Зямля не раскажа

— Ён спалохаўся, мама! Спалохаўся!

— Так, маё золатца, спалохаўся. Але ты...

Данік перапыніў яе, і голас яго загучаў ганарліва і ўрачыста:

— Ён болей аніколі ўжо не вернецца!

Рэната сказала цвёрда:

— Не вернецца, сынок, не вернецца!

— А вернецца — я застрэлю яго,— сказаў Данік з ярасцю, упарта, быццам сталы чалавек, які прыняў канчатковае рашэнне і верыць у яго: — Саўсім застрэлю!..

Сынаў позірк, у якім была цеплыня, гэтыя слабыя іскрынкі жвавасці на шчоках малога і асабліва яго голас, спачатку ганарлівы і смелы голас, урачысты, а потым упарты і сталы, надалі Рэнаце ўпэўненасць і сілу. Яна правяла каляным, шархоткім языком па асмяглых, гаркавых губах, што ўсё яшчэ моцна пахлі кропам, зноў адчула яго прыемны водар і глыбока, на поўныя грудзі, хапянула паветра, прапахлага рачной свежасцю і маладымі палынамі, і азірнулася наўкола, гатовая бараніць Даніка, гатовая змагацца за яго і за сваё ўласнае жыццё, хараство якога яна адчула з такой рэзкай вастрынёю, што здрыганулася, упершыню на сваім вяку гэтак аголена зразумеўшы, што другі раз ёй жыць на зямлі ўжо не давядзецца.

* * *

Цень ад старой, пабітай перуном бярозы ляжаў на дарозе шырокай цёмнай палосаю. Удзень цень перасякаў гравійку ўпоперак, пад прамым вуглом, а цяпер, калі сонца скацілася да лесу, ішоў наўскасяк, наблізіўся да маладога бярозавага парасніку, што буяў на пакатым узгорку за ўзбочынай.

«Пачакаю, пакуль цень дойдзе да парасніку. Не будзе Зінаіды — пайду адсюль...»

Рэната сачыла за цёмнай палосаю на дарозе з надзеяй і адчаем. Яна ўжо разумела, што марна чакаць Зінаіду — калі б у яе ўсё было добра, дык яна даўно была б тут,— але не хацела верыць у благое, у нейкую бяду, упарта лётала на пагорак, аглядала наваколле, зноў бегла да бярозы, дзе на растрыбушаным хатулі спаў Данік. Ён увесь дзень не даваў ёй спакою, назаляў пытаннямі — куды яны выбраліся, чаго сядзяць тут, пад дрэвам, і нікуды не ідуць далей? — і яна ўсяляк яго супакойвала, абяцала, што зараз і пойдуць, як толькі сыдзе гарачыня. Данік, зрэшты, стаміўся і сцішыўся, а потым і заснуў.

Гравійка па-ранейшаму была пустая. За ўвесь дзень чакання ля бярозы яна бачыла толькі чатыры машыны, якія пранесліся на вялікай хуткасці, ды дзве фурманкі. Напачатку, заўважыўшы які-небудзь рух удалечыні, яна хавалася ў бярозавы параснік, цікавала адтуль. Цяпер жа, пад канец дня, прызвычаілася, пасмялела, перабралася пад самую бярэзіну, падхопліваючыся на кожны гук ад дарогі.

Наўкола было ціха, нават птушкі нідзе не абзываліся. Самотна дудзеў вецер у зламанай галіне, шамацеў пасохлым лісцем, наганяючы сваім шамаценнем нуду. Рэната з тугой думала цяпер пра тое, што, мажліва, зрабіла вялікую памылку, хаваючыся ўдзень у той бярозавы параснік. Мажліва, Зінаіда не змагла прыйсці сама, дык паслала каго-небудзь, а яна, Рэната, з тым чалавекам і не сустрэлася. Але ж за ўвесь дзень ля бярозы ніхто не спыніўся, ды і людзей жа было зусім мала. Прайшлі дзве кабеты з дзецьмі, потым валокся нейкі дзядуля з торбаю за плячыма. Машыны пранесліся, і тры фурманкі праехалі. Вось, здаецца, і ўсё. Шмат разоў, праўда, чула Рэната, як у бок горада праляталі самалёты, іх было нават добра відаць. За бярозавымі пасадкамі часта грукацелі цягнікі — чыгунка тут не вельмі далёка. Здаецца, яшчэ цягнік. Не, гэта машына.

«Злева машына гудзе. Але, падобна, не на гравійцы, а недзе там, ля тых старых бяроз...»

Крыху счакаўшы, Рэната выразна пачула гул матора, выбегла на дарогу і ўбачыла машыну. Грузавік быў нейкі чорны, дужа нізкі, як без колаў. Угледзелася і здагадалася: селавой дарогай коціць грузавік, колы хмыз затуляе.

Першае парыванне — зашыцца ў знаёмы хмыз, схавацца — прайшло раптоўна, як нешта цягнула, вяло яе да машыны, і Рэната, узяўшы Даніка на рукі, стала на ўзбочыне. У кузаве былі людзі, але яна бачыла іх не дужа выразна, бо машына віляла, часам кузаў амаль знікаў за хмызам, над якім усплывала цяпер рудое воблака пылу. Колер воблака неяк імкліва гусцеў, набрыняў барвамі, быццам пад ім, тым пылам, нешта хутка разгаралася.

«Ад вечаровага сонца пыл барвовы. І нешта бліскае ў кузаве... Небачка! Узброеныя людзі. Салдаты!»

Машына выруліла на гравійку, выруліла якраз насупраць маладога бярэзінку, у якім удзень хавалася Рэната, каціла памалу, быццам шафёр націскаў на тармазы. Рэната спалохана глядзела на салдат, бачыла, што іх чацвёра ў кузаве. І яшчэ нехта, як прыціснуты да кабіны. Жанчына ж, здаецца...

«Небачка! Зінаіда гэта!»

Рэната знямела. Яна добра бачыла цяпер твар Зінаіды, якая павярнула галаву ў яе бок, бачыла ўмольныя, тужлівыя вочы. Але позірк іх на ёй, Рэнаце, не спыніўся, Зінаіда толькі мелькам зыркнула на Рэнату і тут жа скіравала позірк далей, за дарогу, на той узгорак, што парос бярэзнікам. Зінаіда нават падалася наперад, як бы цягнулася да тых маладзенькіх бярозак, якія густа абляпілі ўзгорак. У кароткім позірку Зінаіды, які быў адрасаваны Рэнаце і які яна злавіла, была незразумелая ўмольнасць, як бы патрабаванне пайсці туды, на той узгорак, нешта ўзяць.

Зароў матор. Машына, імкліва набіраючы хуткасць, панеслася па гравійцы і, бліснуўшы чырвонымі шкельцамі стоп-сігналаў, што запаліліся ад промняў вечаровага сонца, схавалася за павароткай. Крыху спагадзя пачулася металёвае бразджэнне — гэткі гук чуўся кожны раз, калі машыны міналі пераезд, затулены старымі бярозамі,— і Рэната адчула, што яе пачынаюць біць халодныя дрыжыкі. Якая ж яна дурніца! Цалюткі дзень непадалёк ад пераезду, дзе ёсць ахова, міталася то з пагорка на гравійку, то з гравійкі на пагорак — яе ж маглі заўважыць з чыгункі. А ведала ж, даўно здагадалася: бяда прыключылася. Трэба было счакаць гадзіну-другую і неадкладна ісці адсюль!

«Ісці? Але ж куды?..»

Рэната азірнулася наўкола, позірк яе зноў запыніўся на роўнай стужцы дарогі, што лягла па ўскрайку няскошанай канюшыны і ўпіралася ў цёмную сцяну лесу. Лес як бы наблізіўся, вабіў, клікаў.

«Зінаіда сваім маўклівым позіркам туды, на лес, паказала, прасіла нешта зразумець, зрабіць».

Як бы ў нейкім сне Рэната сышла з гравійкі, узнялася на пагорак, разгублена і збянтэжана азірнулася наўкола, быццам спадзявалася ўбачыць Зінаіду недзе тут, паблізу. Сонца вісела справа ад поля, яно ўжо амаль не асвятляла няскошаную канюшыну, і таму вузкая селавая дарога, слаба прыкметная ўдзень, цяпер выразна акрэслівалася, быццам вылузвалася з вечаровага сутоння пад лесам. Рэната зыркнула на гравійку, кінула позіркам па ўсёй стужцы дарогі ля поля, і ёй падалося, што Зінаіда сюды кіравала свой пагляд, як бы падказала, што менавіта тут яны і павінны былі ісці ўсе разам у атрад.

«Атрад у лесе. Я павінна знайсці яго. І знайду!»

Рашэнне выспела неспадзеўкі, і Рэната паверыла ў тое, што Зінаіда да яго і заклікала, што ўвогуле ў яе асабіста зараз іншага выйсці няма. Дамоў вяртацца? Ніхто і нічога яе там не чакае. Яе чакаюць дзеці, чакаюць у атрадзе, і яна павінна атрад знайсці, расказаць, што Зінаіда трапіла ў бяду. І яна знойдзе атрад! Яна спачатку пойдзе гэтай селавой дарогаю, потым лесам будзе ісці, пакуль не дасягне мэты!..

За старымі бярозамі пачуўся гул цягніка, ён хутка набліжаўся, і неўзабаве было ўжо выразна чуваць сухое татаканне колаў, якое як бы кацілася сюды на ўзгорак. Рэната спуджана прысела на зямлю, схавалася ў бярозавы параснічак, і ёй падалося, што сухое татаканне колаў разлеглася не ў вечаровым паветры, а гучыць у яе ў грудзях. Яна толькі цяпер спасцігла ўвесь жахлівы сэнс таго, што адбылося, і раптам адчула, як дрыжаць і рукі, і ногі, і халодная дрыготка пашыраецца ў плячах, запаўзае ў нутро.

Перасіліўшы жах, Рэната, прыціскаючы к сабе Даніка, скацілася з узгорка і пашыбавала ўсцяж поля. У лесе яна ішла гэтак жа шпарка. Дарога тут была больш прыкметная, чым на траве ў полі, і неўзабаве яшчэ больш пашырэла, зрабілася падобнай на гравійку. След машын, праўда, начыста замылі дажджы, затое выразна праразалі пясок вузкія тонкія каляіны — на конях тут ганялі штодня, відаць,— і Рэната ўвесь час іх і трымалася, і яны вывелі яе на скрыжаванне. Дарога, па якой Рэната ішла, уперлася ў яшчэ больш шырокую, з выразнымі слядамі машын, як бы пераскочыла яе і зашылася ў густы малады ельнік.

«Дарога, дзе сляды грузавікоў, не можа ісці ў партызанскі лагер, туды калі і ёсць дарога, дык яна ж, напэўна, маленькая, непрыкметная, накшталт гэтай, што дала нырца ў ельнік».

Рэната смела пашыбавала дарогай праз ельнік. Неяк амаль адразу зрабілася цёмна. Але потым крыху і пасвятлела — ельнік скончыўся, паабапал стаялі бярозы. Потым пайшлі старыя сосны, дарога паміж імі пачалася няроўная, перавітая карэннямі і неўзабаве як бы разлілася сярод тоўстых камлёў: куды ні кінешся — быццам і дарога перад табою, а зробіш крокаў з дваццаць — тыцнешся носам у сасну.

«Я згубіла дарогу. Заблудзілася. Не, справа быццам святлей робіцца...»

Рэната спалохана мітнулася ўправа, прабегла крыху і прыкмеціла пад нагамі палосу пясчанай дарогі. Ад радасці зайшлося сэрца, паменела стомы.

«Выбілася на дарогу! Цяпер толькі не згубіць яе зноў, па ёй ісці. Дарогі бясконцай няма, некуды выведзе. Толькі ці хопіць сілы адолець яе? Трэба адпачыць. Хоць крышачку адпачыць...»

Яна прысела ля сасны на густыя верасы. Ад стомы гулі ногі, ступакі драла гарачыня; смылелі плечы, нашмуляваныя лямкамі хатуля; дрыжалі рукі. Але пасядзела яна зусім мала, здалося, што і палову гадзіны не сядзела: толькі змружыла вочы, як у нейкі вір правалілася і тут жа выдралася з яго, загадала сабе ўзнімацца і ісці.

Дарога цяпер не гублялася, прыкметна шырэла і святлела. Святлей рабілася і па баках, і наперадзе, і асабліва ўверсе. Потым святло як перакінулася з усіх бакоў пад ногі, і дарога, як абсечаная, скончылася, лес быццам падскочыў уверх і наперадзе, зусім блізка, адкрылася чорная прорва. Рэната спалохана прыгнулася, адступіла крокі з два назад, потым зноў асцярожна пасунулася наперад, углядаючыся ў тую чорную бездань, якая ўжо не выглядала суцэльнай, у ёй акрэсліваліся шаты дрэў і белаватая, быццам з волава, стужка.

«Дзвіна! Гэта ж я на касагор выбілася. А ўнізе — рака».

Крыху пастаяўшы, яна ўгледзела і дарогу, якая цяпер паката скатвалася ўніз. Рэната спусцілася па ёй з касагору ўніз, крыху прайшла і разгублена спынілася. Зноў скрыжаванне! Куды, у які бок пайсці? Відаць, увогуле не варта ёй варажыць, трэба дачакацца дня, агледзецца, тады ўжо нешта вырашыць.

Варта было гэта падумаць, як адразу страшэнная стома скавала і рукі і ногі. Рэната ледзь дабрыла да нейкіх маладых і густых дрэў, зашылася ў іх — пад голлем было суха, утульна,— растрыбушыла хатуль, паклала Даніка, прымасцілася побач і імгненна заснула.

Абудзіў яе нейкі сухі і размераны пошчак, як бы недзе зусім блізка, як не над вухам, малацілі нечым драўляным па блясе. Яна адплюшчыла вочы, села, інстынктыўна затуляючы Даніка ад гэтага сухога тукання.

«Як не на самай дарозе разлеглася. Лазнякі рэдзенькія зусім. А ўночы дрэвамі здаліся...»

На дарозе стаяла фурманка, з нейкім збудаваннем ля перадка. Конь трос галавой, звінелі-пазвоньвалі цуглі. На фурманцы сядзеў мужчына, стукаў пугаўём па атоску. Пастукае, спыніцца і тады зноў: «тук-тук, тук-тук...»

— Падвезці? — спытаў мужчына, заўважыўшы, што Рэната зварухнулася і глядзіць на яго.— На Дзісну ж ідзеш? Цяпер усе на Дзісну кінуліся, хлебец шукаюць.

— Хай сабе на Дзісну,— схлусіла Рэната, вырашыўшы, што адказаць нешта трэба.

— Садзіся. Да Язна давязу.

— Мне блізка. Дзякую.

— Злезеш бліжэй. Мне мальца твайго шкада — на зямлі голай ляжыць. Застудзіцца.

Рэната схамянулася — сапраўды з’ехаў з растрыбушанага хатуля, ляжыць на голай зямлі Данік,— узяла сына на рукі, пацалавала скалелы твар, шыю, плечы, тармасіла, спрабуючы пабудзіць. Але малы быў нібыта нежывы, неяк дзіўна матлялася яго галава, а рукі ападалі, бы вяроўкі.

— Цяпер яго толькі лазняй уратуеш... Каб у цяпло, угрэць як след,— сказаў мужчына і злез з фурманкі, пачаў варушыць месца, дзе сядзеў, адсоўваў сена.

— Дзе ж я тут лазню знайду? Што вы гаворыце!

— Тут не знойдзеш. Да мяне трэба ехаць, на хутар. Учора лазню грэлі, не павінна выстудзіцца.

— А далёка дзе?

— Блізка. Давай сюды мальца.

— Я сама данясу.

— Яна — данясе! На нагах ледзьве стаіць, а шчэ рупіцца! Кладзі ў воз мальца, калі хочаш, каб жыў. У сене цёпла...

Нейкая магічная сіла была ў мужчынскім голасе, і Рэната ёй падпарадкавалася: паслухмяна паклала Даніка на фурманку побач з рамамі — цяпер яна разгледзела, што ніякага збудавання на фурманцы няма, а стаяць тырчма, укручаныя вяроўкамі рамы, выдраныя недзе з хаты,— села сама і, калі фурманка кранулася з месца і мужчына пачаў распытваць, адкуль яна, як імя, адказала праўду.

— Рэдкае імя,— неяк ухвальна заўважыў мужчына.— А мяне — Аксён,— ён хвастануў каня пугаю, ускочыў на фурманку гэтак імкліва, што Рэната адхіснулася.— Не палохайся, я чалавек добры,— засмяяўся ён, убачыўшы сполах на Рэнаціным твары.— Другі на маім месцы што зрабіў, убачыўшы, як кабета з малым канае? Пагнаў бы далей каня. А я да людзей — па-боску,— і зноў пакруціў у паветры пугаю, але каня не сцебануў.— Кладзіся ў возе і спі. Мальцу цяплей будзе...

І яна зноў падпарадкавалася, скруцілася ля сына, саграваючы яго сваім целам. Колы ціха парыпвалі. Аксён сядзеў да яе спінаю, ускінуўшы на шыю канцы лейцаў, звязаныя вузлом, круціў цыгарку, як бы страціўшы ўсякую цікавасць да сваіх спадарожнікаў. Рэната заплюшчыла вочы, але па руху фурманкі адчувала, у які бок верне дарога, сілілася, каб усё было ў памяці, і нечакана праніклася даверам да чалавека, які сядзеў побач.

«Нібыта неба пасылае мне паратунак. Паздаравее Данічак, тады ўсё наладзіцца. Тады я атрад знайду...»

Сонца грэла ўжо моцна, лашчыла, закалыхвала, і Рэната не адчувала сябе гэткай адзінокай, як уночы ў лесе. Ёй нават здавалася, што жахлівага мінулага дня і яшчэ больш жахлівай ночы ўвогуле не было, што Зінаіда неяк выбавілася з бяды. Рэната нават пачала драмаць, а потым і ўвогуле заснула. Сон, праўда, быў неглыбокі, няроўны; яна то як правальвалася некуды і затым раптоўна зноў выплывала з мяккага нябыту, адчувала і рух фурманкі, і тупат конскіх капытоў, і рытмічнае рыпенне атоскаў; потым з мяккага нябыту яе выдраў ярасны брэх, яна падхапілася і таропка спаўзла з фурманкі.

Ногі зацяклі — яна ляжала ўвесь час скурчыўшыся,— не трымалі зусім, і Рэната ўчапілася рукамі ў вяроўкі, якімі былі ўкручаны рамы, завісла на іх. Дзе ж гэта яна апынулася? Шырокі падворак як бы сціснуты з трох бакоў хатай, хлявом і дрывотняй пад дахам з учарнелай дранкі; з чацвёртага боку — густы жардзяннік, за якім пышна зеляніцца гародчык, а далей спляліся голлем старыя яблыні; на ўскрайку дрывотні — сабачая будка, і ля яе, струною нацягнуўшы блішчасты ланцуг, устаў на дыбкі чорны сабака; вокны хаты зачынены, але відаць, што фіранак на іх няма — дужа чорна ў хаце; на нізкім ганку блішчаць суды, як бы звязаныя вузкім драўляным каромыслам...

Пакуль яна аглядалася, Аксён адчыніў весніцы, схаваўся за яблынямі і вельмі хутка вярнуўся.

— Шчасціць табе, кабета,— сказаў ён, беручы вядро.— Вада ў лазні цёплая. І каменка сіпіць. Цягні мальца,— і, заўважыўшы, што Рэната спрабуе закінуць за плечы хатуль, загадаў: — Пакінь. Ніхто твае транты не зачэпіць,— і кінуў услед, калі Рэната ішла ўжо гародчыкам: — І сама мыйся, калі хочаш. Мыдла знойдзеш — на падаконніку ляжыць...

Лазня была за садам, ля ручаіны, акаймаванай старымі вольхамі, але нізкімі, як падсечанымі. Увайшоўшы ў прылазнік, Рэната ўзяла дзверы на тоўсты жалезны крук, агледзелася і адчула сябе ў бяспецы. Наліла ў бляшанік вады з чорнага драўлянага цэбра, ад якога ў каменку ішлі дзве трубы, лінула з карца на шэрае каменне, і яно слаба засіпела; гарачы дух даў у твар.

Яна спачатку не хацела чапаць мыла, што ляжала на вузенькім падвоканні, а потым адважылася, намыліла Даніка з галавы да ног, узялася шараваць яго, церці, паліваць вадой. Данік адчуваў сябе добра, смяяўся, нешта ўсё лапатаў-лапатаў, біў ручанятамі па вадзе. Потым жа, калі яна ўзялася яго апранаць, зноў зніякавеў, рукі ў яго абвялі, вочы закрыліся, і ён заснуў у яе на руках.

Рэната моцна ўпацела. Ад поту ўсю скуру, асабліва на галаве, радзіраў сверб, і яна адважылася: памыцца і ёй трэба. Данік паляжыць у прылазнічку, а яна мігам памыецца. Тым больш што гаспадар даў на тое дазвол. Ды, зрэшты, яна можа яму і сплаціць за гэтую ласку: ёсць у хатулі крыху солі, дзве прасціны, яшчэ тое-сёе, неяк можна будзе і разлічыцца.

«Хатуль жа там, на фурманцы ляжыць! Не, Аксён яго на ганак пацёг. Пакуль я тут раскошую, мыюся, дык ён там хатуль пачысціць!»

Яна хуценька дамылася, апранулася, падхапіла Даніка і панеслася з лазні. Яшчэ з гародчыка ўбачыла, што хатуля на ганку няма, мітнулася да фурманкі, пачала варушыць сена, быццам хатуль быў там схаваны. Разгубілася, калі ўбачыла Аксёна, які стаяў ля хлява, сагнуўшыся — развязваў вяроўкі на рамах.

— Паклажу сваю шукаеш? — спытаў Аксён, падыходзячы да Рэнаты з вузлаватай вяроўкаю ў руках.— Унь, вісіць на цвіку. Дапамажы рамы на вышкі закінуць. А мальца ў хату занясі. Дай яго сюды!..

Ён узяў у яе Даніка, аднёс у хату і вярнуўся. Узлез па драбінах на паддашак хлява, звесіў рукі — чакаў. Рамы выдзіралі недзе з хаты жыўцом, сякераю і неахайна, пашчапаўшы тонкія канты, былі яны без шкла, апрача адной, дзе ацалелі дзве шыбіны. Каб зручней было падаваць рамы, Рэната стала на другую планку драбінаў і здзівілася. Чаго ж там толькі няма, на гэтым паддашку! Рамы з цэлымі шыбамі, крэслы, нейкія шафкі, сталы, на якіх складзены мяхі, нечым туга напакаваныя... На мяхах ляжаць чырвоныя і жоўтыя лыжы, укручаныя белымі шнурамі электраправодкі, на канцах якіх матляюцца чорныя разеткі з драўлянымі калодачкамі, выдраныя недзе са сцен.

«З горада дабра нацягаў. Мабыць, рабаваў пакінутыя кватэры...»

Яна бязвольна стаяла ля драбінаў, апусціўшы рукі, пакуль з паддашка не прагучаў Аксёнаў голас:

— Спіш? Падавай!

Рэната ўзняла адну раму, другую... Апошнюю, пятую, яна ледзь падняла.

Аксён спусціўся па драбінах на зямлю, сеў на абернутую ўверх дном скрыню, прапанаваў, згортваючы цыгарку:

— Пажыві тут, на хутары, пакуль гаспадыня на ногі не ўзнімецца. Занядужыла Уляна. Гаспадара пахаваўшы, на сырым, ля хаты, ноч адлежала — скруціла. А я сюды лётаць штодня не магу — свая гаспадарка,

— А гэта не ваша хата?

— Брат тут жыў. Мой малодшы. Добрай душы Яўгенка быў, хай яму пухам зямелька. Уляна — душа добрая — яго любіла... Яна толькі Серафіма ненавідзіць. А з чаго? Спытай, дык і не адкажа. А Серафім, між іншым,— галава разумная. Ён з усіх нас, братоў, самы старэйшы. І самы разумны. Немцы дурня начальнікам не паставяць — народ з розумам. Ён, між іншым, мне і падказаў: бяры, кажа, кабету якую з горада, хай Уляну глядзіць... Таму і кажу: пажыві месяц які!

— Не ведаю. Мне ісці трэба...

Аксён зацягнуўся, выпусціў струмень дыму на далонь левай рукі, якую трымаў перад сабою, быццам збіраўся ўхапіць Рэнату, сказаў з развагаю:

— Ісці табе няма куды, бо малец хворы. І сама — трэска?.. А тут яго на ногі паставіш, хлеба заробіш — Уляна на аплату не паскупіцца, пабачыш. А яна паправіцца — пойдзеш сабе. Клопату па гаспадарцы не дужа: карова, падцёлак ды свінні. Ну, птушка яшчэ. Маёй жа кабеце не разарвацца, хоць і непадалёк жывём — кіламетры са тры нейкіх. Але ж штодня не падбяжыш, калі свая гаспадарка цягне. І жыта ўжо хутка жаць. І сена касіць...

У вачах Аксёна, жаўтлява-бялесых, як падбеленых, асела самота. Роспачны выраз твару — няголенага даўно, у рэдкаватых клочках светлай шчэці, падкурчанай нейкай, як падсмаленай,— узмацняў цень ад карычневага скуранога казырка клятчастай кепкі, які ляжаў на крутым, як бы з дзвюх палавінак, ілбе, упіраючыся ў бялявыя, але густыя і калматыя бровы.

— Вясковай працы я не надта навучана,— прамовіла Рэната, падпадаючы пад абладу тужлівага і самотнага позірку Аксёна.

— У дзеле ты ўвішная — адразу прыкметна. У лазню — подбегам. З лазні — бягом. Добра папрацуеш — добра і заробіш. Харч і табе і мальцу ў залік не пойдзе. І масла, і малако, і хлеб — гэта колькі з'ясі...

— Не ведаю, што і рабіць,— прамовіла Рэната няпэўна.— Нават не ведаю...

Аксён сказаў цвёрда:

— Калі не ведаеш, дык трэба рабіць, што добрыя людзі раяць. Хадзем снедаць. І мальца трэба малаком напаіць. З мёдам. Я ўчора слоік прыцёг. Ад мёду з малачком малец жваванькі будзе, от тады скажаш...

Апошнія словы як падсеклі Рэнату, і яна паслухмяна пацягнулася за Аксёнам у хату.

22

На сонцы і моцным парывістым ветры сееная цімафееўка, якую ўчора ўранні скасіў Аксён, сохла, бы на печы ляжала. Апоўдні Рэната падварушыла сена, а ўвечары ўзялася ўжо цягаць яго да стажаркі. Данік быў побач. Напачатку малога зацікавіла праца, ён увішна арудаваў граблямі, але неўзабаве астыў. Пакуль Рэната, уссадзіўшы на вілы чарговы ахапак, несла сена да стажаркі, Данік паспеў плітануць да ручаіны — пароў пад каранямі старых вольхаў ракаў.

— А хто будзе падграбаць сена, сынок? — гукнула яна малому.— Бярыся за працу, Данічак!

— Зараз, толькі ракаў на вячэру злаўлю. Ты казала ўчора, што яны смачныя... .

Рэната болей і не клікала сына — шкадавала. Хай сабе ловіць ракаў, забаўляецца. Учора, праўда, ён налавіў іх з дзесятак, і яны, звараныя ў кіпні, былі смачныя. Невялікі наедак з тых ракаў. Але забаўка яму на карысць: увесь час у руху хлопчык, на сонцы, таму і ачуняў, зрабіўся па-ранейшаму жвавы, увішны.

Удзячная Уляне, якая ўвесь гэты час, што яны жывуць на хутары, не шкадавала з ежы анічога і ёй і малому, Рэната ўлягала ў працу з цямка да цямка. Кожны дзень быў падобны адзін на другі: падаіць і выгнаць на пашу карову, насекчы травы, перацерці яе з варанай бульбай і гэтым месівам накарміць вялікага і малога, але аднолькава ненажэрных кабаноў, выпусціць да ручая гусыню з гусянятамі, затым, нахапкам паснедаўшы, чысціць хлеў, выносіць гной і брацца за працу ў гародчыку.

Першыя чатыры дні Рэната думала, што, заваліўшыся ўвечары на сяннік — гаспадыня дазволіла ёй і Даніку спаць у прасторных сенцах, патрабуючы толькі, каб дзверы ў хату не зачыняліся,— ранкам яна ўжо і не ўзнімецца. Але прыходзіў ранак, і яна зноў пачынала круціцца, нібыта вавёрка ў коле. Пад канец другога тыдня, аднак, пачала стамляцца меней. Ёй нават здавалася, што, парабіўшы ўсю працу ў гародчыку, яна зможа крыху адпачыць, і таму, высільваючыся, палола грады, прыводзіла да ладу гуркі, моркву, буракі і капусту, якія буйна пазарасталі пустазеллем.

Давяла да ладу гародчык і пасмяялася са свае спадзяванкі, бо за працай, якую парабіла, набегла новая: трэба было два разы на тыдні церці — каб аж блішчала! — драўляную падлогу і ў хаце і ў сенцах, складаць альховыя плашкі — Аксён тры вечары біў на дрывотні дровы, распілаваць якія Рэната яму дапамагала,— штодня па вечарах варыць вялізныя чыгуны старой бульбы парсюкам. Кожную суботу Уляна загадвала выпаліць лазню, і Рэната павінна была памыць і гаспадыню і бялізну.

Было шмат іншага дробязнага клопату, які не пакідаў аніводнай вольнай хвіліначкі, выматваў сілы. Цяпер вось гэтае сена. Калі ляжала ў пракосах, дык паварочваць яго было няцяжка. А як узялася цягаць у канец лугавіны і складаць у стажарку — Аксён папярэдзіў, каб складала сухое, абавязкова пры сонцы, не пакропленае вечаровай расою,— дык хрыбціна ажно трашчыць. Але ўжо няшмат і застаецца, у адным пракосе толькі.

Перацягаўшы сена, Рэната заціснула вілы пад слупок стажаркі, зняможана прысела на канец бервянца, што вытыркаўся з-пад нізу стажаркі, змружыла вочы. Сухая цімафееўка, густа перасыпаная канюшынай, лашчыла спіну цеплынёю, мякка шамацела ад кожнага руху пляча, дурманіла галаву дзівосным мядовым водарам. На нейкае імгненне падалося, што ніякага ліха ў яе жыцці не было і няма, што Рэната прыехала з Міхалам на вёску да яго бацькоў, напрацавалася па гаспадарцы, цяпер вось села адпачыць.

Пачула галасы, ускочыла, убачыла пад старымі вольхамі Даніка і Аксёна. Ракаў, здаецца, ганяюць, увайшлі ў азарт, крычаць.

— Адтуль гані! — Аксёнаў голас гучаў загадна.— Па галавешцы ўлупі! І-іш, точыцца назад, воўк яго рэж. Баіцца вядра.

— Трэба счакаць, ён тады выпаўзе.

— Калі ўлупіш па галавешцы — папрэць, нідзе не дзенецца. Дай сюды таўкач!

— Уцёк! Уцёк!

— Дзе ж уцёк! У вядры сядзіць, воўк яго рэж. Цяпер падбяжы за кладку, паглядзі там. Калі ёсць — гукнеш...

Аксён падышоў да Рэнаты, трымаючы вядро ў левай руцэ, потым паставіў яго на зямлю. Чорныя ракі шавяліліся ў вядры, караскаліся па бляшаных сценках, скатваліся, варушыліся клубком, і вядро ўвесь час пазвоньвала ад удараў клешняў. Рэната глядзела на гэты рухавы клубок, і ў памяці ажываў жахлівы ўспамін: чорны рак на пясчанай сцежцы ля Дзвіны, віск бомбы, чорнае воблака выбуху...

— Заўтра гадавіну па Яўгену правім — ракі прыдадуцца дужа,— сказаў Аксён.— Серафім да ракаў у-ух, які ахвочы. З Дзісны з начальнікам сваім прыкоціць — абяцаў,— і ён змоўк, углядаючыся ў Рэнацін твар; бровы зварухнуліся, у вачах запаліўся незнаёмы Рэнаце агеньчык.— Во як яно, добрых людзей паслухацца. Каб на хутары тут не засталася, дык, можа б, і не жыла ўжо. А цяперка і шчокі заружавелі,— і засмяяўся, выскаліўшы белыя, на дзіва роўныя і прыгожыя зубы.— Спрытная кабета. І го-ожая, куды ні зірнеш,— спытаў зусім нечаканае, як бы закрэсліваючы сваё захапленне: — Уляна не крыўдзіць?

— Уляна добрая. Я ёй удзячная.

— Мне лепей падзякуй. Не дужа-ткі яна хацела, каб ты тут гаспадарку вяла, баялася, што абкрадзеш. А я загадаў — яна мяне баіцца. І ненавідзіць. Яна, між іншым, усяго баіцца і ўсіх ненавідзіць, як здурнела ад гэтай сваёй хваробы. А ўсё — мяне не слухала. І Серафіма не слухала. А каб нас паслухала, з Яўгенам паехала, дык жыў бы Яўген зараз. І яна здаровая была б сёння,— і, як бы ўжо была паміж імі нейкая папярэдняя змова, дадаў: — І пра гэта таксама ёй не кажы. Калі яна што чаўпе — маўчы...— Аксён раптам скрывіў вусны, ніжняя губа падціснулася, зубы ашчэрыліся, надаўшы твару драпежны выраз. Але выраз гэты знік тут жа — Аксён засмяяўся.— Дурныя людзі, між іншым. Цяперашнім часам — немец, здаецца мне, да хутарской гаспадаркі разумна ставіцца! — чалавек, калі галаву мае, шыкоўна жыве. Немец што? Немец далёка. Яму адно трэба: млека, сала, мяса, яйкі. А колькі ты зямлі ўрабіў — ён не дужа і ўлічыць. Спраўнаму гаспадару цяпер — во-оля. Лепшай улады, як мой Серафім кажа, не трэба. Ён у нас разу-умны. Вось заўтра пабачыш!.. .

— Можна і сёння. Сёння! — Раптоўна прагучаў басавіты голас, і з-за стажаркі высунуўся, як выплыў, танклявы вёрткі мужчына, з карабінам за плячыма, і зусім не падобны на Аксёна.— Сёння хай на Серафіма глядзіць! Заўтра часу не будзе!

Аксён кінуўся яго абдымаць:

— Серафімка! Прыехаў. А казаў жа — заўтра. Заўтра чакаем. Ракаў вось ловім...

— Люблю — знянацку. Тады ўбачыш, што ад цябе хаваюць. А ты ву-унь якую красуню хаваеш,— і ён схапіў Рэнату за правую руку, а левай паляпаў па плячы.— Камісарка? Ці, можа, і юдэн? Нешта ж дужа чарнявая. Ты ў мяне глядзі, Аксён!

Ён нахабна і прагна абмацваў Рэнату вачыма, і яна марна намагалася выдраць сваю руку з яго ўчэпістых пальцаў. У сэрцы Рэнаты раптоўна, як зусім нядаўна ўспамін пра той жахлівы дзень, калі бомба трапіла ў матчыну хату, пыхнуў малюнак мінулага: халодны хлявок, жорны, учэпістая рука з доўгімі валасінкамі ля касцякоў пальцаў, што набіваюць мліва ў шклянку.

«Гэткая ж рука і ў Серафіма. Як павучыныя, гэтыя пальцы...»

Яна рванула, выдрала руку з пальцаў Серафіма, закрычала — клікала сына:

— Данік! Да-анічак!

Серафім выглянуў з-за стажаркі, прысвіснуў:

— Сядзіць ужо ў акенцы сава. Сочыць. Бачыць яе не магу. Пайшлі. Ракамі пачастуй!

Аксён падхапіў вядро, і яны пайшлі на лугавіну. Калі браты былі ўжо ля ручая, да стажаркі прыбег Данік, спытаў задыхана:

— Куды ён ракаў маіх пацёг?

— Гэта ж не наш ручай. І ракі не нашы.

— Хай яны падавяцца сваімі ракамі. Фашысты!

— Мы сабе ракаў у Дзвіне наловім,— паабяцала Рэната, здзіўленая нянавісцю, якая прагучала ў голасе сына.— Шчэ лепшых наловім. Вернемся дамоў — наловім!

— Я іх і тут налаўлю.

— Налаві, сынок, налаві,— дазволіла Рэната.— Толькі далёка не адыходзь. Нешта гаспадыня мяне кліча...

Рэната заспяшалася да хаты. Зірнула на адчыненае акно толькі тады, калі ўвайшла ў гародчык,— Уляны там ужо не было відаць. Звычайна, ад самага рання да вечара, куды б Рэната ні ішла, вочы гаспадыні сачылі за ёю: Уляна загадала падцягнуць свой ложак да акна, бачыла, здаецца, літаральна ўсё, што робіцца на падворку, у гародчыку, у садзе. Часцяком, увечары, яна запытвалася пра нязначныя дробязі, якія Рэната ўдзень зусім і не заўважала.

— Чаго Серафім тут аціраецца? — спытала Уляна, як толькі Рэната ўвайшла ў хату.— Я ж сказала, каб ён і блізка сюды не падыходзіў, паганец!

— Ён толькі сёння прыехаў. Аксён жа казаў пра гадавіну. Серафім, нібыта, абяцаў прыехаць заўтра, а прыехаў зараз.

Уляна прыўзнялася на локцях, плечы яе выгнуліся, і галава як бы ўшчамілася ў дзве вузкія дошчачкі; твар выдаваў, як ніколі раней, зморшчаным, зялёная хустка закрывала ўвесь лоб, таму здавалася, што на твары, з доўгім і завостраным носам, жывыя толькі чорныя, як вугольчыкі, маленькія вочы.

— Каб ён у вір галавой лепей паехаў, як яны мне ўсе абрыдлі,— і нечакана папрасіла даверліва: —Ты заўтра сыдзі з малым куды-небудзь. Бо гэты паганец, напіўшыся, пачне вытвараць штукі. Старую ігрушыну бачыла? Гэта ж ён, з сваёй хэўраю, кулямі пассякаў. Нап’юцца, нажаруцца, тады — страляць...

Шчырасць Уляны была ў навіну, і Рэната адчула, што сёння можна шмат пра што дазнацца.

— Серафім — галава разумная. Аксён гэта кажа.

Уляна сказала зацята:

— Паганец. Злыдзень. У Серафіма сэрца ваўчынае. Аксён жа гэтага не бачыць. Аксён бы ачмурэў, зямлі гэтулькі нахапаўшы. Адзін хто сярод іх добры, дык гэта Яўген мой. Ён ласкавы быў, душэўны, чужога крупінкі не возьме. А Серафім — паслугачом у чужынцаў. Ты ж чалавек расейскі — чаго да чужынцаў горнешся? А ён ім служыць. Фашыст людзей рабуе, і Серафім возам да Аксёна ўсё прэць, на хутары ўжо не месціцца, дык і сюды валачэ. А на кожнай жа драбнічцы — слёзкі людскія. Яны, слёзкі, Яўгену і адгукнуліся. У той дзень не хацела я свайго пускаць, а Серафім, паганец, у крык: дурная баба, маўляў, там багацце ў хатах пустых поўна, усім дазволена браць. Сілком Яўгенку прымусілі каня запрэгчы. Ён, Серафім, яго ў зямельку ўвагнаў,— і раптоўна, як спахапіўшыся, загадала: — Кармі парсюкоў. Не чуеш? Равуць...

І зноў закруціла Рэнату кола звычайнай, знаёмай працы. Управілася яна толькі з цёмным, калі Данік моцна спаў. Рэната прылегла на сенніку побач. Але сон не ішоў. Напачатку здалося, што нехта ціха таўчэцца на ганку, і яна стаіла дыханне, услухоўвалася да бомкання ў вушах. Адлягло крыху, калі пачула шурхаценне ў другім канцы сенцаў, дзе звычайна тупацелі пацукі. Потым падалося, што блага зачыніла сенцы, ускочыла, абмацала рукамі драўляную завалу. Дзіва нейкае вярзецца: ляжыць завала на месцы, надзейна — хутчэй хату з сенцамі абернеш, чым яе, знадворку, зрушыш.

Зноў уладкавалася на сеннічку, але на душы спакою не было. І гаспадыня сёння спіць неяк трывожна: дыхае цяжка, плямкае губамі, як нешта гаворыць... Мабыць, Серафім яе гэтак узвінціў. Як жа яна яго ненавідзіць! Нешта ў яе позірку паганае ёсць, нялюдскае. А хіба Аксён лепшы? Аднолькавыя яны... Дзіўна, чаго ж Уляна не сказала пра тое, як загінуў Яўген? Некуды яны ехалі ўсе разам, Яўген не хацеў, працівіўся, а браты — прымусілі... Але навошта ёй усё гэта ведаць? Яна павінна пра другое клопат мець — як уцячы адсюль. Данік ачуняў, на ногі стаў. І яна між іншым паздаравела. А ўсё — харч. Уляна, добрае сэрца, ёй не шкадуе з ежы анічога. Але ж гэтая ежа ўжо калом становіцца ў горле, калі бачыш, як за табой сочаць, колькі і што ты ясі.

«Пайду адсюль. Заўтра ж і пайду!»

Прыняўшы рашэнне, яна паспакайнела і неўзабаве заснула. Дакладней, не заснула, а толькі нібыта паплыла на цёплай і мяккай хвалі, як рэзка, быццам над вухам, прагучаў голас Уляны:

— Рэнька, уставай! Не чуеш? Страляюць ля стажаркі!

Рэната ўскочыла. Адзін за другім бабахнулі два стрэлы. Сапраўды, у бок лугавіны, дзе стаіць стажарка. Але ж недзе далей, не блізка гэта.

— Далёка. Недзе за ручаём,— сказала Рэната і падыбала да дзвярэй — зноў падалося, што завала ляжыць ненадзейна.

Гаспадыня, пачуўшы, як тукнула драўляная засаўка, гукнула спуджана:

— Здурнела? Не чапай! Не адчыняй!

— Я толькі памацала, ці добра зачынена...

Стрэлаў болей не было чутно. Цішыня панавала і ў хаце, і ў сенцах, і на падворку. Крыху спагадзя гаспадыня пачала сапці носам. Рэната заўважыла, што цемра ў хаце прарэдзілася, а над вушаком у сенцах акрэсліліся дзюркі — бралася на світанне. Яна паляжала на адным баку, потым павярнулася, падсунулася бліжэй да сына, ухутала яго, змружыла вочы і раптам здрыганулася, напружылася.

«Крокі!.. На падворку крокі. Цяпер на ганку!..»

Крокі былі асцярожныя, але цвёрдыя, упэўненыя. Рэната падхапілася, сядзела скамянеўшы. Сэрца калацілася шалёна, як вось-вось вырвецца з грудзей.

Затрымцела шкло — стукалі ў шыбу, але стукалі мякка і асцярожна. Услед за гэтым туканнем прагучала сцішанае:

— Хто ў хаце? Адчыніце, добрыя гаспадары!

Нібыта вострыя цвікі прадралі скуру на скронях.

Гэта ж Лагуціна голас! Рэната пазнала яго, мітнулася да дзвярэй. Нешта патрабавальнае крычала Уляна, але яна не разумела нічога, дрыготкімі рукамі адкідвала драўляную завалу. Завала не паддавалася, потым Рэната прыгадала, што трэба завалу крыху прыўзняць, пакруціць і тады адсунуць, і яна гэта зрабіла, і дзверы адчыніліся.

— Гарык! Гарычак наш! — Рэната з радасным плачам вынеслася на ганак.— Ро-одненькі! Гарычак наш!

— У-ух ты,— атарапела працягнуў Лагуцін.— Каго мы бачым! Хлопцы, поспешаем не торопяся!

У шэрым ранішнім паўзмроку твар Лагуціна выдаваў незнаёмым, але голас быў яго. Знаёмы, родны голас! Рэната балюча тыцнулася лбом у халодны прыклад аўтамата на лагуцінскім плячы, але не адпіхнула яго, абшчаперыла Лагуціна разам з гэтым халодным прыкладам, прыліпла губамі да гарачай, прапахлай потам шыі.

23

За павароткаю Дзвіны садзілася вечаровае сонца, яго цалкам закрывалі шаты чаромхі, і лістота на тых дрэвах, густая, як з суцэльнага цёмнага крою, выдавала чорнай і шчыльнай.

Адбітак сонца — вялізны, агняны дыск — злёгку трымцеў пасярэдзіне ракі, і ад яго, гэтага другога сонца, бегла ўніз, па плыні, барвовая палоса і таксама трымцела; і толькі адно, сапраўднае, сонца, што садзілася за павароткаю Дзвіны, агнілася нерухома, не зіхатліва, быццам у цёмных хмарах, што грувасціліся на даляглядзе, было выбіта роўнае кола, у якім намёртва застывала барвова-агняная фарба.

А лазнякі над вадой выдавалі празрыстыя, і на іх тонкіх лісцінках увесь час трымцелі адбіткі барвовай сонечнай палосы пасярэдзіне ракі. Зрэдку лісцінкі гайдаў вецер, і тады здавалася, што рака цячэ не там, унізе, а тут, па густых гнуткіх лазняках.

Пад лазнякамі цялёпкаліся ў вадзе Алесь і Лагуцін, дурэлі, смяяліся. З-пад лазнякоў выкатваліся маленькія хвалькі, і плынь падхоплівала іх, несла ўніз, і з гэтага адбіткі вечаровых барваў на вадзе ля берага за нізкай асакой зменьваліся, і яны соўгаліся, вагаліся на тонкіх лісцінах-піках, быццам шыліся як мага глыбей у густую палосу не зялёнай, а цёмна-чырвонай травы; гэткія ж адбіткі клаліся і на прыклад карабіна, на сятчасты кожух дзесяцізарадкі — зброя ляжала на няроўнай лапіне нізкай, як падстрыжанай, дзікай канюшыны,— і колер металу ўвесь час таксама хутка зменьваўся, быццам ён раптоўна награваўся, як не да чырвані, і тут жа астываў і змрочна чарнеў.

Водсветы вечаровага сонца клаліся і на Валін твар, надаючы яму выраз вясёлы і бесклапотны, і Рэнату дзівіла, што дачка, якую яна гэтулькі не бачыла, ані не пасталела: не жанчына, а дзяўчо горкае!

— Добра табе тут? — прамовіла Рэната, і ў яе голасе былі і папрок і запытанне.— Чаму нічога не гаворыш?

— А што казаць?.. Добра! Нават вельмі добра!

У голасе дачкі Рэната злавіла ноткі робленай шчырасці. Ёй здалося, што ўсмешка на твары дачкі робленая, што Валі цяжка, але прызнавацца ў тым — гэткая ўжо натура! — ёй цяжка яшчэ больш, і з таго яна адказвае падкрэслена бадзёра. І некуды за асаку ўважна глядзіць. Не, позірк бліжэй скіраваны, на карабін, здаецца...

— Год, здаецца, у зямлі пралежала,— прамовіла Рэната, нечакана прыгадаўшы, як летась закапвала зброю на беразе ляснога ручая.

Валя злавіла сэнс толькі апошняга слова, спытала таропка і цікаўна:

— Пралежала? Ты пра што?

— Пра зброю гэтую я кажу... Год жа ў зямлі пралежала — і анічуткі. Нават іржавець не ўзялася...

Рэната злавіла сябе на тым, што цяпер, як і тады, калі расказвала пра сваё жыццё на хутары, яна гаворыць, нібыта апраўдваецца перад дачкою. І сапраўды шмат жа дзён з дачкою не бачылася, а гаварыць быццам і няма пра што. Пра зброю ўзялася бедаваць, што, маўляў, не саржавела. А там жа, на тым беразе, дзе зброя была схавана, Геначка закапаны, у сырой магіле ляжыць, дык пра яе, пра магілку, яна і не папытала!..

— Цяпер дык знаку няма. А калі выцягнулі — рудыя былі. Два дні шаравалі.

— Табе не цяжка карабін цягаць?

Валя адказала весела, як праспявала:

— Не-еа, ён жа лё-ёгенькі. Паказаць?

— Не хачу. Баюся зброі.

— А мне з карабінам добра.

— А з ім? — Рэната хітнула галавой у бок лазнякоў, за якімі плёскала вада і чуўся смех Лагуціна.

Валін твар яшчэ больш прасвятліўся — каб табе хмурынка на ім, і вочы зыркнулі гарэзна, летуценна.

— Я шчаслівая, мамачка. І ён на цябе не сярдуе... Часта прыгадваю, як ты мяне атопкам лупцавала. Прыгадаю — і рагачу. Але не пры ім. Ігарок мяне аблаяў, калі я, прыгадаўшы, рагатала.

— Чаго ж гэта?

Рэната спытала абыякава, а ў сэрцы, аднак, засталася стрэмка колкая, непрыемная: бач ты, ужо не Гарык, а — Ігарок!

— Ён цябе вельмі паважае. І любіць. Ігарок такі слаўны чалавек! О-ёй, каб ты ведала!..

Імя Лагуціна, якое зноў прагучала зусім па-новаму ў вуснах Валі, і новая, незнаёмая раней, ніколі не чутая Рэнатай цеплыня ў голасе дачкі, і дзіўнае летуценне ў вачах, і добрая ласкавасць ва ўсім абліччы, і нейкая дужа ж мілая ўсмешка на незнаёма-патаўсцелых губах — ад пацалункаў, няйначай, губы падпухлі! — усё гэта абудзіла ў душы Рэнаты злосць.

Але цяпер злосць была слабым пагалоскам таго пачуцця, што выбухнула ў яе сэрцы тады на сцежцы ў садзе; злосць была нейкая імгненная і адразу ж згасла, саступіўшы месца захапленню. Дарослая дачка! Зусім дарослы чалавек!

«Яна ў нечым мудрэйшая за мяне. Я лічу сябе сталай і вопытнай жанчынай. Але ж яна, дачка,— мудрэйшая!»

Апошняя думка здалася Рэнаце крыўднай. Але прызнацца адкрыта, з чаго пакрыўдзілася, у яе не хапіла мужнасці.

— Зараз прыдумала? — дабрадушна папракнула яна дачку.— Ці ўжо дамовіліся, каб у адну дуду дудзець?

— Ай, мама! Ён, калі хочаш ведаць, да цябе ласкавейшы, чым я. І клапоціцца пра цябе...

— Няўжо ж?

Валя не звярнула ўвагі на іронію, адказала памяркоўна:

— Праўду табе кажу. Гэта ж ён прасіў Рудака, каб цябе направілі на пякарню. «Яна самы смачны хлеб у свеце пячэ!» Гэта ты, значыцца.

— Гэтак і казаў?

— Ну... І ведаеш, што ён яшчэ параіў? Каб Даніка за лінію фронту адправіць. Група туды на конях пойдзе. Вось з ёю...

Рэната паспешліва адсекла:

— Даніка — анікуды. Пры мне будзе!

— А я б разумнае парады паслухалася. Слушна Гарык раіць.

— У тваёй галаве толькі Гарыкавы парады і жывуць цяпер. Матчына слова табе — вецер!

Валя спытала спакойна, зусім без крыўды, быццам матчын папрок зусім яе і не тычыўся:

— Па-ранейшаму ўсё злуеш?

— Няўжо ж у скокі пайду...

— Але нам добра з ім. Хіба не бачыш?

— А Рудак як на вашыя любошчы глядзіць? Ён жа, думаю, іх бачыць не горай за мяне...

— Нашы любошчы, як ты кажаш, гэта — наша, асабістае.— Валін голас па-ранейшаму гучаў памяркоўна.— Маем на яго права. Разумееш?

— Я толькі тое разумею, што не ва ўласнай хаце жывеш. Атрад у вас партызанскі. Тут ты ўся — навідавоку.

— Навідавоку. Акрамя сэрца. Яго ж я нікому адкрываць нахлашч не збіраюся. Ці, можа, загадаеш адкрываць?

— Ёсць тут каму і без мяне загадваць. І вачэй людскіх хапае. Ад іх не схаваешся...

Валя прамовіла з вясёлым папрокам:

— Ой, матуля, матуля! Праўду я заўважыла: нічога ты не разумееш!

— Дзе ўжо мне, старой дурніцы...

— Не, матуля, тут усё іначай. Ты проста гэты свет лясны шчэ не спасцігла. Тут жа ўсё іначай, чым там, у нашай той зямлянцы...

Цяпер у Валіным голасе на новай, падкрэслена-зацятай ноце загучалі знаёмыя ўжо Рэнаце цвёрдасць, упартасць і воля, і гэта дзіўна зыначыла Рэнаціны думкі. Што яна, прынамсі, пнецца высветліць? Што хоча перарабіць? Два сэрцы знайшлі сябе ў гэтай віхуры. Дык радуйся! Адно ж з гэтых сэрцаў — тваёй дачкі сэрца: удвая радуйся! І не спрабуй, не пніся зламаць тое, што зламаць табе не ўдасца.

— Можа, твая праўда. Можа, шчэ і не спасцігла,— памяркоўна прамовіла Рэната і дадала, быццам раілася ўслых: — Толькі табе я гэта ўсё і кажу. Чужому ж не скажаш!

— І правільна, матулька. Ты ж у мяне заўсёды разумна рабіла. Скрозь і ва ўсім...

— Ты мне даруй, дачушка,— папрасіла Рэната шчыра і пагладзіла руку дачкі, ласкава пагладзіла і даверліва.— Нейкі жах ува мне... Ты са зброяю ходзіш. Алесік — таксама са стрэльбаю. А ў стрэльбах не цацкі ж! Кулі! Яны — забіваюць... Дзецям — у людзей страляць!..

Валя спахмурнела, тоўстыя складкі выцягнуліся на пераноссі, у вачах быў злосны, нядобры бляск.

— Мы ў людзей не страляем. Мы ў захопнікаў страляем. А яны — звяры! І калі мы іх не знішчым, дык яны знішчаць нас...

— Я, дачушка, усё разумею... Але ж вы — дзеці. Салдат страляе — яно натуральна. А вам?.. Сумленне потым змучыць...

Валя нечакана прыхінулася да маці, узяла яе руку, прыціснула да сваёй шчакі, папрасіла знаёмым і добрым голасам:

— Сумленне ў цябе і ў мяне — чыстае. Мы ў Нямеччыну з табою не хадзілі, хаты іхнія не нішчылі, нікога там не забівалі, шыбеніц не будавалі, з дзяцей іхніх кроў не смакталі. А тое, што мы жыць хочам — дык тут і неба за нас: чалавек нараджаецца для жыцця, волі, шчасця, радасці...

Сталасць у Валіным голасе зноў была новая для Рэнаты — ад Гарыка свайго, напэўна ж, набралася ўпэўненасці і незалежнасці, ад новага жыцця, ад таго, што зброя ў руках! — і яна не дзівілася з гэтае сталасці, прымала яе сэрцам, пагаджалася з кожным словам. Так, дачка не дзяўчо горкае, а сталы чалавек, дарослы, і можа, і сапраўды шчасце, што стрэўся вось менавіта Гарык на яе шляху, стрэўся менавіта Лагуцін, чалавек, на якога можна абаперціся. І хіба ж ёй, Рэнаце, у навіну такія думкі? Шмат жа разоў яна добра і блага думала пра Лагуціна, сумнявалася ў яго шчырасці і зноў верыла, быццам намагалася як мага мацней пераканаць сябе, засцерагчы ад памылкі, нечым памагчы дачцэ.

За лазнякамі пачуліся вясёлыя галасы — Лагуцін нешта гукаў Алесю, і той, адказваючы, смяяўся,— і на плыні паказаліся галовы плыўцоў. Рэната захвалявалася. Рызыкоўна ж купацца ў незнаёмым месцы. І як далёка яны заплываюць ад берага. А там, за ракой, машыны коцяць па дарозе пад лесам! Ды не адна!

Гуду матораў не было чуваць. Але машыны рухаліся, і Рэната, згледзеўшы іх, прыгнулася, як бы хавалася за лазнякі, каб не ўбачылі адтуль з дарогі. Потым яна схапіла Валю за руку, хітнула галавою ў бок дарогі, адкуль цяпер выразна далятаў гул матораў;

— Машыны коцяць! А яны ж не бачаць, там, у рацэ. Трэба папярэдзіць іх! — і, не сцярпеўшы, закрычала: — Алесік! Машыны на дарозе! Вылазь з вады хутчэй!

Алесь, відаць, нічога не пачуў, не пачуў і Лагуцін — плывуць, як і плылі дагэтуль.

— Хай сабе! — Валя засмяялася: — Да рэчкі фашысты не сунуцца. Вясною, як яны па рыбку сюды заахвоціліся, дык ім урэзалі! Цяпер памятаюць, баяцца да рэчкі і падыходзіць — толькі па той дарозе пад лесам і едуць. І толькі ўдзень,— Валя ўважна паглядзела на маці, ласкава пагладзіла ёй руку.— Гэта пройдзе, матуля...

— Што пройдзе?

— Ды гэты жах твой. У мяне з тыдзень было, як у атрад прыйшлі: за рэчкай машыну ўбачу — трасуся. Усё здавалася, што сюды едуць, абкружаць, маўляў, прыдушаць усіх... А цяпер над тымі жахамі толькі пасмейваюся.

— А што, наляцець неспадзеўкі не могуць?

— А ў нас жа — разведка! А галоўнае — баяцца яны. Ім, на чужой зямлі, і травінка стрэльбаю здаецца. А нам і поле — дом родны, і лес — свая зямелька, родная...

Ноткі сталасці ў Валіным голасе не былі новыя для Рэнаты, але цяпер яны неяк зусім па-новаму заспакойвалі, выклікалі давер і захапленне. Тое, што дачка, заўважыўшы яе жах, не абсмяяла яго, аднеслася з ласкавым спачуваннем, а потым і патлумачыла вытокі сполаху, пераканала Рэнату ў думцы простай і прыемнай, якая, праўда, не была ўжо навіною: дачка ведае лясное жыццё лепей за яе, маці, і веданню гэтаму трэба давяраць.

«Буду ёй ва ўсім давяраць...»

Думкі пра нейкае прыніжэнне, залежнасць, не ўзнікала зусім. Рэната вельмі проста пераканала сябе, што на Валін вопыт і веданне ляснога жыцця можна пакласціся. Але тое, што Валя раіць адаслаць некуды Даніка — глупства. Нікуды яна Даніка не адправіць! А што, як і тут праўда не на тваім баку? Хай сабе! Толькі спяшацца выконваць Валіну параду яна, Рэната, не будзе. Данічку крыху лепей, як ён паеў, дык і спіць цяпер у партызанскай зямлянцы. А заўтра ён і зусім ачуняе, і будзе добра сябе пачуваць, і будзе смяяцца, і яна, Рэната, будзе радавацца: дзеткі — побач!..

Унізе пад узвалам пачуліся блізкія галасы, зашастала лістота, і з-за лазнякоў выйшаў Лагуцін. За ім тупаў Алесь, пры хадзе расчэсваючы валасы вузкім дзюралевым грабеньчыкам.

— О-ох, і паплавалі! О-ох, і паплавалі — нагуляліся ў вадзіцы! І вам не шкодзіла б,— і Алесь, падчапіўшы грабеньчыкам пасму валасоў на галаве сястры, патузаў іх.— Трэба! Трэба! Трэба!

Валя адабрала ў яго грабеньчык, узялася расчэсваць свае валасы, але глядзела цяпер толькі на Лагуціна, нібыта чакала, што ён скажа. Лагуцін ёй падміргнуў;

— Праўду Алесь кажа: трэба і вам паплаваць, нібыта нанава мы нарадзіліся пасля купання. Вадзіца мя-якенькая, цё-ёпленькая, як грэтая спецыяльна...

Валя не даслухала яго, затармасіла маці:

— Хадзем, матуля! Хадзем, паплаваем. І памыемся...

Рэната як не чула дачкі, глядзела на сына замілавана, улюбёна і са здзіўленнем. Як усё роўна падрос ён пасля гэтага купання! І якія шырокія плечы! І якая строгасць у позірку! І ва ўсім абліччы сталасць і самавітасць. І як прыдаліся бацькавы боты! Як на яго нагу пашытыя былі! Небачка, а ён жа хадзіў у чаравіках старых, драных-перадраных — адно слова, што абутак. А цяпер у гэтых ботах шыкоўных — мужчына! Сапраўдны салдат!..

І, як тады на ўзлеску, калі яна сустрэла Алеся — высокага, незнаёмага нейкага, але ў разгэпаных, падраных чаравіках, з якіх вытыркаліся пальцы,— у яе цяпер зноў балюча зашчымела сэрца, зноў захацелася абняць, прыгалубіць сына. І не адважылася: падалося, што ён зноў, як і тады на ўзлеску, цяпер таксама не хоча, саромеецца матчынай пяшчоты пры ўсіх.

— Але ж тут глыбока. Трапіш у вір...

— Аніякіх віроў, матуля. Ля асакі водмель шырокая — пясочак шыкоўны. Ідзі туды,— прамовіў Алесь таропка, як баючыся, што маці адмовіцца ад яго парады.— Вада дужа ж цёплая. Нібы ў лазні пабылі!..

Рэната не хацела пярэчыць — навошта ж, каб Лагуцін бачыў, што яна спрачаецца з сынам! — і паспешліва пагадзілася:

— Пойдзем, сынок, пойдзем і мы. Нягоршыя і мы плыўцы. Хадзем, Валечка...

Яны сышлі пад узвал, на бераг Дзвіны, дзе лазнякі былі рослыя, але рэдкаватыя. Ля маленькай затокі, дзе лазнякі зусім адступілі ад вады, вызваліўшы чыстую і наўздзіў роўную лапіну мурагу, Рэнаце зрабілася няўтульна і боязна; яна села на пляскаты граніт, што вытыркаўся краёчкам з-пад рэдкіх лазнякоў, і як прыкіпела да яго.

Валя распранулася ў момант, сіганула ў затоку, цялёпкалася ў вадзе, радасна войкала, клікала:

— Авой-ё-ёй!.. Дапраўды, параная вадзіца! Матулька, чаго ж ты марудзіш?.. Сюды, сюды, да мяне. Тут жа зусім і няглыбака!..

А Рэната ўсё марудзіла, бы нечага чакала. Адчуванне жаху паслабела, амаль зусім прайшло, і ўсё ў ёй адразу неяк запаволілася ад плёскату вады, ад радаснага Валінага ўзбуджэння, ад санлівай вечаровай цішы, што панавала наўкола. Як дзівосна свеціцца вада: пасярэдзіне ракі бы вохрай падфарбаваная, а там, далей пад тым берагам, цьмяная, як з волава. І цвынькае, блізенька ж зусім падбегла сітаўка, туд-сюд скача ля саманькай вады па рудых каменьчыках, як нешта згубіла і жаліцца. І ластаўкі над вадою, як чорныя стрэлкі носяцца. Віць-віць-віць... І потым адразу — імкліва ў неба, у бэзавае паўкружжа, што вялізнымі шырокімі дугамі навісае над берагамі.

«Які знаёмы колер неба! І як увогуле ўсё знаёмае наўкола! Такое адчуванне, што вось зараз выйдзе з-за лазнякоў Міхал, гукне Валі, каб плыла далей, не баялася...»

За спінаю зашорхала голле, і Рэната збянтэжана азірнулася, нікога не ўбачыла ў лазняках і пасмяялася са свайго хвалявання. Адкуль жа тут Міхалу заявіцца! Вецер крануў лазнякі, пагайдаліся яны крышку і заціхлі, і табе падалося, што чалавек іх рукою зачапіў. Але ж чаго тады шалёна застукала сэрца, быццам і сапраўды Міхал тут?.. Кажуць, што толькі ад успамінаў пра жывога чалавека хвалюецца, узбуджана стукае сэрца. Значыцца, Міхал — жывы! Напэўна ж! Абавязкова ён жывы, і яна, Рэната, яго дачакаецца, і яны збяруцца разам, усёй сям’ёю, і пасядуць вось так, увечары, на беразе Дзвіны. Каб заходзіла сонца. Каб наўкола залегла, як зараз дрымотная, санлівая ціша!..

Яна раптоўна і моцна паверыла ў тое, што мары яе спраўдзяцца, паверыла, нібыта дакладна ведала і дзень жаданай сустрэчы, і час, і што менавіта вось так, перад захадам сонца, яны ўсе і збяруцца, і ўсё благое будзе закрэслена.

«Навошта маніць сабе? У хуткім часе на такую стрэчу — калі ёй увогуле суджана спраўдзіцца! — спадзявацца няма чаго».

Раптоўная думка не ўстрывожыла, і Рэната не надала ёй вялікай увагі і значэння: усё крэсліла, усё адкідала глыбокая вера ў добрае, у тое, што самыя жахлівыя цяжкасці, нягоды і страты засталіся ззаду, не могуць вярнуцца і не вернуцца ніколі.

— Мама! Ты ідзеш? — паклікала Валя.— Досыць сядзець! Хутчэй жа, бо вада астыне. О-ой, уцякае цяпло, паплыву яго даганяць. На той бераг паплыву.

— Ты што?! Не ўдумай туды плысці...

— Не ўдумаю! Ву-ур-р-р... Не ўдумаю! Ву-ур-р-р...

Валя, дурэючы, бунтавала ваду сагнутымі рукамі, і вада пенілася; высока ўзляталі над галавой і рассыпаліся зіхатлівыя кроплі. Потым яна выбралася на мелкаводдзе і пайшла ля асакі, марудна ступаючы, раскідваючы на бакі пырскі; уся яе постаць была ў вясёлкавых паўкружках, зіхацела каляровымі фарбамі, выдавала незвычайна мажнай, высокай, зусім незнаёмай. Як жа змяніў дзяўчыну гэты кароткі час! А можа, яно толькі падаецца табе з таго, што вясёлкавым колерам зіхацяць пырскі і Валя ў іх, бы ў коле? Не-е, падрасла дачка, памужнела. Жанчына! Колькі ж гэта часу яны не бачыліся?.. Ну што табе нейкая лухта ў галаву лезе — падлічваць дні, што адляцелі ў нябыт! Вось яна, твая дачка, побач, і радуецца, і смяецца, і дурэе. І Алесь побач. Усё ў тваіх дзяцей склалася добра — радуйся, кінь вярэдзіць сабе сэрца дурным!..

Рэната, нібыта памаладзеўшы ад свае развагі, таропка распранулася і шуснула ў раку. Вада толькі напачатку здалася халаднаватай, і Рэната хутка асвойталася, задаволена цялёпкалася, бухалася на плынь, мясіла яе рукамі. Сапраўды мяккая, нібыта ўгрэтая яна, дзвінская вадзіца — нідзе ў свеце гэткай не знойдзеш: адразу лёгкасць, стому сагнала, хораша і слаўна робіцца. Якое ж вялікае шчасце, вось гэтак бесклапотна паплаваць у рацэ, песціць цела і душу!..

Крыху пазней, калі Рэната разам з Валяй апраналася, аднекуль здалёку данеслася рэха магутных выбухаў. Вада ў рацэ як страсянулася, з-пад асакі, што тонкім ланцужком выцягнулася ўсцяж берага, пырхнулі, нібыта выкінутыя на паверхню, маленькія верхаводкі; тонкія кольцы хвалек плынь расцягнула хутка, і рачная паверхня зноў зрабілася гладкая і роўная.

— У горадзе, здаецца,— прамовіла Рэната.

Валя заспяшалася, пачала апранацца хутчэй, запярэчыла ўпэўнена:

— Горад — лявей значна. Грымнула, здаецца, пад Фарынавам недзе.

— Можа, нашы бамбяць...

— Наўрад. Відаць, пачынаецца блакада,— неяк дужа спакойна сказала Валя.— Здаецца, што Зуёўскі бор бамбяць. Дзе наш стары лагер быў...

Рэната спуджана хітнула галавой у бок лесу:

— А калі тут пачнуць бамбіць? А потым — абкружаць!

— Не-е, ну што ты! Наш лес абкружыць — не адна дывізія спатрэбіцца,— цвёрда сказала Валя.— Не абкружаць.

— А што, у іх дывізій няма?

— Зараз тут — няма. А калі фашысты сюды кінуцца — мы будзем ведаць. Сустрэць гатовы!

Валін голас гучаў рашуча, цвёрда. Але словы дачкі ані ў чым не пераканалі Рэнату, яшчэ больш растрывожылі. Трывогу ўзмацняў і лагуцінскі голас, які вясёла і бесклапотна раскатваўся за лазнякамі. Паводзіць сябе Лагуцін, нібыта на печы сядзіць. Дачка ж таксама ад яго не адстае. Калі, маўляў, сюды кінуцца фашысты, мы будзем ведаць і гатовы да іх сустрэчы! Казаць гэта ім, людзям узброеным, якія могуць абараніць сябе ў любы час, лёгка. А вось Данічак, скажам. Ён жа маленькі, неразумны і слабенькі, ён і бяду не заўважыць своечасова, і сябе не абароніць. Гэта яна, маці, павінна і заўважыць своечасова небяспеку, і адхіліць яе ад малога, ад усяго ўберагчы.

«Можа, сапраўды Валі паслухацца, прыняць тую параду лагуцінскую і адправіць Данічка падалей ад бяды, адправіць туды, дзе няма стрэлаў, дзе ціхае неба над галавою?..»

Вырашыць нешта пэўнае заміналі далёкія выбухі, што загучалі зноў, і цяпер ужо больш выразна: у тым жа напрамку пачулася кулямётная, вельмі прыглушаная, страляніна. А Валя як і не пачула нічога! Нахіліла галаву, спакойна і нетаропка расчэсвае валасы, падтрэсвае ў пальцах, каб хутчэй падсохлі. І там, на ўзвале, па-ранейшаму гучаць у лазняках галасы — Лагуцін нешта распытвае ў Алеся. Ці, хутчэй, нейкую новую байку пляце: гаворыць, гаворыць, а потым — удвух рагочуць. Аж заліваюцца! Няўжо яны не чуюць гэтай страляніны? Відаць, чуюць. Напэўна ж! І Валя, ведама ж, чуе! І як не тычыцца гэта іх, як нікому і ў галаву не даходзіць, што страляюць!..

І гэтая абыякавасць да блізкай небяспекі, абыякавасць не робленая, шчырая, зусім натуральная, нечакана супакоіла, пасяліла ў Рэнаціным сэрцы давер да Валінай упэўненасці, да кожнага Валінага слова, да таго, што Валя рабіла і робіць: Рэната не толькі цяпер ва ўсім давярала дачцэ, але і захаплялася яе мужнасцю, ганарылася яе смеласцю і сталай, дарослай незалежнасцю, якую ўбачыла і якой употай зайздросціла.

«Смелая мая Валечка...»

Яшчэ не разумеючы, што і сама робіцца смелая ад гэтай Валінай упэўненасці, Рэната не дзівілася зменам, што адбываліся ў яе ўласным сэрцы: яна жыла ўжо ў новым свеце, які зусім мала ведала, але які ёй быў і дарагі і блізкі.

24

Прачнуўшыся раніцай, Рэната не адразу сцяміла, дзе знаходзіцца, і спалохалася: заспала! Дзень ужо, а яна карову не падаіла, на пашу не выгнала!

Наважылася ўскочыць, бегчы, але тут дайшло да яе: гэта ж у лесе яна, у партызанаў. Учора, пасля доўгіх гаворак з дзецьмі, яна наслухалася, як спявалі партызаны, збіраючыся ісці ўночы на баявое заданне, паплакала ўпотай і супакоілася. Спалася ёй дужа добра і нічога не снілася — сон быў і моцны, і глыбокі, і асвяжальны.

Цяпер яна разглядала сцены, зробленыя з сасновага бярвення, маленькае акенца і вузкія дзверы, з нядбайна абстружаных жэрдак, і ўсё аніяк не магла даўмецца, з чаго гэта ёй так хораша і ўсцешна. І толькі тады, як павярнулася і зірнула на Даніка — ён спаў на нарах ля самай сцяны, раскінуўшы на бакі рукі,— дайшло да яе: гэта ж з таго купання ў Дзвіне ёй гэтак хораша. Небачка, як жа добра яна ўчора з дачкой наплавалася ў Дзвіне! З таго, мабыць, добра тут і спалася!

«Не, душу іншае заспакоіла — дзеці. Побач яны, жывыя і здаровыя...»

Цішыня, аднак, палохала, і Рэната падумала, што, відаць, нешта нечаканае адбылося, калі яна і Данік спалі, што ўсе некуды пайшлі, нічога ёй не сказаўшы і не папярэдзіўшы, і вось яны з сынам засталіся ў зямлянцы адны.

Рэната злезла з нараў, асцярожна адчыніла дзверы: рыпнулі завесы, і гэта быў першы гук, які яна пачула, прачнуўшыся. Яна выйшла з зямлянкі і стаяла, як аглушаная пошумам соснаў, што гулі ад ветру, і аслепленая яркім сонечным святлом. Залацістыя промні клаліся на дол палосамі, трымцелі на гладкай сцежцы, засыпанай сасновым шыгаллем; па сцежцы ішла дачка, усміхалася.

— Як, матулька, спалася на новым месцы?

— Толькі вось і прачнулася...

Валя пацалавала маці, прыхінулася да яе пляча.

— І нічога не снілася?

— Ані... А дзе Алесь?

— На новым месцы, ды не саснілася нічога? Ты прыгадай, прыгадай...

Валін голас гучаў асіпла, і заклапочанасць была на твары, і яна, як знарок, не адказвала на запытанне пра Алеся. Усё гэта Рэната прыкмеціла і, пацалаваўшы дачку, зірнула ёй у вочы з насцярожанай увагаю.

— Ты чаго мне не адказваеш? Алеська дзе?

— На заданні. Пайшоў на заданне ўвесь атрад,— сказала Валя і тут жа таропка ўдакладніла: — Амаль увесь атрад пайшоў на заданне...

— А ты чаго не пайшла?

— Клопату хапае.

Рэната прамовіла са шкадаваннем:

— А ў мяне дык і клопату няма.

— Чаго, чаго, а клопату — хопіць. Дадуць, калі сама не знойдзеш. Зараз паснедаем, і ты пойдзеш да Рудака. Ён хоча з табою ўбачыцца.

— А якая сёння пільніца? Мы ж учора з ім гаманілі.

— У нас — статут. Камандзір загадвае — мы выконваем. Рудак сказаў толькі што: «Хай зойдзе да мяне. Пагаварыць трэба».

— А дзе ж я знайду яго?

— На пякарні. Памятаеш недабудаваную зямлянку? Ву-унь яна, за той ялінаю ў нізіне.

Рэната заспяшалася:

— То я зараз і падбягу. Паснедаем потым.

Валю ўзрадавала матчына згода.

— Правільна, матуля. Лепей — зараз падбегчы. Бо ён потым у брыгаду паедзе. Дзе тады яго шукаць. А цяпер ён там, на пякарні...

— Я скоранька, скоранька,— і Рэната, устрывожаная па-ранейшаму заклапочаным выглядам дачкі, спытала настойліва: —Ты што зараз робіш? Не зможаш каля Данічка пасядзець? Ён прачнецца, дык каб жа не спалохаўся адзін.

— Я тут цябе і пачакаю. Даніка чапаць не буду. Хай спіць. А тады разам усе і паснедаем...

Зямлянку, у якой абсталёўвалі пякарню, Рэната бачыла яшчэ ўчора — заходзілі туды, як ішлі з Дзвіны: Алесь паказваў пякарню, пахваляўся, што разам з Лагуціным і яны будавалі яе. Сёння ж зямлянка выглядала неяк інакш, чым учора, і нейкімі незнаёмымі выдавалі крутыя погарбы, што густа зараслі зязюльчыным імхом. Учора і гэтая нізіна, і гэтыя крутыя схілы, і асабліва яліны, голле якіх звісала да самага долу, здаліся Рэнаце дужа змрочнымі і пагрозлівымі. Цяпер жа, у сонечным бляску, погарбы выглядалі святочна, як бы залаціліся ад зіхатлівага святла, і на іх, як астраўкі, ружовымі плямамі зыбаліся верасы, і цені доўгіх і гнуткіх галін, бы вужакі, паўзлі паміж імі.

З пякарні выйшаў Рудак, добра і цёпла павітаўся з Рэнатай, потым гукнуў у бок пустога, без дзвярэй, нізкага праёма:

— Гэ-эй, начхоз! Сустракай гаспадыню. Цягні сюды свае паперы. Падпішам іх тут,— і ласкава, са спагадаю ўсміхнуўся: — Прымайце, гаспадынька, пякарню ў свае рукі. Будзем лічыць — завод. Вы ж на заводзе да вайны працавалі?.. Ну, вось і бярыце яго ў свае рукі. За два дні трэба і хлеб спячы, і сухароў насушыць— на ўвесь атрад недатыкальны запас...

— А як жа той хлеб пячы? — вырвалася ў Рэнаты міжвольна.— Пякарня ж гэтая калі шчэ збудуецца. Мы ўвечары тут ішлі, мне сын паказваў учора...

Рудак нейкі час моўчкі глядзеў на Рэнату, як нешта дужа важнае прыгадваў, і твар яго быў заклапочаны.

— Учора? Калі тое было, Рэната Рыгораўна!—і ён даверліва ўсміхнуўся.— Пякарня ўчора рабілася, а сёння — калі ласка. Учора тое — далёка. Дзверы толькі дарабіць застаецца. Але гэта — потым. Без іх лацвей, не дужа горача сядзець тут будзе... Смялей, смялей уваходзьце!..

Рэната не пазнавала зямлянку — як зусім новае бачыла. Учора тут было пуста — толькі сцены ды дах. А цяпер і акенца пастаўлена, і падлога насцелена, з’явіліся шырокі стол і ўслон, на якім абернута шырокая белая ад мліва дзяжа, са слядамі прыкарэлага, але не дужа старога цеста; у вялікай бочцы наліта вада; узбоч печы, ля сцяны, пад самую столь складзены бярозавыя дровы, сухія, пабітыя даўно і добра абрудзелыя на сонцы; крыху пахне дымам, і ў печы чырванее вуголле — печ зусім нядаўна выпалілі.

Здзівілася Рэната зноў уголас:

— Як нейкі чараўнік папрацаваў. Увечары ж тут пусценька было!

Рудак са згодаю паківаў галавою:

— Чараўнік, чараўнік працаваў!.. Гэ-эй, чараўнік! Выпаўзеш ты са свайго скляпення на свет боскі? Ці нам цягнуць давядзецца?

Аднекуль з-за сцяны зямлянкі загучаў глухаваты голас:

— Нікуды адсюль не хочацца, таварыш камандзір. Як у раі тутака!

— І суха, і цёпла, і мухі не кусаюць, як гаворыцца. Між іншым, праверыў я: гэтак і ёсць!

— А са мною ж некаторыя ўнька як спрачаліся. І вам без сораму на мяне — бочку кацілі...

Чалавек, з якім размаўляў Рудак, быў па-ранейшаму не відзён, голас яго гучаў не выразна і глухавата, і Рэната аніяк не магла здагадацца, дзе ён знаходзіцца. Прыкмеціла ў сцяне зямлянкі па левы бок печы вузкую адтуліну, падобную на дупло, пачала прыглядацца.

— Там ён сядзіць, там,— сказаў Рудак, усміхаючыся.— Але яго адтуль словам не выцягнеш,— і Рудак, праціснуўшыся ў тую вузкую адтуліну ў сцяне пякарні, паклікаў Рэнату: —Сюды, сюды! Смялей, смялей толькі!

Дрыготкае святло газнічкі, прымацаванай да стаяка, скупа асвятляла маленькае і цеснае сутарэнне; на паліцах ля сцяны круглелі цесна складзеныя мяхі: усе мяхі былі няроўныя па колерах — нейкія дужа белыя ля стаяка і цямнейшыя ў кутку, ля самай сцяны. Да тых, цямнейшых, мяхоў рушыў Рудак, і тады Рэната заўважыла, што там, сагнуўшыся, як зламаны ў паясніцы, стаіць нейкі мужчына, водзіць рукою па мяхах, быццам уважна пералічвае іх і абмацвае.

— Усё падлічваеш, усё лічыш сваю гаспадарку,— весела прамовіў Рудак, папраўляючы кнот газнічкі.— Ніяк са сваім багаццем не можаш развітацца, дарагі таварыш Кулеш?..

— З гэтым багаццем жывому чалавеку развітацца няможна. Гэта калі ўжо там будзеш — тады і развітаешся...

Кулеш павярнуўся, і Рэната, збольшага, разгледзела яго твар, маршчыністы, з шырокім шрамам праз усю шчаку.

— А ты не крыўдуй, не крыўдуй,— папрасіў Рудак, паляпаўшы Куляша па плячы, і строгім, зусім новым голасам дадаў: — Алеся і Валю ведаеш? Рэната Рыгораўна — маці іх. Знаёмся, уручай ёй свае паперы, і — ногі ў рукі, як кажуць. Мы сёння шчэ павінны з табою на млын падскочыць. Ён мяне дужа непакоіць.

— А што яму, млыну, паробіцца? У мяне галава аб ім не баліць,— і працягнуў руку Рэнаце.— Тарас Ігнатавіч,— і тут жа, моцна парукаўшыся, нахіліўся наперад, з непрытоеным здзіўленнем разглядаючы Рэнату, і адразу ж, як засаромеўшыся свайго парывання, узмахнуў рукою, адхіснуўся; паперы, што былі заціснуты ў яго левай руцэ, зашамацелі.— Уручаю вам сваю бухгалтэрыю. Мяхі пералічаны, вага кожнага — прастаўлена. Па вазе яны няроўныя. Дзевяць вялікіх, яны вось тут. Пятнаццаць малых. Давайце пералічым.

— А навошта? — Рэната паціснула плячыма.— Як бы недавер які...

Рудак зноў паправіў кнот газнічкі, у сутарэнні яшчэ больш пасвятлела, але Рэнаце цяпер быў зусім не відзён твар Куляша.

«Як знарок хавае ад мяне твар. Ледзь не носам мяхі тыя пералічвае...»

— Э-э, не! Гэта ж не проста мяхі,— сказаў Кулеш, як бы прачытаўшы Рэнаціны думкі.— Хлеб! Жыццё атрада ў гэтых мяхах. Без гэтых мяхоў усім нам — крышка!

— Крышка, дарагі філосаф, калі патронаў няма,— засмяяўся Рудак.— Вось тады — крышка.

— А без хлеба? — Кулеш цяпер павярнуўся да Рэнаты, быццам размаўляў толькі з ёю.— Калі ў жываце пуста, дык і патрон той не прыдасца — не будзе сілы і стрэліць. У каго хлеб — у таго і перамога. Праўда ж?

— Праўда,— пагадзілася Рэната, заўважыўшы, што Кулеш чакае адказу менавіта ад яе.

— А з праўдаю не паспрачаешся. Таму — пералічвайце мяхі...

У Куляшовым голасе выразна прабілася патрабавальнасць і непахіснасць, і Рэната заўважыла, што Рудак моўчкі і з павагаю чакае, як бы ва ўсім падпарадкоўваючыся Куляшу.

Адразу падпаўшы пад абладу гэтай патрабавальнасці і непахіснасці, яна ўважліва і старанна пералічыла мяхі.

— Усё дакладна,— і дадала зноў услых: — Гэтак, як вы казалі...

— У Куляшовай гаспадарцы, як у аптэцы: і парадак, і дакладнасць, і чысціня. Часу толькі не хапае,— і Рудак узяў Рэнату за руку.— Кіруем да святла... Памагатых, скажу вам шчыра, у вас будзе не вельмі багата. Усё — на вашыя плечы: і печ выпаліць, і цеста паставіць, і вады... Не, вада будзе, падвязуць з крыніцы...

Выбраўшыся з сутарэння, Рудак спыніўся ля печы, глядзеў на чырвонае вуголле, па краях якога ўжо бялеў попел, і Рэната ўпершыню заўважыла, што былы капітан вельмі састарэў. Здаецца, не было ж тады, ля таго ручая, дзе яна ўбачыла яго ўпершыню, гэтых зморшчынак, што ляглі ля вуснаў і ля носа, не было сівізны на скронях і гэтых чырвоных шрамаў на шыі, не было заклапочанасці і ўстрывожанасці ў вачах... І гэты тон размовы! Як дзіўна ён мяняецца! Толькі што жартаваў Рудак з Куляшом, а потым адразу і строгасць у голасе, быццам зусім другі чалавек гаворыць.

— Дроў малавата,— рэзка прамовіў Рудак.— Мы ж дамаўляліся: па ўсёй сцяне скласці!

— Так точна,— адразу ж згадзіўся Кулеш.— Дроў зараз напілуюць. І падвязуць...

— Хопіць жа дроў,— умяшалася Рэната.— Вось іх колькі тут ляжыць!

— У нас не пра тое гаворка,— сказаў Рудак.— Дровы спатрэбяцца на маскіроўку. Давядзецца ставіць маскіроўку, у выпадку чаго. Разумееце?

Рэната са згодаю паківала галавою, хоць і не разумела, дзеля якой маскіроўкі патрэбны ў пякарні дровы; яна слухала Рудака з увагаю, пагаджалася з кожным яго словам. Патрэбна болей дроў у пякарні?

Значыцца, гэтак і трэба. Неабходна пячы хлеб зараз жа, і пячы ўдзень, і пячы ўночы? Яна гэтак і будзе рабіць. Гатовы хлеб трэба перасушваць на сухары? Яна яго перасушыць, зробіць усё належным чынам, зробіць як след.

Рэната амаль не задумвалася над сэнсам таго, што ёй загадваюць, баючыся паказаць сябе непрыдатнай да ляснога партызанскага жыцця. Каб нават Рудак патрабаваў ад яе нешта немагчымае, яна б усё роўна пагадзілася б, сказала б, што зробіць, не задумваючыся і ні пра што не турбуючыся, нават не разважаючы над тым, ці рэальна тое, што яна скажа і паабяцае.

Рэнату цяпер нішто не палохала, яна верыла ў свае сілы, зноў адчувала сябе ўпэўненай, гэткай жа ўпэўненай, як адчувала сябе даўно, калі не было вайны і яна працавала на гарадской пякарні, дзе яе паважалі, дзе ёй верылі, дзе ў яе была мэта і яна ведала, што трэба рабіць, каб гэтую мэту ажыццявіць.

Простае запытанне Рудака пра сняданак яе раптоўна і вельмі ўстрывожыла: падалося, што нешта сказала не так, як трэба, што ў Рэнаціных здольнасцях засумняваліся, спрабуюць адаслаць з пякарні, каб даручыць працу тут некаму яшчэ. Яна адразу ж усхапілася: ведама ж, паснедала і працу пачне зараз жа, не адкладаючы.

Рудак спыніўся на парозе зямлянкі, пастаяў, упіраўся рукамі ў вушак, быццам правяраў трываласць дзвярнога праёма.

— Вы цяпер тут поўная гаспадыня,— сказаў ён.— Маеце загад баявы і яго выконвайце. І ніякага іншага клопату,— параіў Рудак.— Самы галоўны ў вас начальнік — ён,— Рудак хітнуў галавой у бок Куляша.— Толькі ён мае права нешта змяніць у загадзе. Зразумелі?

— Усё зразумела, усё. І ўсё адпаведна зраблю.

— Заўтра вам памагатых дамо. Можа, нават і сёння...

Ёй зноў падалося, што Рудак як бы ў нечым баіцца за яе, як бы сумняваецца ў тым, ці справіцца яна, і паспешліва запэўніла:

— Спраўлюся і адна! Якія яшчэ мне памагатыя? Цеста ўчыніць і печ выпаліць? Спраўлюся!

— Калі што спатрэбіцца — яго вось церабіце.

— Мяне церабіць не трэба, таварыш камандзір,— прамовіў Кулеш з адценнем гонару ў голасе, аглядаючы печ.— Гаспадарчы ўзвод вас ніколі не падводзіў. І цяпер не падвядзе, энзэ атрад будзе мець своечасова,— і, павярнуўшыся зноў да Рэнаты, паабяцаў: — Па абедзе прыеду. Зірну, як тут і што...— і дадаў яшчэ, дзелавіта і строга: — Соль на першай паліцы, на два дні хопіць...

Калі Рудак і Кулеш пайшлі з зямлянкі, Рэната адразу ж узялася за працу. Яна засталася адна, але адзінота яе не прыгнятала; увесь час здавалася, што Рудак недзе побач і назірае за яе працаю, і яна намагалася рабіць усё скоранька, увішна, з запалам і дбайна.

Адчуванне прыемнага, дзівоснага і незвычайнага не праходзіла ўвесь час, у сэрцы сталела ўпэўненасць у свае сілы, і ўсё мацнела разуменне таго, што гэтае адчуванне прыемнага і дзівоснага, што чакае яе наперадзе, не новае, добра вядомае: нібыта вось заўтра вялікае свята, і яна толькі што прыбегла дамоў, і ёй трэба ўсё скоранька парабіць, усё паспець, справіцца, каб Міхал, вярнуўшыся дамоў, убачыў ва ўсім парадак, чысціню, святочнасць.

Рэната замясіла ў дзяжы цеста і, накрыўшы яе мехам, толькі тады адчула, што стамілася. Яна зняможана апусцілася на ўслон. Але стома была нейкая незвычайная, і яна не адразу дапяла, з чаго гэта.

Яна даўно не пякла сапраўдны жытні хлеб, і яшчэ тады, як сыпалася ў дзяжу мука, пах чыстага мліва ўдарыў ёй у ноздры і па ўсім целе паплыла нейкая млявасць, салодкая, прыемная, і цяпер тое замарачэнне, што найшло на пачатку працы, памацнела, і ад смачнага водару жытняга цеста прыемна закружылася галава.

Рэната ўзнялася, напілася вады з бочкі, якая стаяла ля ўвахода ў зямлянку, памыла твар. Млявасць не праходзіла, смага нават памацнела, у горле ўсё мацней і мацней перасыхала. Узняцца, ісці зноў піць ваду не было аніякага жадання і ахвоты, і Рэната сядзела, апусціўшы рукі на калені. Водар жытняга цеста і пошум соснаў дзіўна закалыхвалі яе, і раптоўна памацнела слабасць у нагах і руках — як цалюткі дзень на цяжкой працы шчыравала,— і яна азірнулася наўкола, быццам узважваючы ўсё тое, што паспела зрабіць.

А плён жа зусім і нябачны: дровы паднесла да печы ды цеста паставіла... Дзяжа толькі далёка ад печы.

«Маці, помніцца, яе пры саменькай печы паставіць, каб цёпла было дзяжы, каб цеста лепей бралася!..»

Рэната расхвалявалася, ускочыла, падхапілася ў трывозе і скоранька перасунула дзяжу падалей ад скразняку. Вось цяпер, здаецца, зроблена ўсё як след, як маці некалі рабіла. І дзяжа гэтая вельмі падобная на тую, што некалі стаяла ў матчынай хаце. Перад вайною маці толькі на свята пякла свой хлеб — яго заўсёды куплялі ў краме. Але незвычайна святочныя дні былі тыя, калі ў хаце пахла свежым хлебам. На гарадской пякарні ўжывалі толькі формы, бляшаныя, змазаныя алеем, а дома замест іх ішло кляновае лісце, якое запякалася ў цеста, і боханы атрымліваліся ўзорыстыя на сподзе, як спецыяльна і прыгожа размаляваныя. Добра было б цяпер пасадзіць хлеб на кляновік. Але ж дзе ты яго знойдзеш у хваёвым лесе? Шкада, што яна не папрасіла Куляша — той паедзе некуды на млын, можа, дзе расстараўся б. Маці дык звычайна ўвосень, калі ападала з клёнаў лістота, збірала вялікія лісціны, хавала іх, сварылася, калі Рэната чапала тыя лісціны. Але ж тое ўвосень было. А цяпер жа на клёнах лісточкі слабенькія яшчэ...

«Небачка! Гэта ж другі год, як мамы няма...»

Знаёмы боль сціснуў Рэнаце сэрца. Няўжо гэта другі год, як маці няма? Так, другі год пайшоў. А ўсё не верыцца і ў тое, што мамы няма, і што гэтак хутка бяжыць час, і што гэтак доўга цягнецца гэтая жахлівая вайна..: І Валя нечага тут? А яна навошта сюды прыбегла? Казала ж, што ля Даніка пасядзіць... Прыбегла ж вось... І ў руках нешта цягне... Мо што якое з Данікам там?..

Спытаць што-небудзь Рэната не паспела — Валя пачала сварыцца.

— Мы ж як з табою дамовіліся? Разам каб снедаць! А яна — у працу ўбілася,— і, ставячы на стол місу, укручаную ў ручнік, дадала ўжо крыху спакайней: — Кулеш мне прачуханца даў, загадаў сюды табе сняданак несці.

— А Данічак што, спіць?

— Прачнуўся, я накарміла яго, і Алесь малога з сабою пацягнуў, да падрыўнікоў — вярнуліся з задання хлопцы.

— Хай бы ляжаў, ён жа слабенькі вельмі.

— А ён і ляжыць. Толькі не ў зямлянцы. Цікуе, што Алесь робіць.

— А Лагуцін чым заняты? Ён з імі?

— З імі,— адказала Валя, крыху памарудзіла, удакладніла стрымана: — Лагуцін з імі.

Рэнаце падалося, што яна нешта сказала не так, як трэба, і дачка з таго дужа незадаволеная. Ну, вядома ж! «А Гарык чым заняты?»— вось як трэба было запытацца, ды яшчэ ласкава. А яна? Імя не назвала, а толькі прозвішча — падкрэсліла сваю ранейшую непрыязнасць: з таго дачка і надзьмулася, не інакш.

— А што Данічак еў? — Рэната, тоячы ўсмешку, сачыла за Валінымі рукамі, якія разгортвалі ручнік.

— Ён добра паснедаў. Кашу грэцкую дужа ўпадабаў. Палову міскі апаражніў. Бяры паеш і ты. Кашу тут з салам добра робяць. Потым каву вып’еш...

— Каву? Багата жывяце!

— Трафеі. Разведчыкі ля Ветрына машыну з харчаваннем падпільнавалі. Кавы цяпер у нас — хоць залейся.

— А Данік жа ці піў яе?

— Шчэ як! З ахвотаю,— і падсунула бліжэй да маці міску.— Бярыся есці!

У місе кашы было з каптуром, і поверх ляжала тоўстая скібка хлеба, прыціснутая зверху лыжкаю. Побач з міскаю, на разгорнутым ручніку, Валя паставіла нямецкую біклажку ў зялёным футарале. Але ахвоты есці ў Рэнаты не было.

— Нешта не хочацца нічога, дачушка.

Валя абурылася:

— У нас, у атрадзе, ведаеш як? Сняданак — сняданак. Абед — абед. Двойчы не запрашаюць і не ўпрошваюць. І Кулеш, між іншым, мне і наківаў, што ты працуеш, не паеўшы. Бяры лыжку!

Рэната без ахвоты падсунула міску бліжэй, злізнула з хлебнай скарынкі крупінкі і раптам адчула, што хоча есці, і ўзялася чэрпаць кашу поўнай лыжкаю.

— Сма-ачна! Вельмі смачна,— сказала Рэната з удзячнасцю і неспадзеўкі прыгадала Валіны словы пра тое, што Кулеш у нечым абвінаваціў дачку.— Скажы, даўно Кулеш у атрадзе?

— Ад самага пачатку атрада амаль. Быў у разведузводзе. Потым яго параніла. А вясной — на гаспадарчы ўзвод паставілі — былога камандзіра забіла. Цяпер Кулеш — «кормитель и поитель наш», як мой муж кажа...

Апошнія два словы «мой муж» зусім не разанулі Рэнацін слых, яны як бы адсунулі ўбок усе трывогі, клопат і пакуты, якія давялося перажыць апошнім часам: зноў уладарна ахапіла яе захапленне сталасцю дачкі, дарослай развагаю яе, якую Рэната заўважыла ўчора на Дзвіне. Учора Рэната напачатку бедавала, што натуру дачкі яна, маці, зусім мала ведала, потым змірылася, нават ганарылася, што Валя самастойны, сталы чалавек. Сёння ж гэта быў нейкі асаблівы гонар, у якім былі і прытоены сум страты, і трывога, і клопат, і непакой.

«Валечцы ў атрадзе, ведама ж, цяжка. Але гэта яе дарога, яна яе сама выбрала...»

Дачка была побач і, разам з тым, як бы далёка, нейкая новая мяжа падзяляла іх цяпер, і горычы ад усведамлення гэтага ў Рэнаціным сэрцы не было: яна думала пра новую Валіну дарогу і з гонарам, і з радасцю, і з глыбокай верай у тое, што ёй, Рэнаце, зусім не шкада аддаць сваё жыццё, каб дарога ў дачкі была сонечная і шчасная. І каб была шчаслівай дарога і ў Алесіка, і ў Данічка, і каб Міхалу пашчасціла ўбачыць сваіх дзяцей у радасці і здароўі.

«І Гарыку хай шчасціць. Хай ён Валечку сцеражэ ад бяды...»

Развага дзівосна ўзвышала Рэнату, яна адчувала сябе моцнай і дужай, і з ахвотаю ела смачную грэцкую кашу, і потым піла саладжавую і нейкую дужа ж духмяную каву, і новае лясное жыцце здавалася ёй цудоўным, поўным хараства і добрых надзей.

25

Пасадзіўшы хлеб у печ, Рэната прысела на бярозавы кругляк ля парожка, узялася абціраць спацелы лоб. Яна ўзіралася ў вечаровае сутонне, што ўвачавідкі гусцела пад соснамі, і адчувала стому і саладжавую млявасць у плячах. Хоць і стамілася, але працы парабіла процьму. І не дужа-ткі лёгка, выяўляецца, адну дзяжу за другой вымесіць. Але яна, Рэната, спраўлялася і ўчора, і пазаўчора і справіцца, ведама ж, і сёння. Толькі не трэба расседжвацца. Не зашкодзіць і яшчэ другі раз падмесці падлогу — хай чысценька будзе ў пякарні. Маці, помніцца, казала, што хлеб з печы добра ідзе толькі ў чыстае.

Рэната рушыла да маладых бяроз, што раслі ў нізіне,— наважылася зрабіць новы венік і падмесці падлогу. Наламаўшы цэлае бярэмя вецця, яна падзяліла яго на дзве часткі і кожную звязала драцінаю, якую прыхапіла ля зямлянкі, потым абшморгала лістоту і аглядала венікі, задаволеная, што атрымаліся яны зграбненькія і ёмкія. Удалы дзень у яе сёння: што ні робіць — усё наладна ідзе, добра.

Трымаючы венікі пад пахаю, яна вярталася да зямлянкі і раптам спынілася, угледзеўшы, што нейкі цень мільгануў у дзвярным праёме. Хто ж гэта там? Валя? Але ж яна выходзіла з зямлянкі даўно, і яна сказала, што вернецца праз гадзіну разам з Данікам. Можа, Данічак тым часам падбег? Але ж, здаецца, дарослы там нехта. Ці не Кулеш? Падобна... Так, гэта ён! Выходзіць вось з зямлянкі, цяпер нечага зноў назад павярнуў...

Яна прыбегла ў зямлянку, задыханая, глядзела на Куляша збянтэжана, чакаючы нейкай непрыемнай навіны. Але добрая ўсмешка на Куляшовым твары заспакоіла яе адразу.

— Хутка ж вы ўпраўляецеся,— лагодна прамовіў Кулеш, узнімаючы з услона мех.— Хораша пахне хлебцам! У-у-у... А я, шкадую, прыпазніўся...

— Дзе ж гэта прыпазніліся! Хлеб шчэ ў печы сядзіць.

— О тут і закавыка. Кляновае лісцё калі Кулеш абяцаў? Яшчэ ўчора. Так што хутчэй бярыце ў сваю гаспадарку,— ён працягнуў ёй мех, і яна падзівілася сіле гэтага чалавека, які здолеў узняць і трымаць адной рукою вялізны мех.— Як на выбар млынар назбіраў. Паўсюль на дрэвах драбнота. А ў яго, бач, па заказу клёнік у зацішку. Адна лісціна — на ўвесь бохан...

— А і на папараці, ведаеце, хлеб добра ідзе. Лагуцін яго нарэзаў.

— Быў ён тут?

— Дрот прывозіў на цвікі,— сказала Рэната, беручы з Куляшовых рук мех з лісцем.

— Не забыўся, значыцца, расстараўся дроту — цяпер цвікоў наробім,— і, як сам сабе, усміхнуўся: — Але ж і рукі ў гэтага Лагуціна...

Рэнаце было прыемна, што Кулеш з ухвалаю сказаў пра Лагуціна, яна неяк засаромелася, адвярнулася, панесла мех у кут.

Кулеш пажартаваў:

— Які асілак на пякарні працуе! Вялізныя мяхі адной рукою цягне.

— I я таксама толькі што дзівілася, калі вы мех адной рукой узнялі. Гаворыце пра лісцё, а тое, што яно ў мяху — не адразу падумала.

— Галоўнае — убачыць. Падумаць заўсёды паспеем... Зірнуць на хлеб хочацца...

Яна адкрыла засланку. Крыху зарудзелыя па краях боханы падняліся ўжо і сядзелі цесна.

— Хораша пахне хлебцам,— зноў паўтарыў Кулеш, таксама зазіраючы ў печ, і нечакана ўразіў Рэнату неспадзяваным і ашаламляльным пытаннем: — Вашага мужа па бацьку як? Ціханавіч?

— Але... Міхал Ціханавіч,— засланка ледзь не вывалілася з рук, і Рэната паставіла яе зноў на месца.

— Мы з ім разам вайну пачыналі.

— З маім мужам? Разам?

— Потым, праўда, нашы дарогі вось так,— і Кулеш развёў рукі, паказваючы, як разбегліся іх дарогі.

Раптоўна пераціснула горла, падалося, што Кулеш адступіў у дрыготкую шэрань, як бы адхіснуўся, і рукі яго павіслі ў паветры, і Рэната глядзела не яму ў твар, а на гэтыя рукі, баючыся зірнуць у вочы; Куляшоў мезенец, адстаўлены крыху ўбок, дрыжаў, і яна бачыла, як ён трымціць, гэты мезенец, чырвоны з аднаго боку, як толькі што апалены.

— Д-дзе ён? — Рэната ледзьве выціснула гэта з сябе і адчула боль у роце, быццам словы, якія вымавіла, падрапалі паднябенне.— З вамі? Тут?

Кулеш адказаў таропка:

— Не. Мы разам з ім былі ў сорак першым. Я быў у тым баі паранены.

— У якім баі? У якім гэта баі? — ёй падалося, што Кулеш нешта ўтойвае, не дагаворвае, баіцца сказаць праўду, і яна дадала, адчайна патросшы рукою:— Гаварыце! Гаварыце ўсё!

— А як я магу вам усё расказаць? Магу толькі тое расказаць, што ведаю, што бачыў на свае вочы...

Кулеш пачаў расказваць пра бой у першы дзень вайны, пра свой узвод, які прыкрываў адыход батальёна, пра тое, што муж Рэнаты пайшоў з батальёнам далей, а ён, Кулеш, застаўся, і быў паранены, і потым быў паранены яшчэ раз, уранні ўжо, калі рэшткі ўзвода пасля начнога маршу па незнаёмай мясцовасці зблудзілі і наскочылі на фашысцкую калону ля маленькай ракі. Там, ля ракі, ён трапіў у палон, потым уцёк адтуль. Сярод палонных ён не бачыў анікога са свайго батальёна і таму лічыць, што ў яго баявых сяброў быў шчаслівейшы лёс, і яны жывыя, і недзе гэтак жа, як і ён цяпер, ваююць і б’юць ворага.

Слухаючы Куляша, Рэната ўвесь час адчувала ў яго словах нейкую паспешлівасць, быццам чалавек гаворыць і ўвесь час баіцца, што яму няма веры, і таму спяшаецца сказаць як мага больш, пераканаць, што гаворыць праўду. Гэтае адчуванне не праходзіла, Рэната непакоілася, пачала сачыць за вачыма Куляша і заўважыла, што ён усё імкнецца ўхіліцца ад яе позірку, глядзіць некуды ўбок.

«Дзіўна сябе паводзіць Кулеш, быццам нечага мяне баіцца...»

У яе сэрцы ўсё мацней і мацней усталёўвалася незразумелая падазронасць да усяго таго, што яна ад яго чула. Не, не ўся праўда ў словах Куляша. Тое, што ён ведаў Міхала і быў з ім разам — гэта несумненна. Але ж ці ёсць гэта ўся праўда? Ці ўсё было так, як ён гаворыць? Бой ля рэчкі? Дзе тая рэчка знаходзіцца? Чаму ён не ведае яе назвы?.. Нешта, мабыць, не дагаворвае Кулеш.

«Але з якое прычыны? Якая яму выгода хлусіць?»

Рэната гублялася ў здагадках, намагалася пераканаць сябе, што памыляецца, спрабуючы абвінаваціць Куляша ў няшчырасці. Сапраўды, ён мог і ўвогуле нічога не казаць, ніхто яго за язык не цягнуў, і яна, Рэната, нічога б зараз у яго не распытвала. Назву рачулкі не ведае? Ды натуральна гэта! Яны адступалі, вялі баі, дзе там было тое памятаць — назву нейкую! Вось ты, скажам, памятаеш назву таго масточка, ля якога быў паранены Геначка! І рачулкі, ля якой ён пахаваны? А як жа! Турэц! Гэтак завецца тая лясная рачулка!..

Раптоўна і моцна закалола ў сэрцы, і зноў, як і шмат разоў дагэтуль, стаялі перад вачыма тоўстыя, медзянога колеру, сосны, пясчаны абрыў, пятлявая рачулка, за якой зелянілася шырокая лугавіна...

«У памяці тыя мясціны — да скону дзён! Я і ноччу туды дарогу знайду. Хай нават вочы мне завяжуць — усё роўна дакладна на тое месца выведу!..»

— Жывы, значыцца, мой Міхал? — спытала яна, спытала, як бы патрабуючы ад Куляша працягваць гаворку, паўтарыць тое, што ён ужо сказаў.

— А чаго ж не? Я ж вось жывы! І Ціханавіч жывы. Ён сме-елы! А смелага — куля баіцца!

Вясёлая і цвёрдая ўпэўненасць прагучала ў словах Куляша, і Рэната ажно захліпнулася ад радаснага шалу, што абрынуўся на яе гарачай, тлумнай хваляй. Жывы Міхал! Жывы і недзе ваюе! І ўсё тое, што гаворыць Кулеш,— праўда! І неўзабаве яна, Рэната, стрэне свайго Міхала, стрэне свайго мужа, мажліва, вось гэтак жа нечакана, як толькі што пачула радасную навіну, стрэне гэтак жа неспадзявана, як стрэла сваіх дзяцей!..

Цяпер Рэнату зусім не турбавала тое, калі і дзе канкрэтна адбудзецца сустрэча з Міхалам, яна зноў, як і мноства разоў дагэтуль, паверыла ў шчаслівы лёс свайго мужа і, як ніколі раней, цвёрда на гэты лёс спадзявалася. Гэтая спадзяванка надала ёй сілы, і яна адчула сябе вельмі дужай, маладой. Няхай Кулеш бачыць яе працу, захапляецца Рэнацінай увішнасцю і дбайнасцю. Хлеб, здаецца, ужо гатовы. Няхай Кулеш паглядзіць, чаго варты яе рукі. А можа, ён тут на тое зноў заявіўся, каб пракантраляваць яе? Няхай глядзіць, няхай кантралюе!

Рэната адкрыла засланку. Хлеб падняўся слаўна, скарынка дзе-нідзе з краёчкаў, праўда, крышку трэснула, але з усіх бакоў была роўнага густога карычневага колеру. Удаўся хлеб! Боханы ўсе амаль аднолькавыя, высокія, пышныя. Цяпер яна выцягне іх з печы, паставіць на ўслон, вадою пакропіць, ручніком гэтым Валіным прыкрые, каб стыў пакрысе. А маленькі боханчык, як калабочак, што з рэшты цеста, хай на стале паляжыць — гэта Данічку будзе...

— А во-ох ты, які паскрэбачак слаўны! —выгукнуў Кулеш.— Паскрэбачак у вас таксама завецца?.. І ў нас гэтак жа. А-а, гарачы які,— ён перакідваў маленькі боханчык з рукі ў руку, разглядаў замілавана.— У нас маці даўней абавязкова чатыры вось такіх паскрэбачкі спячэ — каб нікому крыўдна не было. Нас у яе чацвёра было: брат мой і дзве сястры,— асцярожна паклаў паскрэбачак на стол, утаропіўшы на яго хмурны і сумны позірк.

— Гэта я Данічку свайму спякла — малому радасць будзе. Учора ён аж у скокі пайшоў, як паскрэбачак пабачыў.

— Каб маім гэткі паскрэбачак пабачыць,— ціха прамовіў Кулеш, усё з тым жа сумным выразам на твары разглядаючы маленькі боханчык хлеба.

— Яны тут, дзеці вашы? Ці за фронтам?

— Ехалі яны за фронт. Ды не даехалі: фашысты эшалон ля Обалі разбамбілі. На пяты дзень вайны гэта было...

Раптоўна, як бы вылузнуўшыся з дроў, што былі складзены ля левай сцяны зямлянкі, зусім блізка загуў самалёт. Рэната ўстрывожылася, але Кулеш не звярнуў увагі на гуд матора, які адразу ж пачаў цішэць, па-ранейшаму глядзеў на боханчык хлеба; позірк яго вачэй быў цяпер не проста тужлівы, а нейкі спустошаны, поўны горычы і адчаю.

— Мажліва, жывыя засталіся,— прамовіла Рэната ціха; ёй зрабілася зябка, быццам дзьмуў у спіну колкі сцюдзёны вецер.

— Тыя, што засталіся жывыя, мне і расказалі, як тое здарылася. Апошнія чатыры вагоны цалкам згарэлі, ніхто з іх не ўратаваўся. Апошнія вагоны апошняга эшалона — болей, казалі, з Грамоў эшалонаў нашых і не пайшло...

— З Грамоў? — са сполахам спытала Рэната.— Дык гэта ж мы з аднаго горада! А на якой вуліцы вы жылі ў Грамах?

— На Лугавой. Э-э, наш завулачак мала хто з гараджан і ведае — усяго чатыры дамы на ім...

Колкая і непрыемная дрыготка, пачынаючыся ад шыі, папаўзла па Рэнацінай спіне, асела ля паясніцы шырокім цяжкім ланцугом, і ён, сціскаючыся, балюча ўразаўся ў хрыбет. Небачка! Гэта ж тым, апошнім эшалонам, яна, Рэната, павінна была ехаць. І што было б, каб паехала?

«Мажліва, у той самы апошні вагон, дзе ехала Куляшова сям'я, я з дзеткамі сваімі і патрапіла б!..»

Ашаламіла і гэтая думка, і тое, што яна, Рэната, трэці дзень сустракаецца з Куляшом, бачыла шмат разоў і не ведала, якое гора перажыў чалавек. І Валя ёй нічога не сказала. Ды, зрэшты, у Валі ў галаве зусім іншы клопат, яна толькі на свайго Гарыка глядзіць, толькі ім і цікавіцца...

У зямлянку ўкаціўся Данік, аббэрсаны вакол шыі і плеч дзеразою, спыніўся, беглым позіркам зыркануў на Куляша, і той адразу заўважыў разгубленасць малога, усміхнуўся:

— Выдатна, таварыш падрыўнік, ты замаскіраваўся — не адразу і ўгледзіш... А-а, калабочак вабіць? Табе, дружа, гэта спецыяльна матуля спякла,— і Кулеш працягнуў паскрэбачак малому.— Бяры! Смялей, падрыўнік!

— А што сказаць трэба? — папытала Рэната, абіраючы дзеразу з сынавай шыі.

— Не чапай, не чапай! — усхадзіўся Данік.— Гэта маскіроўка!

— Замаскіраваўся, каб і дзякуй не сказаць?

— Ён сказаў ужо,— Кулеш паспяшаўся выручыць малога.

— Нават? Я і не чула!

— Мы, партызаны, і моўчкі адно аднаго разумеем. Ён на мяне зірнуў, а ў вачах — дзякуй,— і Кулеш узбухмаціў правай рукою Данікавы валасы.— Гэтак жа, харобры наш падрыўнік?

Недзе зусім блізка пачулася густое турканне буйнакалібернага кулямёта і потым грымнулі чатыры падвойныя, як звязаныя ў адно, выбухі. Данік спуджана азірнуўся, потым кінуўся да маці, і яна падхапіла яго на рукі.

— Гэта ж бамбяць,— Рэната таксама спалохалася, глядзела на Куляша з трывогаю.— Чуеце?

— І абстрэльваюць і бамбяць,— удакладніў, услухоўваючыся, Кулеш.— Ля Вуглоў, здаецца. Дазналіся, што аэрадром наш там — вось і прычапіліся.— Кулеш зноў узбухмаціў Данікавы валасы, весела спытаў: — Ну, падрыўнік, пойдзеш са мною ці будзеш маці памагаць?

— Ён са мною будзе, са мною,— паспешліва прамовіла Рэната, баючыся, каб Данік не папыліў разам з Куляшом.

— Гэткі, таварыш падрыўнік, загад маем — заставацца. А загад, сам ведаеш, у нашай партызанскай справе абмеркаванню не належыць. І ты, калі ласка, маці тут дапамагай.

— А няма чаго! Яна сама ўсё зрабіла. І я — вольны!

Кулеш раскаціста засмяяўся.

— Не-е, вольны казак! У маці тваёй рабо-откі процьма. Адзін хлеб — з печы. Другі — у печ. І нам таксама работка ёсць. Ну-утка, дапамажы дзверы паставіць. Зробім мы зараз з табою, змайструем добрыя дзверы.

Данік спытаў здзіўлена:

— А навошта? Горача тут.

— Дзверы, таварыш падрыўнік, на тое, каб уночы агонь далёка не свяціў... На сёння — часова паставім. А заўтра — грунтоўна ўжо...

Кулеш прыцёг з каморы, дзе ляжалі мяхі з мукою, трафейную плашч-палатку, папрасіў Даніка трымаць яе за адзін канец, а другі ўзяўся прыбіваць цвікамі да вушака; прыбіў, памацаў рукамі, ці надзейна яна трымаецца.

— Добрыя дзверы ў нас з табою, таварыш падрыўнік, атрымаліся. Як думаеш? — і, не чакаючы адказу, паспешліва дадаў: — У загадзе па пякарні — табе падзяка. А далей ты паступаеш у распараджэнне маці. Зразумеў?

Данік выціснуў неахвотна:

— Зразумеў.

— Э-э, не, дарагі таварыш падрыўнік, не той адказ чую,— Кулеш пальцам пастукаў малога па носе.— У нас на загад адказваюць чотка і ясна: ёсць паступіць у распараджэнне маці! Паўтарыце загад!

Выслухаўшы, як Данік слова ў слова паўтарыў загад, Кулеш задаволена паціснуў яму руку і, салютнуўшы, пайшоў з пякарні. Потым ён спыніўся, стоена паківаў Рэнаце пальцам — клікаў выйсці.

— Я слухаю,— сказала Рэната, таропка падбегшы да Куляша.

— Я чуў, што вы не хочаце адправіць малога. Але я таксама раю: адпраўляйце. Бо, не выключана, не будзе ў вас потым гэтай мажлівасці. Аэрадром яны растаўкуць — гэта ўжо як піць даць. А тады, думаю, пачнецца.

— Што пачнецца?

— Блакада. Напрадвесні мы ўжо ў ёй пакруціліся...

Ад незнаёмага гэтага слова, дакладней, ад таго, што хавалася за ім, і ад кананады, якая ўсё не сціхала, хоць і аддалілася крыху, ад гэтых частых глухіх выбухаў — здавалася, ад іх ледзь улоўна вохкае зямля пад нагамі,— у Рэнаты зноў пагана заныла сэрца. Пазаўчора жыццё лагера, жыццё атрада, жыццё Алеся, Валі і Лагуціна здаваліся ёй чымсьці дужа трывалым, надзейным, і яна адразу ўлагодзілася, сагнала з душы трывогу, а цяпер гэтая трывога зноў ажыла, трываласць распаўзлася, і ўсё вакол было гэткім няпэўным і ненадзейным, што Рэната ўшчэнт разгубілася. Можа, дарэмна Кулеш яе палохае? Рудак жа размаўляў, помніцца, з ёю ўпэўнена, зусім без трывогі і знерваванасці. Праўда, Рудак — Валя ж казала! — раіў тое, што раіць цяпер Кулеш: трэба адправіць Даніка за лінію фронту...

— Як жа я адпраўлю яго? — вырвалася ў Рэнаты з болем і трывогай.— З кім?

Кулеш адказаў памяркоўна, быццам яму было зусім абыякава, паслухаюць яго ці не.

— З дзецьмі, ведама. Адпраўляем жа дзяцей! Вось і вы свайго адпраўляйце самалётам, калі, ведама, будзе той самалёт. Знойдзецца месца Даніку, не хвалюйцеся. Я быў думаў, што можна яго і з групаю, што пешкі пойдуць... Але ж самалёт ёсць самалёт...

Рэната ведала ўжо, што на тым тыдні партызаны выхапілі з-пад носа ў фашыстаў выхаванцаў дзіцячага дома і адпраўляюць цяпер іх за лінію фронту. Але думка пра тое, што ёй трэба будзе развітвацца з Данікам, яе палохала, і недзе ў душы яна ўжо вырашыла цвёрда, што нікуды Даніка ад сябе не адправіць. І нешта ёсць падазронае ў гэтай настойлівасці, з якой хочуць Даніка падалей ад яе адправіць. І Валя гэтае кажа, што тут Даніку можа быць кепска, і Кулеш... Але можна яго, малога, і ў вёсцы дзе-небудзь пакінуць, калі ўжо тут, у лагеры, гэтак небяспечна. У вёску дык можна падскочыць, пабачыць сыночка. А калі яго завязуць некуды самалётам, у невядомую далеч!..

— Як жа яго потым адшукаць? — выгукнула, не тоячы роспачы.

Кулеш развёў рукамі:

— Во-о, бедаваць з чаго! Пераскочуць лінію фронту, а далей — на Урал. А там — шпіталі, школы, распарадак... А тут што? Тут і даросламу гэтак, здараецца, прысоляць, што сам потым дзівішся, як ногі цягаеш. І недаясі, і недаспіш, і сёння — тут, а заўтра — там, а паслязаўтра — богу толькі вядома дзе... А вакол — вораг. А там —свае людзі. З імі не прападзеш...

— І тут жа наўкола — свае людзі. У вёсках жа нашы людзі!

Рэната запярэчыла, канчаткова вырашыўшы, што не дасць згоды адпраўляць Даніка за лінію фронту. Але ад гэтага рашэння ёй чамусьці рабілася непамысна, і яна глядзела на Куляша з надзеяй пачуць нешта абнадзейваючае.

— Мы — у тыле. У варожым тыле. Вы гэта разумееце? — запытаў ён, націскаючы на слова «гэта».— Гэта трэба разумець. З гэтым трэба лічыцца. І рашэнні свае будаваць, зыходзячы менавіта з гэтага!..

Цвёрдыя доказныя Куляшовы словы згасілі ахвоту пярэчыць, і Рэната з кожнай хвілінай усё больш і больш падпадала пад уплыў пераканаўчай і даверлівай гаворкі. Вядома, слушна гаворыць Кулеш. І каб жа толькі ён адзін настойліва прапаноўваў адправіць малога з лагера, адправіць падалей ад магчымай бяды!

«Як нечага яны ўсе баяцца! Як нешта ведаюць, але мне сказаць не адважваюцца!»

І адразу, быццам спатыкнуўшыся, убачыла перашкоду, што замінала ёй. Нешта? Нібыта табе невядома тое «нешта»! Кулеш адкрыта ж табе гаворыць: аэрадром бамбяць, неўзабаве пачнецца блакада, жыццё партызанскае і для дарослага цяжкае. А там, за лініяй фронту, і стрэлаў малы не пачуе, і спаць ляжа накормлены, і ніякая бяда не зачэпіць, і табе тады спакайней жыць тут.

Развага здзіўляла. Сапраўды дзіўна ўсё неяк! Толькі што яна вырашыла, што нікуды не адпусціць ад сябе малога. А цяпер вось і на іншае ўсё павярнула, ужо згаджаецца, што там, далёка, малому будзе лепей. А чаго тут дзівіцца? Яна — чалавек. А чалавек не можа толькі сваім розумам жыць, трэба і сяброў паслухаць, трэба да шчырага слова заўсёды з увагаю паставіцца, не адкідаць разумную параду абыякава, па-дурному.

І адразу прыйшла палёгка, нібыта звалілася цяжкая паклажа, што замінала ісці скора і лёгка, і неяк міжвольна і імгненна заспакоілася сэрца, і ўжо не ўзнікла аніякай думкі пра становішча цяжкое і безвыходнае. І чаго яна, Рэната, гэтулькі вагалася, пакутавала! Не адзін жа Данік, скажам, у самалёце будзе! Разам з дзецьмі нехта ж і з дарослых паляціць, напэўна ж, нехта з партызанаў у тую дарогу выправіцца. І нідзе не згубіцца дзіцячы гурт, і яна потым, як аціхне гэтая навала, вельмі лёгка знойдзе свайго Данічка. І хіба ж не дзівачка яна, Рэната: ёй жа шчасціць, а яна, замест таго каб радавацца, яшчэ і ўпіраецца...

— Мам, а яго можна есці?

Данік трымаў у правай ручцы скарынку, якую адкалупнуў ад боханчыка, чакаў дазволу, як баяўся адкусіць і есці. І выгляд сынавага твару, спуджанага, запытальнага, усё яшчэ збляклага, як без крывінкі, і гэтая дзіцячая ручачка, пальчыкі якой моцна сціскалі скарынку хлеба, скаланулі Рэнату. Небачка, якая ж яна дурніца! Малога ад смерці ратуюць, ад бяды, ад няшчасця падалей завезці ёй прапанавалі, а яна яшчэ вагаецца, яна яшчэ нешта сабе даводзіць, спрачаецца!..

— Можна, сыночак, можна! Дзядзька Кулеш табе ж сказаў: твой гэта паскрэбачак!..

Яна схапіла малога на рукі, прыціснула да сябе моцна, быццам вось зараз жа, неадкладна, ёй трэба было развітвацца з сынам, выпраўляць у дарогу, далёкую і невядомую. Дзераза слаба калола пальцы, далоні адчувалі праз тонкую кашульку худзенькія плечыкі, і Рэната, не закрэсліўшы толькі што прынятае рашэнне і не вяртаючыся да намеру ранейшага, абвострана, з новым болем у сэрцы падумала пра тое, што ёй лепей памерці, чым страціць гэтую маленькую, яшчэ зусім неразумную істоту.

26

Дровы трашчалі, пастрэльвалі сінімі струменьчыкамі дымнай пары, і ўверсе шырокага чэрава печы грывастымі пасмамі віўся чорны дым. Кепска і неяк дзіўна сёння гараць дровы. Увесь гэты час — другі тыдзень, лічы,— Рэната двойчы на дні паліла ў печы, і кароткія бярозавыя плашкі адразу браліся агнём, гарэлі дружна, пакідаючы пасля сябе буйнае чырвонае вугалле. А сёння як што завадзіла ім: курацца, сіпяць, пастрэльваюць, і не дым, а нейкую пару з іх выбівае. Прынамсі, яна сама, Рэната, тут вінаватая, бо неашчадна папаліла сушняк, засталася цяпер сырызна — з пня ды ў печ. Дзе ж тут ім гарэць, тым дроўцам. Трэба, мабыць, расстарацца сушэйшых паленцаў, падправіць агонь. Тады, з сушэйшымі, сырызна таксама пачне шугаць. Трэба сказаць Куляшу, каб прывезлі сухія дровы. Але ж і не вельмі хочацца: скажа яшчэ, што вось, маўляў, гаспадыня, печы не можа выпаліць. І нешта перастаў ён ляпаць малатком. Не, сюды ідзе!..

Плашч-палатка на дзвярным праёме заварушылася, адпаўзла ўбок, і на пякарні з’явіўся Кулеш.

— Паліцца печ? — спытаў ён, быццам не бачыў, што ў печы гараць дровы.— А я з цвікамі ўсё валаводжуся... Ажно ў горле перасохла...

— Гора адно. Пакуль што сіпяць толькі плашкі.

Кулеш зачэрпнуў вады з вядра, прагна выпіў поўную бляшанку, паставіў яе на ўслон і толькі тады адрэагаваў на Рэнаціну скаргу.

— Нармальна гараць. Бярозавым дроўцам абы ўгрэцца, а тады і сырызна гарыць як мае быць,— ён пастукаў малатком па далоні рудой ад іржы, папрасіў: — Можа б, вы мне драціну патрымалі хвілю якую. Круціцца, гадаўка, аніяк не хоча да сякеры ліпнуць...

Рэната пайшла следам за Куляшом, убачыла ў сасновай плашцы шчарбатую сякеру, увагнаную толькі адным канцом ляза, і пагорачак насечаных з дроту цвікоў, здзівілася:

— Няўжо ж гэтых цвікоў не хопіць? З іх адных можна дзверыну скласці!

— З адных не палучыцца. Трэба шчыльныя дзверы паставіць!

— А навошта шчыльныя?

— Каб меней пахла вашым смачным хлебцам у лесе,— сказаў Кулеш з добрай, але прытоенай усмешкаю.— Хлебец ваш —дзіва. Водар на ўвесь лес.

Яна адразу сцяміла, што ён жартуе. Сказала, аднак, строга, адмятаючы яго жарт.:

— Самі ж казалі, што добра, калі свежым хлебам пахне!

— Баюся, што фрыцы ўчуюць, дык зграяй сюды, па хлебец наш, шуснуць.

— Хай лепей у магілу яны шуснуць.

— Шуснуць. Нідзе не дзенуцца. Патрымайце вось тутачка...

Кулеш даў Рэнаце канец тоўстай драціны, другі канец паклаў на шчарбатае лязо сякеры. Ад першага ўдару малатка драціна сагнулася, ад другога надсеклася, як надламілася, і Кулеш ударыў па канцы лёгка, і цвік адскочыў са звонам Рэнаце пад ногі, уваткнуўшыся, як піка, у пясок. Рэната ўзняла яго і тут жа выпусціла — цвік быў гарачы, як напалены ў агні.

Пасекшы ўсю драціну, Кулеш падгроб цвікі нагою ад цурбака, пачаў раўнаваць на абуху сякеры. Узяў адзін, разгледзеў з усіх бакоў, сказаў ухвальна:

— Добрых цвічкоў мы насеклі. Будуць трымаць.

— А як жа іх заганяць, калі яны без шляпкі?

— Проста, па-партызанску!

Кулеш прыставіў да сасновага кругляка цвік, пацюкаў па ім малатком, а потым моцным ударам увагнаў яго амаль цалкам. Зыркнуў на Рэнату са знаёмым ёй усміхам:

— Партызан — паўсюль партызан!

Ён як бы чакаў нечага, як бы нейкай згоды з яго словамі, і Рэната адчула ніякаватасць, згледзеўшы ў тым усміху папрок: дровы, маўляў, яна ў печы не можа як след запаліць. А партызан павінен з любога становішча выкруціцца...

— Што яшчэ памагчы? — спытала яна.

— А ўсё ўжо зроблена, дзякую. Гэтыя, кароткія, я ўжо і сам пасяку. Можа, і ўвогуле, як вы гаворыце, дастаткова цвікоў. Унька, трэскі сухія бярыце...

Яна сабрала сухія трэскі і пашыбавала ў зямлянку. Увайшла ў пякарню і спынілася, уражаная: гараць добра дроўцы! І яшчэ як гараць! Моцным, дужым полымем, без дыму зусім. Праўду казаў Кулеш, угрэліся бярозавыя плашкі і загулі, пайшоў агонь шугаць!

І з таго, што дровы цяпер гарэлі ў печы дружна і добра, і з таго, што зусім нядаўна Кулеш гэтак ухвальна сказаў пра хлеб, які пячэ Рэната, з яго добрага ўсміху да Рэнаты зноў вярнуўся добры настрой. Трэскі яна не ўкінула ў печ, паклала ля коміна, вырашыўшы, што яны ёй яшчэ спатрэбяцца, і, раўнуючы іх, каб ляжалі роўненькім стосікам, пачула Данікаў галасок. Напачатку была памкнулася бегчы з пякарні, каб падхапіць малога на рукі, і спынілася, са здзіўленнем услухоўваючыся ў гаворку Куляша з малым. От жа вісус, гэты Данік! От жа гарэза! Увесь час да Лагуціна ляпіўся, цяпер да Куляша чэпіцца!..

У пякарню з поўным бярэмем дроў увайшоў Кулеш.

— Вось, расстараўся сухенькіх,— і ён, паклаўшы дровы ля коміна, побач з трэскамі, зазірнуў у печ.— А яны, тым часам,— гараць! Я ж казаў, што бярозавай плашцы абы ўгрэцца. Але, як гэта гаворыцца, запас бяды не чыніць. Няхай побач з трэсачкамі і паляжаць, каб заўтра не бедаваць. Ці дождж калі ўдарыць...

Клопат гэты быў па душы Рэнаце, яна падзякавала Куляшу і неяк засаромелася, што дзякуе, мажліва, празмерна горача і сардэчна. Узрадавалася, знайшоўшы раптоўную зачэпку змяніць гаворку — пачула гучныя ўдары малатка.

— А долечка ж ты мая! Гэта ж мой тамака з малатком арудуе! Яшчэ пальцы адаб’е.

— Хай ляпае. У хлопца — спрыт. І заданне ад мяне атрымаў. Майструем мы з ім адну прыладу.

Грукат малатка не сціхаў, і Рэната настойліва папрасіла:

— Калі што — ганіце гэтага вісуса прэч!

— Яго аніяк ад малатка не адлучыш — майстар! — у шчырым захапленні сказаў Кулеш.

Калі Кулеш пайшоў, Рэната аніяк не магла супакоіцца. Увесь час чула бразгат металу, ажыўленую гаману малога і дарослага, і цікаўнасць вярэдзіла сэрца: якую яшчэ прыладу яны майструюць? Ведама ж, Кулеш благога малому не дазволіць зрабіць. Але ж гэтага малога пад наглядам увесь час трэба мець. Не стрывала, таропка выйшла з зямлянкі. Кулеш кінуў на Рэнату кароткі позірк. А Данік нават і галавы не ўзняў, стаіць на каленях ля сасновага кругляка, як прыкіпеў да яго, нешта пальчыкам торкае Куляшу пад ногі, просіць нецярпліва:

— Тутачка яшчэ. Тутачка яшчэ пакруціце!

Кулеш размаўляў з малым пачціва:

— І тутачка, дружа мой баявы, падкруцім. І тамака — таксама. Дзе скажаш, там і падкруцім. Але з розумам трэба ўсё рабіць. Што залішне, як кажа наш Юзэф, то нездрова. Фарштэен?

— Фарштэен!

— Ну, галава хлопец! — засмяяўся Кулеш.— Узводам можаш камандаваць. Хаця, узводам замнога для цябе пакуль што. Пахадзі пакуль у радавых падрыўніках. Згода?

— Толькі каб пакацілачка была!

— Будзе табе, дружа мой, пакацілачка. Усё належным чынам змайструем. Падкінь мне, калі ласка, тую вунь драціну... Беленькую, беленькую!

Сагнуўшы жалезны прэнт з аднаго канца ў два каленцы, Кулеш узяўся абкручваць другі канец белай драцінаю. Драціна была тонкая і лёгкая, як бінтавалася, абкручвалася вакол чорнай, крыху сплясканай ручкі. Кулеш увесь час насвістваў, напяваў, весела гаманіў з Данікам: то прасіў патрымаць прэнт, то падаць новы кавалачак драціны, то пастукаць малатком у тым месцы, дзе ён паказваў. Данік рабіў усё ахвотна, імпэтна паварочваўся, як даўно быў прывучаны да гэтай работы з жалезам.

Рэната слухала і глядзела на малога ў здзіўленні і са шчырым захапленнем, з гэткім жа адчуваннем яна зыркала і на Куляша. Дзіўны чалавек ён. Страціў жонку, дзяцей і вось весела і бесклапотна насвіствае, спявае, жартуе з Данікам, нібыта ўсё ішло ў яго і ідзе ладам, без гора, турботы, клопату. А можа, гэтак вось і ў кожнага? Не паддасца бядзе чалавек, і бяда пройдзе, мінецца, і чалавек жыве, новыя радасці знаходзіць... Не, не з кожным гэтак. І Кулеш, відаць, гэтым спевам бароніцца ад успамінаў, якія жывуць у сэрцы. Пра чужое сэрца цяжка тут гадаць — пра сваё толькі можаш сказаць дакладна. Хіба ж вось выкінеш з памяці свайго Геначку. Назаўжды ён там, у сэрцы, да скону дзён. І клопат пра Міхала, трывога пра яго лёс — невыводная.

«Варта мне, відаць, пагаманіць яшчэ з Куляшом, падрабязна распытаць пра той, першы дзень вайны, калі лёс развёў яго з Міхалам. Абавязкова трэба распытаць! »

Прыняла рашэнне і растрывожылася — у сэрцы, зноў закраўся недавер да ўсяго таго, што паведаміў Кулеш. А што, як проста труліў ён аб усім, з дуба вецце збіраў? Памятаеш, як летась, у лістападзе, а плёў рознае той чалавек, што прыгрэўся ў тваёй зямлянцы?.. Хведар, яго імя, здаецца?.. Хведар Курач, здаецца... Не, той тады сумысля хлусіў, каб паддобрыцца, на ласку ўзбіцца, каб уратавацца ад голаду, каб застацца жывым, выжыць... А нашто ж Куляшу хлусіць? Кулеш праўду гаворыць. Сэрца ў гэтага чалавека шчырае, спагадлівае, толькі добрае ён людзям робіць. Малыя да благіх людзей не хінуцца, яны адчуваюць шчырасць адразу...

А па-другое, дзе ж прыгадаеш цяпер дакладна ўсе падзеі таго дня? Вось сама, скажам, паспрабуй прыгадай усё тое, што рабіла ў першы дзень вайны. Не прыгадаеш. А ты ж у баі тады не была, вораг ад цябе быў яшчэ далёка!..

— Гатовенькае,— выгукнуў Кулеш, і голас яго прагучаў вельмі шчыра і ўзрадавана.— Бяры сабе пакацілачку сваю! І ганяй, каб аж пыл курыўся. Ганяць жа хоць можаш?

— Магу! Мне дзядзька Гарык паказваў!

— Ну-у, настаўнік твой выдатна ведае справу. Але ж і я тое-сёе пакажу. Вось глядзі...

— Сам! Я сам!

— Сам дык сам. Абы не па вусам!..

Данік узяў з рук Куляша кароткі прэнт, выгнуты знізу кручком, а ўверсе заматаны белым дротам, падчапіў шырокае кольца і спрытна пагнаў яго па сцежцы. Кольца звінела, падскоквала, круцілася, як прывязанае да выгнутага кручком прэнта, а ля сасны, што тоўстым карэннем перапаясала сцежку, вільнула і знікла ў густых верасах. Данік адразу ж мітнуўся следам туды, папоркаўся ў верасах, выбег на сцежку, пачаў церці вочы і румзаць.

— Згубілася-я-я... Кольца згубі-і-ілася-я-я...

— Шукай,— са смяшком параіў Кулеш і ступіў на сцежку, бліжэй да малога.— Партызан, ды каб кольца не знайшоў у верасах? Паглядзі ўважна ў той бок, куды кацілася. Там і шукай!

Данік паслухмяна пасунуўся ў верасы, поркаўся, увесь час нешта бубніў сабе пад нос, потым запытваў у Куляша, куды лепей ісці. Нейкі час ён моўчкі шастаў па верасах, потым: урачыста і голасна абвясціў:

— Ё-ёсць! Знайшоў кольца!

— Вось бачыш,— пахваліў яго Кулеш.— Я ж казаў табе! Сапраўдны партызан, ды каб кольца не знайшоў. Гані яго сюды!

— Я ў лагер паеду! Дзядзьку Гарыку пакажу!

— Паязджай! Хай і ён паглядзіць,— дазволіў Кулеш.— Толькі ўжо не румзай, як куды кольца закоціцца.

— Цяпер не закоціцца. Цяпер я ведаю!

— Гані, дружа, гані! — і Кулеш з непрытоеным сумам зірнуў на Рэнату, але дадаў са шчырым захапленнем: — От жа малайчына хлопец расце! На месцы не пасядзіць — бы птушка лётае!

Рэната прыгадала, як да вайны завулак ля Дзвіны ажно звінеў увечары ад гэтых пакацілак: ганялі хлопчыкі і па тратуарах, і па траве і выхваляліся адзін перад адным. Геначка ж, помніцца, не любіў гэтае бразджэнне. Алесь жа — з цёмным толькі прыбягаў у хату.

— І не магу сцяміць, якая асалода ў гэтай забаўцы хлапчукам,— сказала Рэната, устрывожаная ўспамінамі.

— Не вельмі яна простая забаўка!

— А мне здаецца, ні розуму, ні сэрцу занятак!

Кулеш рашуча патрос галавой:

— Э, не-а! Якраз і розуму і сэрцу занятачак. У гэтым кольцы што галоўнае? Рух хлопец бачыць. Ён жа сам яго творыць, гэты рух, лоўкасць сваю бачыць, вока развівае... Выключная, на маю думку, забаўка.

— Не час толькі для забавак розных!

— Гэта вы дарэмна гаворыце. Дзецям — дзіцячае. Яны павінны паменей глядзець на ўсялякія там патроны, міны, тол, зброю... Вось ад гэтых «забавак» сэрцы чарсцвеюць...

Рэнаце здалося, што ў Куляшовых словах схаваны папрок. Ёсць, маўляў, мажлівасць Даніку не бачыць нічога гэтага — ні патронаў, ні зброі, ні мін, ні толу,— а ты ўпарцішся, трымаеш малога ля сябе, не хочаш адправіць за лінію фронту. Яна наважылася пярэчыць, абараніць і Даніка і сябе, і Кулеш, як адчуўшы гэты ваяўнічы настрой, нечакана апярэдзіў яе:

— Думаеце, мабыць, што здаля на вас заходжу, цісну, каб Даніка адпраўлялі?

— Ды не, што вы!— Рэната схлусіла, вырашыўшы, што не скажа Куляшу пра свае сумненні.— Добрую параду адкінуць — сабе толькі на шкоду.

Кулеш заўважыў яе няшчырасць, уздыхнуў, але прамовіў тонам жартаўлівым:

— Нарабіў вось ліха на сваю галаву — памочнічка страціў. Хто мне цяпер цвікі будзе з верасу цягаць? У падрыўніка гэтага цяпер свой занятак — не прымусіш шукаць цвікоў!

— Як гэта не прымусіш? Зараз жа разлучу яго з гэтым кольцам. Хай вам памагае!

— Ні-ні!— шчыра і таропка прамовіў Кулеш.— Хай гуляе. Я ж гэта жартам сказаў.

Ён паставіў прэнт на шчарбатае лязо сякеры, двойчы моцна ўлупіў малатком. Адсечаны цвік застаўся ў Куляшовай далоні, і ён кінуў яго ў бляшанку. Потым ён пасунуў прэнт, але не ўдарыў па ім, павярнуў галаву ў бок сцежкі і глядзеў на Даніка, які шнураваў ад лагера, у бок пякарні.

Мякка і ціха звінела-пазвоньвала кольца, якое Данік гнаў па сцежцы, падскоквала на каранях, і звон перарываўся на момант і зноў трымцеў радаснай гулкай нотаю, уплятаючыся ў пошум сасновага голля. Рэната слухала гэтае вясёлае бразгаценне жалеза, глядзела на схіленую галаву Куляша, і ў яе адчайна забалела сэрца, забалела ад спачування і падзякі чалавеку, які прынёс гэтулькі радасці Даніку, забалела ад чужога гора, якому яна не магла даць аніякае рады.

27

У канцы тыдня, у ноч з суботы на нядзелю, Рэната пасадзіла Даніка ў самалёт. Яна адкінула ўсе ваганні і адважылася адправіць малога за лінію фронту толькі таму, што апошнім часам амаль несціхана, ад ранку да ранку, грымелі то блізкія, то далёкія выбухі і страляніна, а па начах наўкола на даляглядзе крывавілі неба барвоваы фарбы пажараў — фашысты палілі вёскі. Рэната бачыла шмат пагарэльцаў, з імі размаўляла, і тое, што яна пачула ад людзей, якім удалося ўцячы ад фашысцкага гвалту, канчаткова пераканала яе: яна не мае права пакідаць Даніка тут, побач з сабою, і трэба не ўпусціць мажлівасць адправіць малога падалей ад агню і бяды.

Калі выязджалі з лагера, Данік не спаў, усё казаў, што будзе страчаць самалёт. Але дарогаю змарыўся, заснуў вельмі моцна — яго на аэрадроме і не дабудзіліся: Рэната абцалавала соннага сына, перадала на рукі лётчыку, які і не злазіў на зямлю, і яе тут жа адціснулі ад самалёта, каб не замінала пагрузцы другіх дзяцей.

Самалёт стаяў на ўзлессі, нацэліўшыся носам на барвовы водсвет, што заняў як не палову неба; пажар быў не блізкі, за лесам, але водсвет ад яго ішоў моцны, і густая трава поля здавалася зблізку рудой, а ўдалечыні выдавала незвычайна роўнай, шчыльнай і дзіўна чорнай, як вада ў віры.

Чорным выдаваў і самалёт, і Рэнаце ён здаўся вялізным. Але было ў яго абрысах нешта нетрывалае, ненадзейнае, і гэтую ненадзейнасць увесь час жывіў папераджальны голас чалавека, які стаяў ля крыла самалёта, што траха не краналася травы; голас напачатку гучаў нецярпліва, але памяркоўна, а потым неяк раптоўна загучаў на патрабавальнай, настойлівай ноце, і пагрозліва:

— На крыло нельга! Нельга — колькі ж можна казаць?!— станавіцца на крыло. Далей ад яго! Усе — далей!

Рэната зрабіла яшчэ адзін крок назад, у бок ад самалёта, быццам папярэдзілі яе асабіста, і гэты крок зусім неспадзявана спарадзіў у сэрцы глухі адчай, і яна ўпершыню за гэтую ноч засумнявалася ў правільнасці таго, што зрабіла. У які свет, у якую дарогу выпраўляе малога!

«Дзе, як потым мне адшукаць сыночка?..»

Крык адчаю і роспачы ледзь не вырваўся ў Рэнаты з грудзей — яго перапыніў дотык Куляшовай рукі.

— Адыдзем,— папрасіў Кулеш, крануўшы яе за руку.— Зараз пачнуць заводзіць матор.

— А што, як не завядзецца?

— Сюды асы лятаюць — найвышэйшага класа лётчыкі. У іх на самалётах матор бы гадзіннічак працуе.

— А як жа лінія фронту? Там жа і зеніткі, і кулямёты, і самалёты фашысцкія. Гэткі свет ляцець!..

Яна казала, не задумваючыся над сэнсам сваіх слоў, казала толькі на тое, каб не маўчаць; ёй хацелася гаварыць і гаварыць, размаўляць абы пра што, прыгасіць у размовах хваляванне, пачуць ад Куляша словы, якія б суцешылі і прынеслі палёгку.

— А што тая лінія фронту? Гэ!— Кулеш, зразумеўшы настрой Рэнаты, гаварыў знарок весела і бесклапотна, бадзёра.— Набраў вышыню, выключыў матор — і па-айшоў планіраваць. Ніякага табе грукату, ніякага гулу — цішыня. Паслязаўтра, кажуць, прыляціць зноў самалёт. Вось і будзем ведаць, дзе дзеці пасяліліся. Атрымаеце дакладны адрасочак...

У Рэнаты пераціснула дыханне.

— І можна будзе нешта напісаць?— пошапкам, баючыся свайго голасу, спытала яна.

— А чаго ж не? І напішаце, і пашлеце, і адказ атрымаеце. Ну, заводзяць...

Чмыхнуў, затарахцеў матор, потым зароў; Рэнату абдало гарачым, з дымам, паветрам, і яна на міг заплюшчыла вочы і ў той жа міг адчула, што нешта зрушылася перад ёю, што гул адкатваецца, паўзе некуды наперад.

Адкрыўшы вочы, яна ўжо не ўбачыла чорныя абрысы самалёта. Але грукат матора памацнеў і раптам як бы падскочыў, і ў той жа момант зоры над лесам зніклі, а потым узніклі зноў, і зноў зніклі, і зноў заззялі, і былі яшчэ больш ярчэйшыя і гэткія блізкія, быццам наблізіліся, апусціліся да зямлі.