Зямля не раскажа

Рэната вярнулася на ложак, села ля Даніка і сядзела нерухома, быццам рыхтавалася зноў кінуцца да акна. Мерзла спіна, з якой спаўзала коўдра, і Рэната, намацаўшы на спінцы ложка ватоўку, ускінула яе наапашкі, наважылася была ўзняцца, каб падкінуць дроў У грубку, але паленавалася, запаўзла пад коўдру, ускінула паверх ватоўку і ляжала, слухаючы, як гудзіць вецер у коміне; усё ў зямлянцы асвятлялася то дрыготкім аранжавым святлом, то мігатлівым зялёным, то правальвалася ў густую цемру — успыхвалі і згасалі ракеты.

Пачуўшы першыя стрэлы, Рэната напачатку не падумала пра дачку. Цяпер жа, калі страляніна аціхла, трывога за Валю вярэдзіла сэрца. Дзяўчынцы спаць бы спакойненька, ласкавыя сны сніць. А яна тэпае недзе па марознай дарозе. Шлях гэткі! Далеч! Хто ж ведае, што раптам здарыцца! А можа, здарылася ўжо?.. Мо не дайшла да той Дзісны, зблудзіла ў лесе, мерзне ў гурбах снегу, калее ад сцюжы? Мо трапіла недзе вось гэтак пад кулі, пад гэткую страляніну, што нядаўна аціхла?.. Не, страляць там няма каму, няма каму страляць па тых глухіх дарогах, што вядуць ад вёскі да вёскі, ад хутара да хутара. Гардзеіха казала, што сёння яны пройдуць кіламетраў з дваццаць і будуць начаваць у нейкіх знаёмых на хутары. Так што зблудзіць Валя не магла — не адна ідзе, і суседкі Гардзеіхі шлях ведаюць, бо не ўпершыню выправіліся ў тую Дзісну. Значыцца, заўтра будуць на месцы, пасля, у нядзелю, на кірмашы і ў панядзелак рушаць дамоў. Так што ў аўторак яны вернуцца. А што тут да таго аўторка застаецца? Каб жа толькі пашчасціла ім усім, каб і дайшлі добра і вярнуліся без прыгод і ў парадку...

У мітуслівых зеленаватых водсветах ракеты, што зноў бязгучна пыхнула за акном, Рэната ўбачыла, як паўзуць уверх, да столі, па коміне грубкі вёрткія цені, і чамусьці зноў прыгадала гаворку з дачкою.

Успамін гэты спарадзіў знаёмы горкі роздум. Некалі ж, зусім нядаўна, яна, Рэната, лічыла, што ведае і разумее сваю дачку гэтак жа, як разумее Даніка. А што выяўляецца? У дачкі сваё жыццё, пра якое ёй, маці, нічога невядома! Дачка бегала, шукала соль, хавала яе дома, пад бокам, вунь у тым куточку, а Рэната пра тое і не здагадвалася. І потым гэтыя пошукі сябровак, з якімі вучылася, — гэта ж столькі абабегаць давялося. Навошта тыя шкаляты Лагуціну спатрэбіліся? Відаць, хоча неяк іх сарганізаваць, узняць на барацьбу? Якія ж з іх, гэтых шкалят, барацьбіты? Гэта, між іншым, твая думка... А ў тваіх дзяцей, аказваецца, зусім іншая думка на гэты конт! Прыгадай Алеся! І ты, дарэчы, змушана была з ім пагадзіцца. Цяпер — Валя. Бачыш! Яна ўжо выконвае даручэнні Лагуціна і гэтым ганарыцца! Цяпер яшчэ чакае, што новае даручэнне будзе мець. А можа, і мае ўжо, і з таго гэтак і рвалася ў гэтую дарогу, каб недзе там сустрэцца з тым сваім Гарыкам? Мажліва... Цяпер яшчэ чакай, што і Данік нешта адпаліць — таксама ў барацьбу кінецца. У гэтага ж увогуле зусім у галаве пуста. Але ж бачыш, ваяўнічы які: сабак фашысцкіх, маўляў, не баюся, у мяне «на іх зброя прыпасена». А што, як і сапраўды знайшоў якую зброю і прыхаваў?.. Заўтра трэба ласкава да малога падкаціцца, выпытаць усё як след. Калі якую-небудзь жалязяку малы знайшоў, ён таіцца не будзе — раскажа, пахваліцца, пакажа. Не ўжо! Хай лепей сваіх снегіркоў ганяе і палюе!..

Хацела пасмяяцца з гэтага сынавага занятку, а на вочы набеглі слёзы — ад болю зайшлося сэрца. Горай ад усіх цяпер — дзеткам малым. Усім, ведама ж, не соладка, але ж ім — горай, чым каму-небудзь. Дзе ж расці на нішчымніцы, у голадзе? На сухім пяску і травінка блага расце, кволенькая, ніцая. А тут — чалавечак жа, істота слабенькая, якой, бы той травіцы кволенькай, нічога не патлумачыш, бо яна не можа спасцігнуць сваёй неразумнай галоўкаю гэтае ваеннае ліха. Да вайны малога карміць было — праца цяжкая: і гэтак упрошваеш, і тое абяцаеш, і казачку яшчэ пачытаеш, каб толькі лыжачку лішнюю праглынуў... А праглынуў — радасці колькі! А каб такое варыва, што з дня ў дзень цяпер, ды тады ім паказаў? Во ўжо крыку было б — на вярсту не падыходзь. А цяпер за тое нішчымнае варыва як возьмуцца — за вушамі аж трашчыць... Міхал даўней, смехам было, сварыўся: каб галадовачку дзянькі на два ім, пераборлівым гэткім... Каб жа цяпер хоць часціначку з таго, што на стале тады ў будзень стаяла! І масліца табе, і сырочак, і вяндлінка, і яешанька на сале, і хлеб белы, і хлеб чорны, і хлеб пытляваны, з кменам паверху... Бы казка сапраўдная! А ў свята, калі пірагі, пышачкі, ватрушачкі...

Выразна, яскрава, як уяве, на стале сярод розных прысмакаў, ганарліва ўзвышаўся пірог з яблычным варэннем, і Міхал сядзеў за сталом, весела аглядаў усіх, ціхенька брэнькаў нажом па краёчку талеркі. «З якога боку, панове, пачнём яго кроіць?» — «З гэтага, з гэтага боку!» — «Мне сярэдзінку, мне сярэдзінку!» — «А мне — пляцёначку, пляцёначку мне! Мая пляцёначка!» — «З варэннем не хачу! З варэннем не хачу!» Дзіўна! Алесь — ды з варэннем не хоча! Ён жа звычайна спачатку выядаў з пірага салодкае варэнне ці ложачкай яго абшкрэбваў, а бакавінкі пакідаў. І Міхал здзіўлены і марудзіць, не хоча кроіць пірог, строга глядзіць на дзяцей, як вывучае кожнага. Не, ён строга глядзіць на яе, Рэнату, вачыма знак робіць, просіць пайсці дзверы адчыніць. Цікава, хто ж гэта там стукае — толькі цяпер яна пачула, што стукаюць у дзверы. І дзеці памоўклі і Міхал глядзіць не на дзверы зусім — на акно. Нечага акно тое адчынена. А яна ж яго зачыняла, сама зачыняла, бо вецер дужа моцны быў. Вецер яго і адчыніў — вунь якім ветразем фіранка выгнулася. І за альвас фіранка зачапілася, зваліцца ж зараз вазончык! Ён жа валіцца ўжо! Але як марудна, як марудна! Калі зараз кінуцца — злавіць можна. Але адкуль гэты цяжар? Трэба скінуць, паварушыць плячыма, скінуць той цяжар, ускочыць, бегчы, схапіць вазончык!..

Яна рванулася з усяе моцы, і тады ўсё знікла: і Міхал, і святочны стол, і фіранка, якая выгнулася ветразем і зачапілася за альвас на акне. Але ж як выразна ўсё памроілася! І як грукатліва бухае ў грудзях сэрца! І зноў гэтае мігатлівае святло на коміне. Колькі ж гэта ракет яны паляць на ноч! Ды гэта ж ля аднаго моста на Дзвіне! А колькі ж гэтых ракет паўсюль свеціць, калі палічыць! І хапае ў іх ракет, і не шкадуюць, і трасірак гэтых не шкадуюць — ночы ж спакойнай няма, каб не стралялі, не бухалі. А ў нашых, здаецца, да вайны дык і ракет не было гэткіх яркіх і каляровых... Не, аднойчы кідалі з аэрадрома — манеўры тады былі. Але аранжавых ракет у нашых не было, чырвоныя і зялёныя толькі. І яны дужа ж хутка згасалі. А гэтыя свецяць, свецяць... Не, згасла, урэшце!

«Дзын-дзын...»

Яна пачула гэты слабы, няпэўны гук і не адразу дапяла дзе: ці то ў дзверы, ці то ў акно тукнула нешта. А мо вецер? Не, зноў тукнула: у дзверы! Ці ж не Валечка вярнулася? Але ж чаго яны гэтак раненька вярнуліся? Відаць, не пусцілі іх, дык і павярнулі дамоў...

«Ды Міхал жа гэта! Міхал дамоў прыбіўся!»

Шухнула ў твар тлумная гарачыня, і Рэната сарвалася з ложка. Застылы слясак у дзвярах апёк пальцы холадам, таргануўся ў руках, як жывы. Клямку як нехта цягнуў, як ірваў к сабе, і яна выпусціла яе з рукі, і дзверы пачалі марудна адчыняцца, хоць яна да іх ужо і не дакраналася: дзверы адчыняліся з працяглым жаласлівым рыпеннем — гэтак нудна яны не рыпелі ніколі, — і парыпвала, як стагнала, ніжняя планка, шкрабаючы падлогу.

Мігатлівае святло ракеты, якая пырхнула зноў усё ў тым жа напрамку — у бок Дзвіны, — лілося цяпер і праз акенца і пройму дзвярэй, і ўсё на падлозе асвятлялася вельмі ярка. Хваля холаду кацілася нізам, студзіла ногі; марознае паветра звівалася туманным воблакам і на парожку, і на падлозе, і за дзвярыма, і ў гэтых туманных звівах курчылася постаць незнаёмага — чалавек на чацвярэньках гробся ў зямлянку.

— Хто вы? Хто?! — Рэната спуджана адступіла ад дзвярэй, уперлася паясніцаю ў грубку і гэтак стаяла, зноў хрыпата спытаўшы: — Хто вы? Хто?!

— Валя... Валюшка, дапамажы...

«Лагуцін! Гэта ж яго голас! Так, Лагуцін...»

Рэната хацела кінуцца да Лагуціна, распытаць, памагчы, але святло ракеты згасла, дзверы самі па сабе зачыніліся, бразнуўшы клямкаю, і яна баялася, што ў цемры можа ўдарыць Лагуціна нагой, і стаяла на месцы.

— Гэта вы?..— зноў папытала дрогкім голасам: — Адкуль?.. Што з вамі?..

Рэната ўсё яшчэ не магла апамятацца, не ведала, што павінна рабіць, і чакала, што ён нешта скажа, нешта папросіць, і яна тады тое і зробіць. Але Лагуцін па-ранейшаму маўчаў, толькі дыхаў хрыпата, нібыта ў яго было пераціснута горла.

«Гэта, мабыць, па ім нядаўна стралялі».

Падумала гэтак, адразу паверыла, што грукатанне кулямётаў, якое яна чула нядаўна, і каляровыя ракеты, што гэтак густа кроілі ноч, і гэтае нечаканае з’яўленне Лагуціна — усё гэта падзеі аднаго і таго ж кола, якія з ім, Лагуціным, звязаны, але ёй незразумелыя пакуль што і небяспечныя.

Рэната намацала ў кішэні ватоўкі запалкі, запаліла самаробную газнічку і нахілілася над Лагуціным. Яна ўсё яшчэ аніяк не магла сагрэцца, яе трэсла — дрыготка паўзла па хрыбціне тонкай калянай вужакаю,— і ад таго, што няспынна трымцелі вейкі, усё бачылася ёй рухавым, як бы ціха ўздрыгвала ў слабым жаўтлявым святле газнічкі: уздрыгваў твар Лагуціна, учарнелы, з парэпанымі да крыві губамі, з нейкімі тоўстымі і барвовымі пісягамі на шыі і падбародку, уздрыгвалі скурчаныя і выбеленыя марозам пальцы рук, уздрыгвалі тонкія чырвоныя ледзяшы, што абсыпалі каўнер кажуха густа, нібыта раслі з чорнай аўчыны; на правым баку каўняра ледзяшоў не было, там растаў снег, і гэтыя кроплі таксама ўздрыгвалі і паблісквалі. Рэнаце на нейкае імгненне падалося, што гэтыя тонкія промні-водбліскі прабіваюць яе навылёт, яна рэзка адхіснулася, ударылася балюча спінаю аб вугал грубкі, і ад болю закрыла вочы, і адчула, што плача і што слёзы выціскаюцца з-пад заплюшчаных вачэй і коцяцца па шчоках халоднымі і буйнымі гарошынамі.

16

Лагуцін праляжаў у непрытомнасці амаль два тыдні. Усе гэтыя дні ён трызніў, ціха стагнаў, часам адкрываў вочы, але не пазнаваў ні Рэнату, ні Валю. Валін голас, аднак, адразу і дзіўна супакойваў яго, і Лагуцін, пачуўшы яго, заціхаў, быццам атрымліваў загад сцішыцца і маўчаць.

Толькі ў сярэдзіне другога тыдня, у першы дзень новага года, ён апрытомнеў. Гэта здарылася ўранні, калі Валя, узяўшы суды, пайшла на Дзвіну па ваду, а Рэната смажыла на маленькай патэльні свіны здор, пасечаны малюпасенькімі кубікамі,— збіралася закрасіць зацірку, што ўжо булькацела ў кацялку. Пачуўшы рух за сваёй спінаю, яна азірнулася, убачыла шырока расплюшчаныя вочы Лагуціна, і тое, як ён азіраў зямлянку, адразу ж навяло яе на думку, што яму стала лягчэй — у позірку быў трывожны клопат і жаданне нешта сказаць.

— Валя дзе? — глухавата спытаў Лагуцін.

Радасць — Лагуцін, урэшце, ачуняў! — прыгасіла крыўда, і тое незразумелае пачуццё, што жыло ў сэрцы Рэнаты і раней, цяпер загучала новай і моцнай нотаю. Бач ты! Адзіны клопат у яго — Валя! Не павітаўся, слова падзякі не сказаў, быццам яна, Рэната, пустое месца тут, быццам не яна, а Валя гэтая ратавала яго ў тую сцюдзёную ноч у снежні.

— А-а,— працягнула яна, прыхаваўшы крыўду.— Прачнуліся вы... Добрай раніцы!

— Добры дзень. Валя дзе?

— На Дзвіну за вадой пабегла. Як пачуваеце? З Новым годам вас!

Ён глядзеў на яе, быццам не пазнаваў, пакутліва схмурыў бровы, аблізнуў, потым сціснуў і зноў разляпіў тоўстыя і абсівераныя, аж белыя губы:

— Што ў нас сёння, маці?

— Чацвер! Першы дзянёчак новенькага. Год пачаўся ў чацвер — бяры шчасце напавер! Гэтак мая бабуля, памятаю, гаварыла.

— Валя дзе? — паўтарыў ён зацята, быццам тое, што сказала Рэната, ён недачуў.

— На рэчцы — ваду адтуль цяпер цягаем. У студні ў канцы лістапада вымерзла — шалёныя ж маразы!

— Та-а-ак,— працягнуў ён, як бы зноў не давяраючы яе словам. Потым узяўся аглядаць апухлыя, пабітыя марозам і ўкручаныя ў бінты рукі; бінты былі самаробныя, з прасціны, і кожны рух прыносіў яму боль. Лагуцін зморшчыўся, сіліўся нешта прыгадаць.— Да дзвярэй я дапоўз — памятаю... А далей — туман.

— Вось туманам няхай усё благое і сплывае. Рана на назе ў вас гоіцца.

Лагуцін паспрабаваў сесці, але сілы ў яго не хапіла, і ён, ціха застагнаўшы, адкінуўся на спіну.

— Што са мною потым было?

— Было — сплыло,— сказала Рэната, пачынаючы здагадвацца, што Лагуціна болей ад усяго непакоіць тая снежаньская ноч, працяг якой яму невядомы.— Так што будзем на лепшае грабціся, каб паздаравець і сілу набраць.

Ён зноў паўтарыў зацята:

— Што са мною потым было? — і, крыху счакаўшы, з трывогаю папытаў: — Хто-небудзь мяне шукаў?

— Ніхто вас не шукаў. Ніхто вас не бачыў, апроч нас. Ніхто сюды не заходзіў...

У яе голасе прагучалі ноткі незадаволенасці, крыўды, якую яна цяпер нават не імкнулася прыхаваць, і ён злавіў гэтыя змены ў Рэнаціным настроі, зразумеў іх, спытаў ласкавейшым тонам, даверліва:

— Трызніў я? Што-небудзь казаў?..

— Анічагуткі. У непрытомнасці былі...

Крыўда на Лагуціна растала — перад Рэнатай ляжаў на канапе чалавек зусім знясілены, змучаны хваробаю і цяжкай ранаю на назе, з рукамі ў бінтах, кволы. Гэтага чалавека палохала не толькі яго цяжкое становішча — гэты стан яму цяпер быў вядомы,— але і тое, чаго ён вельмі, відаць, апасаўся і ад чаго, на яго думку, калі ён трызніў, не засцярогся. Ці не выдаў ён якую тайну? Ці не сказаў ён тое, што не павінен быў казаць нават і тады, калі б смерць стаяла побач? Ці не назваў якія прозвішчы і звесткі, што павінен быў трымаць толькі ў сэрцы?

— І нікога не клікаў? — папытаў ён усё тым жа даверлівым тонам, і цяпер зусім заспакоена.

— Вы як не давяраеце мне...

— Як жа не давяраю? Давяраю,— мякка прамовіў Лагуцін.— Карціць падрабязнасці ведаць.

— Падрабязнасці... А скуль жа мне іх ведаць?

Яна і сапраўды аніякіх падрабязнасцей не ведала.

Паранены ў правую нагу, ён, відаць, доўга поўз па снезе і ляжаў недзе ў гурбах і паабмаражваў пальцы на руках, ды і на нагах месцамі прыхапіла скуру марозам. Як ён увогуле тады прыбіўся да зямлянкі? Як знайшоў дарогу? Дзе быў паранены? Хто дапамог яму ўскараскацца на высокі ўзвал Дзвіны?

Адзінае-адзінае Рэната, аднак, ведала дакладна: Лагуцін у тую ноч быў паранены за ракою. Але гэта яна даведалася рана-раненька, калі выскачыла з зямлянкі з намерам прыхаваць, замесці ўсе сляды. Абабегла завулак, злётала па сцежцы да Дзвіны і нічога падазронага, хоць пачало ўжо добра днець, не заўважыла: за ноч снегавая дуйка замяла, залізала ўсе сляды.

Яна пайшла назад, на сваё селішча, але потым зноў вярнулася на Дзвіну — як што цягнула яе туды. Цяпер Рэната пайшла далей, чымся ў першы раз, пайшла ледзь прыкметнай сцежкай за палонку, і тады адразу ж, зусім непадалёк ад палонкі, згледзела след лагуцінскіх ботаў, слаба пакраплены крывёю — Лагуцін, мабыць, ляжаў тут, піў ваду. Яна ашкрэбла лёд ля палонкі, заліла вадой і засыпала снегам. Крыху пазней, калі добра развіднела і зажаўцела ў марознай імгле няяркае зімовае сонца, яна зноў прайшлася тым месцам — след быў прыхаваны надзейна.

Вось і ўсё, што яна ведала. Тады, у тую ноч, яна ўсцягнула Лагуціна на канапу, перавязала рану на назе — ад кулі — і вострую, як ад ляза нажа, рану на шыі, пад левым вухам, і доўга церла снегам рукі, пальцы на нагах і ступакі. Спрабавала распытваць яго, але ён нічога не казаў ні тады, ні пазней.

Усе гэтыя дні Лагуцін гарэў, быццам у агні, і высокая тэмпература мучыла яго і ўдзень і ўночы, і ён трызніў, нешта мармытаў, супакойваўся толькі тады, калі побач сядзела Валя і што-небудзь ціха расказвала: яе голас дзейнічаў на яго амаль магічна.

Рэната цяпер падрабязна расказвала Лагуціну пра тую ноч, калі ён прыпоўз да іх у зямлянку, пра тыя дні, што былі потым, пра тое, што рана ў яго на назе гоіцца, і гоіцца добра, бо куля не зачапіла косць. Горш гояцца пальцы на левай назе і ступакі на левай і правай, бо іх марозам прыхапіла моцна, але і тут ужо ідзе на папраўку. І тое, што застудзіў ён лёгкія,— таксама ўжо не вялікая бяда, уратавалі, відаць, банькі, якія ляпілі яму штодзень на грудзіну і плечы, і яшчэ хатняе пітво: моцны, як не карычневы, адвар малінніку.

Не расказвала Рэната толькі пра тое, колькі жаху давялося нацярпецца ў першы дзень. Ёй усё здавалася, што фашысты дазнаюцца, дзе ляжыць паранены Лагуцін, схопяць і яго, і яе з малым, і заб’юць усіх разам. Але першы дзень мінуў, ніхто нават і блізка да зямлянкі не падыходзіў, і яна крыху супакоілася, і ўжо вырашыла, як будзе казаць, калі давядзецца каму-небудзь тлумачыць: Лагуцін яе брат, прыехаў у горад па соль, пайшоў на Дзвіну з судамі, а выпадковая куля і зачапіла. Наколькі б пераканаўча прагучала гэта, яна не брала ў галаву клопат, бо настаў другі дзень, і абрынуліся на Рэнату новыя клопаты — трывога за Валю.

З цёмным ужо, калі сканаў дзень, Рэната злётала на дарогу аж да самага Запалоцця — спадзявалася сустрэць дачку. Не сустрэла і да самага рання не спала. Трызніў, стагнаў Лагуцін, і яна мяняла яму ручнікі, якія клала на гарачы лоб, паіла маліннікам, і ад кожнага шоргату снегу за сцяной у яе заходзілася болем сэрца. Бясконца роіліся ў галаве розныя думкі, даймалі самыя неверагодныя малюнкі таго, што магло здарыцца.

У сераду, апоўдні, Рэната пашнуравала ажно ў Пагіршчыну, каб даведацца, ці вярнулася Гардзеіха. Гэта было наіўна і смешна, бо каб Гардзеіха вярнулася, дык тое б, напэўна ж, было б вядома — вяртацца ім толькі тут, сцежкаю праз Дзвіну. Але тады пра тое зусім і не думалася: трывога гнала яе наперад.

Гардзеіху Рэната дома не знайшла, ні пра што не даведалася і з яшчэ большай трывогаю кінулася назад. Дурніца якая! Малога — кінула! Паранены Лагуцін ляжыць адзін, без нагляду. А як Данічак прачнецца ды яго ўбачыць? Напэўна ж, спалохаецца, можа, яшчэ і з ложка зваліцца, спудзіўшыся?..

Неслася дамоў як апантаная. Яшчэ здаля ўбачыла замок, які вісеў не на клямцы — яна яго пачапіла на клямку, бы замкнула дзверы! — а на калку, побач з дзвярыма, і ўсё ў душы сцялася ад прадчування жахлівай бяды.

«Фашысты ў зямлянку ўварваліся, знайшлі Лагуціна!»

Нейкі міг стаяла, збянтэжаная, потым кінулася нацянькі, праз сад, і, адштурхнуўшы ўбок дзверы, абвяла на парозе ад радаснага ўзрушэння. Валя вярнулася! Жывая, здаровая! Укленчыла ля канапы, абцірае ручніком твар Лагуціну! Скача, пляскае ў далоні, шалее ад радасці Данік...

Расказала цяпер і пра гэта, падрабязна, не шкадуючы слоў. Аніводнага слоўца не прамовіла толькі пра тое, аб чым неахвотна прызнавалася нават сама сабе,— пра сваю непрыязнасць да Лагуціна. У душы яна разумела, што гэтае пачуццё нядобрае, што пагана гэтак ставіцца да чалавека, які прыйшоў да цябе па дапамогу, які верыць табе, на тваю дабрыню спадзяецца. Лежачы доўгімі начамі без сну, яна часцяком дакарала сябе за сваю жорсткасць, лаяла, пераконвала, што абавязана чула і сардэчна ставіцца да параненага, хворага чалавека, і нічога не магла парабіць з сабою: яна незалюбіла Лагуціна, блага падумала аб ім даўно, яшчэ ў той дзень, калі Лагуцін пайшоў з Алесем і Алесь не вярнуўся.

Непрыязнасць да яго ўзнікла нават і яшчэ раней, на тым лясным абрыве, калі яна ўбачыла позірк, скіраваны на дачку; непрыязнасць саспела канчаткова пазней, у той дзень, калі Рэната даведалася, што гэты чалавек прыходзіў у горад, начаваў у зямлянцы. Параненага і хворага Лагуціна яна шкадавала, рабіла ўсё, каб аблегчыць пакуты, і, тым не меней, часта лавіла сябе на думцы, што непрыязнасць жыве, што ёй, Рэнаце, самой няёмка ад гэтага, і спрабавала ўтаймаваць свае пачуцці, за якія часцяком дакарала сябе.

Пазней жа, убачыўшы, колькі цеплыні і пяшчоты аддае дачка Лагуціну, Рэната ўжо не дакарала сябе, нават не сілілася сваю непрыязнасць прыгасіць, пачала рэўнаваць, прадчуваючы нядобрую паваротку свайго лёсу: калі Валі давядзецца нешта выбіраць, дык тая зробіць свой выбар не ў матчыну карысць. І ад гэтага ў яе балела сэрца, і трывожныя сны прыходзілі па начах, і яна жыла ў прадчуванні новай бяды і рыхтавалася да гэтай бяды, да гэтых новых пакут, хоць у іх і не верыла.

З пранізлівым рыпеннем адчыніліся дзверы, і ў зямлянку, ахутаная белай параю, укацілася Валя. Садраўшы з галавы шэрую хусцінку, яна атрэсла яе ад снегу, потым затрэсла ў паветры, як сцягам, пайшла ў скокі, выкрыкваючы ломкім і звонкім ад хвалявання голасам:

— Масква разбіла Гітлера! Ушчэнт разбіла! У-у-у!.. Лагуцін глуха, як бы што прарвалася ў яго горле, гыкнуў, пачаў заікацца:

— К-калі? К-калі?!

На ложку пад коўдрай заварушыўся Данік,чі Рэната строга асадзіла дачку:

— Ты што трубіш? Толкам кажы! Цішэй!

— Можна і толкам! — як бы спяваючы, адказала Валя.— Во-ось!.. Вестачка, вестачка ад нашых! — і нечакана ўся зачырванелася — нейкая ніколі раней Рэнатай не бачаная строгасць з’явілася ў вачах Валі — і выцягнула аднекуль з-пад ватоўкі, расхрыстанай на грудзях, вузкі аркушок друкаванай лістоўкі.— Бачыце? — і патрымала яе над галавою, паварочваючы то да маці, то да Лагуціна.— Зводка! Наша! Друкаваная! Яшчэ фарбаю пахне! — паднесла лістоўку да твару, шумна абнюхвала яе, цалавала.— Кідалі з самалёта, безумоўна, на горад. А ветрам — разнесла... Я абабегла ўсю Дзвіну — болей не відно. Не знайшла болей. Мне трэба будзе зараз у ручай злётаць, туды магло ветрам лістоўкі сагнаць...

— Чытай жа! — Рэната загадала нецярпліва.— Чытай, што напісана!

— Зараз, даражэнькія! Зараз,— і кінулася да дзвярэй, зашчапіла іх на кручок, патузала слясак рукою, правяраючы, ці надзейна зачыніла.— Зараз вы пачуеце, як далі нашы ім дыхту! От жа далі, каб помнілі! Каб у логва сваё каціліся...

Ад дрыготкага і ўсхваляванага Валінага голасу Рэнату ахапіла салодкая млявасць, неяк адразу расслаблена абвіслі рукі, спуджана-радасна, гарачым камячком, затрапыхалася сэрца. Наступ! Нашы пайшлі ў наступ! Нашы пагналі гітлераўцаў ад Масквы! А колькі ж танкаў змалацілі, колькі ўзялі ў палон і машын, і кулямётаў, і гармат, і гэтых ваякаў паганых! Сотні вызвалена і гарадоў і вёсак!.. Але ж адкуль тое ведала Гардзеіха?.. Яна ж яшчэ напярэдадні Новага года баяла цішком, немцы, нібыта, самі, маўляў, кажуць, што адступілі крыху ад Масквы, на зіму выраўнялі лінію фронту, каб улетку пайсці наперад!.. Значыцца, не выдумляла Гардзеіха: пагналі нашы чужынцаў. І не проста яны лінію фронту там выраўніваць узяліся — далі ў каршэнь, дык і пакаціліся! Назад пакаціліся! Ёсць, значыцца, паваротачка ў вайне! Ёсць! Цяпер у наш бок сонейка свеціць! У наш бок шчасце павярнула!..

Рэната не паспела ўзяць з Валіных рук маленькую лістоўку, на свае вочы ўбачыць тыя словы, ад якіх гэткім радасна-спуджаным камячком тоўхалася і тоўхалася ў грудзях сэрца,— апярэдзіў Лагуцін.

— Дайце зірнуць,— папрасіў ён глухаватым і дрогкім голасам.— Дайце мне зірнуць...

Лагуцін цягнуўся да Валі забінтаванымі рукамі, спрабаваў і не мог узяць імі лістоўку, і Валя паднесла яе пад самыя яму вочы.

— Добра бачна? Зручна чытаць?

Лагуцін незадаволена выгукнуў:

— Дык жа дагары нагамі!

— А-оі, праўдачка! Вось, цяперака...

Лагуцін углядаўся ў лістоўку, крута прыўзняўшы галаву, і гэта яго дужа хутка стаміла, і ён адкінуўся на падушку. Валя нахілілася, каб паднесці лістоўку бліжэй да яго вачэй, і ён, як ловячы гэты аркушок паперы, прыціснуў забінтаванымі рукамі і лістоўку і Валіну далонь да свайго твару. Ад дыхання папяровы прамавугольнік то шчыльна прыціскаўся да губ, хаваючы іх, то прыўзнімаўся, трымцеў, і разам з ім трымцела, як падалося Рэнаце, Валіна далонь, на якой ляжалі забінтаваныя рукі Лагуціна.

І гэтая лістоўка, што трымцела на вуснах Лагуціна, і яго рукі, якімі ён прыціскаў да свайго твару Валіну далонь, і атуманены, як нетутэйшы, позірк дачкі, якая быццам нічога ўжо больш не заўважала вакол сябе,— усё гэта зноў спарадзіла ў сэрцы Рэнаты горыч рэўнасці.

«Толькі аднаго гэтага Лагуціна дачка бачыць! Як не заўважае мяне, маці сваю. І зусім жа і не саромеецца!..»

Ледзьве стрымала сябе ад папрокаў, суцешылася памяркоўнай развагаю, развагаю чалавека сталага, умудронага жыццёвымі нягодамі. Прынамсі, што благога ў паводзінах Валі? Нічога ж благога няма. Гэта ж толькі табе здаецца, што яна як не на шыі завісла ў гэтага Лагуціна. І дарэмна, зусім дарэмна яна, Рэната, чэпіцца да дзяўчыны. Гэткі радасны дзень! Гэтулькі яны яго чакалі! І вось дачакаліся, прыйшла радасць! Навошта ж азмрочваць яе? І каб жа было чым — прыдумала рэўнасць нейкую, падазронасць! Валя ж хоча аблашчыць параненага чалавека, пакуты яму аблегчыць, супакоіць. А яна, Рэната, з рэўнасцю гэтай сваёй. Радавацца трэба, у скокі пайсці гэтак жа, як Валя пайшла, калі ў зямлянку прыбегла. А ты што робіш? Дачку лаяць збіраешся, каб не вісла, бессаромніца, у Лагуціна на шыі.

Было цяжка саўладаць з сабою, было крыўдна да слёз бачыць Валіну ласкавасць, скіраваную на чалавека чужога, і Рэната ўзялася за клямку дзвярэй.

— Куды, матуля? — весела кінула наўздагон Валя.

— Суды прыцягну. Дзе яны?

— А-ой, праўдачка! Гэта ж я ля палонкі іх паставіла. Зараз прыцягну!

— Гэты ўжо мне твой цыганскі «зараз»!..

Па сцежцы Рэната ішла таропка. У ціхім марозным паветры гучна рыпеў пад нагамі снег, і гэтае сухое, як падвойнае, рыпенне снегу, гэтае марознае паветра супакойвалі, і ўсё, што зусім нядаўна выклікала рэўнасць, бачылася ёй зусім у іншым святле. Хіба ж не дурніца яна! Любошчы ёй Валіны памроіліся! У каго тыя любошчы? У Валі? У гэтай дзеўчынёшкі! З кім? З гэтым саслабелым ад ран і хваробы чалавекам!.. Якую ж лухту яна ў галаве таўчэ! Знайшла сабе занятак — кроіць сэрца нейкай дурнотаю, аб якой думаць сорамна, не тое што казаць!..

Ля палонкі стаялі поўныя суды. Ля беражкоў вада схапілася тонкай сеткай ільдзінак-нітачак, і сярод іх Рэната ўгледзела адбітак свайго твару, старэчага, зрэзанага глыбокімі, як раны, пісягамі, і як некалі на падворку ў Ганны Сямак, выраз гэтага старэчага твару напалохаў Рэнату, прымусіў пагана заныць сэрца. Яна нахілілася над вядром, правяла пальцам па вадзе, як бы сілячыся сцерці з твару чорныя пісягі, вярнуць яму знаёмы, ранейшы выгляд. Адбітак твару затрымцеў, загайдаўся, але адразу ж набыў чысціню, на ім не было ўжо ранейшых глыбокіх шрамаў, і яна ўздыхнула з палёгкай, а потым уголас засмяялася. Ну, хіба не дзівачка яна! Нейкія зморшчыны, нейкія шраміны на шчоках яе спалохалі!

«А голас які мой на марозе звонкі, дужы і малады. Ажно рэха ў берагах пакацілася».

Рэната нечакана адчула сябе бадзёрай, упэўненай, маладой. Радасць была ў душы, і яна скрышыла ўсе непрыемныя думкі, што дагэтуль вярэдзілі сэрца. Перамога ж! Пакаціліся чужынцы назад! Нашы пагналі гэтую чорную зграю назад! Цяпер нядоўга ўжо чакаць — Міхал вернецца. І Алесь вернецца! І ўсё пойдзе сваім ранейшым шляхам! Усё? Дзе ж усё! Геначка не вернецца! І мама не вернецца. І хатачка тая, дзе гэтулькі шчасця было, не вернецца. Ды ліха з ёю, той хатаю — знайшла па чым бедаваць! Збудуецца новая! Абы мужчынкі яе жывыя і здаровыя вярнуліся...

За спінай пад лёгкімі паспешлівымі крокамі зарыпеў снег — да палонкі спяшалася Валя.

— Чаго, матуля, не пачакала? Я ж казала: зараз прынясу. Ты бяжы, а я паціху пацягнуся. Лагуцін табе нешта пільнае хоча сказаць...

Рэната ўсміхнулася, пажартавала:

— Няўжо аб вяселлі?

— Пра якое гэта ты вяселле гаворыш?

— Не аб сваім, ведама ж. Аб вашым!

— О-ох, ты і скажаш!

— Кажу тое, што вочы бачаць!

— Не тое яны бачаць, што трэба,— суха прамовіла Валя, і гэтая сухасць у голасе дачкі непрыемна ўразіла Рэнату; у ёй, гэтай сухасці, пачулася нешта падобнае на варожасць.— Ён важнае заданне мае на ўвазе!

Рэната сказала, з намерам падкалоць дачку:

— Цяпер ужо, дзякуй небачку, і ў мяне — заданне.

— Трэба ж нашым хоць чым-небудзь дапамагаць. А то сядзім, як мышы пад венікам.

Рэната хмыкнула:

— Хм... Усе ягоныя слоўцы паўтараеш!

— У мяне і сваіх слоў дастаткова!

Валя сказала гэта рэзка, зыркнула нядобра, і Рэната спахапілася. Навошта яна парываецца нешта даводзіць дачцэ, у нечым папракаць — гэтым жа толькі аддаляе ад сябе Валю! Гэткі дзень сёння! Свята ж!

— О-ой, дачушка, дачушка,— прамовіла Рэната прымірэнча і шчыра.— Як жа мне сэрцайка баліць за вас. І за цябе, і за Данічка, і за гэтага Гарыка... Якая ж у яго тамака пільніца?

— Ён хоча паслаць цябе да Антоніхі. У Жарцы. Але я сказала: сама, маўляў, пайду, бо маці там паказвацца небяспечна. І ты скажы, каб мне ісці...

Гарачы туман тухнуў Рэнаце ў галаву.

— У Жарцы? І Лагуцін хоча цябе туды паслаць?

— Я сама туды рвуся. Я памятаю, як ты казала, што паліцэйскі цябе папярэджваў, каб болей і носа не паказвала там. А мяне хто там ведае? Ніхто!

Гарачы туман нібыта плыў перад вачыма, кружыў голаў. Бачыш, што робіцца? Ледзь ачуняў Лагуцін, а ўжо — камандаваць пачаў! Ён ужо будзе пасылаць у гэткі шлях дзяўчыну? І другое тут дзіўна: чаго ж ён з ёю, Рэнатаю, спачатку не параіўся? Мог жа з ёю, дарослым чалавекам, усё спачатку як след абмазгаваць! Але няма чаго цяпер рукамі размахваць. Трэба не ціснуць на дачку — тады пра ўсё можна даведацца.

— І што ж там мне рабіць? — спытала Рэната як мага мякчэй і даверліва.

— Нічога.

Рэната згледзела доўгую нітку ля гузіка ватоўкі, узялася яе заматваць старанна і заклапочана, быццам гэта было адзінае, што яе непакоіла.

— Дык навошта ж тады ісці? — спытала як мага спакайней, нават абыякава.

— Соль перадаць. І сказаць, што ён — тут. Зусім жа лёгкае заданне.

— І гэта ўсё? — спытала Рэната з недаверам.— І гэта — усё?

— Усё. Таму я і сказала: хутчэй за мяне ніхто туды не даскача. І лепей ніхто не зробіць.

— А што ён? Лагуцін гэты як на твой намер глядзіць?

— Ухваляе. Але хоча нешта з табой абгаварыць,— і раптам дадала ласкава, зусім умольна: — Матулька, ты з ім пагаджайся, не пярэч. Я ж і ў Дзісну вось схадзіла, і ўсё зрабіла добра. Ты ж чула, што цётка Вольга сказала? Са мною яна хоць у пекла пойдзе.

— Там жа вы талакою ішлі. А тут з кім? Адна! Адной жа давядзецца тэпаць!

Валя пацерла шчаку, заціснула далонню губы, потым рэзка апусціла руку, быццам нешта адкідала ад сябе:

— Калі трэба — буду тэпаць. Адной дык шчэ і лепей, бо ніхто збіваць з тропу не будзе. Хатулёк на плечы — і пайшла. Ранічкою — выправілася, увечары — дома.

Рэната сказала дакорліва:

— Лёгка як у цябе ўсё робіцца!

— Я не кажу, што — лёгка, не кажу. Але гэта — разумны варыянт.

Рэната прамовіла са смяшком:

— Хадзем, мая ты разумніца, у зямлянку. Пайшлі!

— Ты хочаш знайсці лепшае выйсце? Не шукай дарэмна!

— А што, як і пашукаць?

— Не бачу патрэбы аніякай! Лепшага за мой варыянт — няма!

Рэната сумелася, збянтэжаная нечаканай Валінай настойлівасцю. Дачка і раней часцяком пярэчыла ёй, не пагаджалася, але заўсёды ў той нязгодзе была маладая задзірлівасць, жаданне пераканаць адразу ж і ва ўсім. Цяпер жа ў Валінай нязгодзе, цвёрдай і катэгарычнай, прагучала як бы горыч, прытоенае шкадаванне мудрага чалавека, які ведае, што павінен выконваць паспешлівае рашэнне — яно не зычыць яму дабрыні і ёсць не самае лепшае, чаго можна б было чакаць ад жыцця,— і гэтае рашэнне не сваё ўласнае, але ён змушаны яго ажыццявіць, бо шукаць нешта іншае — няма ні патрэбы ні часу.

Рэната моўчкі ішла за дачкою. Валя двойчы спрабавала забраць у яе суды, але яна моўчкі пратэставала, не аддавала, несла сама. Перад узвалам усё ж саступіла, аддала Валі адно вядро, і яны патупалі ўпобачкі, і гэтая блізкасць Рэнату сагравала, спараджаючы добрыя думкі. Слаўная яна, Валя. Хай сабе і пасварыцца, але сэрца ў яе чулае, мяккае, маці яна паважае і памочніца ва ўсім.

— Вось тут лістовачка ляжала,— Валя прыпынілася, паказала рукою на правы бок ад сцежкі.— Пад гэты вось камяк яе ветрам і падагнала. Я была падумала: ат, паперка... А потым гляджу — лістовачка!

— Але ж чаго адна? Калі кідалі з самалёта, дык, пэўна ж, не адну.

— Відаць, сагнала ветрам. Я зараз у ручай падскочу.

Рэната запярэчыла рашуча:

— Ніякага табе ручая! Снедаць зараз будзем,— і дадала з падкавыркаю: — Трэба ж Гарыка нашага накарміць!

Валя прыняла гэты закід спакойна.

— Ведама ж,— пагадзілася яна роўна, як бы ўсё перад гэтым абгаварыўшы.— Спачатку паснедаем, а потым мы з Данікам на саначках туды пакоцім. Сушняку якога адтуль прыхопім. Калі хто і стрэне — па дровы выправіліся. Ну, бегма!..

З падскокам, лёгка сігаючы па прыступках, Валя прашнуравала ўсю лесвіцу, замеценую снегам. На верхняй прыступцы пакаўзнулася, ледзь не выпусціла вядро, але нейкім цудам вывернулася, утрымалася на нагах, гучна і радасна засмяялася, радуючыся сваёй ўдачы.

Рэната ж узнялася на ўзвал з цяжкасцю, пастаяла крыху, каб аддыхацца, і рушыла далей, калі Валя, нахіліўшыся, хавалася ў зямлянцы. І тая ўвішнасць, з якой Валя ляцела па прыступках, і асабліва тое, што яна не пачакала, панеслася адна, выклікала крыўду.

«Не адпушчу адну! Сама лепей пайду!..»

Рэната ўжо ведала, што змяніць гэтае рашэнне ніхто яе не прымусіць, што аніякім угаворванням яна не паддасца: сама пойдзе ў тыя Жарцы!

Ля ўвахода ў сутарэнне рашэнне цвёрда і добра акрэслілася. З’явілася і даволі грунтоўнае, на яе думку, абгрунтаванне, якое, мажліва, давядзецца прыводзіць. Вёска, дзе жыве Ганна Андрэеўна, ёй, Рэнаце, вядома, дарога знаёмая. Новага ж чалавека туды пускаць нельга! Валя ж, акрамя ўсяго, абавязкова вось гэтак жа, як з вядром па прыступках, кінецца бегчы. І сапсуе ўсё, і бяду не заўважыць, і ў першую ж пастку трапіць! А яна, Рэната, пойдзе з асцярогаю, не спяшаючыся, на злом галавы па-дурному не кінецца...

Рэната ўвайшла ў зямлянку, задаволеная сваімі думкамі, і яе аглушыў бразгат — Данік ужо сядзеў за сталом і малаціў лыжкаю па місе. На стале было чатыры міскі — паставіла, як і звычайна, Валя. І гэтая чацвёртая, лішняя, міска абудзіла ў сэрцы Рэнаты непрыязнасць да Лагуціна і знаёмы боль. Сёння, як ніколі раней, ёй асабліва выразна падалося, што Лагуцін ведае гэтую патаемную непрыязнасць і асуджае яе.

— Чаго ж ты не наліваеш? — спытала Рэната, стаўляючы вядро ля грубкі і хаваючы свае вочы ад Лагуціна.

— Цябе чакалі. Каб усім разам ужо...

Данік першым торкнуў сваю міску наперад, калі Рэната паставіла чыгунок на стол, шкрэбаў лыжкаю па місе, прасіў нецярпліва:

— Мне! Мне!..

— Хопіць і табе,— і Валя пасунула Данікаву міску назад.

— Не чапай маю міску! Не чапай!

— Сынок, ты ж вялікі ўжо хлопчык. Як табе не сорамна на Валечку гэтак крычаць. Яна ж — старэйшая!

— А чаго яна мяне — нагою,— Данік насупіўся.— Усё штурхель ды штурхель!..

— От жа і хлус! От жа і прыдумшчык. Выпадкова толькі і зачапіла яго!

— Ці-іха! Бярыце міскі...

Рэната супакойвала дзяцей весела, а сэрца шчымела ад болю. Штораз вось гэтак Данічак: у першую чаргу — яму каб! І нічога не зважае! Ці ёсць, ці няма: мне — першаму! А вось Валя ўжо разумее, можа стрымаць сябе. І не есць, чакае, пакуль яна, Рэната, падасць міску Лагуціну...

Лагуцін не схацеў есці, калі Рэната села каля яго з міскаю, закруціў галавой.

— Няхай яны паядуць. Я — потым.

— За імі нам не ўгнацца. Чуеце, які трэтар ідзе?

— Потым, потым...

Нечакана прыгадалася: вось гэтак жа саромеўся есці пры дзецях Бохач. Летась тое было, увосень, калі ён скончыў мураваць у зямлянцы грубку... Пагодны дзень тады быў, і яна зварыла бульбу, папрасіла яго паесці, але ён адмовіўся, чакаў, пакуль пад’ядуць малыя, як бы баючыся, што дзецям не хопіць, што яны не наядуцца. Небачка, якая драбнота ёй помніцца. Гэтулькі ж добрага зрабіў ёй Бохач, а вось помніцца не тое, добрае, а нейкая драбяза, зусім не вартая ўвагі... І Валя быццам засаромелася, адчула няёмкасць, паела спехам, затармасіла, пацягнула за сабой Даніка; дапаможа, маўляў, прынесці дроў. Але ж гэта знарок, каб Данік не глядзеў у міску Лагуціну, каб не папрасіў яшчэ заціркі, каб не нэндзіў. Небачка! Малая, а ўсё ж разумее, як дарослы, сталы чалавек...

Калі Валя і Данік выбеглі за дзверы, Рэната сказала Лагуціну цвёрда:

— У Жарцы я сама пайду. Валю не пушчу.

Лагуцін пагадзіўся, не пярэчыў. Яна ўзялася карміць яго і, сустрэўшы позірк блішчастых вачэй, са слязамі ў куточках, занепакоілася:

— Гарачае, мабыць, варыва. Гэта ж не астудзіла як след.

Ён пакруціў галавой:

— Не-е, самы акурат... Дзякую...— і раптам сціснуў забінтаванымі рукамі Рэнацін локаць.— Мне толькі б на ногі ўзняцца. Толькі б узняцца!

Яна разгубілася ад гэтай ласкавасці, папрасіла сухавата і павучальна:

— Есці трэба. Тады хутчэй на папраўку пойдзе.

— Валя казала, што ў Бохачавым садзе сутарэнне ёсць... Туды трэба мне...

— Лядоўня тамака! Снегам усё пазамяло! — і, гледзячы ў вочы Лагуціна, нерухомыя, умольныя, поўныя ўдзячнасці і прызнальнасці і, разам з тым, нейкія далёкія і тужлівыя, сказала строга, як малому, які павінен адразу ж паслухацца: — На выпадак чаго сілу набраць трэба! Сілу! А тады ўжо нешта думаць...

— Я Валю папрасіў, яна пачысціла тое сутарэнне. Кажа, што снегу там і не было. Крышачку...

— Каб змерзнуць?.. Пацяплее, тады будзе відаць...

Запярэчыла, а сэрца зайшлося болем. Вось што тут вакол робіцца! Валя тое сутарэнне ў Бохачавым садзе чысціла, аглядала, а ёй, маці, каб слоўца! Як моліцца яна на гэтага Гарыка свайго!..

Але сэрца балела не толькі ад гэтага адкрыцця — падумала пра Міхала. А што, як і ён недзе, вось гэтак, як Лагуцін, пакутуе, гаруе, у бінтах ляжыць... І тут жа, з яшчэ большай ярасцю, чым усе папярэднія разы, калі дазваляла сабе слабасць падумаць гэтак пра мужа, закрэсліла думку, якая прыйшла раптоўна, знаёмым і цвёрдым пераконаннем: Міхал на фронце! Міхал ваюе! Міхала бяда не зачэпіць!..

Звычайна гэтая рашучасць яе супакойвала. Але сёння ў гэтым рашучым перакананні нешта было не так, як раней, і гэта яе напалохала. Яна зірнула на Лагуціна ўважна і згледзела, як з яго вачэй выкаціліся дзве слязінкі, папаўзлі па шчоках, уздрыгнулі, бы падкінутыя жаўлакамі, што крута выпіналіся, соўгаліся пад скураю; слязінкі, бліснуўшы, заблыталіся ў густым чорным шчэцці барады, і яна ледзь стрымалася, каб не зарыдаць уголас, пакутна і адчайна.

17

Па дарозе, якая крута лезла ўгару, ісці было цяжка. Рэната даўно стамілася ўжо і цяпер выбівалася з сілы, але не сцішыла хады, упарта крочыла наперад.

Адпачне яна ў Жарцах, да якіх засталося кіламетры два, не больш — ёй бы толькі пагорак адолець. За ім, гэтым клятым пагоркам, дарога пакоціцца ўніз, у густы малады бярэзнік, потым полем, крута паверне ўправа, і адтуль, з таго бярозавага ўзлесачку, добра будзе відзён краёк патрэбнай сялібы. Тады ўжо можна будзе пайсці да хаты напрамкі, дакладней, да студні, а потым ужо, ад той студні, сцежачкаю — да хаты. Але яе, сцежачку тую, мабыць, пазаносіла снегам цяпер, наўрад ці патрапіш. Тут дарогаю паўзеш, быццам цалік б’еш, а там, відаць, ад сцежачкі і знаку не засталося. Ды ліха з ёю, той сцежкаю,— дарогаю тэпаць лягчэй. Варта, мабыць, счакаць толькі, каб увайсці ў вёску з цёмным і нікому вочы не мазоліць...

Думка гэтая прываблівала, дакладней, давала мажлівасць адпачыць хоць крышку, і Рэната на міг прыпынілася, але тут жа загадала сабе рухацца далей. Няма чаго раскошваць і губляць час: яна сёння ж і назад павінна рушыць. Але наўрад ёй сёння ўдасца дабрысці да горада па гэтых гурбах. Давядзецца, мабыць, заначаваць у Ганны. А заўтра ранічкаю — на Пяскі. Там, напэўна, кіламетраў на пяць далей, але затое дарога лепшая, вышараваная машынамі. Праўда, яна бачыла тую дарогу не цяпер, а ўвосень. Дык увосень дарога і тут была ніштаватая. А цяпер і знаку ад яе няма, завея ўсё замяла, зраўнавала. На санях, аднак жа, нядаўна нехта ў два канцы праехаў: мабыць, па дровы ў лес, што ля рэчкі, і назад, у вёску. Ды пешкі, таксама пасля завеі, нехта прайшоў у валёнках, падшытых ласкутом з аўтамабільнай пакрышкі,— сляды шырозныя, рубчастыя. Відаць, нехта саскочыў з саней і ішоў.

Рэнату нечым гэтыя сляды непакоілі, і яна да іх прыглядалася. Яны, сляды гэтыя, кінуліся ёй у вочы яшчэ раней, перад ручаём, і былі гэткія ж, як і тут: разгоністыя, але няроўныя і мітуслівыя, быццам чалавек увесь час спяшаўся, бег некуды.

Рэната паспрабавала яшчэ раз крочыць па іх, але аніяк не магла злаўчыцца і выбралася на каляіну. Ісці тут было лягчэй, ногі правальваліся не дужа глыбока ў снег. І наўкола відаць добра. Зноў нейкі след у бок лесу, і ў вольхавы параснік, што справа ад дарогі, таксама след вядзе — які хочаш выбірай. Добра, што яна не пусціла ў гэткі шлях Валю: напэўна б, тут дачка заблудзілася б. Нават яна сама, Рэната, пакуль да гэтага пагорка не прыбілася, увесь час дыбала без упэўненасці, што ідзе правільна. А двойчы ж хадзіла! Праўда, цяпер, калі снегу гэтулькі, усё інакш выглядае, чым летась увосень. Але ўжо хадзіла, дык нешта знаёмае і прыкмеціш, можаш сарыентавацца. Вось ля гэтай старой бярозы, што расце як не на самай узбочыне, схіліўшыся над дарогай, Рэната адпачывала ўвосень. Тады яшчэ дзівілася: шурпаты, як у старой сасны, камель і бела-бела, як папера, бяроста ўверсе, з рэдкімі, але роўнымі чорнымі крапінамі.

Рэната паправіла хатуль за плячыма, падцягнула лямкі, каб меней рэзала плечы. На гэтым пагорку яшчэ больш пацяжэў мех. А што ў ім? На добры лад — у адной руцэ несці можна: дзесятак шклянак солі ў мяшэчку ды мужаў касцюм — употай ад дачкі і Лагуціна дастала яго са схованкі, узяла з сабою, каб выменяць на нейкі харч. Выправілася яна ў гэткі шлях, дык не з пустым жа вяртацца, трэба жыта прыдбаць, круп якіх, а калі пашанцуе — сала брусочак. Касцюм амаль новы, прыгожы — адзенне цяпер попыт мае. Гардзеіха казала, што ў Дзісне за добры гарнітур два пуды жыта даюць. Вось каб так удала памяняць! Міхал даруе, што гэты святочны яго касцюм не захавала, Міхал зразумее — касцюм нажывецца. Яна б даўно ўжо і схадзіла ў тую Дзісну, і намяняла б чаго-небудзь, каб не пагналі Рэнату на ачыстку чыгункі ад снегу: амаль жа тыдзень у бараку трымалі і пад аховай ганялі на працу, прымушалі. Некаторыя ўцякалі, але яна не адважылася, баючыся, што, калі ўцячэ — шукаць пачнуць, у зямлянку паліцэйскія прыпруцца. Яшчэ і заробіла на той працы: выдалі, як праца скончылася, сорак марак і боханчык хлеба, абсыпаны зверху нейкай цвёрдай белай пацярухай. Кабеты казалі, што гэта — цёртае на спецыяльных машынах пілавінне. Але Валя з Данікам змалацілі той боханчык уміг, не разабраўшыся нават, ці хлебнае ці драўлянае было тое пілавінне. І як ні ўпрошвала і яна і Валя Лагуціна, той і кавалачка не ўзяў: дзецям, маўляў, той хлеб хай будзе. Лагуцін, мабыць, чалавек дужа добры, душэўны. Праўда — асцярожлівы. Усё папярэджваў, каб толькі ёй, Ганне, сказала яна, Рэната, што ён тут, у зямлянцы. І каб соль перадала толькі ёй — з рук у рукі. Праўда, у самы апошні міг, на развітанне ўжо, Лагуцін сказаў, каб Рэната палову солі памяняла ў Жарцах на харч — гэта дасць ёй падставы заходзіць у хаты. Рэната не распытвала, сама аб усім здагадалася: Лагуцін, відаць, у адным атрадзе быў з Рудаком і не гаворыць пра тое таму, што не хоча ўцягваць у справу небяспечную яе, жанчыну з дзецьмі...

Але болей ад усяго пакрыўдзіла не гэтая, а зусім іншая здагадка: Лагуцін, здаецца, больш Валі давярае, а не ёй. Ад каго Рэната пачула, што ён ведае Ганну з Жарцаў? Ад Валі. Хто першай прапанаваў Рэнаце пайсці ў тыя Жарцы? Валя. І пра атрад, у якім быў Лагуцін, яна, здаецца, нешта ведае, але зацята маўчыць. І ён і Валя, апошнім часам, усё гаманілі, гаманілі пра нешта цішком, як спрачаліся нават. Варта ж было Рэнаце ўвайсці ў зямлянку — памоўкнуць адразу, потым пачнуць размаўляць, але ж адразу відно, што зусім пра іншае ў іх гаворка ішла перад гэтым. А намер Лагуціна перайсці ў сутарэнне ў Бохачавым садзе? Усё той жа недавер, усё той жа своеасаблівы папрок: не бядуйце, маўляў, часова я на шыі ў вас завіс, папраўлюся і адразу ж сваім шляхам пайду... І пра гэты шлях яны, мабыць, з Валяю і гамоняць, раяцца, нешта вызначаюць...

Цяпер, прыгадваючы ўсё тое, разважаючы сам-насам тут, на пустыннай дарозе, Рэната паступова прыходзіла да думкі, што анічагуткі ж крыўднага ў словах Лагуціна не было. Так, ён ляжыць цяпер у іх зямлянцы, і гэта, вядома ж, наблізіла бяду да яе, Рэнаціных, дзяцей. Так, яна змушана адрываць ад сваіх жабрацкіх харчовых прыпасаў яшчэ адзін лішні кавалак, дзяліць цяпер маленечкі кацялок заціркі ўжо на чатырох. Так, у яе балела сэрца штораз, калі яна брала ў рукі чацвёртую, лагуцінскую, міску і ўлівала туды тое, што маглі з’есці яе сынок, яе дачка. Так, у яе балела сэрца яшчэ больш, калі яна пачала прыкмячаць, што Данік — дзіцятка ж горкае! — зыркае з зайздрасцю на тую, чацвёртую, міску, паглядае сваімі галоднымі вачанятамі так, нібыта гэта з яго ўласнай міскі адлілі заціркі, а часам незадаволена барабаніць лыжкаю, як бы пратэстуючы супраць таго, што цяпер яго міска не гэткая поўная, як была раней. Усё гэта — праўда. Але ж ёсць і яшчэ адна праўда: Лагуцін не чужы ім чалавек, і ён — у бядзе. І ў бядзе ён апынуўся не сваёй воляю: ён ішоў на смерць, ішоў, каб абараніць ад чужынцаў і яе, Рэнату, і Валю, і гэтага Даніка, які барабаніць лыжкаю па місе і зыркае на Лагуціна часам нядобра... Ён ішоў бараніць іх усіх, і ён не вінаваты, што апынуўся ў бядзе, і таму яна, Рэната, не мае права пакінуць яго ў бядзе. Яна павінна ратаваць яго гэтак жа, як ратуе сваіх уласных дзяцей!..

На бярозе сядзела сарока, нерухомая, як нежывая. Але як толькі Рэната запаволіла крокі і зыркнула ў той бок, сарока засакатала, пырхнула крыламі і няроўна, як штуршкамі, паляцела за дарогу ў малады бярэзнік. Гаваркое лапатанне то цішэла, то гучала рэзка і спалохана, і цяпер да яго далучыла хрыпаты голас яшчэ старая варона, якая сядзела на старой яліне, і Рэната адчула незразумелы неспакой. Нешта ж усхадзілася гэтая балбатуха, сакоча, быццам перад варонай выхваляецца ў нечым. І недзе дужа далёка, раз за разам, звініць-пазвоньвае сякера, як хто дровы сячэ. А сарока ўсё сакоча, як нешта згледзела цікавае і пнецца, каб пра тое ўсё жывое наўкола ведала. Кажуць: сарока тараторыць — навіны чакай... Нейкі слуп чарнее наперадзе... Увосень жа, здаецца, не было ніякага слупа тут — там ужо хата павінна паказацца... Так, ад гэтай паваротачкі яна ўжо і была відаць...

«Гэта ж не слуп! Гэта ж комін! Хаты няма! Толькі комін чорны стаіць на попелішчы...»

Рэната, ашаломленая, паскорыла хаду, потым пабегла, правальваючыся ў глыбокія гурбы, і ёй усё здавалася, што зараз, вось зараз, праз колькі там крокаў гэты чорны комін адсунецца, сплыве ўбок, і яна ўбачыць абрысы знаёмай хаты. У яе нават мільганула думка, што яна заблудзілася, трапіла зусім не туды, куды ішла, што перад ёю наперадзе зусім незнаёмая вёска...

«Не-е, дзе ж незнаёмая! Вунь былая калгасная абора, ля якой тады ўвосень спыніў мяне паліцэйскі і трос хатуль...»

Рэната сцішыла хаду, не бегла ўжо, а ішла павольна, як звычайна ідзе змораны чалавек, якога мало што наўкола і цікавіць. Але бачыла яна літаральна ўсё, ад яе хуткага і ўчэпістага позірку нічога не схавалася.

Брама аборы як вісела тады скасабочаная, дык гэтак і вісіць, нібыта ніхто з таго дня і не чапаў. Вунь і студня, ля якой Ганна тады стаяла з вядром, вунь і рэдзенькі плот, перавіты гурэчнікам і гарбузнікам, на якім вісіць белая шапка снегу, вунь маладая грушына, ля якой тады стаялі пабітыя марозам мальвы. Яны і цяпер стаяць чорныя, густа абсыпаныя круглымі бубачкамі насення. Ацалелі мальвы ў час пажару, не згарэлі. А хата згарэла, і хлявок згарэў, і плот з аднаго боку, што бліжэй да хаты, гарэў таксама. І даўно, мабыць, перад завеяй. Так, перад завеяй. Снег вунь на коміне. І на печы снег. І ўсё бела-белае вакол, і зноў гэтыя сляды — шырозныя, рубчастыя, як сцежка вакол попелішча...

Рэната збочыла з дарогі, пастаяла ля печы, потым марудна абышла вакол і спынілася насупраць прыпечку. Увосень на гэтым прыпечку весела гарэлі трэскі, і Ганна трымала чапялою патэльню і расказвала Рэнаце пра сваё жыццё і лаяла прыблуду паліцэйскага, і потым, уранку, праводзіла яе ў дарогу. А цяпер прыпечак белы ад снегу, а ў глыбіні печы, не закрытай засланкай, чорна, як у прорве — даўно не палілі ў печы.

Жахлівая стома падкашвала Рэнаце ногі. Пабурыліся добрыя планы, якія яна складала ў горадзе і люляла дарогаю радаснымі і добрымі спадзяваннямі,— нечакана і непрадбачана зламалася ўсё. Дзе ёй цяпер адшукаць Ганну? Лагуцін наказваў, каб Рэната нікога ні пра што не распытвала, каб спачатку зайшла ў адну хату, другую, мяняючы соль на хлеб, а потым ужо і да Ганны завітала. А як яна робіць? Небачка, якая ж яна дурніца! Паперлася адразу да спаленага котлішча! Завіхаецца цяпер ля печы, усё разглядае: кожны заўважыць, што нешта яе тут цікавіць, нешта яна тут вышуквае. Хаця нічога падазронага няма ў тым, што яна прыпынілася: ішла, убачыла попелішча, падышла паглядзець — зусім натуральная жаночая цікавасць!..

Выбіраючыся на дарогу, Рэната зусім супакоіла сябе: гэтак, калі спатрэбіцца, яна ўсё і патлумачыць. У першую хату па правы бок дарогі ёй заходзіць не варта, каб не вяртацца назад. Праўда, недалёка тут. Але ж, як гаворыцца? Пайшоў, ды назад вярнуўся — лепей дома сядзі, дарога кепская будзе, не пашчасціць.

Таму лепей вось у гэтую, другую хату зайсці. Таксама ж суседзі, павінны ведаць, калі быў пажар, дзе Ганна Андрэеўна цяпер... Не, нічога не трэба пытацца. Проста слухаць лепей, людзі скажуць і пра пажар, і пра тое, што тут было... І зноў знаёмыя сляды! Уся сцежка з дарогі да хаты стаптана гэтымі глыбокімі рубчастымі слядамі.

З хаты выбег мажны мужчына, у кароткім кажусе, ускінутым наапашкі, без шапкі, і свіснуў:

— Фю-ю-ю!

Рэната пазнала гэтае працяглае «фю-ю-ю», і ў яе млява занылі ногі, спуджана закалацілася сэрца. Жыгалка гэта! А можа, яна памылілася? Не, ён трос тады на вуліцы Рэнацін хатуль: усё той жа голас, тыя ж хуткія і маленькія, як мышыныя, вочкі на азызлым твары, той жа тоўсты чырвоны нос... Толькі тады паліцэйскі быў у шынялі. Можа, не пазнаў ён яе?..

— Чаго спыніліся? — гукнуў Жыгалка і запрашальна махнуў рукой.— Навошта ж на марозіку пячыся?

Марная спадзяванка, што яе не пазнаюць! Жыгалка ж, вядома, пазнаў. Але ж з чаго тады гэтая ласкавасць, гэтая гасціннасць? Быццам дарагога і жаданага госця запрашае ў хату, быццам старую знаёмую стрэў... Адмовіцца і не зайсці? Нельга, мабыць. Так, нельга: ён затрымае яе ўсё роўна. Трэба зайсці, прапанаваць соль — рабіць і размаўляць пра ўсё натуральна, каб не было падазрэнняў. Не, марна ўсё, мабыць. Ён сачыў за ёю, сачыў з тае хвіліны, як толькі яна з’явілася на ўзлеску. Адсюль, ад гэтай хаты, усё быццам на сподачку відно: і ўзлесак, і дарога, і попелішча.

— Дзякую, зайду ахвотна, калі дасцё вадзіцы глыточак. Ё-ёй жа і стамілася, па гэтых гурбах ідучы...

— Здаля ідзяце?

— З Грамоў,— схлусіла Рэната, не зразумеўшы нават, чаму менавіта назва гэтай станцыі прывабіла яе.— З Грамоў іду. Хлеба хачу дзе-небудзь расстарацца.

— Гэта цяпер цяжка.

— Я ж не проста прашу. Я на соль мяняю. У мяне соль ёсць. Праўда, нямнога.

— Соль цяпер, бы золата,— і папытаў даверліва: — Цябе ж як, кабетка, клічуць?

— Вольгаю.

— Во-ольгаю,— працягнуў ён імя, якое Рэната прыдумала сабе.— Гожае імя... Заходзь, Вольга, у хату. Заходзь!..

Цяпер, зблізку, пераканалася канчаткова: не памылілася, гэта той паліцэйскі, з якім звёў яе лёс увосень. Нават і прозвішча ў памяці — Жыгалка. Як жа Ганна тады яго лаяла! Што яна тады пра яго казала? Не тутэйшы, прыстаў у прымы... Небачка, пра што яна думае! Зусім пра іншае трэба маргеліць: як з бяды выбавіцца, як адсюль уцячы... А можа, ён і не затрымае яе? У хату яна зойдзе, вады пап’е, прапануе соль памяняць на хлеб... І на сваім трэба стаяць да апошняга: Вольга яна, у Грамах жыве, не ў горадзе...

Маснічына рыпнула ў сенцах тонка і палахліва, і водгулле сваіх крокаў здалося Рэнаце ў цёмных сенцах спуджаным, і гэтае водгулле тут жа заглушыў цяжкі тупат падкаваных жалезнымі абцасамі ботаў. Рэната ўзялася за клямку, адчыніла дзверы і, пераступіўшы вузкі, але высокі парожак, была ашаломлена. Якое падабенства з хатаю Ганны! Справа чалеснік і закрытая бляшанай засланкаю печ, чыгунок з вадою на нізкім услончыку, драўляная, абклееная шпалерамі пераборка, не суцэльная, з шырокай прасветлінай ля столі, і вузкім дзвярным праёмам, завешаным квяцістай шторкаю; злева — акно, без фіранак і кветак на падвоканні, аголена, чыстае, і ля яго — стол; на стале — патэльня з салам і кілбасою, побач міска з капустаю і эмаліраваная талерка з бульбаю; за боханам хлеба, у які на ўсё лязо ўвагнаны нож — кароткая драўляная ручка спрэс у глыбокіх зарубках, бы пасечаная,— высіцца тоўстая бутэлька з прыгожай этыкеткай, і ля яе — чатыры шклянкі; у розных кутках стала ляжалі чатыры відэльцы.

«Учатырох, відаць, балявалі. А нікога ж у хаце няма. А мо за пераборкаю, на чыстай палавіне хаты, схаваліся? Не, здаецца, што ціха там. Ды і якая патрэба некаму тут хавацца ад мяне? І чамусьці няма гаспадыні...»

Жыгалка стаяў спінаю да квяцістай шторкі, як бы загараджваючы ўваход, гасцінна прапаноўваў распранацца, усміхаўся:

— Табе шчасціць, Вольга, якраз на абед лучыла...

Ад паху смажанай кілбасы і сала, ад водараў жытняга хлеба і капусты галава пайшла кругам, слінкі запоўнілі рот, пухлі, бы расплываліся на дрожжах. Голад прытупляў асцярогу, гасціннасць гаспадара ўлагоджвала, і Рэната, глытаючы і глытаючы слінкі, паддавалася гэтай ветлівай ласкавасці; недзе глыбока ў сэрцы нарадзілася здрадніцкая думка пра тое, што нічога благога не здарыцца, калі яна распранецца, сядзе да стала. І сапраўды, усё будзе выглядаць натуральна, без падробкі — яе запрасілі, і яна села.

«Не паддавайся! Вораг гэта! Вораг!..»

Сігнал перасцярогі, слабы і няпэўны сігнал, жыў у сэрцы, а рука міжвольна цягнулася да верхняга гузіка паліто. Рэната адчайна змагалася са спакусай сесці да стала, пакласці ў рот хоць маленькае кольца кілбасы, а рука ўсё паўзла і паўзла да гузіка і вось ужо дакранулася да яго і тут жа замерла — Рэната ўгледзела ля пераборкі знаёмыя валёнкі. Круглыя латкі з жоўтай скуры на задніках, падэшвы, адкроеныя з аўтамабільнай пакрышкі... Гэтыя валёнкі яна бачыла тады на базары, іх прадаваў той чалавек, які яе вельмі напалохаў! Дык гэта ж вунь якія сляды яна бачыла ўвесь час на дарозе, калі ішла сюды! Правы валёнак нахілены, пад ім расталы снег яшчэ не прасох...

«Пастка! Гэта ж я сама ў пастку залезла!»

Сігнал бяды загучаў у сэрцы чотка і выразна. Голад, які напачатку туманіў розум, цяпер прыглушыла вострае адчуванне небяспекі.

— Вадзіцы, калі можна, шкляначку,— папрасіла Рэната і пачала, пакрысе, супакойвацца: голас, здаецца, не падводзіць, гучыць натуральна стомлена, не спуджана.

— Калі ласка, калі ласка...

Жыгалка зняў з цвіка сінюю, з абабітым донцам конаўку, прыўзняў драўляную накрыўку з чыгуна, які стаяў на кароткім услончыку, зачэрпнуў вады, працягнуў конаўку Рэнаце. Яна піла маленькімі глыткамі, знарок цягнула час, ліхаманкава спрабавала знайсці нейкае выйсце. Што будзе рабіць Жыгалка, калі яна зараз падзякуе і пойдзе? Затрымае ці адпусціць?

«Небачка, нехта ж сядзіць там, на чыстай палавіне хаты! Сядзіць і ўпотай курыць! Дымок жа вось тонкі над пераборкаю адтуль цягне!..»

— Хата тут у вас, бачыла, згарэла. Во бяды людцам,— сказала Рэната і тут жа спахапілася, што казаць ёй гэтага, відаць, не варта было.

Жыгалка, як ёй падалося, нават узрадаваўся гаворцы, узяўся жвава тлумачыць:

— У ноч пад Новы год нашы хлопцы з атрада Міхала наскочылі на Пяскі. Ушчэнт разбамбілі сепаратарку. Масла, якое там было,— выграблі. А назад едучы, спыніліся ў Антоніхі адпачыць. Ды паводзілі хлопцы з агнём неасцярожна...

— Курылі, мабыць, ля сена, ці што? — з робленым наівам прамовіла Рэната.

— Курылі яны асцяро-ожна. Але ж у людзей — во-очы. Уранні з горада — жы-ых дзве машыны з салдатамі. Партызаны — цю-цю. Тады салдаты Антоніху — да сценкі. Хату — на дым. У адпаведнасці з загадам. Немцы — народ строгі, слоў на вецер не кідаюць. І загад ёсць загад.

— Пра які гэта вы загад гаворыце?

— Хто дае прытулак і харч бандытам,— і тут жа таропка паправіўся: — Гэта яны так партызанаў завуць у сваіх загадах. Таго, значыцца, пад кулю. А маёмасць канфіскуецца ці спальваецца.

— Небачка! Які жах, які жах...

— Цяпер усім — жах. Цяпер кожнаму жаху хапае. Вось табе, у Полацку тваім, хіба ж не жахліва?

— А я ў Полацку тым і не бываю. У нас, у Грамах, ці-іха. З харчам, праўда, цяжкавата. Вось і даводзіцца па добрых людзях хадзіць. Дзе шклянку солі, дзе транты якія... Нешта выцыганіш — тым і жывеш...

— Колькі ж цяпер шклянка солі на базары?

— Дзяруць і паўсотні марак, могуць і ўсе сто. Гэта гледзячы якая соль. Цяпер жа і дамешак робяць лаўкачы некаторыя.

— А ў цябе без дамешку?

— Мая — чы-ысценькая. Можа, што памяняеце, калі ёсць? Жытцо, скажам, ці гарох...

Жыгалка каротка рагатнуў, пацёр кулаком кадык, быццам сіліўся загнаць яго глыбей у горла.

— Усё памяняў, усё начыста. Сам неўзабаве з торбаю павалакуся. Але пакуль жа неяк грабуся...— Ён пачаў расціраць далонню кадык, які цяпер чырвонай плямай свіціўся на горле, голас загучаў даверліва:

— Ды распранайся, пасядзі, паясі крыху, адпачні. Гаспадыня зараз вернецца — з ёю кашу і зварыш...

— Чакаць аніяк не выходзіць — гэтулькі шчэ тэпаць. Пацягнуся памалу. За вадзіцу вам дзякую...

— І куды ж ты цяперася рушыш? — Жыгалка стаяў і загароджваў дзверы, упіраючы правае калена ў вушак.

— Па Жарцах вашых прайду. Потым — на Пяскі павярну. Не падкажаце, хто б тут на соль мне жыта памяняў? Ці гарох, можа...

— Заўтра на Пяскі пойдзеш,— Жыгалкаў голас пастражэў, у ім загучала злараднасць.— А сёння тут заначуеш. Сёння да мяне Сямак прыйдзе. Ён табе ва ўсім дапаможа. І ў Пяскі заўтра падвязе. Ён казаў, што заўтра яму на Пяскі трэба...

Рэната абурылася:

— Які гэта Сямак? Не ведаю я ніякага Сямака вашага!

— Не ведаеш? — здзіўленне Жыгалкі было шчырае, злараднасць у голасе знікла,

— Далібог жа, не ведаю!

— Гэта ж сын той гаротніцы, якая разам з хатаю згарэла. І ён цябе добра ведае,— прамовіў Жыгалка прыцішана і даверліва. Але ў вачах яго, звужаных шалам, была злосць.— Ён мне ўчора, калі прыходзіў, дык наказваў: як толькі Вольга з Грамоў у вёску заявіцца, дык ты, маўляў, мне адразу знак..,

— Памылка тут нейкая. Ніякага я Сямака не ведаю!

— І не ведала? — з націскам спытаў Жыгалка, і голас зноў загучаў зларадна.

— І не ведала, і не ведаю, і ведаць няма ў мяне ахвоты. Пусціце ж клямку! Мне ж ісці трэба...

— Н-назад! — гаркнуў Жыгалка, схапіўшы Рэнату за плячо. Ён адпіхнуў яе ад дзвярэй і садраў з пляча хатуль.— Праверым, якую ты соль тут разносіш... Бандыта гэтага яна не ведае! Іш ты!..

— Вы што? Вы што?.. Якое права...

Рэната асеклася, пачуўшы за пераборкаю нямецкую гаворку і грукат крэслаў, якія совалі па падлозе. Адкінуўшы шторку, на куханьку выйшаў эсэсавец у чорным мундзіры, расшпіленым на ўсе гузікі, без фуражкі,

— Першая, значыцца, птушачка? — спытаў ён, ва ўпор разглядаючы Рэнату.

— Так, пан, так! Гэтая птушачка тут і ўвосень круцілася. І ў той бандыткі начавала. Я шчэ тады ўчуяў...

— Абшукаць!..

У Рэнаты раптоўна, быццам і не піла толькі што сцюдзёную ваду, перасохла ў роце. Яна хацела пратэставаць, ударыць па руках, што абшуквалі, выварачвалі кішэні паліто і кофтачкі. Гэтае жаданне пыхнула адразу ж, як толькі Жыгалка здзёр з яе паліто, пыхнула і згарэла імгненна і, згарэўшы, як спапяліла ўсю волю, усе парыванні супраціўляцца.

«Пастка... Пастка, як бачыш, надзейная, і нішто ўжо цябе не ўратуе».

Рэната ліхаманкава зноў перабрала ў памяці падзеі таго дня, калі тут, у Жарцах, паліцэйскі затрымаў яе. Жыгалка, значыцца, бачыў, што яна начавала ўвосень у Ганны. Ву-унь, значыцца, з чаго ён спрабаваў падрабіцца пад чалавека, які ведае сына Ганны. А каб і яна сказала, што ведае Сямака? Можа, быў бы тады нейкі і шанц на выратаванне?.. Не-е, ён зараз знойдзе лістоўку! Як ён спрактыкавана абмацвае паліто, як ціскае, падносячы да вуха кожную складку, слухае, ці зашасціць якая паперчына... Знайшоў жа, гад!..

Жыгалка абмацаў лістоўку, якую Рэната, паслухаўшы дачку, засунула пад краёк падкладкі ля каўняра. Але выцягнуў не адразу, нейкі міг марудзіў, адчуўшы пад пальцамі паперу, і маленькія вочкі яго адразу пабольшалі, павекі неяк патаўсцелі, апусціўшыся, пабраліся ў складкі і выдавалі цяжкімі і змрочнымі, як нашпігаванымі волавам; гэткімі зрабіліся і губы, якія выгнуліся няроўнай дужкаю.

— Во-о-ось,— працягнуў ён пераможна і ўрачыста на высокай звонкай ноце, патрэсваючы лістоўкаю.— Вось, што пад крыльцам птушачка носіць. Зараз і хатулёк пачысцім...

У грудзях Рэнаты гулка і неяк падвойна бухала сэрца. Як два іх там было: адно — высака, пад самай ключыцай, другое — унізе, як аддзеленае ад таго, першага, гулкай пустэчаю, і сэрца грукатала з перападам, быццам пераскоквала нейкую прыступачку: «бу-бухт-тах... бу-бух-т-тах...» І гэтае грукатлівае туханне паўзло ўверх, пераскоквала ў горла і ў галаве адразу ж разлівалася, і ўсё звінела ў галаве.

Эсэсавец пакруціў лістоўку, мелькам прачытаў яе, скруціў у трубачку, потым зыркнуў на паліцэйскага. Жыгалка ўжо ўлез у пінжак, што выцягнуў з меха, і ляпаў сябе па грудзях, абмацваючы кішэні. Прагная Жыгалкава паспешлівасць нечым раздражняла эсэсаўца, ён, скрывіўшыся, саўгануў губамі, быццам намагаўся нешта нябачнае скінуць з іх, і губы падняліся, і тонкія вусікі пад носам выцягнуліся шнурочкам.

— Каму несла? — раўнуў эсэсавец і ткнуў лістоўкай Рэнаце ў вочы.

— Па дарозе знайшла!

Рэната загадала сабе, што будзе стаяць на гэтым да канца. Яна знайшла гэтую лістоўку на дарозе, прыхапіла з сабою — папера ж, кожнаму курцу прыдасца.

— Брэша, гадаўка! Брэша! Няхай скажа, ад каго несла! І каму несла! Яна мне зараз раска-ажа,— пагрозліва паабяцаў Жыгалка, выцягваючы з меха штаны і прыкладваючы іх да сябе — прымерваў, ці падыдуць,

У Рэнаты слязіліся вочы, і твар эсэсаўца расплываўся, і нейкай доўгай рабілася рука, якая цягнулася да стала.

«Нож выдраў з бохана. Небачка, які ж блішчасты нож! Эсэсавец мяне зараз ім торкне!..»

Рэната спалохана закрыла вочы, моцна заплюшчыла іх, чакаючы балючага і страшнага ўдару. Але ўдару не было. Эсэсавец прыставіў нож да горла, а вострым канцікам лістоўкі, якая была скручана ў трубачку і заціснута ў левай руцэ, калоў Рэнаце вочы, за кожным разам зацята дапытваючыся:

— Ад каго несла?.. Каму несла?.. Гавары!..

— Знайшла,— прахрыпела Рэната.

— Ад каго?.. Каму?.. Гавары!..

З вачэй цяклі слёзы, і ўсё плыло перад Рэнатай у нейкім дрогкім і плямістым тумане: і мужаў пінжак на Жыгалкавых плячах, і рукі Жыгалкі, што расцягвалі, абмацвалі штаны, і выцягнутыя тонкім шнурочкам вусікі эсэсаўца, і шторка на пераборцы; дугнулася і папаўзла ўбок шторка, і за ёй акрэсліўся яшчэ адзін твар, выцягнуты, хударлявы... Падобна, што там яшчэ адзін эсэсавец? Так, у гэткім жа мундзіры. І нехта ззаду торкнуў нажом...

Рэната не адразу сцяміла, што ў сцяне быў цвік, і яна, матнуўшы галавою, ударылася аб яго патыліцаю: спачатку пачула гэты боль, у патыліцы, а потым боль у горле і падумала, што той, другі, нож, якім яе ўдарылі ззаду, прабіў ёй горла, а першы, спераду, што быў у руцэ эсэсаўца з вусікамі, толькі прарэзаў ёй скуру. Боль у патыліцы хутка слабеў і заціхаў, а боль у падбародку ўсё мацнеў, і Рэнаце падалося, што ёй раскроілі горла і яна ўжо дыхае не ротам, а гэтай ранай, з якой — яна адчувала — коціцца за каўнер кроў.

Без жаху, нават дзівячыся, яна думала, што ёй ужо не жыць, і думка пра смерць яе зусім не спалохала. Няўжо гэтак лёгка паміраюць людзі?.. Маленькі, зусім не жахлівы боль... А Жыгалка ўжо нацягнуў Міхалаў пінжак, штаны прымервае, нешта ўсё шукае ў кішэнях. Небачка! Дзеля таго, каб аддаць мужаў касцюм гэтаму паганцу, яна гэткі час берагла яго, хавала, не адважвалася памяняць на нейкі харч? І сама галадала, і дзеці ў голадзе былі... Небачка! Няўжо дзеля таго, каб аддаць эсэсаўцу лістоўку, яна і білася праз гурбы, цягнулася па цяжкай дарозе, пакутавала?.. Няўжо дзеля таго, каб памерці ад удару нажа, яна і імкнулася сюды, у гэтую хату?.. Не, у гэтую хату яна не імкнулася, яна ж не хацела сюды заходзіць... А Лагуцін жа і казаў: адзін няправільны крок — і смерць... І няхай смерць... Толькі б не прагаварыцца! Толькі б не сказаць, адкуль і куды ішла! Не сказаць, хто паслаў мяне! Бо калі яна скажа... Не, не! Нічога яна ім не скажа! Няхай смерць — смерць не дужа і жахлівая... Затое дзеці будуць жыць!.. А як жа яны будуць жыць без яе? Хто ж іх накорміць? Хто абагрэе? Хто прыгалубіць? Ім жа без яе цяжка! Яны ж не пражывуць без яе! І Валечка не пражыве, і Данічак!..

Рэната не ведала, што ёй трэба рабіць, як ратавацца, і пра нейкі паратунак ужо і не думала: ёй не выбавіцца ад смерці, жывой яе адсюль ужо не выпусцяць. Яна канчаткова цяпер ведала, што гэта канец, і не хацела, не магла прымірыцца з горкай думкаю пра тое, што гэтак раптоўна і нечакана абарвецца яе ўласнае жыццё, што дзеці застануцца адны, без яе, маці. Дзеці ж без яе прападуць, ніхто іх не ўратуе, і яны, нічога не ведаючы, дзе падзелася іх маці, будуць пакутаваць, будуць гібець... І Лагуцін пра іх не паклапоціцца. Ён паправіцца, паздаравее і пойдзе сваёй дарогаю, а дзеці застануцца ў зямлянцы, застануцца адны, без хлеба, без ежы, без цяпла...

«Што гэта? Траіцца пачало ўжо ў вачах?..»

Яна ўбачыла, што другі эсэсавец выйшаў на куханьку, стаў ля прыпечка. Але месца ў дзвярным праёме не пуставала, яго заняў трэці, у шынялі, у тоўстай, з чорным аколышам, фуражцы. Колькі ж іх там ёсць?.. І чаго яны чакалі?.. Чакалі, відаць, пакуль гэты Жыгалка вёў гульню, спрабуючы выдаць сябе за чалавека, які звязаны з партызанамі?.. Як добра, што яна, Рэната, пайшла ў Жарцы! А каб Валечка тут была? Дзяўчына б і не ўгледзела намераў гэтага злыдня, паверыла б яму, ва ўсім адкрылася б... Ды і цябе ж, чалавека сталага, як нейкае сумненне ахапіла напачатку. Гасціннасць гэтая нечакана спакусіла, пах смажанай кілбаскі завадзіў, асцярогу прытупіў... Матухна, як жа яна смачна пахне, кілбаска гэтая! Вар’ятка яна, ці што? Адзін крок да смерці, а яе пах кілбаскі вабіць, пра ежу яна думае... Нечага заварушыліся яны ўсе. У акно, здаецца, пастукалі? Так, стукаюць!..

Жыгалка пабег з хаты, накінуўшы кажух на плечы, і тут жа, як агню ўхапіўшы, уляцеў назад, задыхана выпаліў:

— Трывога, пан гаўптман!

— Што там?

— На ўзлеску заўважаны рух. Бандыты!..

Эсэсавец нешта гаркнуў па-нямецку, як вылаяўся, але не злосна; а з нейкім задавальненнем, потым рукою з лістоўкай пакруціў у паветры, паказваючы на Рэнату, і Жыгалка адразу ж змікіціў, што ад яго патрабуюць.

— Гэтую я звяжу надзейна і пад замок, у варыўню закіну,— паабяцаў ён і схапіў вяроўку, якая вісела ў чалесніку.

Закруціўшы вяроўку на запясцях тоўстымі вузламі, Жыгалка шуснуў за пераборку і выбег адтуль з карабінам у руках. Матнуўшы галавою на дзверы, якія эсэсаўцы, выбягаючы з хаты, пакінулі адкрытымі нахлашч, ён торкнуў Рэнату дулам карабіна ў грудзі:

— Ма-арш, бандытка!

У сенцах былі яшчэ адны дзверы, вузейшыя, і Рэната заўважыла іх толькі цяпер. Жыгалка падвёў Рэнату да гэтых дзвярэй, рыўком адчыніў.

— С-сюды, бандытка!

Піхнуўшы Рэнату ў цёмную варыўню, Жыгалка з бразгатам зачыніў дзверы. Нейкі час брынчала, бразгацела клямка — Жыгалка, лаючыся, нечым завязваў яе,— потым загрукалі, аддаляючыся, крокі, і па нейкім часе зноў наблізіліся. Жыгалка двойчы патузаў клямку і, праверыўшы, што дзверы добра зачынены, грукнуў ботам:

— Сядзець ці-іха!

У варыўні было цёмна. Рэната ляжала. — Жыгалка піхнуў яе моцна, і яна павалілася на падлогу — ля нейкай кадушкі, адчуваючы плячом яе рабрысты бок; галава ўпіралася ў шырокі, відаць, са збожжам, мех. Калі таропка працокалі абцасы ў сенцах і запанавала цішыня, яна паварушылася, спрабуючы сесці, і з цяжкасцю села, прыхінулася спінаю да меха.

Балюча круціла пабітыя калені, смылела рана на шыі, і Рэната адчула, што цячэ кроў. Яна павярнула галаву, і рана забалела яшчэ больш, і яшчэ больш пачалі рэзаць скуру вузлы вяровак, якімі былі скручаны запясці.

«Вызваліць рукі... Каб удалося мне вызваліць рукі!»

Ёй падалося, што ў гэтым — увесь паратунак. Калі яна здолее развязаць вяроўку, дык, напэўна ж, зможа неяк выкараскацца адсюль, уцячы. Але як разбэрсаць вяроўку, калі рукі звязаны за спінаю! Не паддаюцца вузлы, скруціў іх гэты гад моцна. Аніяк не паддаюцца вузлы. Аніводны! Гэтак табе і трэба, дурніца, за тое, што палезла ў пельку галавою, па баках не паглядзеўшы. Кінулася, рынулася, пабегла!.. Куды?.. Вось і сядзі цяпер у гэтай варыўні, чакай збавення! Не, чакаць нельга. Трэба паспрабаваць зачапіць вяроўку за які-небудзь цвік ці аб жалеза паспрабаваць перацерці. А што, калі аб рабрыну кадушкі? Кадушка з аднаго боку накрыта нечым мяккім, а з другога боку рабрыны вострыя...

Стаўшы на калені, Рэната пачала абмацваць пальцамі рабрыну кадушкі. Рукі ўвесь час саслізгвалі, вяроўка не трымалася на вострых драўляных кантах, і яна раз за разам тузалася ўсім целам, спрабуючы знайсці патрэбную паставу. Урэшце, ёй гэта ўдалося — правая далонь лягла на адзін бок драўлянай рабрыны, левая на другі — і яна сядзела нейкі час у знямозе, знясіленая і ўзрадаваная. Цяпер ёй здавалася, што бяда ўжо ззаду, што застаецца зрабіць зусім маленькае намаганне, і тады воля! І яна зараз зробіць гэтае намаганне, зробіць, толькі крышку адпачне, набярэ сілы і дужасці. Не, трэба не сядзець! У яе зусім мала часу. Трэба церці, пілаваць гэтую праклятую вяроўку! Не жалезная ж яна, павінна паддацца!..

Ківаючыся ўсім целам то ўзад, то ўперад, Рэната шаравала вяроўку па рабрыне кадушкі. Тоўстая, спрэс у вузлах вяроўка, увесь час саслізгвала, тарцы няроўна абстружаных дошак дзёрлі скуру. Потым абедзве рукі зваліліся ў кадушку, і пальцы абмацалі халодны гладкі камень і мокрыя слізкія дошчачкі; у нос ударыла знаёмай кісляцінай квашанай капусты.

«Капуста ж у кадушцы!»

Рэната запусціла рукі глыбей, і пальцы адразу ж намацалі халодную падатнасць капусты.

«Небачка! Як жа хочацца гэтай капустачкі салёненькай!»

Яна зачэрпнула поўную жменю, паклала на посцілку, якой была ўкрыта палова кадушкі, і, стоячы на каленях, сагнулася, хапала напоўніцу, давячыся, не жуючы як след, глытала смачную і хрумсткую квашаніну, і галаву ёй туманіў пах кмену і морквы.

Наеўшыся, прыхінулася шчакою да мяккай і цёплай посцілкі на кадушцы і гэтак сядзела, ляна дажоўваючы рэштку квашаніны. Ад халоднай капусты ламіла зубы, расол пачаў раз’ядаць падрапаную скуру запясцяў: яна паварушыла пальцамі, і адразу агідныя дрыжыкі сутаргавымі хвалямі пакаціліся ад галавы ўніз, распаўзліся па плячах.

«Я не павінна сядзець! Я павінна шукаць паратунак! »

Рэната ўзнялася і, абмацваючы рукамі сцены, скрыні, кадушкі, апаўзла ўсю варыўню. Паўсюль сцены глухія, з бярвення; і каб жа табе дзе якая прасветлінка. Як у скляпенні цёмна! А цяпер не бёрны, а дошкі пад пальцамі!

Адчуўшы пад далонямі дзверы, Рэната спынілася. Здаецца, праменьчык святла бліснуў. Так, гэта шчылінка. А як павернеш галаву хоць крыху — знікне праменьчык. І дошкі скрозь гладкія, далоні саслізгваюць, ні за што не чапляючыся. А калі ўперціся ў іх рукамі? Не, дзверы не зварухнуліся, толькі недзе за імі, унізе, як ля самай падлогі, глуха і цяжка, быццам за сцяною, чакнуў слясак.

«Як апошняя кропка... Канец! Не выбрацца адсюль!»

Ёй усё зрабілася абыякавым, страцілася ўсялякая ахвота да нейкіх пошукаў. Адна думка валодала цяпер ёю: сагрэцца, суняць паганыя дрыжыкі ў плячах. Каб неяк ускінуць на плечы посцілку, якой укрыта кадушка. Ды яшчэ паспрабуй адшукай яе! Не, вось і яна. І мех са збожжам побач...

Рэната ўскінула посцілку на мех, спінаю прыціснулася да яго, крута павярнула галаву, пацягнула краёк посцілкі зубамі; посцілка звалілася ёй на плечы, і тады Рэната, упершыся каленямі ў кадушку, пакруцілася, быццам запаўзала ў глыбокую, але дужа вузкую нару, і сціснулася ў камяк. Адразу ж зрабілася цёпла і ўтульна, агідныя дрыжыкі ўзнікалі ўсё радзей і радзей, кароткай хваляю, і ўсё ў ёй пачало паціху заміраць, яна як паплыла некуды, і ў яе зусім не было ахвоты супраціўляцца гэтай мяккай і ўпартай плыні; здавалася, што вось яшчэ крышачку, нейкую мізэрнасць счакаць, паддаўшыся гэтай упартай і мяккай плыні, і будзе зусім цёпла, і дрыжыкі болей не вернуцца, і плынь вынясе яе на вусцішны бераг, за якім светла і добра; толькі на адно імгненне мільганула ў яе гэтая думка, і гэтага імгнення было дастаткова, каб яна паверыла ў рэальнаць сваёй мроі.

На нейкі час Рэната быццам правалілася ў нябыт. Як праз сон пачула незнаёмы жаночы голас і не адразу дапяла: дзе яна, што з ёю здарылася. Потым голас аддаліўся, знік, і тады Рэната падхапілася, узнялася на ногі. Чаго ж яна сядзіць тут, у гэтай варыўні, укрыўшыся посцілкаю? Трэба неяк варушыцца, нечага шукаць, не сядзець на адным месцы!

Зрабіла крок і балюча ўдарылася плячом аб нешта халоднае і калянае, хіснулася ўбок і адразу ж уперлася тварам у густыя цвёрдыя сцябліны; нешта зашамацела, шархотка пярнула вочы. Нейкія каляныя бубачкі, сабраныя ў венік. Ці не мак гэта? Ён, здаецца. Вісіць, мабыць жа, на нечым. Так, нейкі шворанчык жалезны. Вось і пашчасціла, як не сядзела, а ўзялася рухаццца. Аб гэты шворанчык можна ж вяроўку на запясцях у момант перапіліць...

Вобмацкам яна знайшла рабрыну жалезнага шворана, няроўнага, спрэс у зазубрынах, як піла, і ўзялася церці вяроўку. Вяроўка паддавалася слаба, зазубрыны драпалі скуру, і Рэната часта спынялася, а потым яшчэ больш ярасна, не зважаючы на боль у запясцях, церла, круціла вяроўку. Нечакана вяроўка звалілася, рукі зрабіліся свабодныя, але Рэната не адразу паверыла ў гэта. Нейкі час яна сядзела нерухома, толькі ціха варушыла пальцамі, потым павяла рукамі па сцяне.

«Вольныя рукі! Вольныя!»

Правая рука намацала шворанчык, аб які Рэната перацерла вяроўку, і яна ўчапілася ў халодную жалезіну аберуч. Яшчэ аніякай думкі не было, ці прыдасца ёй той шворанчык, але жаданне мець яго, выдраць са сцяны надало ёй сілы. Разгайдаўшы, яна выдрала жалезіну з пазоў, і трымала яе ў руках, і толькі цяпер адчула, што сілы больш няма, што стамілася, што моцна пячэ запясці, пальцы, смыліць скура далоняў і дужа моцна баліць калена.

Не выпускаючы жалезіну з рукі, яна асунулася на падлогу і раптам адчула, што жалезіна некуды правалілася, выслізнула з далоні. Рэната спалохалася, што губляе патрэбную ёй зброю, і другой рукою абмацала нізкі драўляны парожак, і зразумела, што шворанчык забіўся ў шчыліне за ім.

«Гэта ж дзверына... Гэта ж шчыліна ля дзверыны, і дзверыну можна падважыць. Калі навесы не замацаваныя...»

Думка прыйшла раптоўна, і яна баялася паварушыць рукою, баялася націскаць на шворанчык, каб нешта зрабілася не так, як гэта ёй хацелася. Потым асцярожна націснула на жалезіну, і пачула, як ціха рыпнула дзверына, і тады, радасна зашаптаўшы — «Паддавайся ж! Паддавайся ж!» — націснула з усяе моцы, і дзверына саскочыла з петляў і, скасабочаная, стала ля вушака.

Дрыготка зноў працяла плечы, але Рэната перасіліла яе, крыху счакала, рыхтуючы сябе да новага рашучага кроку. Зараз ёй трэба выбрацца з варыўні ў сенцы, затым — на падворак. А там — злаві яе паспрабуй!

Саскочыўшы з петляў, дзверына стаяла на падлозе цвёрда — трымала клямка, якую моцна закруціў Жыгалка,— і Рэната даволі лёгка выкараскалася з варыўні. Ступіла на падлогу сенцаў і спалохана адхіснулася ў кут, убачыўшы, як шырока адчыніліся дзверы з кухні. Было прыцемна, але яна выразна ўбачыла чалавечую постаць у дзвярным праёме і пасунулася далей у кут, спалохана прысеўшы ад грукату — вядро, якое яна зачапіла нагою, пакацілася па падлозе.

— Хто тут? — спуджана і недаверліва спытаў жаночы голас.

— Чалавек. Не святы ж дух,— сказала Рэната, не пазнаўшы свой голас; рот у яе быў сухі і шархоткі, як выпалены агнём.

— А як жа выбраліся? Дзверы адчынілі?

І гэты прыцішаны, спалоханы, задыханы голас, быццам жанчына доўга бегла і цяпер спынілася і гаворыць з цяжкасцю, пераканаў Рэнату, што ёй няма чаго баяцца, што перад ёю чалавек, які зычыць ёй добрае.

— Націснула, а яны і адчыніліся...

— І добра, добра... Я паліточка вам нясу. Бярыце ж!

Жанчына совала Рэнаце нейкі нязграбны хатуль, і гэтая яе ўвішнасць зноў Рэнату спалохала, яна аж адхіснулася ад хатуля, спытала збянтэжана:

— Якое паліточка?

— А долечка ж ты мая — шчэ і распытвае! Апранайся і ўцякай ты хутчэй. Усе ж у лес пакацілі — пагналіся за кімсьці...

— А Жыгалка? І ён?

— Пакаціў, каб яго магіла пакаціла!.. Ды бяго-ом жа, бягом трэба!

Да Рэнаты цяпер дайшло: паратунак! Рукі ў яе не звязаныя, нейкая жанчына дае ёй паліто, раіць уцякаць... І гэта ж яе паліто, Рэнаціна, тое, што Жыгалка здзёр. І ніяк не ўбачыш добра твар жанчыны, прыцемак у сенцах, блага відаць...

Ад холаду, а яшчэ больш ад хвалявання, у Рэнаты трэсліся рукі, і яна ўсё аніяк не магла ўдзець іх у рукавы; яшчэ больш гусцейшая дрыготка, чым тая, што бегла ў яе па скуры, калаціла, трэсла ўсё ўсярэдзіне. У шэрых прыцемках, што панавалі ў сенцах, Рэната па-ранейшаму блага бачыла твар жанчыны, якая дапамагала ёй апрануцца. Але тое, што казала гэтая жанчына, яна чула добра і ўсе словы яе цяпер добра разумела: эсэсаўцы, выяўляецца, пасля налёту партызанаў на сепаратны пункт у Пясках, робяць засады і на дарогах, і ў вёсцы — цішком, на світанні ўвойдуць у вёску і сядзяць па хатах, нікога і нікуды не выпускаючы,— але партызаны пра гэта ведаюць, аніводнага разу не напароліся на тыя засады. Цяпер жа эсэсаўцы пагналіся за нейкімі людзьмі, што з’явіліся на ўзлеску насупраць былой калгаснай стайні, і Жыгалка таксама там.

— Зараз мы на падворак, а потым — да лазні. Адтуль — наўпрост, наўпрост... Я пакажу табе, як ісці!

Жанчына гаварыла ёй «ты», гаварыла таропка, і гэта расчуліла Рэнату, яна цяпер цалкам і канчаткова давярала ёй.

— Ды я ўжо сама, адна панясуся. Мне б толькі поле ўбачыць.

— Убачыш, убачыш поле,— таропка паабяцала жанчына.— Бяры свой мех, бяры! Я хлеба туды паклала, сала,— і ціхенька, неяк дужа шчасліва засмяялася: — Вой ты вой — падпякуць яны гэтаму Жыгалку, як хопяцца сала. І варыўня пустая, і сальца выпарылася, і хлябец... Хай шукаюць, рабаўнікі паганскія... Ды за плечы, за плечы лямкі закідвай... Бегма цяпер! Бегма!..

Рэната выконвала ўсё моўчкі і паслухмяна. Гэтак жа моўчкі і паслухмяна — непадуладныя губы зноў трэсліся, і гаварыць ёй было цяжка — яна пабегла следам за жанчынай на падворак, адтуль за хлеў, на вузкую сцежку.

Сцежка вілася ля высокага і рэдзенькага жардзянніку, абвешанага ссохлым бульбоўнікам, на якім ляжалі тоўстыя снегавыя кучомкі, потым крутнула ў маленькі садок, да чорных і рагатых, зусім без снегу кустоў парэчак. У вечаровым сутонні зачарнела наперадзе нізенькая лазня; рэдкія вольхі, што пачыналіся адразу ж за ёю, звілістым шнурочкам цягнуліся да нізкарослых густых лазнякоў.

— За тыя лазнякі табе трэба,— сказала жанчына, спыніўшыся за лазняй і азіраючыся.— Далей праз пагорак — на ўзлесачак. І ўзлесачкам, узлесачкам... Пакуль на дарогу не патрапіш. Па ёй — улева бяры. Кіламетраў праз пяць — Брады. У вёску, Брады гэтыя, ты лепей не заходзь. Там, праўда, засады яны не робяць. Але ж беражонага, як гэта гаворыцца, бог беражэ. Так што ты па ўзлесачку, па ўзлесачку... Брады тыя абойдзеш — зноў на дарогу. Тады Казюкі будуць. Ты іх справа абойдзеш, там нізінка такая слаўная... І зноў — на дарогу. І тады ўжо — Слабада перад табою...

— А як жа вы? — адолеўшы, урэшце, сутаргавае трымценне губ, спытала Рэната.— Яны ж дазнаюцца, што мяне выпусцілі...

— Скулле яны дазнаюцца. Я — дамоў цяпер. Каля вольхаў гэтых праскочу. А там — сцежачка. А сняжок залётвае — след і прапаў,— і зноў ціхенька, як тады ў сенцах, засмяялася: — Хай цяпер скуру з гэтага Жыгалкі лупяць...

Хацела кінуцца бегчы далей, але Рэната прымусіла сябе стаяць на месцы, яна прагна ўглядалася ў твар жанчыны, каб запамятаць кожную рыску.

— Хто вы?

— От жа цікаўная кабета!

— Не, вы ўсё ж скажыце, каб ведаць,— і Рэната па-ранейшаму ўпарта ўглядалася ў незнаёмы твар.

— Другім разам пазнаёмімся. А цяпер часу нямашака. Бегма трэба ўсё рабіць. Бегма!..

Ля лазні, сярод снегавых гурбаў, было святлей, чым у сенцах, але Рэната — жанчына як знарок завязвала канцы хусцінкі, што закрывалі ёй лоб і падбародак,— згледзела толькі вялікія цёмныя вочы, тоўстыя і густыя, як мужчынскія, бровы, што амаль сышліся над тоўстым кірпатым носам, і крыху выгнутую пасярэдзіне верхнюю губу.

— Імя хоць скажыце,— папрасіла Рэната ўмольна.— Як завуць?..

— Во чалавек! — Жанчына, злуючыся, смарганула завязаныя канцы хусцінкі.— Смерця на пятах сядзіць, а ёй — імя хочацца ведаць. Ну, Зінаіда. Будзеш памятаць?

— Да скону свайго!

— Бегма ты, бегма давай. Ну, каб шчасліва... Слухай, бяры шчэ і яго,— Зінаіда працягнула Рэнаце доўгі і тонкі, крыху загнуты ля прыгожай каляровай ручкі, нож у скураных ножнах.— На стале Жыгалкавым ляжаў. Трапіў пад руку...

— Навошта ён мне?

— Бяры! — і яна сунула нож Рэнаце ў кішэню паліто.— Спатрэбіцца. Хлеба хоць адкроіш... Ну, каб удача табе,— і Зінаіда лёгенька падштурхула яе ў плячо.— Каб удача...

Рэната памчала ля старых вольхаў, дзе снегу было зусім мала, пераскочыла замёрзлы ручай і сіганула ў лазнякі. Крыху прабегла, азірнулася, убачыла за густой сеткай тонкага голля цьмяныя, расплывістыя абрысы лазні, што, здавалася, зашылася ў гурбы па самы падстрэшак, і з новай сілаю ўлупіла па цаліку наперад.

Прабегшы яшчэ крокаў якіх сорак, Рэната зноў азірнулася на лазню і, убачыўшы цьмяныя плямы хат вёскі, што ўжо амаль схавалася ў вечаровым сутонні, дапяла канчаткова: воля! Гарачая грымлівая хваля біла ёй у голаў, знікла дрыготка, што калаціла ўсё цела знутры, і Рэната ляцела па снегавым цаліку, як птушка, што вырвалася з клеткі на прастору, дзе шмат паветра, смачнага, пахкага. Вырвалася з пасткі! Нечакана выбавілася з бяды! Пастка — ззаду! Смертачка — ззаду і дужа далёка!..

За лазнякамі пачаўся гладкі, выдзьмуты марознымі вятрамі пагорак, і Рэната хутка і лёгка скацілася з яго ў нізіну. Снегу сюды нагнала шмат, бегчы было цяжка, ногі ўсё часцей і часцей правальваліся ў глыбокія гурбы. Але Рэната рвалася ўсё далей і далей, трымаючыся аднаго кірунку, які паказала ёй Зінаіда,— на ўзлесак цёмнага бору. Не дужа-ткі ён і блізка, гэты лес! Новы пагорак наперадзе, і зноў нізіна, і ёй трэба зноў прабівацца праз глыбокі снег. А ногі не ідуць, няма сілы ўжо, хоць ты кладзіся. Каб адпачыць хоць крышку... Не! Толькі не спыняцца! Спыніцца можна будзе ў лесе. Нешта як паменшаў гэты лес і аддаліўся. Адтуль, з нізіны ля лазні, ён выдаваў густы, вялізны, шчыльны. А ў сапраўднасці — рэдзенькі гаёк, дзе пракідаюцца і ялінкі, і бярозкі, і асіннік. А той цёмны бор далей, за гэтым...

На ўзлеску, ля першай яліны, не вельмі высокай, але калматай, раскідзістай, з доўгімі лапамі, што правіслі пад цяжарам белых кучомак снегу, Рэната, раскінуўшы рукі, бухнулася, быццам падкошаная, на белую гурбу. Мех тукнуў па галаве, стары боль у патыліцы ажыў, і Рэната павярнулася на правы бок, ссоўваючы мех, і пачала хапаць ротам снег. Яна глытала снегавыя камякі, не дачакаўшыся, пакуль яны растануць у роце, і ўсё не магла наталіць пякельную смагу; як бы нейкі агонь гарэў у яе ўсярэдзіне, і ўсё не згасаў, і смага не праходзіла.

Каб лягчэй было дыхаць, Рэната шмарганула каўнер кофты і зачапіла рукою рану на шыі, якая ўжо запяклася. Боль быў знаёмы, глыбокі, і яна зляпіла са снегу аладку, прыклала яе да шыі, потым, счакаўшы, памяняла на новую; у вечаровым сутонні, якое тут, у бары, раптоўна пагусцела, кроў на снегавой аладцы, якая развалілася напалам, выдавала густа-барвовай, амаль чорнай.

«Я павінна хаваць сляды...»

Трывожылі цяпер чамусьці толькі гэтыя снегавыя аладкі, запэцканыя крывёю, і Рэната запіхала барвовыя камячкі ў яміну, што пакінула правая нага ў гурбе, закідала снегам, затрамбавала; сляды ад валёнак яе мала турбавалі, уся ўвага была скіравана на тое, каб не засталося аніводнай непрыхаванай снегавой аладкі з цёмнымі плямамі крыві.

Смага ў роце прыгасла, і тады неяк адразу праясніліся ў Рэнацінай галаве думкі, і выразна адкрылася ўся глыбіня бяды, з якой пашчасціла выкараскацца. У смерці ж у кіпцюрах была! Гэта ж яна са смертачкаю ўпобачкі стаяла! А вось жа ацалела! І ўцякла! Уцякла б ты, галубачка, каб не Зінаіда! Адчайная і рызыкоўная жанчына! От жа і рызыкантка! І хто ж яна? Жыгалкава жонка?.. Ён жа казаў, што гаспадыня зараз вернецца... Не! Яна ж не назад, не да Жыгалкі ў хату пабегла, на сцежку паказала, што ля плота. З вёскі яна, несумненна. І вось жа не збаялася, прыбегла, злаўчыўшы хвіліну. А ці не гэтая жанчына прыходзіла да Ганны ранкам, калі Рэната ўвосень начавала тут? У акне яна тады мільганула, Ганна адразу да яе выбегла... Мажліва, варта было ёй, гэтай жанчыне, сказаць тое, што яна, Рэната, павінна была сказаць Ганне?.. Не, не! Лагуцін наконт нейкай Зінаіды нічога не казаў. Але ж хіба ён мог прадбачыць, што Рэната трапіць у гэтую варыўню?.. А Жыгалка хітрун, гэтакім добразычліўцам прыкінуўся, што толькі ручкі расстаўляй. Сямак, маўляў, прасіў, каб ён, Жыгалка, Вольгу стрэў... Бедная Ганна... Яе забілі і хату спалілі... І сядзелі эсэсаўцы цяпер зноў па хатах, цікавалі. Значыцца, яе, Рэнату, яны б усё роўна затрымалі, нават каб яна і не спынілася ля попелішча. Нават каб яна і не падыходзіла блізка туды — ёй бы вёску не прайсці. Новы чалавек ідзе. Адкуль? Куды? Што нясе?.. Так што ніякай памылкі ты не зрабіла. І выпадак цябе ў пельку пацягнуў. Але ж выпадак і ўратаваў. Дзе ж выпадак! Зінаіда цябе ўратавала. Відаць, суседка Жыгалкава бачыла, як Рэнату затрымалі, як яе Жыгалка ў хату цягнуў... Бачыла, мабыць, што стаяла Рэната на попелішчы, здагадалася, што ў бяду трапіла, кінулася на дапамогу.

«А можа, усё сумысля гэтак зроблена? Можа, знарок мяне выпусцілі, каб прасачыць, куды пайду?..»

Рэната ўскочыла, потым сагнулася, стулілася ля снегавой гурбы, палахліва азірнулася па баках. Нічога наўкола не выклікала падазронасці, і думка, якая гэтак яе ўстрывожыла, здалася ёй абсурднай. Сапраўды, нейкая падазронасць празмерная! Хто ж за табою ўночы зможа ўгнацца і прасачыць? Ноч цяпер — верная твая сяброўка. І хай сабе аніводнай сцежачкі знаёмай наперадзе — ты павінна ісці, ісці і ісці, не спыняцца анідзе, сляды зблытаць... Узлескам, узлескам спачатку, потым будзе дарога, па ёй павярнуць улева... Потым абысці Брады, абысці Казюкі — усё, здаецца, помніцца добра, што Зінаіда казала! Яна знойдзе і дарогу і будзе ісці асцярожна, каб нідзе не трапіць у новую пастку. І добра, што сняжок памалу сыпле. Добры сняжок, ён да раніцы ўсе сляды прыхавае...

Рэната закінула хатуль за плечы і шпарка падыбала ўзлескам. Зрэдку яна прыпынялася, услухоўваючыся і азіраючыся, потым нахілялася, чэрпала прыгаршчамі снег і прагна хапала губамі, са свістам уцягваючы ў рот, потым, калі ён раставаў, таропка глытала, і снег здаваўся ёй салодкім...

Ішла яна ўсю ноч. Нікуды ў вёскі не заходзіла і ані ў кога не пытала дарогу. Незразумелая інтуіцыя вяла яе па тым шляху, які наказала ёй Зінаіда, і вяла правільна. Ранкам, калі пачало днець, наперадзе, з фіялетавай імглы, выплылі дзве белыя вежы старадаўняй Сафіі, яна прыпынілася, углядаючыся ў іх, адчуваючы, як калоціцца сэрца і на вочы накатваюцца няпрошаныя слёзы. Шэрая хмара туману закрывала крыжы, і вежы здаваліся як спілаваныя ля самых купалоў, і яна глядзела на іх замілавана, быццам гэта быў знак шчаслівага збавення ад нягод і няўдач.

Горад стрэў яе злавеснай цішынёю. Спаленыя гмахі зеўралі чорнымі прамавугольнікамі вокнаў, пустых, без шкла, з чорнай акантоўкаю ўверсе — знявечаныя, як мёртвыя, вуліцы. Анідзе ні дымка, ні руху. Не, чуваць недзе за будынкамі крокі, рыпіць снег, і слабы пах дыму лезе ў ноздры — жывыя вуліцы, толькі стаіліся, чакаюць, пабойваюцца, насцярожана прыглядаюцца.

Мінуўшы Пагіршчыну, Рэната спусцілася па сцежцы да Палаты і, берагам, выйшла да замчышча. Убачыла рэдзенькія, засыпаныя снегам лазнякі і ўздыхнула з палёгкаю.

«Цяпер я ўжо, лічы, дома. Цяпер мне няма чаго баяцца».

Недзе злева, дужа далёка, як не ў горадзе, кароткім, як ад болю, гудком абазваўся і заціх паравоз, і Рэнату зноў ахапіла трывога, адчайнае чаканне нейкай незнаёмай бяды. Ці жывыя ж там дзеткі? Ці не прыключылася з імі якая-небудзь бяда? Хіба ж Лагуцін, саслабелы і хворы, уратуе іх, калі раптам што?..

Бегла, высільваючыся, з апошніх сіл. Убачыла над комінам зямлянкі маленькі і тонкі, ледзь улоўны, дымок і спынілася, і каб не слупок ад былога плота, яна б павалілася. Прыгадалася, як летась, увосень, яна вярталася са свайго бадзяння па вёсках, працавала ля таго пераезда, дзе адбылося крушэнне, і стаяла вось на гэтым месцы, як страціўшы сілу і рашучасць ад радаснага ўзрушэння, што бачыць сваё селішча, бачыць над комінам дымок, які зычыць ёй радасныя весткі.

Цяпер яна зноў стаяла ля знаёмага слупка, абапіраючыся на яго грудзямі, зноў стаяла спустошаная, раптоўна знясіленая і глядзела на пакручасты, амаль празрысты дымок над комінам зямлянкі, і не магла скрануцца з месца. Нейкі раптоўны цяжар ціснуў ёй плечы, лямкі хатуля нясцерпна рэзалі шыю, і ад дзіўнай слабасці ў каленях дрыжалі, падломваліся стомленыя ногі.

«Жывыя дзеткі, усё ў парадку там, у зямлянцы. Яны і печачку паляць, каб не мерзнуць...»

І ад разумення гэтага, і яшчэ больш ад радасці, што выбавілася ўчора ўвечары з гэтай жахлівай бяды, што не звалілася ўночы ад стомы, не змерзла ў снегавых гурбах, не заблудзілася, сама знайшла дарогу, анідзе і анікога не папытаўшы, у яе горка і адчайна зашчымела сэрца, і яна ціха і шчасліва заплакала. Паплакала, ацерла слёзы і, прыгадаўшы Зінаіду, сказала ўголас, але дужа ціха:

— Каб жа і табе шчасціла, добрая ты душа...

І тады адразу як новая сіла паявілася ў нагах, і Рэната падкінуўшы хатуль на плячах, скоранька пашыбавала да зямлянкі.

18

Красавіцкі вецер дзьмуў з-за Дзвіны моцнымі парывамі, ганяў па ўскапаных градах леташнюю лістоту з яблынь, і яна, дрыготкая ў промнях вечаровага сонца, што вісела за старымі бярозамі на супрацьлеглым беразе, выдавала яркай, як бы зноў зіхацела барвамі даўняй восені.

Скончыўшы працу ў гародчыку — павысякала за плотам быльнёг, ускапала граду пад моркву,— Рэната прысела на кароткі драўляны брус адпачыць. Вецер лашчыў твар, і ёй было прыемна сядзець, аглядаць дбайна ўробленыя лехі.

«Імгненна як падсохла ралля! Ранкам парабілі грады, а ўжо і шэрыя стаяць».

Праўда, дзе той ужо і ранак — канае дзень. І сухі, і мітуслівы, і не вельмі ўдалы ён, гэты вясновы дзень. З полудня Рэната гадзіны са дзве чакала свае чаргі на памол, потым усё без перадышкі — па паўтары шклянкі ж мліва цяпер плоціш за гадзіну! — круціла жорны, пакуль змалола апошнія паўпудзіка жыта. Ды, зрэшты, цяпер без патрэбы, што дорага плаціць за жорны: болей малоць няма чаго. Усё берагла гэтыя паўпудзіка, каб неяк да майскіх святаў дацягнуць. Але ж свята яшчэ не блізка: цяпер свята — калі маеш што паесці. І, можа, дацягнула б неяк. Але ж Лагуціна не выправіш у шлях з пустымі рукамі, нейкі праснак мусіш у торбачку пакласці...

На пагнутых тоўстых абыржавелых нітах, што тырчалі з кароткага драўлянага бруса, трымцелі ад ветру дзве ссохлыя яблыневыя лісцінкі. Рэната здзерла іх, пакруціла ў руках. Спрэс у дзюрачках, як шротам пасечаныя, лісцінкі рассыпаліся на пыл адразу ж, ледзь толькі яна націснула пальцамі. Вецер змёў з далоні рудую пацяруху, развеяў па градах. Тонкія атожылкі ляглі ў разору, і руды камяк, што скаціўся з грады, пахаваў іх пад сабою.

«Зямелька ўсё пахавае...»

Словы, што нечакана ўспомніліся, дзівілі. Адкуль яна іх ведае? І вось жа заселі ў памяці гэтыя словы, і нейкі дужа ж знаёмы горкі сум і смутак у іх...

«Небачка! Гэта ж лірнік спяваў на базары, у сакавіку, калі тая вялікая адліга была!»

Выразна згадалася, як Лагуцін амаль сілаю яе выпхнуў, прымусіў пайсці на базар, прадаць соль і купіць жыта. Дужа ж не хацела тады ісці — баялася выносіць з зямлянкі соль, з якою некалі выпраўлялася да Ганны,— у душы патаемна жыла думка: вынесеш, прадасі гэтую соль — удачу адвадзіш ад свайго селішча. Сама над сабою пацвельвалася: прымхі ўсё, забабоны, і сама ж у іх верыла. Хіба ж не шчаслівая ўдача ішла тады следам за ёю, калі за плячыма быў мяшэчак з лагуцінскай соллю? І ажно трэслася, калацілася ўся, калі Лагуцін пагнаў на базар мяняць соль на хлеб. Але ж усё абышлося, і яна добра памяняла тую соль на жыта, і ячменю яшчэ абдзірнага выменяла, і дамоў вярнулася, і ніякай бяды не прыключылася.

Тады, як ішла з базару, убачыла старога лірніка, сівога, у падранай жабрацкай адзежы, які сядзеў, падкурчыўшы ногі, з самаробнымі гуслямі ў руках. Старая зімовая аблавушка, спрэс зашмальцаваная, ляжала перад ім на зямлі, і яна паклала туды апошнюю марку, што мела, і гусляр удзячна паківаў ёй галавой, не перапыняючы свае тужлівае песні.

«Нічога зямля не раскажа — зямелька надзейна хавае.

А людцы ўсё ўбачаць, а людцы ўсё раскажуць —

Зямелька не ўсіх пахавае...»

Ёй тады дужа запалі ў душу гэтыя словы, і вось цяпер з новай сілаю выплыў у памяці сумны, гаротны спеў. Мудра спяваў тады той лірнік. Так, нічога зямля не раскажа, зямелька ўсё пахавае... Як вось гэтыя лісцінкі: былі — і вецер пыл панёс, на зямлю той пыл кінуў, а скурчаныя атожылкі камяком прыціснула — усё ў зямлю пайшло. І гэты вось брус, на якім Рэната сядзіць, таксама на пыл пойдзе. Некалі ж дрэва добрае было, голлем шумела. Потым на брус пайшла, ніты жалезныя ў яе паўкручвалі, у мост паклалі. Цэлую восень і зімку фашысты той мост ладзілі... А дзе ён цяпер? Скрышыла паводкаю, расцёрла крыгамі, паразносіла па берагах. Вось ляжыць адзін брус тут, ля зямлянкі, а яшчэ адзін пад узвалам — Лагуцін з Валяй яго пілуюць, і Данічак там нешта заліваецца смехам... Лагуцін увогуле радасны апошні час, усё пасмейваецца, калі яна гаворыць, што паводка мост скрышыла.

«У той паводкі, матуля дарагая, ручкі былі, разумныя ручкі, што пілаваць умеюць...»

Ведае нешта, мабыць, Лагуцін. Але гаворыць мала, болей усё смехам. Як перабраўся з зямлянкі ў тое сутарэнне ў Бохачавым садзе, дык быццам падмянілі чалавека: ноччу недзе блукае, ходзіць, а потым да паўдня спіць... І песню лірнікаву ведае. Сёння ранкам спяваў, і Рэната пачула, калі пайшла ў суседаў сад, як Лагуцін спяваў, быццам з сабою размаўляў: «...зямелька не ўсіх пахавае...» Відаць, вось з таго і прыгадалася ёй зноў тая песня лірніка. Мудрая песня, мудрая... Вось і гэты брус, на якім Рэната сядзіць, і той, што пілуецца пад узвалам, паб’ецца на дровы, і пакладзе Рэната тыя паленцы ў грубку, і попел ад іх будзе, і яна пасее той попел на грады, і пахавае той попел зямелька... Але ж перад гэтым, як зрабіцца попелам, паленцы тыя дадуць агонь, і на тым агні Рэната зварыць нейкую ежу, і абагрэе зямлянку, каб не памерці, каб жыць... Праўду кажа лірнікава песня: не ўсіх пахавае зямелька... Гора — пахавае. Чужынцаў гэтых праклятых — пахавае, знясе ў нябыт, як крыгі знеслі мост да Дзвіне. А жыццё — не пахавае. Вунь як гоніць зеляніну на ўзмежку! Неўзабаве скрозь на градах зеляніна забуяе. Салата і радысачка добра ўзяліся!..

Рэната задаволена агледзела гародчык. І салата пасеяна, і радысачка, і ўжо добра ўзелянелі, і бульбачка пасаджана... Праўда, якая ж там насенка была — вядро бульбянога лупіння выпадкова набрала яна на памыйцы ля нямецкага шпіталя. Ніколі раней ёй гэткія пацяробкі не даводзілася саджаць, але кажуць, што і з іх расце бульба і някепска родзіць. Будзе бачна, што вырасце: галоўнае — не пустуе зямелька. І надзея ў душы, і ведаеш, што не пустыя грады перад табою, і нешта можна чакаць. А калі чакаеш — тады жывеш. Вось чакала яна вясну, о-ой, як чакала. І дачакалася ж! І радысачка б’ецца ў рост, і салата, і крапіўкі поўна ўжо на тым месцы, дзе раней быў плот. Секла яна да вайны рыдлёўкаю тую крапіву, нішчыла тое злоснае пустазелле, а цяперка і не нарадуецца, што поўна яго. Лагуцін ад крапіўкі нават у захапленні: а-ах, поліўка якая смачная з крапіўкі!..

Думка пра Лагуціна была прыемная, але ў ёй таілася трывога: чаго гэта ён раптоўна і рашуча адмовіўся ад зямлянкі, жыве ў тым Бохачавым сутарэнні, што па начах робіць, дзе блукае? Але ж не малы — не закажаш! І галоўнае, што паправіўся, паздаравеў, дыбае ўжо зусім някепска. І дзякуй яму шчэ трэба вялікі сказаць, бо без яго дапамогі гэтак хутка яна б і не ўправілася з гародчыкам. Сказаў, між іншым, і сёння, што ў нядзелю развітаецца і пойдзе. Распілуе гэтыя брусы, што прыгнала крыгамі, паб’е на дровы — і пойдзе. Пойдзе туды, да таго ручая, дзе Геначкава магіла. Па зброю пойдзе — Рэната яму ўжо двойчы падрабязна расказвала, пад якім дрэвам схавана зброя. Небачка, як жа ён тады зарадаваўся, калі дачуўся пра тую зброю! Да столі падскочыў, галаву пабіў — гузак ладны насадзіў! — і смяяўся, і ажно слёзы на вачах былі ад радасці, расцалаваў і Рэнату, і Валю, і Даніка. А потым, другі ўжо раз, з нейкім недаверам прытоеным распытваў, быццам пачаў сумнявацца. І адразу ж тады, на другі дзень, і перабраўся ў тое сутарэнне на суседскім котлішчы. І што дзіўнае, дык гэта тое, як Валя да яго намеру і рашэння паставілася. Там яму, маўляў, спакайней. Там і суха, і чыста, і светла. Вось і маеш. А тут яму дык і не суха было, і не светла, і не чыста!..

Прыгадала Валіна пярэчанне і адразу занепакоілася. Непазнавальна вясною змянілася дачка. Яна, Рэната, і раней, яшчэ ўзімку, заўважыла, што пасталела дачка. Але тут — быццам падмянілі дзяўчыну. Паводзіць сябе не так, як раней, раптоўна табе запярэчыць, не згодзіцца ані з чым: што ёй ні скажы, яна ўсё наперакор пнецца. І ўночы, як галаву каму дурыць. Данічак набегаецца за дзень, дык як забіты спіць. А яна нешта гаворыць праз сон, некага ўсё кліча, а потым як адганяе — нядобры голас такі робіцца. Раней было: справядліва ці несправядліва ёй скажаш — моўчкі выслухае, пагодзіцца, не пярэчыць. А цяпер адразу галаву ўскіне, зырк-зырк вачанятамі: «Ай, што ты, мая матулька, гаворыш!» І ў гэтым заўжды выразна адно чуецца: лухту ты, маўляў, мая матулька, пляцеш, і слухаць яе ніхто не збіраецца і не будзе. А Лагуціна слова — закон ёй. Што б гэты, як яна яго кліча, Гарык ні сказаў — ківель галавой адразу ж: добра, маўляў, згода. Што ні прапануе ён — адно і тое ж у яе напагатове: ага, маўляў, зраблю. І быццам ён ікона — гэтак на яго глядзіць штораз.

Але, дзякуй богу, скончыцца ўсё гэта неўзабаве: Лагуцін пойдзе. Тады на душы будзе спакайней, што не звядзе дачку з тропу. Але ж дзе там спакайней! Рэгістрацыю зноў на біржы працы вядуць — управа загадала адпраўляць маладых дзяўчат і хлопцаў на працу ў Германію. Як ад гэтай бяды ўратавацца? Можа, разам з Лагуціным рушыць? Не, куды ж ты разам з ім пойдзеш, калі малы Данічак на руках. Адно хіба пайсці ды паказаць, дзе тая зброя схавана, ды кветачак на Геначкаву магілу пакласці?.. Лагуцін абяцае, што дагледзіць магілку. І яму можна верыць: калі абяцаў — зробіць. І шкода ж з ім развітвацца: бы родны сын ён ужо зрабіўся ёй! І Валя яму па душы, гэта па ўсім відаць, але ён тоіцца, сказаць баіцца. Нешта яны там, пад узвалам, пацішэлі. І Даніка голасу не чуваць. Піла не жыжкае. Не, ідуць, урэшце!

З-пад узвалу паказалася Валя, следам за ёю, накульгваючы, дыбаў Лагуцін, абганяючы іх, ускочыў на сцежку Данік.

— Ну, р-разам! Узя-ялі! — закамандаваў ён, тузаючы вяроўку, якую Лагуцін трымаў у руках.— Ну, р-разам!

Лагуцін смяяўся:

— Чакай, камандзір! Дай жа нам аддыхацца трошку!

— І-і-э-эх, слабакі!

— Твая праўда, камандзір: слабакі. А ты ў нас — волат. І таму просім: дай перадышку.

— Добра, чакаю...

Але малому не чакалася, і якую хвіліну спагадзя ён зноў закамандаваў усім брацца за вяроўку, і Лагуцін са смяшком пагадзіўся:

— Во, цяперака мы — у сіле. Давай, камандзір, наперад станавіся. Будзем на цябе раўняцца!

Данік з радасным імпэтам учапіўся ў вяроўку:

— Р-ра-аза-ам!

Вяроўка нацягнулася, і з-пад узвалу паказаўся спачатку свежы зрэз тоўстага бруса, а затым выкаціўся і ўвесь брус, з жалезнымі нітамі на канцы.

— Чакай, камандзір,— сказаў Лагуцін і ўзяўся чапляць вяроўку за жалезныя ніты.— Ударым па ворагу з гэтага боку. І — капут яму!..

Яны зноў узяліся за вяроўку і, не спыняючыся, падцягнулі брус да таго месца, дзе сядзела Рэната.

— Матуля! Бачыш, якога мы фашыста вывернулі? — Данік сеў на брус, задаволена задудзеў: — Перамо-о-ога-а-а!

Лагуцін папрасіў Валю пайсці па сякеру і пілу.

— Добра, зараз прынясу,— тут жа адгукнулася Валя.— Данік! Гайда са мною! Сякеру панясеш...

Данік ускочыў і ахвотна пабег за Валяй. Лагуцін сеў на Данікава месца — на самым канцы бруса — і, нізка апусціўшы галаву, пачаў абедзвюма рукамі абмацваць свае боты: на правым боце падэшва амаль адвалілася, быццам падрэзаная па канце, на левым таксама ледзь ліпела.

— Кашы просяць,— прамовіў Лагуцін са смяшком. Ён узняў галаву, абцёр далонню твар; губы ў яго таргануліся, быццам ён нешта збіраўся сказаць яшчэ і раптоўна перадумаў, як спалохаўся.

— Як жа ісці ў іх? — са спагадай спытала Рэната.

— Сёння ўвечары я ім дам рады. Цвічкоў ужо расстараўся — як новыя зробім!

«Міхалавы боты яму падышлі б...»

Рэната падумала гэта і спалохалася. Аддаць мужавы боты?.. А Міхал вернецца, што надзене? Не, не! Нават і думаць ёй нельга, каб аддаваць боты. Не можа яна гэтага зрабіць! І не зробіць аніколі!..

Лагуцін, адвярнуўшыся, сагнуўся дужа нізка і пагладжваў рукою параненую нагу, і ад гэтага намагання ў яго на шыі набрыняў густой пагрозлівай чырванню шырокі рубец. Рэнаце падалося, што Лагуцін прачытаў яе думкі і асуджае іх: скнара, маўляў, не хоча памагчы, шкадуе боты, што гэтак патрэбны яму, параненаму чалавеку, які выпраўляецца ў далёкі шлях.

«З таго, відаць, ён і адвярнуўся, каб не аблаяць мяне, не папракнуць».

Разумець гэта невыносна цяжка, непрыемна, і Рэната асудзіла сябе бязлітасна і строга. Асуджае ён яе? І вельмі правільна робіць. Нага ж чалавеку баліць, яшчэ не дужа-ткі і загаілася. А яна, Рэната,— боты пашкадавала! І каму пашкадавала? Хвораму, параненаму чалавеку! Ды яшчэ і зарадавалася, што выпхне яго ў дарогу, ад сябе бяду адвядзе падалей, каб спакайней было...

Згрызота і сорам спляліся са шчырым шкадаваннем Лагуціна, і Рэната разгубілася, не ведаючы, што рабіць. Разумела: боты яна не аддасць, яна не можа, не мае права іх аддаваць. Але жаласлівасць, пачуццё спагады ўсё мацнела, і яна шчыра прапанавала Лагуціну, назваўшы яго ласкава, як ніколі раней:

— Можа, Ігарок, табе счакаць які тыдзень? — і, крыху спагадзя, дадала: — І пацяплее. І дарога будзе лягчэйшая...

— Не-е, дарагая матуля! — ён уздыхнуў глыбока, радасна.— Не магу чакаць! Во-ось які ім хлопцы падарунак робяць,— і ён паляпаў рукамі брус, які толькі што ўсцягнуў з дзецьмі ад ракі.— А я? Дроўцы з гатовенькага раблю!..

Рэната сказала тое, што ўжо даводзіла Лагуціну раней, але нават узрадавалася, што ёсць мажлівасць схавацца ад згрызоты, якая дапякала балюча:

— Пра якіх ты гэта хлопцаў гаворыш? Крыгалом жа мост панёс... Іхнія інжынеры, кажуць, на свой, нямецкі, лёд разлічвалі. І пралічыліся.

Лагуцін пакруціў галавой.

— Не-е, дарагая матуля,— гэтае слова «матуля» ён упадабаў і штораз вымаўляў яго з незвычайнай цеплынёю, напеўна.— Не інжынеры нямецкія падпілавалі брусы ля нітоў, не яны. Вось зірніце. Чысценька зроблена. А лёд потым ужо сваё зрабіў. А я чым заняты? Так што трэба мне неадкладна да сваіх хлопцаў...

Рэната абмацала напалову падпілаваныя і зламаныя ля нітоў бакавіны бруса і цяпер канчаткова паверыла ў тое, у чым Лагуцін шмат разоў спрабаваў пераканаць яе: людзі дапамаглі крыгалому сарваць пралёт моста, які фашысты будавалі ўсю зіму. І нечакана памацнела трывога за Лагуціна. Каб яна, Рэната, тады па-дурному не трапіла ў Жарцах на засаду, дык зусім інакш павярнуўся б лёс Лагуціна. Ды не, няма тут яе віны, што менавіта гэтак склаўся яго лёс: Рэната прыйшла ў Жарцы, калі Ганны ўжо там не было.

— Дзе ж ты іх шукаць будзеш, тых сваіх хлопцаў? — спытала Рэната, дапамагаючы Лагуціну кантаваць брус.

— У лес увайду — гукну.— Лагуцін весела прыплюшчыў вочы.— Яны і адгукнуцца.

— А як мы пра тое даведаемся?

Лагуцін паабяцаў таропка:

— Дам знак. Дам знак вам адразу ж...

Паспешлівасць, з якой Лагуцін паабяцаў зрабіць гэта, выклікала недавер да яго абяцання. Але яна схавала недавер, прамовіла са шчырай спагадай:

— Каб жа табе хоць пашчасціла.

— Вясною мне заўсёды шчасціць.— І Лагуцін расправіў плечы, летуценна зірнуў у бок Дзвіны.— Гэта праверана тысячу разоў...

З-пад узвалу па лесвіцы караскаўся Данік, цягнуў за тапарышча сякеру. Валя, трымаючы пілу пад пахаю, імкнулася ўвесь час яму памагаць, а малы адбіваўся:

— Сам! Не чапай! Сам!..

Рэната ўлюбёна і з болем глядзела на малога. Выцягнуўся сынок за зіму. Худзенькі толькі, тварык бляклы дужа — на ежы нішчымнай ружовенькія шчочкі не нагуляеш! Яшчэ дзякуй трэба Зінаідзе сказаць за тое, што тады, у лютым, піхнула два брусочкі сала ў мех — яно і ўратавала, было хоць чым пракінуць зацірку. А каб не гэтая Зінаідзіна ласка? Што дзеткі елі б? Яна ж, Рэната, нічога для іх расстарацца не магла — увесь люты пракачалася з запаленнем лёгкіх: далася ёй у знакі халодная падлога варыўні ды яшчэ тая начная вандроўка па снегавых гурбах. Але мінула тое горачка, ачуняла вось, выкараскалася на вясну. І колькі ж гэта чалавек можа вытрываць, здужаць, сцярпець, перажыць!..

Лагуцін узняўся насустрач Даніку:

— Давай, дружа, сякеру. Зараз мы з табою гэты брус і раскокаем.

— Спачатку пілаваць будзем,— папрасіла Валя.— І на сёння — хопіць.

— Пілаваць, пілаваць,— патрабаваў Данік.— Хачу пілаваць!..

— Пілуй, сынок, пілуй. Памагай,— папрасіла Рэната і дадала жартам: — Без твае помачы — цяжка нам усім...

Пажартавала, а на сэрцы ад гэтых слоў адразу зрабілася лягчэй. Сапраўды, расце ўжо і добры памочнік. Каб толькі здаровенькі быў. Ды каб у яе заўсёды было чым накарміць малога і Валю...

Рэната пайшла ў зямлянку, дзе варылася ў чыгунку лупінне бульбы, што засталося пасля пасадкі, стаўкла яго, дамяшала крышку свежай жытняй мукі, паставіла на агонь, каб спяклося варыва канчаткова, потым больш шчодра, чым ва ўсе папярэднія дні, заскварыла. Няхай паядуць смачней сёння і дзеткі, і Лагуцін, і яна падмацуецца, бо нейкая слабасць і ў руках і нагах незвычайная. Напрацаваліся ўсе сёння: і грады пасадзілі, і яна ў Пагіршчыну злётала, з гэтым млівам управіцца паспела, і ўсе ад рэчкі брусы Лагуцін з дзецьмі перацягаў сюды, у сад, бліжэй да зямлянкі...

«Відаць, згатавалася ўжо...»

Рэната пакаштавала варыва. Скварка прыглушыла крыху пах цвілі, але ўсё роўна аддае сырызнай, скляпеннем нейкім патыхае. І гэткай ежаю яна павінна карміць дзяцей! Не, не гняві ты бога, даражэнькая, скажы дзякуй, што хоць гэткае варыва на стале маеш!..

Яна заглушыла рыданні, што падступілі да сэрца раптоўна, прымусіла сябе супакоіцца. Але крыху пазней, калі дзеці прагна грэблі з місак гэтае чорнае, як зямля, варыва, і еў, нахвальваючы яго, Лагуцін, горыч зноў выбухнула ў душы. Сабе Рэната, як і звычайна, пакінула варыва ў кацялку, на донцы; зачэрпнула адну лыжку, другую, праглынула шархоткае нясмачнае мешава не жуючы і раптам адчула, што калі яшчэ крышку пасядзіць тут, дык не зможа стрымаць сябе, заплача наўзрыд.

Яна падхапілася, памкнулася да дзвярэй, і Валя адразу ўстрывожылася:

— Куды ты, матуля?

— Тлуміць нешта ў галаве, пайду ў садок пасяджу...

Слёзы душылі яе, у сэрцы расплывалася горыч, і яна ўся сцялася, напружылася; загадала сабе не бегчы, ісці марудна, і гэтак ішла, быццам нічога не здарылася, і ёй сапраўды цяжка было ў зямлянцы дыхаць. Яна села на той жа брус, што прыкаціў Лагуцін з дзецьмі ад Дзвіны, паставіла кацялок побач з сабою, а лыжку трымала ў руцэ, нібыта астуджвала.

Дзверы ў зямлянку былі адчынены нахлашч, адтуль чуліся спакойная, вясёлая гаворка Лагуціна і ажыўленыя воклічы дзяцей. І ад гэтай вясёлай гаманы, і гэтага спакойнага лагуцінскага голасу, і гэтай цёплай цішы вясновага вечару гаркота ў душы яшчэ больш абвастрылася, і Рэната раптоўна і моцна зненавідзела сябе за гэтую гаркоту, зазлавала. Нэндза! Усё ёй не слава богу! Здаровыя ж дзеткі! Лагуцін паправіўся! Гародчык ляжыць уроблены і абсеяны! Зацірка ў кацялку! А яна? Усё сабе сэрца сячэ, усё нейкі дурны нуд жывіць, як з гэтым светам развітваецца. І з чаго скуголіць? Мяды, бач ты, ёй падавай! А людцы ж яшчэ і не так гаруюць! А ў яе ж яшчэ ёсць і што ў міску пакласці, і ёсць дзе галаву прыхінуць!..

Аблаяла сябе, і неяк адразу зрабілася лягчэй, падсунула бліжэй да сябе кацялок, узялася ўвішна есці — шэрая, ледзь цёплая мешанка здалася ёй нават смачнай, і яна ў момант падчысціла кацялок.

З зямлянкі выбег Данік, Рэната паклікала яго:

— Прынясі ты, сыночак, міскі і лыжачкі. Пойдзем з табою і памыем іх на рэчцы.

— У мяне — заданне баявое. Дровы складаць.

— Рабі, сыночак, сваё заданне. Але спярша посуд мне прынясі.

Данік паслухаўся, у момант прывалок міскі і лыжкі. Рэната панесла іх на Дзвіну і шаравала жвірам адчайна і весела. Душэўная мітрэнга адпала, яе бы растрэсла ў момант праца, і Рэната рашуча перакрэсліла ўсё благое ў душы. Зіма ўжо ззаду, паляцела ў нябыт. Вясна наўкола, трэба радавацца, жыць, спадзявацца толькі на добрае.

Пазней, калі ацямнела, Рэната, засынаючы, узялася спакваля, не спяшаючыся, планаваць свой заўтрашні дзень, вызначаць сабе працу, Валі, Даніку. Потым вырашыла, што дзецям трэба адпачыць, работку яна сама ўсю паробіць. Па-першае, трэба напячы праснакоў, падсушыць іх як след — Лагуцін возьме з сабою. Па-другое, трэба, як грубка будзе паліцца, нагрэць вады і памыць бялізну Лагуціну — удзень цёпла, паходзіць і ў кашулі, а бялізна на ветры і сонцы пасохне хутка. Яшчэ трэба будзе яму пінжак залатаць. Потым — каб толькі не запамятаць, раней ад усяго работку зрабіць! — уранні попел з грубкі павымятаць і ім радысачку на градах пасыпаць, каб лісціны блыха не жэрла. Нешта на градах з таго боку, што ад Дзвіны, некаторыя лісцінкі пасечаны ўжо: блыха, мабыць, наляцела, а попелу яна не пераносіць, уцякае адразу ж. Летась такое было вясною на матчыным гародчыку: напала на радыску блыха густа-густа, хоць згрэблам скрабі яе. А-я-ёй, як навалілася. А попелу далі — чысцюткімі на ранні грады стаялі!..

І тое, што яна добра распланавала свой заўтрашні дзень, і гэтыя ўспаміны пра леташнюю вясну прыемна супакоілі, і Рэната заснула ціха і хутка, чаго даўно ўжо з ёю не здаралася. Звычайна дык круцішся, круцішся ўсё, бакі сабе намуляеш, стомішся, а тады ўжо і засынаеш, прахопліваешся потым... А тут — як правалілася ў цёмную цёплую прорву...

Ёй сасніўся Міхал, і яна з ім размаўляла і ўсё ўпрошвала надзець новыя хромавыя боты, і яна іх дастала са схованкі ў зямлянцы. Міхал надзеў боты, сагнуўся над імі, пагладжваў рукамі халявы, потым узяў з Рэнаціных рук старую, з абламанымі ручкамі, каструлю, у якой быў попел, і пайшоў у гародчык.

Міхал хадзіў па баразёнках, сыпаў попел на грады, дзе густа лапушылася радыска, і Рэната глядзела на яго з радасным захапленнем. Які ж ён высокі і прыгожы, яе Міхал! Якія моцныя ў яго рукі! Толькі навошта ж было надзяваць святочны касцюм! І адкуль у яго гэты касцюм? Касцюм жа забраў Жыгалка! Паганец той паліцэйскі тады пры ёй надзеў пінжак! А цяпер той жа самы пінжак — на ім, мужы! Не-е, трошкі святлейшы, і палоска на тканіне шырэйшая, чырвоненькая.

«Гэта нам у Маскве далі. Дамоў як адпускалі з арміі — кожнаму касцюм новы далі».

«А што ж ты яго не беражэш? Надзень што-небудзь блажэйшае і старое!»

«Хопіць на наша жыццё касцюмаў гэтых! Штогод цяпер буду і сабе — новы, і табе — новы! І дзецям таксама будзем купляць новыя!»

Яна гаворыць з Міхалам, пагаджаецца, а сэрца баліць. Матухна, што ж гэта ён робіць з новым касцюмам! Пад вецер кідае і кідае попел, і попел воблакам асядае на плячах, на рукавах, на штрыфлях, асядае на ботах. Бела-белыя боты зрабіліся... Сапсуюцца і касцюм і боты. А Міхал усё сваё вядзе, і яна спрачаецца з ім, і ёй горка з таго, што трэба даводзіць мужу тое, што ён і сам добра бачыць.

«Не адчысціць потым касцюма. І не купіш жа новага гэтак адразу».

«Ты лепей зірні, як яблыні ў белае ўбраліся!»

«Дзе ты бачыш? У красавіку каб цвілі, у самым пачатку месяца?»

«А вось жа цвітуць. Бы завіруха іх белая абсыпала».

І дзіва нейкае: сапраўды, цвітуць яблынькі! І як жа хораша, густа! Белыя, з ружовымі закрайкамі, пялёсткі асыпаюцца Міхалу на плечы, і ён стрэсвае іх рукамі, і пялёсткі круцяцца ў паветры і звіняць, і звініць мужаў голас.