыя ў клубок, звялыя дзьмухаўцы, глядзела, як ціха і нячутна асыпаецца жвір па земляным грэбені. Нешта зашурхацела злева, ля тоўстай дошкі, што тырчма стаяла за грэбенем, і Рэната не паспела зірнуць у той бок. Раптоўны і моцны ўдар у патыліцу паваліў яе на гліняныя глыжы, і з гэтых глыжоў, і зверху, з патыліцы, сцебанула па плячах гарачая плынь, падхапіла, панесла ў нейкі цёмны халодны вір; Рэната не баранілася ад гэтай плыні, не супраціўлялася, не спрабавала выкараскацца з яе і сцішылася, радуючыся, што твар і рукі і ўсё цела ласкава і прыемна студзяцца.

3

Сонна і ціха плюскоча вада, цурчыць, як бы пазвоньваючы на каменьчыках у светлым і жвавым ручаі. І нібыта дождж пастуквае. Здаецца, дождж. Кроплі вось б’юць па шчоках, коцяцца па шыі, казычуць... І нешта прыемна студзіць лоб і скроні. І якія знаёмыя, дужа ж знаёмыя галасы!

«Давай тое вядро, Валечка! Там — халаднейшая».

«Не, тут халодная. Гэта — з крынічкі».

«Данік, сядзі на месцы!»

«Агрэсту хачу! Агрэсту!»

«Зараз ты схопіш у мяне агрэсту. Сядзі на месцы!»

«Гэтыя хатулі звязвай, Алесь, мацней. Узнімеш?»

«Зусім не цяжка. Магу несці».

«Паліто надзенеш».

«Горача ж!»

«Ноччу на машыне не будзе горача».

«А чаго ж яе няма?»

«Цяжка сказаць».

«А што, як фашысты яе хапянулі?»

«Гэтак ужо і хапянулі! Не дужа-ткі іх на гэты бераг і пусцяць...»

Рэната адкрыла вочы. У прагалах яблыневага голля — першае, што ўбачыла! — знаёма бялеюць царкоўныя муры на замчышчы, з блішчастымі, як залачонымі, крыжамі на купалах. Муры толькі ўверсе белыя, ніжэй яны цёмныя, быццам пафарбаваныя шэрай фарбаю. Гэтак увечары муры асвятляе сонца. Значыцца, вечар ужо? Так, вечар... І пад яблынямі прыцемна, як бы сонца ўжо за тым Дзвінскім борам... Гэтак яно і ёсць. І лістота на яблынях цёмная, як вечаровая... І нейкія цёмныя твары ў Валі і Даніка, якія сядзяць пад яблынямі. Побач з імі — Бохач і Алесь, вяжуць вяроўкамі тоўсты клунак, загорнуты ў клятчастую коўдру... А яна, Рэната, чаго тут ляжыць, на ложку, пад густым кустом бэзу, што расце пад акном хаты? Якое чорнае акно!.. І на вочы цяпер нешта чорнае звісла. І трымціць гэтая чорная сетка, трымціць... ,

Рэната дакранулася рукою да лба, зняла мокрую анучу, прыўзняла голаў. Ад болю ў патыліцы пацяклі слёзы, і гэты боль імгненна аднавіў у памяці тое, што адбылося ранкам: выбух бомбы, дымная яміна на месцы былой матчынай хаты, матчын туфлік сярод гліністых глыжоў... Усё гэта паўстала перад яе вачыма, як бы тлуста, але нязграбна намаляванае чорным вугалем на вялізным аркушы белай паперы. Яна бачыла сваіх дзяцей, чула іх галасы, бачыла Бохача, які ішоў цяпер у яе бок, выцягваючы папяросіну з пачка, і, разам з тым, бачыла ўсё тое, што аднавіла памяць. Але цяпер гэтае, адноўленае, у памяці было нерухомае, як нежывое, несапраўднае.

Пераадолеўшы боль, яна села на ложку, адчуваючы дзіўную лёгкасць ва ўсім целе, паклікала голасна, палохаючыся, каб тое, што яна зараз бачыць жывым, рэальным, не ператварылася ў малюнак нерухомы і нежывы: «

— Данічак!.. Валечка!.. Алеська!..

Алесь першым падбег да маці і стаў ля ложка.

— Што, матуля?

— Хачу агрэсту! Хачу агрэсту,— цягнуў зноў сваё Данік.

— Во табе агрэст! Во табе агрэст,— казала Валя і, падкідваючы малога на руках, таксама ішла да ложка.

Рэната ўзяла Даніка на рукі, галубіла, гушкала, і ўсё ў ёй ажывала, як бы нараджалася зноў, выплывала з небыцця.

— Маленечкі ты мой... Харошанькі сыночак... Агрэсцік жа няможна чапаць, бо ён жа зялё-ёненькі. Жывоцік ад яго разбаліцца.

Бохач — твар яго быў размаляваны чорнымі пісягамі, і Рэната толькі цяпер гэта заўважыла — распальваў папяросіну, гучна цмокаў, потым, пыхнуўшы дымам, папрасіў Валю:

— Падбяжы ты, галуба, туды...

Рэната спытала спуджана:

— Куды? Куды ты яе пасылаеш?

— Няхай на кабету маю гляне... Можа, што трэба ёй...

— А дзе ж яна?

— У склеп перанеслі,— Бохач ацёр рукою чорныя пісягі са шчок, але частка іх засталася на скронях і ля вушэй, і ад гэтага выраз твару стаў строгі і заклапочаны; а ў голасе — і гэта дужа ўразіла Рэнату — не адчувалася ні строгасці, ні заклапочанасці, быццам чалавек паведамляў пра нешта будзённае і звыклае.— І з хаты пасцягвалі туды, што можна...

— А гэта ж што, я і адлежала цалюткі дзень? — спытала Рэната і адчула, што і яе ўласны голас падобны на голас суседа.

— Адлежала... Як непрытомная ўвесь час была... Пашчасціла, лічы... На ўсе сто пашчасціла. Магла ж і ў зямельцы ляжаць.

— Памятаю, як зямлю грэбла... Потым бэхнула ў патыліцу... І ўсё. Як у бездань паляцела...

— Дошкаю цябе гвазданула. Шчасце, што цвікі былі загнутыя. Як жа цяпер хоць?

— Піць хочацца...

— Гэта добра. На папраўку, значыцца, павярнула...

Бохач зняў з вядра драўляную накрыўку, зачэрпнуў поўную конаўку вады. Рэната ўзяла конаўку, паднесла да губ, але не піла, з цяжкасцю варушачы губамі, папытала:

— Адкапалі? — і паўтарыла, адчуваючы востры боль у сэрцы:— Адкапалі...маму?

Усё тым жа голасам, як быццам казаў пра будзённае, але цяпер глуха ўздыхнуўшы, Бохач сказаў:

— Але... І Ніну з Вольгачкаю таксама... Усіх разам і пахавалі... Там,— паказаў рукою ў бок замчышча.— Пад таполяю...

— Пахавалі? Я-а-ак?

— Пахавальная каманда прыязджала... У яе — загад строгі: адразу ж хаваць забітых. Бо спякота, мухі..

Вада ў конаўцы была сцюдзёная, ад яе пакалвала зубы, і Рэната піла маленькімі глыткамі. Бохачавы словы нібыта каціліся ўсярэдзіну халоднымі камякамі, выстуджвалі ўсё нутро, і Рэната прымала жахлівы сэнс тых слоў зацята, маўкліва, нібыта смерць маці была даўно-даўно і яна перажыла ўжо тое гора, адпакутавала, пахавала.

— Пад таполяю, кажаш? — спытала, як выціснула з сябе балючы і горкі камяк.

— Магіла адразу ж за варонкаю... Яны ўсё запісалі... І год, і імя запісалі,— Бохан раптоўна павярнуўся, гукнуў Алесю: — Падцягвай, падцягвай хатулі да вуліцы. Каб потым часу не губляць, як машына падыдзе,— і зноў, павярнуўшыся да Рэнаты, прамовіў:

— Смаль абяцаў а восьмай... А ўжо на дзесятую пайшло...

Рэната глытнула вады з конаўкі і потым, нагбом, апаражніла яе; нутро апякло холадам.

— А, небачка! Гэта ж мы на эшалон спознімся!

Бохан махнуў рукою:

— Які, суседка, эшалон! Апоўдні, Смаль казаў, апошні праскочыў. Разбамбілі ўсе масты на Віцебск начыста. І на Невель дарога разбурана...

— А як жа цяпер?

— Пешкі. Альбо на машыне... Як хто зможа. Але ўсе — на Невель. Бо спакайней, Смаль казаў, тым краем спакайней,— пацягнуўся па пустую конаўку.— Шчэ вадзіцы?

— Ага... Як згарэла нутро,— і, узяўшы ў Бохача поўную конаўку, паднесла яе да губ, адпіла глыток, вярнула конаўку, папрасіла цвёрда:—Хадзем... Я хоць зірну, дзе пахавалі...

Ад таполі, што сваімі галінамі амаль упіралася ў схіл замчышча, на зямлі ляжаў густы цень, і свежая магіла ў ім выдавала старой, дужа даўняй. І дужа даўнім здаваўся Рэнаце боль у сэрцы, і толькі новым, увесь час зменлівым быў востры боль у патыліцы — успыхваў адразу ж, ледзь крута зварухнеш галавой,— і таму яна глядзела толькі ў адну кропку, на жоўты вяночак звялых дзьмухаўцоў — на краі нейкага дужа шырокага магільнага пагорка.

Данік, які быў сцішыўся ў Рэнаты на руках, цяпер зварухнуўся, і яна закрыла яму тварык крысом кофтачкі, каб малы не глядзеў на магілу. Але Данік тут жа аціх, бы раптоўна і моцна заснуў.

«Яны ж тут усе пахаваны... І мама... І Ніна... І Вольгачка... А я перад пахаваннем іх і не пабачыла...»

Вецер павяваў ад ракі цёплы. Але як бы нейкі холад ішоў ад шырокага магільнага пагорка, і Рэната баялася набліжацца да яго і прыгорбілася, асцярожна прыціскаючы да грудзей сына; яна нічога не казала Бохачу, толькі моцна, як не да крыві, прыкусіла губу.

— Пасля вайны, казалі, можна будзе перахаваць,— ціха прамовіў Бохач.— Паколькі ўсё запісана дакладна...

— Дзе запісана? Што? — яна не адразу дапяла, пра што ён гаворыць.

— У гэтых... З каманды што... Яны і казалі, што, як вайна скончыцца, перахаваць можна будзе...

— Як вайна скончыцца,— паўтарыла Рэната Бохачавы словы і горка паківала галавою.— Хто ж ведае, калі яна скончыцца.

— Калі пачалася, дык скончыцца. Вечнага на свеце нічога няма... Ціха, ці не Смаль гэта коціць? — ён павярнуўся, азіраючы правулак.— Не, падалося — гэта за горадам машына... Ды пажар гудзе...

Рэната толькі цяпер пачула аднастайны гул, дужа глухі, далёкі, што ішоў як бы з-пад замчышча, з зямлі. Раз-пораз бухнулі за Дзвіной чатыры стрэлы.

— Блізка ж недзе гэта,— Бохач устрывожыўся, нецярпліва паглядзеў у бок правулка.— Куды тая машына падзелася, хто ж яе ведае...

— Якая машына?

— Палутарка.

— Чыя, я хацела спытаць.

— Сельпоўская. Смаль, швагрусь мой, шафёрыць. Дамовіліся ж па-цвёрдаму: увечары едзе, а восьмай.

— А чаму не раніцою? Раніцою ж лепей.

— Раніцою? Раніцою фашысты ў горад уломяцца, як мне думаецца. А можа, шчэ і раней...

— А можа, шчэ і раней?

Рэната здзіўлена, без веры, паўтарыла словы Бохача. Але болей за словы яе здзівіла тое, што яна ўбачыла, калі павярнулася ў бок правулка, куды глядзеў і Бохач. За будынкам школы, які згарэў ад фашысцкай бомбы ў першы ж дзень вайны, ва ўсю шырыню неба, як вокам кінуць, вісела густая, са злавесным барвовым адценнем, імгла. Яна была то густой, чорнай, то раптоўна бралася на чырвань, і гэтае чырвонае адценне гарэла дзіўнымі фарбамі, набірала сілу, потым распаўзалася на ўсе бакі, і барвовая палоса заставалася толькі ўсярэдзіне, гусцела і трэслася, дзелячыся на вузкія матузы, і гэтыя матузы ападалі да зямлі, як паўзлі па сценах, звіваліся ў вокнах, і ад гэтага правы бок спаленага школьнага будынка, звернуты да ракі, здавалася, гойдаецца і трымціць.

— А нашы дзе? — выгукнула Рэната, не дачакаўшыся тлумачэнняў Бохача.

— А нашы дзе? — з горыччу перапытаў Бохач.— Адступаюць нашы. У горадзе, здаецца, нікога ўжо і няма. Адно толькі гэта,— ён паказаў сціснутым кулаком правай рукі ў бок барвовага неба за школьным будынкам.— Агонь і дым... Нейкія бомбачкі ўдзень фашыст кідаў — я гэткіх і не бачыў ніколі. Сама малеенечкая, а гарыць ад яе ўсё — і цэгла і зямля.

— А дзе пажарнікі? Чаго агонь не заліюць?

— І няма каму. І няма чым... Я ледзьве выпаўз з таго пекла,— і зноў пачаў узірацца ў правулак, лаючыся:— Чорт яго ж ведае, дзе ён з машынаю гойсае... Э-эх, мне б толькі вас у кузаў укінуць...

— Нас? А вы што? Застаяцеся?

— Жонка ж ляжыць усё — сатрасенне ў яе. Галава.... Рухацца не можа. Я ўрача прывёў наадвячорку. Ён і цябе паглядзеў. Казаў, што сто гадоў пражывеш...

— Як з нябыту выпаўзла — гэткае ў мяне цяпер адчуванне. Як з таго свету выграблася...

— З таго свету ўжо не вылузнешся, калі трапіў туды,— сказаў Бохач з дзіўнаватым смяшком і тут жа згасіў яго.— Трэба ўсяляк да гэтага свету бліжэй. Але вось жа нешта машына гэтая позніцца... Каб пасадзіў вас на машыну — тады спакойны.

— А мы без вас не паедзем,— сказала Рэната і, адчуўшы, што словы прагучалі непераканаўча, дадала з націскам: — Не паедзем!

— Лухта! Дзеці вось... Іх з агню трэба выхапіць. А мне, кульгаваму, куды бегчы?.. І жонка, відаць, набегалася... Ціха! Машына, здаецца... То-очна яна! Коціць Смалёк мой... Пабеглі, дзеці! Пабеглі!..

— Мы без вас не паедзем,— катэгарычна пацвердзіла Рэната.

Бохач зазлаваў, на яго твары нядобра, ярасна бліснулі чорныя, крыху звужаныя вочы.

— Твой Міхась мне пад Выбаргам жыццё ўратаваў. А ты хочаш, каб я дзяцей ягоных тут, у агні, кінуў? Не-е, лепей самому памерці,— і загадаў строга: — Алесь, Валя! Бегма трэба!..

Ён крутнуўся, пашыбаваў накульгваючы, нязграбна сігаючы цераз параскіданае на шляху абгарэлае бярвенне. Рэната, падпарадкоўваючыся яго загаду, шнуравала следам, але ўвесь час адставала, замінаў Данік, які моцна спаў у яе на руках. На нейкі момант яна прыпынілася, каб зручней узяць малога, і Бохачадразу ж закрычаў:

— Хутчэй трэба! Чакаць яму няма як!

На правулку, насупраць Бохачавай хаты, амаль ушчыльную да зялёнай брамкі, на якой пасля выбуху бомбы ацалелі ўсе дошкі,— плот ляжаў, павалены ў палісаднік разам з жардзінамі, паадарванымі ад слупоў,— стаяла палутарка. У кузаве, пад брызентам, які быў прывязаны да пярэдніх бартавых крукоў, горбілася нейкая паклажа. У кабіне — дзверцы былі адчынены,— учапіўшыся рукамі ў чорны абаранак руля, сядзеў нейкі дзіўна маленькі, як хлапчанё, шафёр.

З-за машыны выбег мажны круглатвары мужчына, у расхрыстанай кашулі, аранжавай, у белы буйны гарох; адзін рукаў кашулі, правы, закасаны па локаць, а другі быў як надарваны ля локця і матляўся.

— Лявоне! Дружа Лявоне,— картава, як бы нешта трымаючы ў роце і жуючы, гукнуў мужчына, і Рэната здагадалася, што гэта і ёсць Смаль, а за рулём сапраўды сядзіць нейкі хлопчык.— Дзве хвіліны маеш! Птушкаю ляці! .

Каротка піпікнуў сігнал, і Смаль патрос кулаком у бок машыны:

— Не чапай руля! Ганна! Трэсні яму па кумпале!

У глыбіні кабіны, ля зачыненай з таго боку дзверцы, тулілася жанчына з белым згорткам на руках. Малое гэта ў яе на руках. І нешта ж дужа знаёмы твар! Не, падалося проста...

Бохан валок ужо з саду два вялізныя Рэнаціны хатулі, побач з ім тупаў Алесь — у кожнай руцэ па клунку; Валя, згінаючыся ад цяжару, цягнула, як не па зямлі, разбухлы, увязаны рамянямі чамадан.

Смаль працягла і красамоўна прысвіснуў:

— Гу-у-у... Адкуль, Лявонка, гэты калгас? Чый? Бохач адвярнуў край брызенту, пагнаў Алеся з Валяй у сад па новую паклажу і толькі тады адказаў, кідаючы ў кузаў хатулі:

— Суседзі. Сто гадоў разам жывём.

— Хай сабе і дзвесце! — Смаль узарваўся, шмаргануў каўнер кашулі, які ціснуў шыю гэтак моцна, што шыя была чырвоная, і гузікі, як боб, пасыпаліся на дашчаны тратуар.— Аніводнага не пасаджу!

— Пасадзіш!

— Куды? К сабе на... гузік?

— У кузаў. Месца там хопіць.

— На рысоры зірні! Перагруз удвая!

Рэната чамусьці адразу зненавідзела і круглы твар Смаля, і вёрткія шэрыя вочы, і аранжавую, у белы буйны гарох, кашулю паверх сініх штаноў, запраўленых у добрыя хромавыя боты, зненавідзела нават палатняную, у маслянічных плямах, кепку з выгнутым казырком, які наўскасяк закрываў лоб, блішчасты ад поту. Хацелася крыкнуць шафёру нешта абразлівае, крыўднае, адмовіцца ад машыны... Але губы як зліпліся, і яна не магла паварушыць імі і ўсё стаяла, і ўсё цікавала жанчыну, якая стулілася ў кутку кабіны, цікавала і ніяк не магла разгледзець яе твар. Цяпер Рэнаце зноў падалося, што яны знаёмыя, і жанчына з таго, чамусьці, не хоча паказвацца, як бы саромеецца.

— Цяпер паўсюль перагруз,— па-філасофску спакойна заўважыў Бохач.— А дзяцей жа не кідаць. Цяміш?

— А гэта ты цяміш? — Смаль лупянуў кулаком па борце.— Дзяржаўную маёмасць вязу! Калі што-небудзь з ёю прыключыцца — шафёр адразу пад трыбунал ляціць,— ён пацёр рукою шыю, якая цяпер крыху пасвятлела.— А я не хачу пад трыбунал!

— Спалохаўся. Цалюткі ты будзеш,— і гукнуў Алесю: — Газу, Алесік, газу! — і тут жа выхапіў з Алесевых рук клунак, шпульнуў яго ў кузаў.— Давай ладкуй тамака! — і дадаў яшчэ, быццам да гэтага зусім і не чуў, як абураўся Смаль:—Ладкуй, каб добра было — ехаць не блізка!

Алесь у адзін міг апынуўся ў кузаве, працягнуў руку Валі, дапамог ёй ускараскацца.

— Куды ты грузіш? Куды? — Смаль піхнуў дзверцу кабіны, і яна зачынілася, бабэхнуўшы гэтак, што забразджала шкло. Потым кінуўся да Бохача, як збіраўся біцца з ім.— Куды грузіш? А як храпне рысора? Цябе замест яе ставіць?

— Мяне не паставіш. Я тут застаюся.

— Што-о-о? — Смаль адступіў на крок ад Бохача.— Дык навошта ж я, лупач апошні, пёрся сюды? Праз увесь горад па агні драўся! А мог жа ў-унь дзе каціць! Колькі часу — кату пад хвост!

Бохач ляпаў Смаля па плячы:

— Нагоніш час! Шафёр ты першакласны. І машына ў цябе — звер,— і ўжо тонам строгім і суровым: — А тое, што дзяцей гэтых з агню вывезеш — Міхал табе ў ножкі паклоніцца,— і зноў сказаў весела:— І на небе ў актыў залічаць: у раі будзеш жыць! Ну, жэўжыкі, уладкаваліся? Давай, суседка, малога!

Рэната адхіснулася ад рукі Бохача, як бы спудзіўшыся гэтай помачы.

— Сама я, сама!

Паставіўшы нагу на кола, яна моцна прыціснула да сябе Даніка рукою, а другой учапілася ў зялёную верхнюю дошку борта. Алесь і Валя кінуліся памагаць ёй, знізу падштурхнуў Бохач, і яна перакулілася ў кузаў. Ударылася галавой аб нешта цвёрдае, накрытае брызентам і прыкусіла губу ад болю. Потым тузанула за руку дачку:

— Чаго круцішся? Садзіся і сядзі!

Над бортам, сагнуўшыся і стоячы нагамі на задніх колах палутаркі, нейкі час пасвістваў Бохач, агледзеў кузаў, усміхнуўся Рэнаце:

— Добрай дарогі, суседка! І вяртайся хутчэй. Хату я тут пагляджу, не ўкрадуць,— паляпаў па плячы Алеся.— А ты тут, у кузаве, за капітана. Глядзі парадак! — і тут жа стукнуў далонню па версе кабіны.— Гані, дружа! — саскочыў на зямлю, паціснуў руку Смалю, які працягнуў яе з акна кабіны.— На Запалоцце газуй. А там — на шашу!..

Заныў старцёр, і адразу ж, на вялікіх абаротах, зароў матор. Машына рванулася з месца, як падскочыла, панеслася пыльнай дарогай усцяж Дзвіны. На паваротку Рэната на міг убачыла гонтавы дах свае хаты — белы комін пасярэдзіне вільчыка ўжо хаваўся за парослы палыном схіл замчышча. На вачах Рэнаты былі слёзы — выціснуліся ад болю, калі грукнулася галавою аб нешта цвёрдае пад брызентам,— і яны яшчэ не прасохлі, трымцелі на веях, і праз гэтае дрогкае сяйво ёй падалося, што вільчык прагнуўся пасярэдзіне, як бы прыдаўлены белым комінам.

4

Хатулі ў кузаве ператрэсла, і Рэната з дзецьмі апынулася ў неглыбокай, мяккай і ўтульнай яміне. Валя з Данікам спалі — яны заснулі даўно, як толькі машына выбілася за горад на роўную, без выбоін, гравійку,— Алесь жа не спаў, поўзаў па кузаве, спрабуючы замацаваць брызент на задніх бартавых круках. Брызент увесь час матляўся, то ападаючы ўніз, то ўзвіваючыся, бы нейкае дзіўнае крыло, і за ім, крыху адстаўшы ад машыны, віхрыў густы хвост пылу.

Горад ужо быў далёка, за лясамі і пагоркамі, пазначаны барвовай падковаю, што злавесна чырванела на вечаровым небе. Дарога зноў павярнула ўправа, спусцілася ў лагчыну, потым крута ўзляцела на пагорак — гэтак жа ўвесь час рухалася і барвовая падкова, як хто абціскаў яе вялізнымі чорнымі абцугамі; калі ад стрэчнага ветру на левым баку кузава высока ўзлятаў брызент, падкова як бы разразалася надвае, а потым зусім прападала і тут жа зноў яшчэ больш ярка чырванела, быццам выпырхвала з-пад вялізнага чорнага крыла.

Алесь усё намагаўся замацаваць брызент, і Рэната насварылася на яго:

— Хопіць ужо гэтай валтузні! Супакоішся ты калі-небудзь?

— Трэба неяк жа завязаць!

— Звалішся за борт, тады завяжаш... Ідзі сюды! Кладзіся побач і спі. Колькі ж табе гаворана?

— Лес мінём — буду спаць,— паабяцаў Алесь.

Машына моцна гайданулася раз, другі, потым затрэслася, бы падкідвала яе нешта ад зямлі; матор роў басавіта, з натугаю.

— Каб жа хоць не зламалася,— спалохана, але ціха, як бы сама сабе, праказала Рэната.

Алесь, звесіўшы галаву за борт, паведаміў:

— Буксуем патрошку — на пагорак лезем. А пясок — сыпкі. Ну-у-у,— ён як бы сіліўся падмагчы машыне голасам.— Да-а-вай, цягні!..

Рэната шмарганула сына за руку, прымусіла сесці побач, зноў насварылася:

— Прывязаць цябе, ці што? Далібог, прывяжу!..

Натужна равучы, машына памалу ўспаўзла на пагорак, пайшла спакайней, пакрысе набіраючы хуткасць. Ціха, але часта лапатаў брызент — глушыў Алесевы словы.

— Зусім не чуваць, пра што ты гаворыш,— сказала Рэната.— Ты нешта пытаў?

— Ды ўсё тое ж... Чаго адступілі нашы? Учора па радыё перадавалі, што наша армія пачала наступленне ля Мінска. А сёння — адступленне. Чаму?

— Не ведаю, сынок.

— Бохач казаў, што фашыста за Дзвіну не пусцяць. Навошта ж тады ўцякаць нам, калі яго на гэты бок не пусцяць?

— Рознае можа здарыцца.

— А гэтая дарога куды? На Невель прама? А далей куды? На Ленінград?

— Так, сынок, на Ленінград.

— Дык мы ж можам татку нашага сустрэць! Калі іхняя армія адтуль ідзе на фашыстаў — сустрэнем. Праўда?

— Праўда, сынок, праўда. Толькі адно прашу: кладзіся і спі. Каб сілы мець на заўтра. Дзядзька Лявон, памятаеш, што сказаў? Ты — капітан у нас. А капітану сілу трэба мець.

— У мяне ёсць сіла. Я — дужы!

— Ведама. А калі паспіш — шчэ болей сілы будзе.

— Як малога яна мяне ўгаворвае!

— Я не ўгаворваю. Ты ж абяцаў: лес скончыцца — спаць будзеш. Вось і кладзіся тут, ля Валечкі. І ёй і Данічку цяплей будзе...

Рэната прымусіла Алеся легчы побач з Валяй і трымала сваю руку на яго плячы, пакуль ён не заснуў, потым паправіла на ім старое паліто, сама прымружыла вочы і адразу неяк вельмі ўтульна, заспакоена адчула сябе ў гэтай зацішнай яміне сярод мяккіх хатулёў, што захіналі з усіх бакоў. І дзеці побач з ёю, і яны едуць, імкліва аддаляючыся ад бяды, і бяда ўжо не нагоніць іх. І якое гэта шчасце, што Бохач уладкаваў яе, Рэнату, і дзяцей на гэтую машыну — добрай душы чалавек! Цяпер на лепшае ўсё выкіруецца. Машына ідзе хутка, і, мажліва, недзе раніцою яны будуць ужо ў Невелі. Ды хай бы і не ў Невелі — абы толькі да нейкай станцыі дабрацца. А там — цягнік. Ідуць жа цягнікі на Невель, не можа ж быць, каб усю чыгунку фашысты разбурылі. А ў Невелі сястра і брат жывуць, можна спыніцца ў іх, перачакаць навалу, а тады і дамоў вярнуцца. Мажліва, нават гэта вельмі добра, што яны едуць менавіта гэтай дарогаю — дарога ж на Невель. А каб пасадзілі іх у эшалон? Хто ж ведае, куды рушыў бы той эшалон? Лагуцін — помніцца ж і прозвішча таго лейтэнанта з ваенкамата — зусім пра тое не ведаў і не казаў. Голас у яго глухі, вочы чырвоныя ад бессані... Гучна як ён тады кнопкамі планшэта шчоўкаў. Стаяў ля ганка і шчоўкаў тымі кнопкамі і глядзеў на таполі, што ўпіраліся галінамі ў схіл замчышча. Чаго ён глядзеў так уважна на таполі? Пярэчыў братавай, потым ёй, Рэнаце, пярэчыў, а сам глядзеў на таполі, быццам запрашаў зірнуць на тыя дрэвы?.. Мажліва, прадбачыў, што дарэмна братавая пнецца некуды ехаць, а яна, Рэната, дарэмна патрабуе, каб маці ўключылі ў спіс на эвакуацыю? Не, глупства гэта! Глупства? Хай сабе. Але ж хто можа сказаць, што чакае яе, Рэнату, ранкам? Будзе дзень, наляцяць гэтыя груганы, зваліцца на машыну бомба —усім кранты: і табе, і дзеткам, і Смалю з сям’ёю...

Яна адкрыла вочы, глядзела на чорны лес, што зноў стаяў паабапал шашы, на зіхатлівыя зоркі ў крыху пасвятлелым небе. Зноў яна, дурніца, пра смерць павяла! Сказала ж сабе: пра жыццё думай! Пра будучыню думай!.. Невель ужо недалёка — пра яго і думай. У сястры хата ля рэчкі, і брат жа непадалёк там жыве — дзецям будзе добра... Мажліва, што і гасцяваць там доўга не давядзецца. Мажліва, за ноч усё пераменіцца на лепшае, нашы пойдуць у наступ, ты вернешся дамоў, на Дзвіну, усё пойдзе ранейшым, добрым кірункам. А раптам недзе тут, пад Невелем, здарыцца якраз тое, пра што казаў сын?.. Можа ж здарыцца такое, і яна сустрэне Міхала! Ці Геначку стрэне... А што, як Геначка зараз коціць ім насустрач па гэтай дарозе? Не, можна толькі марыць пра такое! Дарэмна, о-ой дарэмна дазволіла яна старэйшаму запісацца ў гэты знішчальны атрад! Дазволіла? Хіба ж Геначка пытаўся таго дазволу?.. «Вайна, мама! І я, камсамолец, вінен ісці першым!» Гэтак і адсек! І што было яму запярэчыць!.. Яшчэ добра, што гэтага неслуха Алеся ўдалося затрымаць. А ён гэтак жа, на старэйшага раўнуючыся, уга, як у знішчальнікі рваўся!.. Бачыш, ім, дзецям, гэтая вайна як нейкая забаўка, пагулянка цікавая. Ці, мажліва, усё гэта толькі падаецца ёй, бо яна, Рэната, жаночым сваім розумам не можа зразумець сваіх сыноў?.. Каб Міхал быў побач, дык той бы адразу сцяміў, што кожнаму трызніцца, добрую параду даў бы... Хлопцы, звычайна ж, болей да бацькі горнуцца, з ім лічацца болей, давяраюць болей... І ён, Міхал, іх ужо і любіць, ужо ж і галубіць, песціць, можа, нават і залішне...

Думкі пра мужа і сыноў супакойвалі, улагоджвалі. Міхал нібыта быў побач, і яна размаўляла з ім, прыгадвала жыццё, якое ішло ў іх добра і наладна. Рэнацін бацька прадказваў ім гэткае жыццё двойчы: на вяселлі і наваселлі. Апошнія тры перадваенныя гады, праўда, неяк яно, жыццё, павярнулася на ростані. Бралі з заводаў камуністаў на палітработу ў армію — Міхал першым у чыгуначным дэпо заяву. Яшчэ ўсё жартаваў, што, маўляў, наваселле справілі, трэба, маўляў, у арміі яму быць, каб новую яго хату вораг не пабурыў. А наваселле ў іх было слаўнае — увесь правулак быў запрошаны, песні аж да раніцы спявалі. Як добра, моцна ўсё лягло ў памяць. Колькі часу пранеслася, а ўсё гэткае яскравае, быццам учора толькі было. Тады хораша цвілі маладыя яблыні — Міхал пасадзіў яблыні ў той год, калі толькі пачалі будавацца, а будаваліся чатыры гады, і яблыні выраслі, добра зацвілі,— павяваў з Дзвіны цёплы, прапахлы палынамі вецер, і зіхацелі на сталах кубкі і келіхі ад сонца, што вісела якраз над ракою, і голасна, шчасліва смяяўся бацька, узнімаючы келіх, што, маўляў, яшчэ двух сыноў будзе мець Міхал і што радасць невыводная будзе, бо сядзяць на новых дзвярах мятлікі — а гэта прыкмета верная, хоць галавой можна ручацца...

Бацька тады заўважыў двух мятлікаў, цёмных, як з карычневага блішчастага аксаміту, вялікіх, з доўгімі вусамі, акаймаваных на крыльцах белай і чырвонай мярэжкаю,— селі мятлікі на дзверы новай хаты. Жартаваў тады бацька і не ведаў, што не суджана яму ўбачыць ні новых сваіх унукаў, ні шчаслівага і радаснага жыцця дачкі ў новай хаце — асабістага шчасця яму тая прыкмета не зычыла: праз месяц пасля наваселля пагнаў бацька плыты па Дзвіне і загінуў, ратуючы жыццё маладога стырнавога Лявона Бохача. Неўзабаве Бохач як бы вярнуў тую дабрыню: рызыкуючы сваім жыццём, пад Выбаргам уратаваў Міхала. А праз месяц Міхал ужо выцягнуў з-пад агню параненага сябра...

Рэната пакруціла галавою, быццам атрэсвала — нейкія ўсё чорныя дні яна перабірае! — ад сябе ўспаміны, і нечакана заўважыла, што машына не рухаецца. Так, сапраўды: матор працуе, але машына стаіць на месцы!..

Бразнула дзверца, з кабіны, лаючыся, выскачыў Смаль.

— Селі, чорт падзяры!..

— Мо нешта памагчы? — спытала Рэната.

— Чым тут паможаш?.. Пясок бы мліва: увесь час на першай і на першай піліш,— Смаль засунуў руку ў кабіну і выключыў матор.— Вада зараз закіпіць...

— Мо чым я магу памагчы? — зноў папытала Рэната.

— Шчэ напамагаешся,— неяк няпэўна паабяцаў Смаль, поркаючыся пад брызентам ля задняга борта; забразгацеў ланцуг, грукнула на бартавым круку сякера.

— Мо скінуць брызент? Ці патрымаць, каб не замінаў? — з гатоўнасцю прапанавала Рэната.— Вы што рабіць хочаце?

— Голле трэба секчы.

Ад гаворкі, бы па камандзе, абудзіліся Валя з Алесем. Алесь прахапіўся, стаў на каленкі, спытаў сонным голасам:

— Што, прыехалі ўжо?

— Пясок. Забуксавалі,— прамовіла ціха Рэната, як бы толькі адна яна і была вінаватая ў тым, што здарылася.

Рэната была наважылася злезці з машыны, але Алесь затрымаў яе. Жаночая дапамога, маўляў, тут не спатрэбіцца. Разам з шафёрам яны зараз усё зробяць належным чынам і рушаць далей.

Алесь саскочыў на дарогу, узяўся адграбаць рыдлёўкаю пясок ад задніх колаў. Смаль ссякаў ля ўзбочыны маладыя хвойкі, кідаў іх у каляіны, лаяўся:

— Недзе ж ёсць і майстар дарожны, што дарогу глядзіць. Каб жа яму і далей гэтак лёгка жылося, як пясочак ад колаў сыплецца.

— Трэба было на хуткасці праскочыць пясочак,— параіў Смалю Алесь.

— Праскочыш. Ферадо ў машыне ведаеш якое? Ледзьве ліпіць.

— Новае трэба было паставіць!

— Нава-атар,— буркатнуў Смаль і пайшоў да кабіны.— Чуеш, наватар-фіксатар! Паспрабую на першай узяць... А ты — голле пад колы падбівай.

Машына крыху пасунулася наперад, але тут жа затрэслася, колы пачалі буксаваць на адным месцы і ўсё глыбей і глыбей зарываліся ў пясок. Смаль зноў выключыў матор, выскачыў з кабіны, лаяўся, націскаў з рознымі адценнямі на адно і тое ж слова:

— Перагруз, трасца яго матары... Перагру-уз, каб яму лёгка ікнулася... Пе-ра-гру-уз! — ён зноў ціха і ярасна лаяўся, адкідаў пясок ад задніх колаў, ботамі падбіваў туды ялінкі, потым спытаў у Алеся, быццам рашаючае слова было за ім:— Паспрабуем?

— Я ззаду падпіхну. Добра?

— Тваё піханне, як кашаль хваробе помач! Перагруз у нас!

— Дык разгрузіцца трэба. Пясочак праскочым — пагрузімся зноў. І — далей.

— Э, а гэта — мысля-а! Давай каманду: усім — разгруз! Галоўнае, каб колы аслабаніць крыху...

Рэната, якая чула ўсю гаворку Смаля з сынам, пералезла цераз борт і, намацаўшы нагою кола, спусцілася на зямлю.

— Валечка! Давай сюды мне Даніка! І хатуль давай,— яна ўзяла малога на левую руку, а правай учапілася ў хатуль, які ляжаў пры самым борце.— Кідай і астатнія на зямлю, дочачка. Потым пагрузімся зноў...

— Пагрузім, пагрузім,— паабяцаў Смаль, ускараскаўшыся ў кузаў.— Абы з гэтага пяску выбрацца. Нібыта багна засмактвае,— ён ссунуў брызент на сярэдзіну кузава, адвязаў бартавыя крукі з левага боку.— Ну-утка, падмагні, хлопча! Гэты мех спачатку... Разам узя-я-ялі!.. Цяпер — наступны. З таго, з таго боку яго выграбай і на мяне вярні... Р-раз!..

Гучна і цяжка гупнулі на зямлю два мяхі, і Рэнаце падалося, што гэта, следам за мехам, зваліўся на зямлю Алесь. Яна аддала Даніка дачцэ, якая сядзела на хатулі ўзбоч, кінулася на той бок машыны. Але Алесь стаяў ля борта, тузаў брызент, гукаў шафёру:

— Які цяпер? Мяхі, здаецца, розныя.

— Досыць гэтага, досыць,— і Смаль, саскочыўшы на зямлю, загадаў:— А цяпер — піхаць! — і, дачакаўшыся, пакуль Алесь адыдзе ад борта, закамандаваў зноў: — Не, кладзі лепей хвою пад колы!

— Я бяруся піхаць,— прапанавала Рэната.— А ён хай кладзе голле...

— Ну, гэткай брыгадаю мы ўраз яе выпхнем. Чуеш, наватар, ты толькі піхай глыбока пад колы! Не паверху. Сцяміў?

— Ну!

— Ну і ну — баранкі гну. Я спачатку раскачку дам. А ты ў гэты момант — яліну пад колы!

Смаль абабег вакол машыны і, не зачыняючы дзверцу, завёў матор. Двойчы газануў, закамандаваў:

— Р-разам цяпер! Р-р-разам!..

Смурод спаленай газолі ўдарыў Рэнаце ў рот, яна захліпнулася смярдзючым дымам, сагнулася, але не зняла рукі з борта. Машына гайданулася наперад, потым назад, затым зноў крыху пасунулася наперад. Рэната, правальваючыся нагамі ў сыпкі пясок, уперлася ў задні борт яшчэ і плячом, адчула рух машыны і націскала з усяе моцы. Ёй здавалася, што варта толькі на міг паслабіць напружанне, як колы пакоцяцца назад.

— Пайшла-а-а! Пайшла-а-а! — радасна паведаміў Алесь.— Цяпер газу! Газу паболей!..

Ляцеў з-пад колаў, балюча хвастаў па твары пясок, крывава-чырвоны ад святла стоп-сігналу, які не згасаў і трымцеў. Смярдзючы дым з выхлапа забіваў рот і нос, і Рэната намагалася дыхаць радзей, адварочвала галаву і ўсё націскала і націскала на вузкія дошкі борта. Ад напружання, ад смярдзючага дыму яе ванітавала, звінела ў галаве і нясцерпна балелі і смылелі далоні. Нейкі ж ёлупень панавінчваў на нітах гэтыя вялікія гайкі, вострыя, колкія, што рэжуць скуру. І нельга паслабіцца, кінеш піхаць машыну, і яна спыніцца, усё давядзецца пачынаць спачатку. Тут ужо нямнога засталося, зараз скончыцца гэты пагорак, пойдзе роўная дарога, трэба толькі не паддавацца, не шкадаваць сябе...

Машына паўзла і паўзла, і з кожным крокам рух яе рабіўся ўсё хутчэйшы, і Рэната ўжо амаль бегла, намагаючыся не адставаць. Раптам, быццам узляцеўшы ўверх, борт вырваўся з-пад пальцаў, сігануў наперад, і Рэната па «інерцыі імкліва гайданулася следам, але апірышча рукам не было, і яна не ўтрымалася на нагах.

«Халодны!.. Які ж халодны пясок!..»

Бразнуўшыся на дол, Рэната ўдарылася не балюча, дотык да халоднага і мяккага пяску быў гаючы для твару і далоняў, якія смылелі.

— Стой! Стой-ой! — закрычаў Алесь і кінуўся следам за машынай.

— Сынок, не бяжы! Пач-ча...

Рэната стаяла на каленях, адкашлівалася, упіраючыся далонямі ў сыпкі пясок дарогі. Чырвоная плямка святла імкліва аддалялася. Гэтак жа імкліва аддалялася і постаць сына. Дарэмна Алесь пабег, трэба браць хатулі і несці іх туды, на пагорак, куды зараз коціць палутарка. Шафёр зараз спыніць машыну, вернецца, дапаможа ім пагрузіцца, пагрузіць свае мяхі таксама, і можна будзе ехаць далей, ехаць гэтак жа добра, як яны і ехалі дагэтуль.

Вуркатанне матора рабілася ўсё цішэй і цішэй, потым растала. Неяк імгненна растала, быццам завалілася некуды ў глыб лясных нетраў, і Рэната з трывогаю ўслухоўвалася ў цішыню. Яна ўсё яшчэ не верыла ў тое, што здарылася, не верыла, што засталася адна з дзецьмі на лясной дарозе, уночы. Нават крыху пазней, калі вярнуўся, захаканы, Алесь, у яе сэрцы ўсё яшчэ цеплілася надзея, і яна, не ўзнімаючыся з долу, спытала ласкава, спадзеючыся толькі на добрае:

— Ну, што там, сыночак?

— Ён уцёк! Знарок прымусіў нас паклажу скінуць. Знарок нас пассаджваў. І — уцёк!

— А ты добра глядзеў? Можа, на ўзбочыну звярнуў? Можа, дзе далей спыніўся?

— Уцёк! Ты што, не разумееш?

— Ён жа і сваю паклажу скідаў. Вунь жа мяхі ляжаць.

— Каб падмануць. Каб мы ўсе з машыны пазлязалі. Каб самому лягчэй ратавацца.

Логіка сынавых разважанняў не пераконвала. Здарылася, відаць, нешта незразумелае пакуль што і ёй, Рэнаце, і яму, Алесю. Шафёр не мог іх кінуць! Не чужы ж чалавек — родзіч Бохачу! А можа, кінуў, каб сваіх ратаваць лягчэй? У кабіне ж, мабыць, жонка Смаля. І малы ў яе на руках. І яшчэ ў кабіне той хлопчык, што круціў руль... Неяк перад вайною Бохач казаў, што ягоны швагрусь, які працаваў недзе на Поўначы, перабраўся ў вёску пад горадам. Але раней, да ўчарашняга дня, Рэната не бачыла Смаля. Можа, баяўся ён прыязджаць да Бохача? I нечага ўвесь час маўкліва тулілася ў кабіне тая жанчына, як хавалася, нават аніводнага разу голасу не падала.

— Блага не трэба аб людзях думаць,— сказала Рэната; зацятасць Алеся яе ўстрывожыла.— Трэба дакладна ведаць, а тады ўжо і гаварыць.

— Усё тут дакладна: здраднік гэта!

Ад халоднай калянасці пяску — гэта ж усё яшчэ яна стаіць на каленях пасярод дарогі! — паўзлі па скуры дрыжыкі, і Рэната ўзнялася, паўтарыла, папракаючы сына:

— Трэба дакладна ведаць, а тады ўжо і гаварыць.

— А хто ж ён пасля ўсяго? — абурана выгукнуў Алесь.— Наш чалавек, скажаш? Наш чалавек гэтак ніколі не зробіць!

— А можа, зламалася што... І спыніць машыну не можа,— прамовіла Рэната няпэўна. Яна пагадзілася з сынам, але слабая спадзяванка на тое, што ўсё яшчэ павернецца на лепшае і яны не застануцца тут, у глухім невядомым лесе, прымусіла яе зноў запярэчыць і сказаць тое, у што яна і не верыла: — А як спыніцца, дык і па нас вернецца.

Алесь секануў жорстка, як прысуд кінуў:

— Не наш гэта чалавек! Здраднік гэта!

Сынава цвёрдасць як бы скасавала ў Рэнаце нерашучасць і кволасць. Досыць расседжвацца пасярод дарогі! Трэба нешта рабіць. Рабіць пэўнае, разумнае. Яна — маці. Яна павінна далей дзетак бачыць!

— Напачатку пазбіраем хатулі,— энергічна сказала Рэната.— Пазбіраем і пазносім з дарогі,— што рабіць далей, яна не ведала, але ў гэтай, добра акрэсленай мэце ўбачыўся ён, паратунак.— Валечка, дзе ты?.. А-а, добра, глядзі Данічка. Пільнуй яго, нікуды не адыходзь, каб не згубіцца. Сынок! Хадзем, Алесік, падбяром мясціну. Здаецца, ужо і святлее гэтая цямрэча...

Цемра і сапраўды як парадзела. Добра былі відаць каляіны, у якіх натапырылася змятае і пазасыпанае пяском голле, уверсе мігцелі бляклыя зоркі, і толькі змрочна і непрыветна чарнела густая і высокая, пад самае неба, сцяна лесу на ўзбочыне. Але гэтая сцяна, калі Рэната наблізілася, нібыта адступіла, адразу ж аддалілася, і з яе, як бы вылузнулася, падалася насустрач старая яліна, што расла па-над самай узбочынаю. Пад ёю і трэба ім атабарыцца. І — чакаць.

— Чакаць? — Алесь не зразумеў матчына рашэнне.— Каго мы будзем чакаць?

Рэната на міг разгубілася, падумала, што прапанавала нешта зусім недарэчнае. Але ў шчырым сынавым здзіўленні яна знайшла адказ, які здзівіў яе сваёй мэтазгоднасцю.

— Каго чакаць?.. Дня будзем чакаць!

Цяпер зноў перад ёй акрэслілася мэта. Разгубленасць прайшла, нібыта ўсё загадзя было запланавана, і яна рыхтавалася да гэтай ночы і ведала, што адбудзецца ўсё менавіта так, як гэта і адбылося.

Хатулі з дарогі пад яліну перацягалі хутка, і Рэната пасадзіла на іх дачку, аддала ёй Даніка, сама села побач і, адчуўшы нейкую заспакоенасць, не пярэчыла, калі Алесь зноў пацягнуўся на дарогу. Праца, якую яна мелася зрабіць, зроблена. Дачка і маленькі Данік побач з ёю, блізка, на дарозе, тупае Алесь...

Пад ялінаю было ўтульна, суха, доўгія і густыя яе галіны навісалі над самай зямлёю, стваралі ілюзію бяспекі, як бы адгараджвалі ад бяды і нягоды. Бяда, ведама ж, існуе, бяда пагражае і ёй і дзецям, і ад той бяды трэба ратавацца і доўга не заседжвацца тут, рухацца толькі наперад і наперад, падалей ад агню, які крывавіць неба. Ілюзія бяспекі, аднак, суцяшала. Быццам ужо і не так моцна крывавіць неба. Барвовае зарыва толькі ў адным баку, управа ад дарогі, як бы зусім не ў тым баку, адкуль яны ехалі. Колькі ж, цікава, адсюль да Полацка? Трыццаць, мабыць, кіламетраў. А мо і ўсе сорак. І на гэтай адлегласці відзён пажар! Праўда, усё слабей і слабей барвы на небе — аціхае, атухае пажар. І якая цішыня навокал! Каб жа табе дзе-небудзь ці загрымела, ці загуло! Не, аціхла. Відаць, самалёты недзе далёка прайшлі — машыны зусім інакш гудуць. Няўжо ж ніхто не паедзе па гэтай дарозе? Павінны ехаць, не можа быць, каб ніхто не ехаў. А можа, машына гэтага Смаля была апошняя машына, што вырвалася з горада? Можа, ён гэта ведаў?.. Ну, скажам, ведаў. Дык што табе з гэтага? Ты — у лесе. І дзеці з табою! Вось пра што думай — як з гэтае бяды выбавіцца! Думай ці не думай, а лепшага не змысліш, як дня чакаць. Ранкам, адным словам, удзень, будзе відаць, дзе апынуліся, што рабіць, куды кінуцца, каб не памыліцца. Значыцца, вырашана: чакаць дня тут, пад ялінаю! І не спаць, каб не прапусціць машыну, калі раптам надарыцца. Ды не, не прапусціш машыну — яе здаля чуваць. І чаго там Алесь па дарозе шастае, аніяк не ўгамоніцца? Вока з яго не трэба спускаць. І паклікаць няможна — Даніка і Валечку пабудзіш. Урэшце! Сюды, пад яліну, прэцца: налётаўся, відаць...

— Мам! Ма...— Алесь пераскочыў кювет і стаў на ўзбочыне.— А я разведаў, што ў мяхах!

— Не крычы, пабудзіш Данічка. У якіх мяхах?

— А што памагаў яму скідаць з кузава. Цукар у іх!

— Апароў жа... Навошта чапаў?

— Адзін падраны з канца. Я лізануў — салодка! Цукар! Кавалкамі. У што набраць?

— Я табе набяру! Не ты паклаў, не ты і браць будзеш. Сядзі тут мне!

Рэната прыціснула яго да хатулёў, прымусіла легчы, акрыла хусткаю і зноў, як нядаўна ў машыне, не здымала свае рукі з пляча, пакуль ён не заснуў. Потым, папраўляючы хустку, што спаўзла з пляча, выпадкова абмацала ў сынавай кішэні нейкія цвёрдыя, як каменне, камякі і асцярожна выцягнула два з тых, што ляжалі поверх. Чаго ж гэта ён ужо назбіраў?.. От жа гарэза! От жа вісус! Як пачалася гэтая вайна, дык у кішэнях невыводна брэнькаюць то асколкі, то патроны... Цяпер жа на нейкую трасцу ўзбіўся?.. Падобна на рафінад. Няўжо з мяхоў павыцягваў?..

Рэната лізнула шэра-белыя цвёрдыя вугольчыкі языком. Салодка! Праўда, значыцца, сынава: цукар у тых мяхах, што вывернуў з машыны Смаль!.. Але ж як апынуліся тыя мяхі ў машыне? Нарабаваў?.. Не, тады, ля хаты Бохача, ён крычаў, што вязе дзяржаўную маёмасць... Але ж дзяржаўнай маёмасцю гэтак не раскідаюцца: далоў з кузава, а сам — драла! Не, тут нешта іншае. А што?.. Нарабаваў недзе! Няйначай, нарабаваў!.. З таго і позніўся да Бохача... А гэты, Алесь неразумны, у кішэні крадзенае грабе!..

Рэната павыцягвала з сынавых кішэняў яшчэ чатыры цяжкія і цвёрдыя кавалкі цукру і таропка пакідала іх у чорны густы хвойнік, як мага далей ад сябе. Прашастала голле, і ўсё аціхла. Рэната, час ад часу аблізваючы языком усё яшчэ салодкія ад цукру губы, сядзела сцішаная, заспакоеная, нібыта зрабіла нешта дужа важнае, што надзейна абараніла яе і дзяцей ад непрыемнасцей, уратавала ад бяды, якую прадчувала сэрца, і якая — яна адчувала гэта! — недзе стаілася, чакае.

5

Драбіны каціліся па лясной дарозе разгоніста, мякка, дужа ціха, і Рэната чула, як у лесе льецца залівісты птушыны спеў. Не, аціхла вось берасцяначка, завяла новую, нейкую мітуслівую песню, зноў кінула яе, і цяпер звонка і палахліва чоўкае жаўтабрушка; ёй адгукаецца другая, на той бок дарогі, недзе зусім блізка, і спеў іх не аддаляецца, гучыць на адной ноце, быццам птушкі ляцяць услед за драбінамі.

За драбінамі, навязаны на доўгую аброць, тупаў гняды конь, касіў вялізнымі фіялетавымі вачыма на Рэнату, быццам збіраўся нешта сказаць. Пераехалі прасеку, і колы дробна затарахцелі па каранях, драбіны часта падкідвала, і тады мякка гэпалі вялізныя шэрыя мяхі з цукрам, што ляжалі ўпоперак перадка. На першым, злева, спінаю да Рэнаты прымасціўся Алесь, побач з ім, паклаўшы карабін сабе на калені, як каржакаваты ідал, сядзеў хлопец у новай пілотцы, у вайсковай гімнасцёрцы, падпяразанай жоўтым рэменем. Пілотка была велікаватая, ссунутая набакір, трымалася адно што на вуху, адтапырваючы яго. Справа з-пад пілоткі выбіваўся пук валасоў, светлых, як жытнёвая салома ў свежым кулі; валасы на патыліцы былі падстрыжаны гэтак жа кароценька, як і ў Алеся.

«Як жа ён падобны на Геначку!»

Гэтае падабенства ўразіла Рэнату дужа моцна ўранні — і не злічыш, колькі разоў трывожыла ўжо! — калі яна абудзілася ад моцнай, вельмі блізкай кананады і ўбачыла драбіны, ля якіх, з карабінам напагатове, як бы збіраючыся страляць, стаяў вайсковец. Рэната на світанні, як ні змагалася са сном, як ні пнулася каравуліць дзяцей, усё ж змаглася, заснула. Прачнуўшыся, яна адразу ж прыгадала ноч і ўсё тое, што здарылася тут, на лясной дарозе, і разгубілася. Гэтак ганебна праспала — нават не пачула, як падкацілі драбіны! Аднак яна адразу заўважыла, што вайсковец прыкмеціў яе і сочыць за ёю дужа здзіўлена і насцярожана. Голле хвоі, што звісала амаль да самай зямлі, ужо было не гэткае густое, як уночы, і не замінала бачыць дарогу. Рэната ўгледзелася, і тады яе як варам абдало: Геначка! Гэта ж сыночак яе, старэйшанькі, стаіць ля драбінаў! Знайшоў! Знайшоў іх! Чакае!

Яна падхапілася, вылецела з-пад хвоі, пераскочыла кювет і, апынуўшыся на дарозе, аслупянела: памылілася. Ніякі не Геначка стаіць побач з драбінамі, а нейкі незнаёмы хлопец, з карабінам напагатове. Кірпаты нос, вялікія сінія вочы, выгнутыя, але дужа шчыльна сціснутыя ад насцярожанага здзіўлення тонкія, як бы злосныя губы... З-пад яліны бачыла ж добра: белы конь запрэжаны ў аглоблі. А тут, выяўляецца, шэры конь, а другі, гняды, з куртатым хвастом, прыпрэжаны ззаду да драбінаў...

Прыкрае пачуццё засталося ў Рэнаты ад гэтай свае памылкі. Крышку пазней, калі яна пазнаёмілася з хлопцам, даведалася яго імя і прозвішча і дзякавала яму за тое, што ён адразу ж ахвотна пагадзіўся памагчы ў бядзе, у яе нарадзілася дзіўная думка: Геначка сапраўды стаяў на лясной дарозе, і яна бачыла яго, толькі ў той час, калі яна выбіралася з-пад тае яліны, ён некуды пабег, і гэты хлопец, Паўлюк Церах, ведае, куды Геначка пабег, але па нейкіх сваіх, і ёй невядомых, меркаваннях не хоча ў тым прызнавацца.

Ён увогуле аказаўся зацята негаваркім, гэты хлапец, з якім звёў Рэнату лёс на лясной дарозе. Яны ўжо даволі ладны час едуць — вунька, сонца ўжо як не ў самы полудзень выбралася! — разам на гэтых драбінах, а яна ведае аб ім зусім мала. Хлопец з вёскі Карчы, да вёскі — яна за чыгункаю, што вядзе на Невель,— ад пераезду дзевяць кіламетраў. Ад пераезду да паўстанка — два кіламетры, і гэта не па дарозе на Карчы. Але ён завязе іх туды — на паўстанку яму загадана пакінуць каня, што бяжыць ззаду за драбінамі. Там, ён спадзяецца, можна будзе здаць у краму мяхі з цукрам.

Паведамленне пра падман і ўцёкі шафёра Церах сустрэў недаверліва. Калі ж ён пачуў, што яны не ведаюць ні нумара машыны, ні арганізацыі, якой машына належыць, дык зрабіўся замкнёны і насцярожаны яшчэ больш. Але Рэната не злавала на яго, яна проста не надавала ўвагі гэтай хлапечай замкнёнасці, бо бачыла ў ёй тое, што было на самай справе: хлопец нядаўна ўзяў вінтоўку, гуляе ў самастойнасць.

Цяпер Рэнату ўстрывожыла не падабенства хлопца з яе сынам Генадзем, а ягоны ўплыў на Алеся. Гэта добра, што Церах узяў яе з дзецьмі, і вязе да чыгункі, і паклажу не кінуў, дапамог усё пагрузіць... Але ж гэты жэўжык Алесь вачэй ад Цераха не адводзіць, вушы — трубкаю. А той імкнецца паводзіць сябе бы дарослы, гаварыць стала, пераканаўча, з адчуваннем свае перавагі і значнасці.

«Вам на Карчы не трэба ехаць. На паўстанку сядзеце на цягнік — і на Неўлю».

«А рэчка ля Карчоў ёсць паблізу?»

«Ёсць. У нас усё ёсць».

«А вашы знішчальнікі ўсе на машынах ці толькі на конях?»

«Навошта табе гэта ведаць?»

«Мой брат на машыне. Іх знішчальны атрад увесь на машынах. На машынах — хутка!»

«Ёсць і ў нас машыны».

«У брата і граната ёсць, я трымаў яе. Ведаю, як кідаць. А твая граната дзе?»

«Калі спатрэбіцца, знойдзецца і граната!»

«У падсумку колькі патронаў?»

«Колькі трэба, столькі і ёсць!»

«У брата рэмень чорны. А падсумак — жоўты. А ў цябе — наадварот атрымліваецца».

«Уся амуніцыя затое новая».

«Брату яшчэ гімнасцёрку не далі. Толькі пілотку і процівагаз».

«Дадуць і гімнасцёрку, не хвалюйся».

«Я не хвалююся. Я толькі маму і малых сваіх да Невеля давязу. А сам — у знішчальнікі. Мы з братам дамовіліся...»

Рэната насцярожылася. Бач ты, ужо яны дамовіліся! Пахваляецца ці сапраўды ўпотай ад яе сыны дамовіліся? Не можа быць! Дзе яны могуць стрэцца?..

А што, як і дамовіліся і тое месца, дзе яны павінны стрэцца, яна, Рэната, не ведае?.. Добра, што гэты Церах надарыўся! Цяпер яна і вока з Алеся не спусціць! На вяровачцы, галубочак, будзеш сядзець! Будуць табе знішчальнікі, пачакай!

«Ты камсамолец?»

«Брат, Генадзь, камсамолец. А я на будучы год буду ўступаць. Уласна кажучы, я ўжо і ўступіў. Толькі там з дакументамі валыняць... У нашым класе сёлета пяць чалавек у камсамол уступіла».

«А табе колькі год?»

«Благі з цябе знішчальнік. Знішчальнік — разведчык. А ты з маёй гаворкі павінен быў даўно ўжо ведаць: уступіў хлопец у камсамол. Значыцца, пятнаццаць гадоў хлопцу. І лішнія пытанні не ставіць, не насцярожваць».

Рэната ўпотай усміхнулася: от жа, шэльма, брэша. Гады сабе набаўляе! І навошта?.. Ну, гэта ж вельмі проста зразумець: хоча хутчэй дарослым быць... Дзівачок! Куды яны, тыя твае гадочкі, дзенуцца! Прыбягуць, падціснуць, будзе яшчэ час, калі і адбавіць захочацца! О-ой, як захочацца!..

«Норму на значок вы калі здавалі?»

«Напрадвесні. Я разам з братам здаваў».

«І дапусцілі? У нас строга было: калі гадоў не хапала — не дапускалі да стрэльбы».

«Я страляў. Я добра страляю: з пяці — тры ў дзесятку кладу».

«І я гэтак жа. А мой татка — усе пяць у дзесятку содзіць. Варашылаўскі!»

«Мой татка таксама варашылаўскі. А цяпер — на фронце».

«У майго бацькі таксама ордэн ёсць. Ён на трактары працуе».

«А цяпер ён дзе?»

«Адсюль не відаць».

«Ты мне не давяраеш?»

«Ваенны час. Меней гавары, болей слухай. Ды пільна глядзі».

«Бацька казаў, што ў мяне вочы арловы. Я далё-ёка бачу!»

«А нумар машыны не ўгледзеў!»

«Якой машыны?»

«А якая цукар гэты везла!»

«Ой, каб у мяне стрэльба была!»

«Знішчальнік і без стрэльбы павінен быць пільны!»

«Ведама...»

Алесь пагадзіўся панура, сядзеў, апусціўшы галаву. Што скажаш у сваё апраўданне! Нумар машыны ён не ўпомніў. Каму належыць машына — не ведае. Не вытрымаў, адным словам, экзамен на пільнасць!

Рэнаце зрабілася ніякавата, у сэрцы абудзілася горыч, нібыта яе балюча пакрыўдзілі. Бач, з якой перавагаю зыркае гэты вушасты. Стрэльбу ў рукі ўзяў, дык ужо і кароль! А яе сынок, дурненькі, з тугою пазірае на карабін, быццам казачнае багацце бачыць! Дурненькі, не разумее, што трэба, каб падалей, як мага падалей было ад дзіцячых рук гэткае багацце. Не дзіцячая гэта забаўка — баявая стрэльба!

— Які вялікі лес, — Рэната ўмяшалася ў гаворку, спяшалася дапамагчы сыну не нудзіцца, нечым узвысіцца перад гэтым пыхлівым Паўлюком — кінула першы выратавальны круг. — Гэткі ж, як у нас, на Дзвіне. Сухі бор ён у нас завецца.

— І гэта таксама — Сухі бор.

— Далёка шчэ пераезд? — спытала Рэната, пакрыўджаная маўчаннем сына. Цямця! Бор на Дзвіне ў дзесяць разоў лепшы, і няўжо Алесю цяжка зачапіцца за гэта і збіць пыху з гэтага фанабэрыстага Цераха!

— Не вельмі. Зараз поле пойдзе... За ім, на ўзгорку, вёска Вялікае Сяло. Злева гэта. А наша дарога — управа. Праз кіламетраў пяць — бярэзнік. У ім — пераезд.

— Значыцца, і да Невеля блізка?

— Уга! Да Неўля шчэ дваццаць два кіламетры ад паўстанка. Роўненька.

— А ты быў у Невелі? — Рэната зноў кідала выратавальны круг сыну.

— Не даводзілася.

— А мы летась былі. Там брат і сястра ў мяне... Дык Алесь там гэткіх галаўнёў лавіў!... Ая-я-яй!

Размову пра галаўнёў, якіх і сапраўды Алесь лавіў, Рэната вяла ўсё з той жа мэтай, як і размову пра Невель, — давала сыну мажлівасць хоць чым-небудзь пахваліцца, не нудзіцца ад фанабэрыі Цераха. Але Алесь упарта не выкарыстоўваў гэтую мажлівасць, глядзеў, як не чуў аніякай гаворкі, толькі наперад, і вусны яго былі строга і ўпарта сціснутыя. І Рэната змоўкла, канчаткова пакрыўджаная. Ну, натура ў хлопца! Як пахваляцца пачне — не стрымаеш.

Але ўжо калі не па ім — схмурнее, набычыцца, маўчыць, бы камень той.

Гэтак, у маўчанні, выехалі на ўзлесак, які хутка скончыўся. Наперадзе, за бярозавымі прысадамі, бялела гравійка, і за ёй, далёка на ўзгорку, роўным ланцужком выцягнуліся хаты вёскі. Пасярэдзіне гэтага ланцужка бялеў двухпавярховы будынак.

— Вялікае Сяло,— паведаміў Церах, хітнуўшы галавою ў бок вёскі.— Белы будынак — школа. Будуюць яшчэ. Сёлета павінны скончыць...

Алесь спытаў, па ранейшаму хмурна ўглядаючыся наперад:

— У Карчах якая школа?

— Сямігодка. Новая. Але — драўляны будынак...

Зноў ехалі моўчкі. Селавая дарога неўзабаве вывела на гравійку, гладкую і белаватую, як бы засыпаную не пяском, а тонкім млівам — на ўзбочыне пясок быў жоўты і вільготны, як бы нядаўна разраўнаваны,— і зусім пустую. Ніякага руху не заўважалася і ў вёсцы, хаця, каб і хадзіў там хто-кольвечы ці ездзіў, адсюль, з гравійкі, на гэткай вялікай адлегласці, заўважыць было б цяжка. Шырокае поле збажыны, месцамі добра зжаўцелае, цягнулася ад самай гравійкі да вёскі, і ўдалечыні, ля крайніх хат, было сціснута нізкарослым густым параснікам вольхі, за якім прыгожа і густа жаўцеў ад свірэпкі папаравы клін.

Бярозавыя прысады скончыліся. Прыпякала сонца, спявалі-заліваліся жаўрукі, і ад іх звону, здавалася, трымціць паветра. Усе неяк прымоўклі, супакоіліся, закалыханыя мернай гайданкаю драбін: спаў моцна Данік, скурчылася на хатулях Валя, ківаў галавою Алесь, і гэтак жа санліва ківаўся Церах, і вочы яго былі закрытыя.

Рэнату ж дрымота не адольвала. Як толькі выехалі з лесу на гэтую чыстую, попельнага колеру гравійку, яе агарнуў неспакой: у лесе дарога была вузенькая, нейкая ўтульная, а тут гэткая прастора паабапал — і хвалюе і трывожыць. І авадні, быццам бамбавозы, гудуць і усё лятуць з таго боку, адкуль яны едуць,— ад лесу. Ды не авадні гэта гудуць! Машына!

Рэната азірнулася, прагна ўслухоўвалася ў нейкі новы і незнаёмы, натужны і басавіты гуд. У яе затахкала сэрца, яна паглядзела на дзяцей, якія мірна спалі, і зарадавалася. Відаць, рухаецца па гравійцы нейкая машына, і Рэната зараз упросіць шафёра, перасядзе на машыну і вельмі хутка даедзе да Невеля — нейкія дваццаць кіламетраў. Мажліва, вяртаецца той Смаль?.. Не, ён не можа вяртацца з таго боку. І, здаецца, не адна машына ідзе, бо дужа ж моцны гуд матораў. І вельмі ж хутка ён набліжаецца, гэты пагрозлівы і незнаёмы гуд!..

Страпянуліся Церах і Алесь, моўчкі, устрывожана глядзелі назад. Там, дзе толькі што не было аніякага руху, цяпер імкліва распаўзалася за бярозавымі прысадамі жаўтлява-белае воблака пылу, слалася па няспелых жытах, быццам раставала ў іх.

— Машыны, — ціха прамовіла Рэната.

Церах спыніў каня, стаў у драбінах, прыклаў далонь да броваў.

— Не падобна,— запярэчыў ён устрывожана.— Мякчэй гудуць машыны.

— Ды машыны гэта,— сказаў Алесь, таксама стаўшы ў драбінах.

— Зараз разведаем,— Церах кінуў лейцы на Алесевы рукі.— Трухай памалу. А я зараз верхам туды падскочу...

Ён пералез па хатулях да задняга стаяка, таропка адвязаў повад, падвёў каня ўшчыльную да драбінаў, стаў адной нагою на стаяк і, закінуўшы карабін за плечы, хутка і спрактыкавана ўскочыў на гнядога.

— Нам стаяць тут? — спытала Рэната, нечакана адчуўшы да гэтага хлопца на кані павагу; яна паверыла адразу ў тое, што існуе адзіна-адзінае разумнае рашэнне, і гэты хлопец яго ведае.

— Няма чаго стаяць. Шыбуйце наперад. Я даганю вас!..

Церах, тузануўшы повад, памчаў пасярэдзіне гравійкі, потым звярнуў на ўзбочыну і неўзабаве знік, затулены хмызам, што густа буяў на левы бок дарогі.

— Падварушы яго, сынок, падварушы. Трэба неяк з поля гэтага з'ехаць хутчэй...

Алесь затузаў лейцамі, конь патрухаў хутчэй. У тым баку, куды памчаў Церах, усё мацней і мацней, быццам выкатваючыся з кюветаў, разрастаўся незнаёмы, цяжкі гуд матораў, і ад яго пачынала дрыжаць паветра. Гравійка павярнула крыху ўправа, пайшла ў нізіну. Гуд матораў неяк адразу, але толькі на кароткі момант, пацішэў, потым узвіўся на яшчэ больш высокую ноту, густую і напружаную, і з гэтай ноты раптоўна прарваўся зусім іншы гук — чысты, звонкі грукат кулямёта; чарга была доўгая, і над драбінамі, дужа высока, нудна правіскаталі нябачныя чмялі.

— Страляюць? — спуджана і здзіўлена спытаў Алесь.

— А ты што, не чуеш?

— Чую, але ж хто страляе? Ды з кулямёта!

— Пэўна ж, не нашы.

— Як гэта, не нашы? А хто?

— А я ведаю? — не тоячы раздражнення і спуду, кінула Рэната.— Падварушы яго! Падварушы, прашу цябе, каня! Страляюць жа!

Новая кулямётная чарга была кароткая, як абарваная, і зноў, але яшчэ вышэй, цяпер ужо не над драбінамі, а справа за дарогаю, нудна і віскатліва дзыўкнулі кулі. Рэната павяла галавою, быццам спрабавала злавіць позіркам гэтых нябачных шмялёў, і, калі павярнулася назад, у той бок, дзе змоўк кулямёт, адразу ўбачыла Цераха. Без пілоткі ён! Бяжыць не дарогаю, а полем, наўскасяк да густога зялёнага кустоўя, што акаймоўвае папаравы клін. І карабінам робіць увесь час знакі, паказвае на лес, штосьці крычыць...

— Здаецца, ён патрабуе павярнуць з гравійкі,— няпэўна сказаў Алесь.— Блага чуваць — маторы ўсё глушаць... Так, на лес ён паказвае! Бачыш?

—Вярні з дарогі, сынок! У лес, сынок, трэба! Туды, у лес! — Рэнаце падалося, што яна выразна пачула загад Цераха ўцякаць з гравійкі ў лес. Азіраючыся, затармасіла дачку, якая па-ранейшаму моцна спала. — Дочачка! Уставай, міленькая! Ды прасніся ж ты! Даніка пільнуй, Данічка! Каб не зваліўся! Ах, небачка ты наша!

— Чаго паніку наводзіш? — грубавата перапыніў маці Алесь, голас яго, аднак, быў дрыгатлівы,— Паспеем!.,

— Дзе ж ты паспееш, гэтак паўзучы. Да лесу яшчэ вунь колькі ехаць!..

За жоўтым ад квецені папаравым клінам роўнай, але не вельмі высокай стужкаю зелянеў малады бярэзнік, і далей, як бы падпіраючы яго, сінеў грабеньчык старых ялін. Далекавата яны, і адразу павярнуць на іх не выходзіць, гравійка, як на тое ліха, высокая, з крутымі адхонамі — галаву зломіш, калі напрамкі!.. Наперад трэба, наперад трэба гнаць каня, там, здаецца, нейкая паваротка... І конь жа гэты, як знарок, бяжыць квола, нага за нагу, як вось-вось спыніцца. Цераха ён дык слухайся. Алесь жа і тузануць яго па-людску баіцца. Шлёгае толькі, шлёгае ціхенька...

Рэната выхапіла з сынавых рук лейцы, шмарганула, ударыла каня па баках. Драбіны пакаціліся шпарчэй, і яна, зноў і зноў тузаючы лейцы, усё азіралася і азіралася назад на поле, па якім неяк марудна, накульгваючы бег Церах. Чаму ж ён не спяшаецца?.. І конь гэты не хоча бегчы, па-ранейшаму трухае марудна ды ўсё верне галаву ў правы бок, быццам хоча зірнуць, што робіцца там, за папаравым клінам.

— Ну, хутчэй жа! Хутчэй хоць трошачкі, — Рэната ўжо не крычала на каня, а толькі патрэсвала лейцамі і ласкава ўгаворвала: — Ну, канёчак!.. Ты ж можаш, я ведаю... Вунь і паваротачка...

Конь, як паслухаўшы, затрухаў больш жвава, потым ад слабага шморгання лейцаў крута заламіў на селавую дарогу, што пад прамым вуглом вярнула з гравійкі на гліністую дарогу; старыя, але глыбокія, крыху замытыя дажджамі каляіны не абрываліся нават у шырокай калдобіне. Шырокія палосы каляін былі добра відаць пад светлай вадою, у якой, як у люстэрку, адбіваліся маладзенькія густыя вольхі, што раслі паабапал дарогі, і конь як укопаны спыніўся, нібыта разглядаў іх, не адважваючыся ісці далей.

Слабая, малаўезджаная паваротачка — там, відаць, можна было аб’ехаць калдобіну — жаўцела злева, за маладымі парасткамі вольхаў. Рэната заўважыла яе, але вырашыла ехаць напрамкі, каб не губляць час. Нахіліўшыся, яна зырканула на чыстую ваду ў калдобіне і, перш чым тузануць лейцы, азірнулася ў бок папару, быццам спадзявалася пачуць нейкую падтрымку ад Цераха. Але Церах не глядзеў на яе. Ён сагнуўся, прыпаў на адно калена, як бы асеўшы ў густой свірэпцы, і сам здаваўся ад водсветаў жоўтага поля жаўтлявым, быццам стаяў не сярод кветак, а вырастаў з іх. І нейкія жаўтлявыя, нізкія, усе ў зялёных плямах, шпарка коцяцца машыны па гравійцы. Дзве, здаецца... Не, вось яшчэ адна вывалілася з-за павароткі, гэткая ж нізкая, ахутаная пылам, але не плямістая, а нейкая чорная, і абрысы яе не чоткія, а расплывістыя, быццам увесь час зменьваюцца...

«Церах жа па іх страляць лучыцца. Наставіў карабін...»

Рэната пачула не вельмі гучны стрэл, убачыла, як гайдануўся, матнуў галавой Церах, і здрыганулася, быццам сама стрэліла і яе піхнуў у плечы прыклад.

— Н-но-а-а-а! — яна закрычала адчайна і з гэткім жа адчаем тузанула лейцы.

Конь затупаў нагамі, пасунуўся задам, аж хамут палез яму на вушы, потым, адчуўшы моцны ўдар лейцаў, імпэтна рвануў наперад.

— Дзе мы?— прахапілася ад сну Валя і зноў паўтарыла недаўменна: — Дзе мы, мама?

— Не бачыш? У калдобіну ўляцелі!

— А як жа гэта?— Валя стала на каленкі і па-дзіцячы зарадавалася:—У-уу! А тут жа і глыбока! Паплывём зараз!

— А небачка! А што ж гэта дзеецца!— Рэната адчайна затузала лейцамі, зноў закрычала:—Н-н-о-о-а!

Конь ірвануў яшчэ і адразу ж уваліўся па самае пуза ў чорна-буры тарфяны глей. Лейцы вываліліся з Рэнаціных рук і паплылі па гразі, не тонучы. Зачэрпнуўшы поўную жменю гразі — вада адстоялася і была толькі ў палец пад густым чорна-бурым месівам,— яна паспела схапіць іх, зноў затузала, ціха стогнучы:

— Цягні, даражэнькі! Чаго ж ты стаў?.. Цягні-і-і...

Але конь не варушыўся, Рэната зразумела, што аніякая сіла цяпер не выпхне каня з гразі, у якой ён знайшоў зусім нечакана паратунак ад аваднёў, што бязлітасна джгалі яго на гравійцы. Халодны глей прыемна, мабыць, астуджваў свежыя болькі на скуры, і конь стаяў, задаволена матаў-паматваў хвастом.

Покнулі два стрэлы з карабіна, і раптам суха, з рэзкім і пранізлівым трэскам грымнула, быццам над галавою бабэхнулі перуны. Ад жаху ў Рэнаты затрымцелі вейкі, усё навокал зрабілася сятчастае, як падзеленае тонкімі рыскамі на квадрацікі, і гэтыя квадрацікі соўгаліся, зыбаліся і раптам разляцеліся; крайком вока Рэната згледзела, як за маладымі вольхамі, у тым баку, дзе нядаўна быў Церах — цяпер, калі драбіны праваліліся ў глыбокую калдобіну, Цераха не відаць было,— узвілося чорнае, дранае па краях воблака выбуху.

Прачнуўшыся, пранізліва заплакаў Данік, як ад болю, і яна выпусціла лейцы, нахілілася над малым, заплюшчыла вочы. Нечакана таргануўся конь у аглоблях, драбіны таргануліся і тут жа знерухомелі. Рэнаце падалося, што драбіны развальваюцца, хатулі рухаюцца, рассыпаюцца і зараз усе яны, разам з паклажаю, пляснуцца ў брудную ваду калдобіны. Вобмацкам Рэната знайшла плечы Валі і Алеся, абхапіла іх, прыціснула да сябе. Дзеці адразу памоўклі, сцішыўся нават Данік, не вякаў, толькі часта-часта дыхаў, бы ад стомы. І гэтак жа дыхала Валя, гучна соп Алесь, і Рэната чула, як ён усё шчыльней і шчыльней ціснецца да яе пляча.

Жалезны грукат наблізіўся, быў ужо зусім побач, быццам тыя машыны каціліся цяпер не па гравійцы, а ў іх за спінаю, блізенька ля самых драбінаў. І раптам гэты грукат перапыніўся, потым зусім аціх. Не адразу і паверылася: падалося, відаць. Не, ціха. Не равуць маторы. Толькі недзе дужа далёка-далёка, ледзь чутно трымціць слабы, як назола якая, непрыемны і няспынны гул.

Рэната адкрыла вочы. Ля ніжняй планкі драбінаў, на жаўтлявай вадзе круціўся вялікі рудаваты авадзень, круціўся хутка, быццам прапелер, і празрыстыя крыльцы яго мільгацелі, зіхацелі мройным святлом; авадзень як бы адштурхоўваўся крыльцамі ад вады і, круцячыся, памалу сунуўся ў той бок, дзе вада была чыстая,— там плавала жытняя саломінка, што звалілася, мабыць, з драбінаў. Угледзеў жа, што там паратунак, туды і кіруе! І ўсё бліжэй і бліжэй тая саломінка... Зачапіўся! Караскаецца па жоўтай саломіне!..

Авадзень, трасучы крыльцамі, дапоўз да канца саломіны, адарваўся ад яе і паляцеў нізка над самай калдобінай, паляцеў у бок гравійкі, і Рэната павяла позіркам за ім, спалохана заміргала. З гравійкі сплываў пыл, і ў ім усё выразней акрэсліваліся незнаёмыя нізкія машыны, падобныя на вялізных аваднёў, што роўным ланцужком паселі на ўзбочыне.

— Танкі!— Алесь услых пацвердзіў тое, што яна бачыла, але пра што, быццам не верачы сваім вачам, не адважвалася яшчэ сказаць.— Фашысцкія ж танкі гэта!

— А чаго ты крычыш? Маўчы!..

На танках з’явіліся чорныя постаці, нейкія высокія, расплывістыя. Загучалі незнаёмыя галасы, чужая, адрывістая гаворка, як бы з дынаміка, ляцела з гравійкі. Рэнаце падалося, што гэтая гаворка тычыцца і яе, і яе дзяцей, і нічога добрага не зычыць, і трэба неяк бараніцца і ратавацца. Усё яшчэ абдымаючы дзяцей, Рэната села на хатулі вышэй, каб лепей бачыць; Алесь вывернуўся ў яе з-пад рукі, і яна не насварылася на яго, не загадала сесці. Тая думка, што мільганула напачатку — праедуць, не зачэпяць, і потым можна будзе неяк выкараскацца з гэтай калдобіны і рушыць далей, сваім шляхам!— цяпер выглядала наівам, не толькі недарэчнай, але і шкоднай спадзяванкаю. Добрага не чакай! Вораг перад табою! Вораг перад тваімі дзецьмі!

«Я павінна быць мужнай і смелай. І нічога не баяцца! »

У яе ўжо не трымцелі векі, і яна добра бачыла, што рабілася на гравійцы. Чатыры танкі стаяць на дарозе, дзіўна ўсе размаляваныя, спрэс у жоўтых і зялёных плямах, плямы нават на кароткіх гарматах, і ўсе гарматы падобны адна на адну... І дужа ж аднолькавыя чорныя постаці людзей, і аднолькавыя крыжы на вежах... І якія знаёмыя крыжы! Гэткія ж, як былі на крылах самалёта, што вываліўся тады з-за царкоўных муроў на замчышчы...

Паганая горыч запоўніла рот. Дробныя, але густыя дрыжыкі білі ў ступакі, беглі па скуры, і Рэната ніяк не магла суняць іх, супыніць іх упартую і непрыемную плынь.

— Загадваюць ісці туды. Да іх,— сіпата прамовіў Алесь, і Рэнаце падалося, што голас у сына змяніўся і ніколі ўжо не будзе ранейшым.— Усім загадваюць. Крычаць, каб ішлі да іх. Усе.

— Можа, не нам гэта?

— Нам. Яны па-нямецку крычаць.

— І ты зразумеў?

— Зразумеў. Крычаць, каб мы ішлі туды. Яны, як Эма Карлаўна наша, гавораць. Толькі ў той голас мякчэйшы. Яна на нас ніколі не крычала ў школе...

Якая яшчэ Эма?.. Гэта ж Алесь пра сваю класную гаворыць — мілая гэткая настаўніца выкладала ў іх нямецкую мову. Пасля экзаменаў на бацькоўскім сходзе яна казала, што ў Алеся схільнасці да нямецкай мовы і трэба ў гэтым напрамку і развіваць здольнасці хлопчыка: прыроджаны настаўнік! Нават спіс дала спецыяльнай літаратуры, якую Алесю варта прачытаць улетку. Ці ж узяў ён гэты спіс?.. Пра што яна, Рэната, нудзіцца! Тут пагібель перад ёю, а ў яе нейкія дробязі наўме!..

Злуючыся на сябе, яна запытала:

— Ты правільна зразумеў? Можа, не нам яны крычаць?

— Не, нам.

— А як жа выбрацца? Гразка ж дужа...

— Мамачка, я баюся,— спалохана войкнула Валя.

— Нічога яны нам не зробяць,— Алесь бесклапотна махнуў рукою, прыхаваўшы сполах, які Рэната бачыла ў яго вачах.— Пайшлі!..

Заднія колы — конь амаль і не працягнуў драбіны па гразі, і яны, ускочыўшы ў калдобіну, адразу ж загрузлі — аселі глыбей за пярэднія, але выбрацца на сухое было нялёгка. Алесь, праўда, зрабіў гэта проста: стаў на задні стаяк і адразу ж сігануў на сухія каляіны дарогі. Гэтак жа выбралася з драбінаў і Валя. А Рэната з Данікам на руках — дачка прасіла, каб яна перадала малога ёй, працягнула нават рукі, але Рэната баялася выпусціць яго са сваіх рук, адмоўна пакруціла галавой — доўга прымервалася: вузкая палоска бруднай вады здавалася неадольнай перашкодай. Потым адважылася, скочыла і апынулася на сухім.

У драбінах, сярод цёплых і звыклых хатулёў, было не гэтак жахліва, як тут, на селавой дарозе, і Рэната сцялася, абдзьмутая ветрам, як бы адразу аголеная. Непрыемныя дрыжыкі ў ступаках прайшлі, але ногі апанавала кволасць, быццам яна доўга ішла і вельмі натрудзіла іх. І як жа спуджана ціснецца да рукі Валя!.. Туліцца, ціснецца, быццам прыляпілася, нібыта матчын бок можа і засцерагчы і ўратаваць... І сапраўды, хто ж, як не яна, маці, абароніць іх?.. А вось Алесь малайчына, стаіць наперадзе, смела, быццам захінае і яе, Рэнату, і браціка свайго, і сястрычку ад бяды, ад гэтых паганцаў у чорным адзенні... Дужа ж чорнае на іх адзенне, бы чэрці з багны павылузваліся... І ўсё гарланяць, гарланяць нешта...

— Загадваюць ісці туды, да іх,— зноў нагадаў Алесь, але стаяў на месцы, не рухаўся.— У апошні раз загадваюць.

— Адкуль ты ведаеш?— спытала Валя.

— Адтуль... І — злуюць. Папярэджваюць, што будуць страляць.