Зямля не раскажа

«Ідзі сюды, да яблынь! Тут хораша дужа».

«Узняцца не магу! Ніты гэтыя замінаюць».

«Яны ж саржавелі і сатлелі даўно. Націсні, яны і разваляцца!»

«Дык жа ж не паддаюцца».

«Ты не ўверх іх бяры! У зямлю гні. У зямлю!»

Міхал стрэсвае яблыневыя пялёсткі рукамі, чакае Рэнату, а яна ўсё аніяк не можа ўзняцца, сядзіць на ўзмежку — зачапілася рукамі за скрыўленыя жалезныя ніты ў брусах. Трэба тыя ніты пакруціць. Гэтак, як Міхал раіць. Не ўверх ціснуць, а — уніз, да зямлі гнуць. Зручней і лягчэй паддадуцца яны. Паддаюцца! Адгінаюцца марудна-марудна, і рыпяць, рыпяць, і патрэскваюць нават. Разьба на нітах абыржавела, асыпаецца рудой пацярухаю на дол, і вецер разносіць яе па градах, сыпле ў глыбокія баразёнкі. Цяпер толькі не спыняцца ёй, гнуць гэтыя клятыя ніты, націскаць мацней!..

Ад напружання забалелі пальцы, і Рэната зусім рэальна адчувала гэты боль, і чула ціхае рыпенне, і пачынала здагадвацца, што яна ўжо не спіць, што яна прачнулася.

Так, не спіць яна!

Саснілася ёй усё гэта: і Міхал, і тое, што яна прасіла яго надзець новыя боты, і тое, што ён пасыпаў попелам грады з радыскаю, і тое, што цвітуць яблыні ў садзе.

Але ж як выразна саснілася!

І выразна, зусім не ў сне, рыпнулі, здаецца, дзверы — Валя гэта пайшла з зямлянкі. Нездаровіцца ёй гэта, ці што? А можа, усё гэта падалося? Не, цень за акном мільгануў. І крокі яе, Валіны,— у садок пайшла. Акно ж адчынена, а дыхаць усё роўна няма чым — задуха. Нельга болей удзень грубку паліць, трэба на камінку, у садку агонь распальваць. І чаго ж не спіць дачка? Можа, што баліць ей? Паклікаць хіба? Даніка ж не хочацца пабудзіць. Зараз дачка вернецца, і тады можна будзе яе распытаць...

Сну ўжо зусім не было, і Рэната ведала, што не засне цяпер да самага світання. Учора яна таксама нешта трывожнае сасніла, абудзілася ўночы, прачнулася ад гэткага ж рыпення дзвярэй — дачка вярнулася ў зямлянку. Рэната не чула, калі Валя выходзіла, і ўстрывожана папытала, што з ёю. Дачка пазяхнула — балеў, маўляў, жывот, але цяпер адпусціла,— зашылася пад коўдрачку і, крыху спагадзя, добра і моцна заснула. Рэната ж да світання не звяла вачэй, ляжала, прыгадваючы свой сон: ведала, што нешта саснілася, але што канкрэтна — не магла прыгадаць аніяк.

Цяпер жа сон быў чоткі, выразны, як бы і ўвогуле не сон, а ява. Даўно гэтак яскрава не сніўся ёй Міхал! А сёння — быццам дзіва нейкае: і голас, і рухі, і гэтыя яблынькі ў белым... На нешта добрае, відаць, сон, няйначай. Квецень убачыш — верная прыкмета: добрую навіну чакай. Трэба будзе пра сон гэты Валі сказаць. І дзе ж яна падзелася? Пайшла, як правалілася некуды. Ці ж усунула хоць на ногі што-небудзь — гэткая халадэча на зямлі. Дужа халодная зямля ўночы, у момант застудзіцца можна...

Рэната злезла з ложка, ускінула ватоўку наапашкі, сунула ногі ў старыя атопкі. Здзівілася, калі дзверы адчыняла: нудна-звягліва рыпяць навесы заўжды. А як дачка адчыняла, дык ледзь чутна рыпнулі, слясак чакнуў мякка, бы драўляны.

Расчуленая, падумала пра дачку ласкава: добрае сэрца ў дзяўчыны. Гэта ж Валя з таго так ціхутка пайшла, што не хоча, каб яе, маці, пабудзіць...

Рэната стаяла на сцежцы, зноў згадала свой дзіўны сон. Трывожны, аднак, сон, незразумелы. І ночка нейкая трывожная. І неба як на плечы села, хмарнае, каб табе дзе зорачка бліснула. І як бы імжыць дождж. Не, гэта ад ракі туман цягне. Нешта незразумелае творыцца на тым небе цяпер! І сонца ж увечары чыста садзілася, каб табе хмурынка — усё на добрае надвор’е паказвала. А вось жа хмарыць неба моцна, раніцою дождж, напэўна, нацягне. А яно, калі падумаць, дык і патрэбен дождж, хай змые травіцу, лепей забуяе тады зеляніна. Але ж і цішыня вакол! Каб табе дзе стрэл! Каб табе дзе ракета пыхнула! Мірная вясновая ноч!..

Пакруцілася вакол зямлянкі, павярнула да прыбіральні. Праява нейкая: нідзе ж не відно і не чутно дачкі. Можа, да рэчкі яе пагнала? Але што ёй там магло спатрэбіцца?..

Прабегла да самага ўзвалу, пастаяла, паслухала: нічога ж не чуваць. З узвалу павярнула ў сад, спынілася толькі ў канцы яго, на ўзмежку, зноў стаяла, слухала, азіраючыся наўкола. Ціха. Як вадой дзяўчына разлілася. Але ж недзе дзелася! Толькі вось дзе? Можа, што прыключылася з жыватом, дык і сядзіць дзе, скурчыўшыся?.. Вось нешта як бліснула пад дрэвамі справа, у Бохачавым садзе. І вось яшчэ раз — у тым баку, дзе скляпок, здаецца. Відаць, Лагуцін курыць...

«І Валька ж там, напэўна. Туды паперлася...»

Спачатку — лухта ж ёй нейкая ў галаву ўзбрыла! — Рэната падумала неяк абыякава, зусім няпэўна, што Валя магла пайсці да Лагуціна. Але тут жа гэтая здагадка вельмі моцна ўразіла, нават спалохала, і ў яе шалёна закалацілася і адразу забалела сэрца.

«Да Гарыка свайго паляцела дзеўка! Трэба праверыць! Трэба прасачыць! Трэба дазнацца!..»

Ціха і нячутна, як цень, Рэната шуснула ў вузкую мяккую баразёнку. Спынілася ля яблынь, паслухала, паўглядалася і зноў, крадком, падыбала па мяккай раллі, не зважаючы, што халодная зямля сыплецца ў атопкі.

У суседскім садзе зноў на момант прыпынілася, паслухала і зноў пачала крадком рухацца наперад — да скляпка. Зараз яна ўсё будзе ведаць — яшчэ дзве яблыні мінуць. Добра ля гэтых яблынь зямля ўзарана. Гэта яна правільна зрабіла, што папрасіла Лагуціна абкапаць суседаў сад. Нельга, каб яблыні гібелі: вернуцца Бохачавы сыны з арміі — дзякуй скажуць. Вось ён, гэты скляпок. І дзверы, здаецца, не зачынены. І акенца вузенькае — нахлашч.

Яна ўжо стаяла ля скляпка, і спыніла яе не блізкасць яго — рукою можна дакрануцца да землянога даху, што ўпоравень з узмежкам амаль! — а сцішаная гаворка, якая нечакана пачулася. Спачатку пачуўся Валін голас, нейкі дужа вясёлы, звонкі, але сум быў у ім і трывога, потым — голас Лагуціна: галасы былі ціхія, але таропкія, як усё роўна спрэчка ішла ў скляпку.

«Значыцца, ідзеш. І як жа ты, Ігарок, радуешся, мне нават зайздросна!»

«Я не радуюся. Я думаю аб усім з трывогаю. І асабліва — пра цябе думаю».

«Ты праўду кажаш, што кахаеш мяне?»

«Кахаю. І ўсё жыццё буду кахаць».

«Паўтары гэта!»

«Магу паўтарыць хоць тысячу разоў!»

«Нават тысяча слоў — не доказ!»

«Вось табе доказ!.. І вось яшчэ... І яшчэ!..»

Рэната сілілася не прапусціць аніводнага слова, адчайна напружвала слых, і ад гэтага напружання звінела ў вушах і частыя непрыемныя дрыжыкі білі ў плечы.

«Дужа ж ціха пачалі там, у сутарэнні, размаўляць, нічога не чутно. Чмоканне нейкае, шэпат...»

Аглушальным выбухам ударыла ў скроні кроў, у галаве загуло: яны ж тамака цалуюцца! Яны ж любошчы ў гэтым паграбку ладзяць! Вось, значыцца, дзеля чаго ён і перабраўся сюды, у Бохачаў садок! І яна ж, гадаўка, яго падтрымлівала, яе, Рэнату, пераконвала, што яму там лепей будзе. Яна, дурніца старая, слухала, а яны сабе гняздзечка вілі! А долечка ж, а небачка ж! А што ж гэта дзеецца!..

Памкнулася наперад і спынілася, прыкусіла губу, зноў пачуўшы выразны Валін голас. Нешта пярэчыць дачка, не пагаджаецца, гаворыць упарта, настойліва.

«Я не разумею цябе! Не разумею і не пагаджуся аніколі! І ты хоць даві мяне тут!»

«Нельга нашу матулю тут кідаць адну. Хто ёй дапаможа? Вось чаму я павінен ісці спачатку адзін. Разумееш?»

«Я пайду з табою разам!»

«Аніяк ты не хочаш зразумець!»

«Не хвалюйся, я ўсё разумею. Ты проста хочаш кінуць мяне адну! Наплёў, наплёў пра каханне, а цяпер — кідаеш!»

Нейкі час панавала цішыня, чуваць было, як суха зашамацеў ля плота маліннік. Потым пачуўся голас Лагуціна, са смяшком, але моцны і рашучы:

«Дурненькая! Ты мне даражэй за жыццё!»

«Хто я табе, скажы? Жонка ці не жонка?»

«Жонка. Верны сябар да скону дзён маіх».

«Да скону дзён, кажаш?.. Тады вырашана: мы ідзём разам. І нічога перарабляць не будзем!»

«Але паслухай мяне...»

«Усё! Маўчы!..»

«Але ты паслухай...»

«Не, гэта ты паслухай! Я — твая жонка?»

«Твая, твая... Што ты на гэта ціснеш? Мая! Сто разоў жа табе кажу: мая ты жонка!»

«А як жа тады ты сваю жонку кідаеш? Не маеш ты права яе кідаць! І таму — ідзём разам з табою. Гора — дык напалам. Бяда — дык на дваіх... А потым, як усё ўладкуецца, і мама да нас з Данікам падбяжыць. Недзе паблізу ля атрада будуць... Разумна гэта, скажы?..»

«Разумна. Але...»

«Разумна і будзем рабіць. Без усялякіх тваіх «але»... Усё! Падпісана і зацверджана!»

Зноў пацалункі, ціхі шэпат, няўлоўныя, як шапаценне травы пад ветрам, словы. А мо сапраўды памроілася і гэта вецер шалахціць маліннікам? Памроілася?.. Не-е, нічога не памроілася! Любяцца яны! Разам збіраюцца ў атрад! У партызаны разам ідуць! Гэта ён яе за сабой цягне, падбівае: разам пойдзем, жонка ты мая... Не, гэта ж Валька цвердзіць! Гэта яна настойвае сама! Дзе ж сама! Ён ёй галаву задурыў, дзяўчыне зялёнай, неразумнай!..

Рэната, баючыся, што зараз уголас закрычыць, заціснула рот рукою, зрабіла крок назад, потым другі, трэці... Павярнулася, пабегла ўзмежкам у свой сад, спынілася, схапілася рукамі за галаву. Што ж гэта з ёй робіцца, з галавой гэтай? Звініць, гудзе, бы шклянне там насыпана... Небачка! Галава яе непакоіць! Дачка ж гіне! Жонкаю ўжо гэтага Гарыка зрабілася — і цвердзіць, і цвердзіць, і цвердзіць... Вось табе — зяцька маеш! А ты ж усё пасмейвалася, як яна вочкі яму строіла! А небачка, а што ж, долечка, гэта робіцца ў свеце! Яна, Рэната, таго Гарыка ад смерці ўратавала! Сваім жыццём і жыццём дзетак рызыкавала. А ён што змысліў? Чым аддзячыў? На любошчы Вальку падбіў! Збэсціў! А мо і ссільнічаў? А мо і згвалціў?.. Дзе-е-е!.. «Я — твая жонка!..» А-ах ты, гадаўка! У-у-ую-ю-ю-ю...

У галаве гуло, быццам густа-густа пачалі біць недзе зусім блізка галасістыя званы, і іх бомканне дзёрла вушы, балюча калола ў патыліцу, і гэты боль па хрыбціне ішоў уніз, разбягаўся па рэбрах і працінаў сэрца. Ад болю, ад ярасці, ад роспачы, што жмутом сціснула сэрца, Рэната асела ў разору і ўчапілася рукамі ў зямлю. Яна грабла жменямі цвёрдае непадатнае ворыва, паўзла па халоднай і сухой разоры, паўзла без мэты, не разумеючы, куды рухаецца, паўзла, пакуль не наткнулася галавою на камель яблыні. У вушах перастала звінець, толькі ў скронях балючымі частымі тактамі несціхана пульсавала кроў.

Чапляючыся рукамі за шархоткую кару, Рэната марудна ўзнялася, і тады адразу ў сэрцы імкліва раскруціўся вузкі, але вірлівы і гарачы, як з моцна напаленага дроту, жмут.

— Ва-алька,— уголас прастагнала Рэната і раптам пагрозліва і гнеўна гукнула: —Ва-альк-а-а! — і тут жа кінулася назад, да скляпка, зачапілася за ўзмежак і бухнулася ў разору; з правай нагі зваліўся атопак, але яна знайшла яго, заціснула ў руцэ, пабегла далей, горка і адчайна плачучы: — Ва-алька! Ваалька-а-а!..

Не дабегла да скляпка крокаў пяць, сутыкнулася — нос у нос — з дачкой.

— Што здарылася, матулька? — спуджана, але шчыра спытала Валя.

— Што здарылася, яна пытае? А вось што, а вось што! — і двойчы з усяе моцы ўлупіла дачку атопкам па спіне.— Со-о-рам усялякі страціла і шчэ пытаецца? Матульку шчэ пытае? У любошчы кінулася і шчэ матульку пытае!..

Рэната зноў хвастанула атопкам дачку па спіне. Валя не заплакала, толькі неяк войкнула, быццам у яе горле нешта звонка трэснула.

— Ты ш-што робіш?

— Што я раблю? — у гнеўным крыку зайшлася Рэната.— Я табе зараз па-акажу, што я раблю! Я ж табе зараз любошчы спраўлю, гадаўка!..

Рэната пачала ярасна малаціць дачку атопкам, біла злосна, раз’юшана, не разбіраючыся, куды трапляюць удары. Яна не заўважыла, як выскачыў са скляпка Лагуцін, спачатку пачула, што яе моцна схапілі за локаць, потым адчула дужую руку на плячы, падумала, што гэта бароніцца дачка, учапілася ў гэтую руку і зразумела, што гэта рука не дачкі, пачуўшы злосны голас Лагуціна:

— Ціха!

— А-а-а, і жанішок аб’явіўся. Выбег ратаваць?

— Ці-іха! — зноў пагрозліва рыкнуў нядобрым шэптам Лагуцін.

— А чаго гэта мне «ціха»? Я не баюся праўду сказаць!

— Вы разумееце, што робіце? Вы ж усіх немцаў сваім гвалтам на ногі ўзнімеце. У бліндаж!

Рэната адразу абвяла, сагнуўшыся, надзела атопак і шуснула ў скляпок; вобмацкам знайшла ложак, села, абапіраючыся рукамі на жорсткі сяннік, і гэтак сядзела, як выпетраная раптоўна і начыста. Чула дыханне дачкі, якая стаілася на другім канцы сенніка, але ў густой цемры не бачыла яе. Рэнаце не хацелася ні лаяць дачку, ні абвінавачваць, ні папракаць — сэрца перакіпела там, у садзе. Боль жыў у душы, і Рэната была як прыглушаная гэтым болем, і ані з чым яшчэ не змірылася, і не ведала, што ёй лепш зрабіць. Толькі адна-адзіная думка ўвесь час трымцела напятай струною: Лагуцін ва ўсім вінаваты! Ён абдурыў дачку! Ён і Валю з тропу звёў, і яе, Рэнату, вакол пальца абкруціў!..

Мякка тупаючы, у скляпок уціснуўся Лагуцін, паведаміў спакойна і бадзёра:

— Тума-ан. Галасы ў тумане глохнуць, гэта і ратуе,— і нечакана ўзнёсла і радасна прамовіў: —Вы нам даруйце, дарагая матуля. Ранічкаю мы з Валечкаю пойдзем...

— Куды? — перапыніла яго Рэната, разумеючы, што зусім не пра тое ёй трэба гаварыць з Лагуціным. Трэба аблаяць яго, пасарамаціць.

— Спачатку — да ручая. Потым — у атрад.

— А як ты яго знойдзеш, той свой атрад? — яна паспешліва перапыніла Лагуціна, злуючыся, што зноў гаворыць не тое, што трэба і што хочацца сказаць.

Лагуцін весела праспяваў у адказ:

— «Кто ищет, тот всегда найдет!»

Раздражнёнасць цяпер брала верх, Рэната адчувала, што не зможа размаўляць спакойна, і ўжо не стрымлівала сябе. Яна — маці! І не яму, не яму тут камандаваць!

— Вось ідзі і шукай, што табе трэба. А яна не пойдзе!

— Я пайду, матуля,— ціха прамовіла Валя, і гэта былі яе першыя словы, пасля таго як яна ўвайшла ў скляпок.— І ты не злуй. І не трэба Гарыка і мяне бэсціць... І не трэба нам жыццё псаваць...

Валя змоўкла, гаворку адразу падхапіў Лагуцін, быццам спяшаўся ўдакладніць тое, пра што яна ўжо сказала:

— Вы, матуля, чалавек з вопытам, разумны... Вы лепей за нас ведаеце, што жыццё па-рознаму ў кожнага. У нас яно вось гэтак склалася,— і дадаў упэўнена, цвёрда, з адкрытым гонарам: — Мы знайшлі сваё каханне...

Яе пакрыўдзіў яго спакойны і ўраўнаважаны голас, гэты падкрэслены гонар,— болей нават гонар, чым тое, што сказаў Лагуцін у абарону Валі; крыўда была горкая, і Рэната як захліпнулася гэтай гаркатою.

— Яна ж — дзяўчо неразумнае: не бачыш? А твой, дарослы, розум дзе? Ты хоць падумаў, што робіш?.. «Знайшлі сваё каханне...» Выбралі ж час, калі шукаць! Здурнеў ты, ці што?

— Валя — мая жонка.— Голас Лагуціна адразу загучаў суха і непахісна.— І цяпер не лаяць нас трэба, а зусім пра іншае клопат мець... І мы вось падумалі...

— Яны — падумалі? А я? А маё думанне вы папыталі? А са мною вы параіліся?!

— Не злуй, матуля,— сказала Валя, і ў яе голасе прагучалі, знаёмыя ўжо Рэнаце, лагуцінскія ноткі — цвёрдасць і зацятасць: — Мне ж, не табе, гэта ўсё рашаць. І не дзіцятка я, а дарослы чалавек,— і з нейкім суровым смяшком спытала: — Адседзецца ў закутку, у скляпку гэтым, а потым, як нашы вернуцца, стаяць і вачыма лыпаць? Не-е, не хачу я гэтага! А ў нас жа ў кожнага запытаюцца — тыя, хто б’ецца на фронце, запытаюцца: што ты зрабіў дзеля нашай перамогі?.. Скажы, хіба няпраўда?

— У дарослых — запытаюцца. А дзеці — яны дзеці.

Валя сказала ўсё тым жа суровым тонам, як бы адразу і цалкам закрэсліўшы матчыны пярэчанні:

— У гэткі час мы ўсе — адно цэлае і непадзельнае: і дарослыя і дзеці. І калі я, скажам, другі, трэці, не будзе нічога рабіць дзеля перамогі, а чакаць — калі ж яна прыйдзе, тая наша перамога?.. Бацька наш ваюе, Алесь наш ваюе... А я што, горшая? Страляць умею, не думай... Я ім за Геначку нашага сплачу,— і цвёрда, як адсекла: — Усё вырашана: іду з Гарыкам у атрад! — і прамовіла лагодна, даверліва, як бы просячы прабачэння: — Потым мы табе знак дамо, з атрада, і ты таксама будзеш з намі. Гэта — адзіна разумнае выйсце. Скажы, хіба няпраўда?..

Рэната чула стоенае Валіна дыханне, напружана думала і не ведала, што казаць. Усё было нечаканым, раптоўным, і яна адчувала сябе спустошанай, як у тую раніцу, калі пасля начнога вандравання па аснежаных палях убачыла празрысты дымок над комінам зямлянкі і, знясіленая, прыціснулася грудзямі да слупа былога плота. Тады не толькі спустошанасць была ў душы, але і радасць, і радасць гаіла, бадзёрыла, улівала ў сэрца дзівосны бальзам: бяды няма, здаровыя і жывыя яе дзеткі.

Цяпер жа той гаючай сілы не было, у душы залегла пустэча, чорная завіруха круціла, і над усім брала верх горкая крыўда. Усе мары пра шчасце сваёй дачкі, спадзяванні на прыгожы дзявочы лёс прахам пайшлі. Хіба ж гадавала, расціла добрыя надзеі яна дзеля гэткага вось дзянёчка? Нудзілася, гаравала толькі дзеля таго, каб пачуць гэткія вось словы, якія толькі што пачула?.. «І ты не злуй. І не трэба Гарыка і мяне бэсціць. І не трэба нам жыццё псаваць». Яна, маці, выяўляецца, ужо нішто! Яна, маці, значыцца, жыццё ім, дзецям, псуе?.. І якая халодная зацятасць у голасе!.. І дужа ж знаёмыя і ўпартасць гэтая, і зацятасць, і непахіснасць... «Я пайду, матуля...» Алеська тады вось гэтак сказаў, гэтак жа зацята гучаў тады ў лесе яго голас. Але ж сынок хоць суцяшаў, супакойваў, абнадзейваў... А гэтыя? «І не трэба нам жыццё псаваць...» Як гэта разумець? Любошчы яна ім каб не перашкаджала ладзіць? Любіцца не замінала?.. Не, пра гэта яны як пра нешта другараднае гавораць. А што ў іх тады галоўнае?.. «Што ты зрабіў дзеля нашай перамогі?..» І нібыта ўжо не ў сябе запытваюць, а ў яе, Рэнаты! Быццам ужо яе, Рэнату, судзяць яны, быццам ціснуць да сцяны сваім запытаннем. І адкуль, адкуль у яе, гэтай Валькі, зялёнай, неразумнай, цвёрдасць гэтая і пераконанасць?.. Дзе ж! Жонка ўжо Гарыкава! Гэта ад яго, відаць, і зацятасць, і ўпартасць, і разуменне таго, што гаворыць правільна, пераконанне ў тым, што ведае, куды ісці і што рабіць. «Іду з Гарыкам у атрад!» Лёгка як усё вырашыла!

А ёй, Рэнаце, куды ісці? Куды ёй ісці, калі малы Данічак на руках?..

Рэната адчувала, што знемаглася канчаткова ад усіх гэтых запытанняў, падобных на снегавы камяк, што коціцца па мокрым снезе, разумела праўду, якую выказала дачка. Ёй было горка і з таго, што не яна, маці, дарослы чалавек, гаворыць гэтую праўду, а гаворыць дачка, якую яна лічыла зялёнай і неразумнай, і з таго, што ўсё ў жыцці зноў пайшло на злом, усё развальваецца, усё ідзе зусім не так, як гэта яна планавала, як гэтага ёй хацелася б. Рэната разумела, што гэтая горыч не тычыцца праўды, якую выказала дачка, і таму прымала яе, гэтую праўду, усім сэрцам і, усё яшчэ нічога не дараваўшы дачцэ, злавала на яе, злавала і ненавідзела Лагуціна, а ўпотай — сама дзівячыся і баючыся гэтага свайго адчування! — пачынала ганарыцца і Лагуціным, і ёю, сваёй дачкою, і тым, што яны вырашылі менавіта так распарадзіцца сваім лёсам.

Дакладней, гэта быў не гонар, а нейкае іншае, Рэнаце раней не вядомае пачуццё. Ты зненавідзела Лагуціна? Маеш права. Але ж у чым ён вінаваты? Пакахаў Валю? Дык хіба ж можна забараніць каханне? Ім, каханнем, ганарыцца трэба, ганарыцца, у які б час яно ні прыйшло ў чалавечае сэрца. Дачка кажа праўду: дарослы, маўляў, чалавек! І яна, Рэната, не яго, Гарыка, павінна ненавідзець. Яна павінна ненавідзець толькі чужынцаў, якія нарабілі людзям гэтулькі гора, пакруцілі, кінулі ўсё на злом. На злом? Не-е, хай жа ў чужынцаў праклятых усё пойдзе на злом! А ў Валі з Лагуціным хай усё ідзе добра, хай усё ідзе ладам, хай шчаслівай будзе дарога!..

Разумныя і добрыя думкі, што снавалі ў галаве, не заспакойвалі, не прыносілі палёгкі, трывожылі, і сэрца ў Рэнаты балела нясцерпна, нейкім новым, вострым і колкім болем..

19

Мінуў адзін тыдзень, другі — ніякіх звестак ад Валі і Лагуціна не было. Поўная гэтая невядомасць — хоць бы слоўца адно, нейкі знак, што жывыя, што шчаслівай была дарога! — змучыла Рэнату, яна кепска спала па начах, сніла благія сны, і нядобрыя прадчуванні ўсё мацнелі, болем асядаючы ў душы: здарылася, мабыць, нешта непрадбачанае.

Рэната не магла сабе дараваць, што ў тую ноч не стрымалася і пабіла дачку ў Бохачавым садзе і ранкам не дужа ветліва размаўляла і з ёю, і з Лагуціным і змрочна паглядала на іх. Праўда, на развітанні, у Пагіршчыне, куды яна іх праводзіла, Рэната горача і шчыра пацалавала і Валю, і Лагуціна і жадала добрага, і ростань, на яе думку, была цёплая. Цеплыні, аднак, у іхніх вачах яна не прыкмеціла: і ён і яна размаўлялі з ёю пачціва, весела, ласкава, але на ўсім ляжаў адбітак робленасці, нейкай крыўды, прыхаванай глыбока.

Тая крыўда ў вачах дачкі запала ў сэрца, не давала спакою ўвесь час. Безліч разоў Рэната спрабавала сябе суцешыць тым, што памылілася, што ніякай крыўды на яе, маці, дачка не панесла з сабою, што яе, той крыўды, у Валіных вачах зусім не было, і гэтыя намаганні прыносілі толькі горшае — сэрца нудзілася яшчэ больш.

На зыходзе трэцяга дня, у суботу, Рэната зноў прачнулася на золку з цяжарам на сэрцы, доўга круцілася на канапе, потым, калі пачало ўзыходзіць сонца, прыдрамала, і ёй саснілася тое, што ўжо снілася шмат разоў — лаянка з дачкою. Але ў адрозненне ад усіх ранейшых мрояў кожнае слова Валі цяпер гучала з гневам і пагардай.

«Ты зненавідзела майго Гарыка. І гэта павернецца супраць цябе, май на ўвазе!»

«Гэта мне, маці сваёй, гаворыш? Апамятайся!»

«Ты сама спярша апамятайся. Гарык ідзе басанож. А ты шкадуеш боты».

«Гэта бацькавы боты! І Гарык твой не хоча іх надзяваць. І, думаецца, правільна робіць: боты новыя, камсастаўскія, паліцэйскія могуць прычапіцца...»

«Ён жа бачыць, што ты не хочаш іх аддаваць. Вось і знайшоў адгаворку».

«Я ж казала яму: надзявай. А ён — тары-бары разводзіць».

«Каб ты да яго з душою, дык надзеў бы. І не пайшоў бы ў тых, падраных...»

«Скажы яму, хай надзявае».

«Спахапілася! Цяпер не патрэбны нам тыя боты!»

«Упрасі яго!»

«Позна ты просіш, матуля. Позна!»

«Добрае чалавеку зрабіць — аніколі не позна. Я сама яго зараз паклічу і скажу. І ён мяне паслухае... І ты не лічы, калі ласка, сваю матулю жміндай...»

Лагуцін — ён цяпер, выдаваў нейкім прыгорбленым, таўсматым — ішоў усё далей і далей, і Валя ўвішна тэпала следам. Рэната бегла за імі, трымаючы мужавы боты ў руках, прасіла Валю пачакаць, не ісці гэтак хутка і прасіла Лагуціна спыніцца, надзець боты. Але ён як не чуў, і не чула дачка, і Рэната бегла за імі следам; бегла берагам Палаты, бегла па вузкіх і пыльных вулачках Пагіршчыны, бегла полем, потым па садзе, дзе цвілі яблыні. Вецер трос дрэвы, з галін густа і несупынна сыпалася і сыпалася квецень, і ў гэтай белай віхуры ўсё аддаляліся і аддаляліся знаёмыя постаці; вось яны мільганулі за дрэвамі, на імгненне як бы наблізіліся, потым імкліва зніклі, расталі ў мігатлівай пялёсткавай завеі.

Не знікаў толькі голас дачкі, гучаў дужа выразна, але не злосна, а неяк ласкава, са спачуваннем.

«Ніколі не позна!.. Ніколі не позна!..»

Гэты голас падспешваў Рэнату, і яна бегла, гукала дачку і з кожным імгненнем палохалася, бянтэжылася ўсё больш і больш. Слаба, дужа няпэўна і слаба гучыць яе голас, дачка, напэўна ж, нічога не чуе. Ёй, Рэнаце, трэба бегчы хутчэй, гукаць мацней. Яна павінна іх дагнаць, аддаць Лагуціну боты, пераканаць і яго і Валю ў тым, што яны памыліліся, усё зразумелі не так, як трэба.

«Яшчэ крышку! Яшчэ крышачку, і я даганю іх!..»

Не, ёй ужо не дагнаць Валю! Не дагнаць Лагуціна! Далёка яны ўжо за садам. І ралля пайшла нейкая вязкая, разоры глыбокія, цяжка бегчы па іх... Ды не Лагуцін у садзе! Курач гэта! З Валяй!..

Рэната прачнулася, села на канапе, услухоўвалася ў грукатлівае туканне сэрца. Гэткая ж выразная мроя, як нядаўна пра Міхала; нібыта ўяве бегла, высільвалася, правальваючыся ў разоры вязкай раллі. І ў роце ўсё перасохла, язык быццам драўляны, не павярнуць. І шыя мокрая ад поту. Небачка! Як жа ўсё выразна саснілася! Да вайны, помніцца, і сноў аніякіх дужа і не бачыла, рэдка, дужа рэдка ёй нешта, здаралася, сасніцца. А цяпер дык штоноч. Хай сабе Міхал, Валя, Лагуцін сасніўся — тут зразумела, пра іх штомінутна думаеш — гэтак жа, як і пра Алеся. А Курач той? Калі тое было! І вось жа сасніўся зноў, побач з Валяю ён! Гэта ж з самага пачатку ёй і снілася, што Валя з Курачом бегла, яна адразу заўважыла, што нешта Лагуцін на сябе не падобны. Дурны нейкі сон, вельмі благі сон!..

Яна ўзнялася, пастаяла ля ложка, дзе, зарыўшыся тварыкам у падушку і выставіўшы з-пад коўдры голы азадачак, моцна спаў Данік; паправіла коўдру, выпіла вады, якая стаяла ў слоіку на стале. Цёплая дужа вада. За ноч угрэецца, піць яе проста непрыемна. А ваду негатаваную ўжываць небяспечна: захварэеш — прападзеш.

«Трэба мне выйсці з зямлянкі, зірнуць, які дзень будзе...»

З-за Дзвіны дзьмуў, як і ўчора, парывамі, цёплы паўднёвы вецер. Ранкам таго дня, калі Валя з Лагуціным пайшлі з горада, дождж не сабраўся, дзень быў спякотны, і ўсе дні пасля стаяў сухмень. Здаецца, сёння на дождж спадзяванка таксама малая — чыстае неба, толькі за Дзвіной, дужа далёка, над лесам, чародка белых воблакаў. І раса на траве... Значыцца, давядзецца зноў брацца за гэты звыклы, але дужа цяжкі занятак — цягаць з рэчкі ваду, паліваць салату і радыску. І шкадаваць сілы не выходзіць: тое, што расце на градах,— адзіны паратунак, адзіная надзея і на сняданак, і на абед, і на вячэру. Пазаўчора яна назбірала большай радыскі і салаты, аднесла да нямецкага шпіталя, памяняла на боханчык хлеба і маленькую, як з-пад гуталіну, бляшанку нейкага тлушчу, нечым падобнага на смалец. Але ад таго боханчыка толькі маленькі акрайчык застаўся на сёння: болей у хаце, калі не лічыць чатырох шклянак жытняга мліва і лыжачку таго смальцу, аніякага харчу няма. Ані каліўца! Трэба і сёння пайсці, паспрабаваць памяняць радыску. Але не да шпіталя ісці, на базар. Учора Гардзеіха — выпадкова яны стрэліся! — пахвалілася, што радыску і цыбулю зялёную ў яе на базары як не з рук выхапілі. Цыбулька і радыска ў цане — па дваццаць марак за пучок: значыцца, за тую зеляніну, што яна аднесла ў шпіталь, можна было ж два боханчыкі мець!..

Рэната ўзяла суды, разоў з дзесяць схадзіла на Дзвіну, старанна паліла ўсе грады, потым нашморгала салаты і радыскі. Мыла яна зеляніну не ў рацэ, а пад узвалам, ля- крынічкі. Крынічка была там здаўна, потым заплыла глінаю, зарасла травою. Але след ад яе застаўся — улетку пад узвалам заўжды, нават у самы сухмень, чаўкала пад нагамі зямля. Калі студню на матчынай сядзібе засыпала выбухам бомбы, Бохач зрабіў на месцы крынічкі неглыбокую копанку, паставіў у яе кадушку, у якой выбіў дно, і крынічка зажыла. Вясною, як толькі сагнала снег, Лагуцін пачысціў яе, і цяпер там вада чыстая, смачная. Але не пакіпяціўшы яе папярэдне, Рэната ваду з крыніцы не піла — напалохалі розныя пагудкі пра хваробу, што ўвосень пакаціла пяць чалавек у Пагіршчыне: пілі, нібыта, сырую ваду са студні. Лагуцін жа над гэтым пасмейваўся, сам піў ваду толькі крынічную, нават конаўку ля крынічкі павесіў на калку. Вісіць вось конавачка, пагбаная, абгарэлая — знайшоў недзе Лагуцін на попелішчы. Далёка цяпер Лагуцін. А конавачка вось вісіць, і нізенькая лавачка, якую ён змайстраваў ля крынічкі, каб было дзе паставіць вядро, засталася — памяць пра добрае сэрца чалавека. А ён жа, гэты Гарык, сапраўды неблагі чалавек, вельмі шчыры і чулы.

Рэната зноў прыгадала сон і спалохалася: Лагуцін на Курача быў у сне падобны. Гэтак жа, прыгорбіўшыся, ішоў Лагуцін, нейкі таўсматы. Не, не! Зусім не падобны Лагуцін на Курача. Курач чалавек злосны, нядобры, ён паліваў гразёю ўсё тое, у што Рэната верыла і верыць... А можа, ён, той Курач, зусім і не злыдзень нейкі, а проста слабы душою чалавек, які зняверыўся, згаладаўся, зрабіўся з таго злосным на ўсіх. Але ж да цябе ён паставіўся няблага, нічога кепскага не зрабіў: як прыйшоў, гэтак і знік неўпрыкметку. Дзе ж знік! Гэта ж ты яго вытурыла тады з зямлянкі. Ды што мінулае варушыць — толькі сэрца сабе шкрабаць! Але ж чаго ён сасніўся разам з Лагуціным, разам з Валяй?.. Ды, зрэшты, лухта гэта — сон!..

Памыўшы зеляніну, Рэната склала яе ў вядро і нечакана адчула, што дужа стамілася, цягаючы ваду на грады. Захацелася адпачыць, і яна села на маленькую і нізенькую лавачку ля крынічкі. Зноў прыгадала свой сон, і неспакойныя і трывожныя думкі, што былі прыгаслі ў часе працы, выбухнулі, вырваліся з новай сілаю, быццам раптоўна адпачылі і набраліся дужасці. З той жа выразнасцю — як ужо шмат разоў і дагэтуль! — снавалі ўспаміны пра тую ноч, калі яна шукала дачку і неспадзявана знайшла яе ў скляпку ў суседскім садзе, пра падзеі таго ранку, які пачаўся пасля ночы; ажывалі нават галасы, і ўсё зноў выразна паўставала перад вачыма, нічога не страціўшы, і апякала, зноў мучыла згрызота.

«Навошта я пабіла дачку? Навошта аблаяла Лагуціна?..»

Цяпер на гэтыя знаёмыя пытанні ўжо не знаходзіліся тыя ўпэўненыя і ясныя адказы, якія, як ёй здавалася, былі раней. Цяпер ёй нечакана падалося, што яна не толькі паводзіла сябе не так, як тое трэба было рабіць, але і зламала нешта танклявае і дужа каштоўнае. Яна спрабавала цяпер даследаваць усе свае ўчынкі нанава, строга, і гэтыя яе ўчынкі палохалі тым, што, мажліва, цяпер і да яе, Рэнаты, Валя і Лагуцін ставяцца гэтак жа бязлітасна, як яна ставілася да іх; Валя і Лагуцін, мажліва, нічога не хочуць дараваць ёй, не даравалі і менавіта з таго дагэтуль і маўчаць, нічога не паведамляюць пра свой лёс.

Рэната зазірнула ў крынічку, убачыла на паверхні вады свой твар, на якім плылі адбіткі белых аблокаў, і адчуванне свае ўласнае віны перад дачкой прыгаломшыла яе. Так, дужа неразумна было з яе боку адразу ўзнімаць вэрхал. Ёй бы спакойна ва ўсім разабрацца, усё ўзважыць, шчыра да ўсяго паставіцца. А яна?.. Сунула свой язык на гарачую патэльню. А чаго дамаглася? І язык абсмаліла, і сэрца падпякла, і давер дачкі страціла. Калі ўжо любіцца дачка — па тваёй, матчынай, дошчачцы скакаць не будзе: куды сэрца вядзе — туды і паляціць. І толькі апошні дурань адважыцца на той дарозе стаць. А яна — стала! І як ваяўніча яшчэ! Вось і сёрбай цяпер кашу, якую сама заварыла.

Усё здавалася зразумелым, ясным у гэтых разважаннях. Але недзе глыбока ў душы ўсё мацнела разуменне таго, што ёсць у іх, тых разважаннях, нейкая недакладнасць, няпэўнасць. Няўжо і сапраўды, з крыўды вялікай і не шлюць яны табе вестачку? Не! Лагуцін абяцаў — яго слову яна верыць. І. Валя казала, як толькі дабярэцца да месца, ёй, Рэнаце, паведаміць, ці добрай была дарога. Праўда, як тое зробіцца — ні яна, ні ён нічога пэўнага не сказалі. А толькі адзінае прасілі: не хвалюйся, маўляў, чакай. Але ж колькі можна чакаць? Можа, варта ёй пайсці на пошукі? Узяць Даніка і пайсці. Але ж куды? Да таго ручая, відаць, трэба пайсці. Але ж зноў — небяспека: будзеш туды перціся, а патрэбная табе вестачка тут цябе шукаць будзе. Можа, урэшце і ад Алеся які знак будзе. Ці ад Міхала. Нечага, вясною, Міхал усё часцей і часцей сніцца. Але ж нешта не спраўджваюцца сны. Па снах тых ужо шмат разоў выходзіла, што і пра Алеся дачуецца, і Міхал вернецца, і яна даведаецца пра дачку і Лагуціна. Трэба, мабыць, ёй разам з імі выпраўляцца тады было, не заставацца тут, у гэтай зямлянцы, з малым. Але ж хто можа сказаць, што гэта памылка?.. Хто можа ёй сёння дакладна сказаць пра тое, дзе б яна, Рэната, зараз была, каб рушыла разам з Валяй? Лагуцін яе тады пераканаў, што ёй трэба застацца. Яму, Лагуціну, можна і трэба давяраць: у яго вопыт, у яго — веданне ляснога жыцця...

Рэната раптам згледзела рух на Дзвіне, ускінула галаву і тут жа ўчула рэзкі строкат матора і ўбачыла човен, які выплыў з-за павароткі. Пакідаючы пенны след за кармою, маторка неслася ў бок моста; салдаты, што сядзелі ў маторцы, нешта гукалі вясёлае, і гукалі менавіта ёй, Рэнаце, і махалі рукамі, як бы запрашаючы яе да сябе. Яна з нянавісцю плюнула, уголас, не баючыся, што яе пачуюць, аблаяла фашыстаў.

Строкат маторкі неўзабаве аціх, потым растаў, як адкінуты ветрам. На бераг, з пляскатам, наматваліся рудыя хвалі — вада ў Дзвіне ўсё яшчэ была гэткая ж жаўтлявая, з гліністым адценнем, як у час паводкі,— ціха лапаталі на прыбярэжных каменьчыках, і гэтая ласкавая, ціхамірная мелодыя дзівосна супакойвала і ўлагоджвала Рэнату. Так, усё складзецца ў яе дзяцей добра, і яна хутка даведаецца пра гэта.

Рэната ўзнялася па прыступках на ўзвал і збянтэжана спынілася: салдат у зялёным шпітальным халаце шпацыруе ў гародчыку! Параненыя фашысты, якія пачалі папраўляцца, часцяком выходзілі са шпіталю на замчышча. У апошнія, цёплыя, дні яны рассаджваліся на ўгрэтай сонцам траве, глядзелі на Дзвіну, пра нешта гаманілі, некаторыя спускаліся на бераг ракі, швэндаліся па завулку; часцяком было чуваць, як пілікае губны гармонік.

Да зямлянкі, аднак, фашысты аніводнага разу не падыходзілі. Цяпер жа гэты салдат — у ботах з кароткімі халявамі, мышастых штанах — нешта разглядае на градах, пахаджвае па баразёнках, як нечага шукае. Цяпер вось нахіліўся, халат у яго разлятаецца на бакі, быццам крылы, адкрыўшы споднюю кашулю, шэрую, як блага памытую. Цікава, што яму там спатрэбілася?.. Салату, здаецца, збірае. Адшчыкнуў, здаецца, каліва, паклаў у рот. Жуе таропка, нахапкам — па густу, мабыць, зеляніна!..

Рэната разгубілася, апусціла вядро з вадой на дол. Вядро з зелянінаю, якое было ў левай руцэ, яна не выпусціла, яшчэ мацней учапілася ў тонкую металёвую дужку.

«Кінуся зараз пад узвал і схаваюся... Не, не паспею, відаць! І Данік жа адзін у зямлянцы! Смела трэба ісці!»

Салдат заўважыў яе, паківаў пальцам, гукнуў адрывіста:

— Ком, матка! Ком!..

Словы былі знаёмыя. Але Рэната зрабіла выгляд, што не толькі не разумее іх, але і ўвогуле не бачыць нікога і нічога не разумее, ішла па сцежцы, нахіліўшыся, заклапочаная, змарнелая, глядзела сабе пад ногі.

Яна сустракала фашыстаў штодня і шмат — і на вуліцах, і на базары, і ля ракі,— але варта ёй было пачуць гэтае ненавіснае «матка, ком!», як адразу нешта ламалася ў душы, і яна сціскалася, напружвалася, і яе пачынала біць знутры паганая дрыготка. Цяпер, узнікшы зноў, яна, знаёмая дрыготка, здавалася, нацягвала ўсе жылы, але была нейкая прыцішаная, прыглушаная, і гэта здзівіла Рэнату больш, чым тое, што салдат, быццам гаспадар, пахаджвае па яе гародчыку. У здзіўленні была і нянавісць, і нянавісць мацнейшая за тую, што даводзілася ёй адчуваць раней, калі яна бачыла людзей у мышастых фрэнчах.

«Гэтулькі я гаравала, гэтулькі працавала, урабляючы гародчык! Выполвала пустазелле, цягала ваду, каб паліць кожнае каліўца... А ён, чужынец гэты, прыцёгся і гаспадарыць!»

Зыркнула краёчкам вока на грады — было цяжка вытрываць, каб не паглядзець,— і ногі як прыраслі да зямлі. У ботах па градах прастуе! У ботах па бульбе таўчэцца!

— А што ж ты робіш, гад пракляты! — адчайна, забыўшыся на асцярогу, на дзіўна высокай ноце крыкнула Рэната.— Ты пасадзіў тут? Гэта тваё тут?.. З ботамі ён узлез на грады! Ма-арш адтуль!..

Яе здзівіў свой голас і яшчэ больш уразіла тое, што яна ўбачыла, калі салдат саскочыў з грады і шыбаваў баразёнкаю па сцежцы. Аднарукі! Ён жа аднарукі! Не, ёсць і другая рука, толькі пад халатам, на почапцы вісіць!..

Але шкадавання не ўзнікала, была зларадная, помслівая думка: не дабілі гада, толькі паранілі. І не малады ўжо. І якія нядобрыя, злосныя вочы!

Салдат падышоў да Рэнаты, нахіліўся над вядром, выцягнуў рукою вялікі пук радыскі, пакруціў перад сабою, агледзеў з усіх бакоў, працягнуў ухвальна:

— Гу-ут! Прыма!

Потым ён залапатаў нешта незразумелае, сыпаў скорагаворкаю і адначасова паказваў пуком радыскі то на грады, то на замчышча. Яна не дапяла, што ад яе патрабуюць, але са згодаю, каб толькі адчапіцца, заківала галавою:

— Гут, гут!..

Ад зямлянкі бег па сцежцы Данік, без штонікаў, у адной доўгай кашульцы, у старых Валіных туфліках, якія ён, прачнуўшыся, сам і нацягнуў набасанож. Данік спыніўся перад салдатам, стаяў, счапіўшы рукі за спінаю, глядзеў незалежна і ганарліва. Салдат сыкнуў на малога, зноў зрабіў пучком радыскі знак у бок замчышча, потым торкнуў пад нос Рэнаце гадзіннік, як бы запрашаючы зірнуць, колькі зараз часу, затым нешта загергатаў скорагаворкаю, загрукаў ботам у вядро, пагрозліва трасучы пукам радыскі перад Рэнаціным тварам.

Яна заківала галавою, пагаджаючыся, як бы ўсё зразумеўшы. Салдат пачаў казаць нешта ўхвальнае, потым нечакана зноў перайшоў на тон пагрозлівы. Рэната злавіла злосны позірк салдата, скіраваны на Даніка, які стаяў на сцежцы ўсё ў той жа ганарлівай і незалежнай паставе, і спалохалася — прычэпіцца шчэ да малога, будзе тады бяды! — і заківала галавою, таропка паўтарыла тое, што ўжо казала:

— Гут, гут!..

Салдат нешта геркнуў, потым, быццам кручком, падчапіў левым ботам Даніка за кашульку і скінуў са сцежкі ў баразёнку, скінуў як нешта непатрэбнае, што замінала яму, і пайшоў далей, прасуючы каванымі падэшвамі малады трыпутнік. Рэната кінулася да сына, узняла яго, пачала атрэсваць кашульку. Яна рабіла ўсё моўчкі, як страціўшы здольнасць размаўляць і толькі потым, калі салдат дыбаў правулкам ужо, кінула наўздагон:

— Ірад! Гад пракляты, каб цябе гэтак па каменні кідала да самай магілы,— і, як адразу ж скасаваўшы сваю нянавісць, загаманіла ласкава: —Не пабіўся, сыночак? Не баліць нідзе?..

Данік крутнуў галавой:

— Не баліць.

— А кроў жа вось. На каленцы. Ты толькі не плач...

— Я ніколі перад імі не буду плакаць. Фашысты паганыя!

У голасе Даніка прагучалі знаёмыя ноткі сталасці — ноткі, якія шмат разоў даводзілася чуць ад дачкі,— і Рэната ўсміхнулася, папрасіла даверліва і шчыра:

— Не чапай ты іх, паганцаў. Не трэба, каб яны пачулі.

— Я іх не баюся!

Зноў у Данікавым голасе прагучалі Валіны ноткі, і Рэнату цяпер гэта занепакоіла. Яна моўчкі падхапіла малога на рукі, панесла да зямлянкі, прамыла драпіны на каленцы вадой, потым мітнулася ў сад, нарвала над яблынямі пахучай гаючкі, расцерла яе ў далонях.

— Навошта гэта? — стала, як голасам дарослага, запытаў Данік.

— Гаючка лепей ёду. Ад ёду баліць крэпка, а яна мякенькая. Трошкі, праўда, і пяпячэ. Трывай, сыночак...

— Завязвай,— зноў дужа стала, па-даросламу папрасіў Данік.— Няхай пячэ!..

Гаючка пякла драпіны, Рэната гэта ведала і, убачыўшы, як зморшчыўся сынаў тварык, калі на драпіну паклалася зялёная аладка цёртай гаючкі, пяшчотна паабяцала:

— Ад гэтай травічкі ножка сёння і загоіцца.

— Яна ўжо загаілася.

— Вось і добра, сынок,— і асцярожна прыкруціла гаючку анучкаю.— А калі фашыст гэты зноў сюды заявіцца, мы яго прагонім, у крыўду я цябе не дам!

Зноў з той жа сталай цвёрдасцю ў голасе Данік — і гэта цяпер напалохала Рэнату! — паабяцаў:

— Я дзядзьку Гарыку скажу, і ён партызанаў прывядзе. Яны ўсіх фашыстаў пазабіваюць. І гэтага — у першую чаргу!

Рэната заціснула рот рукою, прыкусіла губу, пачала нешта разглядаць у доле, каб схаваць сваю разгубленасць. Адкуль малы ведае, што Лагуцін пайшоў у партызаны?.. А што, як хто-небудзь пачне распытваць Даніка і пра сястру, і пра Гарыка гэтага, і пра тое, дзе яны?.. Трэба нешта ўводзіць малому ў вушы, неяк падрыхтаваць на ўсялякі выпадак!

— Дзядзька Гарык дамоў пайшоў,— памяркоўна і разважліва прамовіла Рэната.— У яго ёсць свой дом. І мама там ёсць. Вось як у цябе, скажам.

— А чаго ж ён у нас жыў?

— Бо хворы быў. Ты ж вось таксама ўвосень хварэў. І паправіўся. І ён паправіўся. Паздаравеў, сілы набраўся і пайшоў к сабе дамоў.

На твары малога адбілася кароткая развага, але ён тут жа і адолеў яе, спытаў упарта:

— А чаго Валька з ім пайшла?

Рэната сумелася. От жа з гэтым жэўжыкам паспрабуй спрачацца. І спрачацца, ведама, не варта, трэба тлумачыць усё памяркоўна, не выклікаць у малога залішняй цікаўнасці, гаварыць проста і пераканаўча.

— Яна не з ім пайшла, яна сама па сабе пайшла,— і ўзялася расціраць мліва, каб зварыць зацірку.— У вёску пайшла, каб нейкага харчу прыдбаць. А як прыдбае, як памяняе сукенкі — ты ж бачыў, што яна і сукенкі з сабою ўзяла і соль? — дык адразу ж і вернецца. І калі хто-небудзь у цябе пра сястрычку папытае, дык ты гэтак і гавары. Скажаш?

— Скажу,— цвёрда і адразу ж паабяцаў Данік.

— Вось і добра. А зараз я зацірачку звару, хлебца табе дам. Мы паямо, а потым на базар пойдзем, разам пойдзем. Прадамо салату, радысачкі прадамо, а тады нешта купім...

— А што купім?

— Што ўдасца, сынок, паглядзім. Спачатку трэба будзе радысачку прадаць...

Рэната распаліла агонь пад трыногаю, паставіла на яе чыгунок з вадою, пачала крышыць у міску зеляніну і зноў падумала пра Лагуціна. Няўжо ён, Гарык гэты, гаманіў з малым пра сваё партызанства?.. Не, не можа гэтага быць! Ад Валі малы дачуўся. А можа, гаманіла яна з сваім Гарыкам, а гэты — вуха трубкаю. Гэты жэўжык — хітрэ-эц! Калі што ўчуе — робіць выгляд, што сваім заняты, а вушамі стрыжэ! Трэба цяпер гаварыць з Данікам ласкава, каб ён не прыгадваў больш Лагуціна, каб і ў памяці не было ў яго гэтае прозвішча!

— Пакладзі, сыночак, трэсачак пад трыногу. Каб хутчэй варылася наша зацірачка... Тыя, доўгенькія, пакладзі...

— А дзядзька Гарык казаў, што карацейшыя лепей гараць пад трыногаю. Калі зрабіў ён трыногу і агонь распальваў — казаў гэта.

І тут — Гарык. І нікуды ад яго не схаваешся: Лагуцін і зрабіў гэтую трыногу з тоўстага жалезнага прэнту і малога вучыў, як агонь распальваць, і малы да яго цалюткі дзень прыставаў. У памяці цяпер, нічога не паробіш. Адзіны паратунак — радзей нагадваць тое, малы і забудзе...

— Зараз мы радысачкі паямо. І салаты крышку,— сказала Рэната, адводзячы малога ад непатрэбнай гаворкі.— Ты радысачку любіш?

Данік адказаў зацята:

— Не! Яна несалодкая!

— Дык што з таго, што несалодкая? Затое калі будзеш есці радысачку і салату, дык вырасцеш вялікі і дужы.

— Як дзядзька Гарык?

Прастадушнае Данікава запытанне збянтэжыла Рэнату. Сеў жа «дзядзька Гарык» у памяць малому — цяпер ніяк і не закрэсліш. А трэба ўсё роўна нейкія захады рабіць, каб вылецела з галавы ў малога гэтае імя!

— Як татка наш,— сказала Рэната стрымана, але з націскам, каб малы слухаў яе.— І ён хутка вернецца. Лета будзе, і ён вернецца...

Данік перапыніў яе:

— Татка вернецца, калі ўсіх фашыстаў прагоніць. Вось калі наш татка вернецца!

Нож, якім Рэната крышыла радыску, здрыгануўся ў руцэ. Апошнім часам яна сумысля і шмат разоў казала сыну, што яго татка яшчэ да вайны паехаў на працу ў другі горад і цяпер не можа вярнуцца, бо ідзе вайна і цягнікі не вязуць пасажыраў, а толькі войска.

А як вайна скончыцца, татка сядзе на цягнік і вернецца дамоў.

Малы ў гэта верыў. Адкуль жа цяпер у яго гэтае цвёрдае перакананне, што татка вернецца, калі «ўсіх фашыстаў прагоніць»? Нехта ж увёў такое яму ў вушы. Нехта? Ды, напэўна, усё той жа «дзядзька Гарык». А што адыходзіць малому ляпнуць гэтае — «усіх фашыстаў прагоніць»! — перад чужым чалавекам?

— Табе дзядзька Гарык сказаў, што татка вернецца, калі ўсіх фашыстаў прагоніць? — папытала Рэната мякка, задаволеная самастойнасцю Даніка, якой не прыкмячала раней.

— Не-а, не ён. Валька сказала па сакрэту. А дзядзька Гарык папярэдзіў: нікому ані-ні!

— Па-першае, Валя-сястрыца, а не гэтак, як ты кажаш — Валька. А па-другое, вялікі ты балбатун. Яму — па-сакрэту, а ён — усяму свету.

— Табе — можна. А фашысты ў мяне нічога не дазнаюцца. Хай нават заб’юць!

Горкі камяк падкаціў да сэрца, і Рэната прамовіла размяклым ад хвалявання голасам:

— Правільна, сынок. Нават калі страшыць хто будзе — маўчы. Які паліцэйскі будзе гразіць — маўчы.

— Не баюся я іх!

— Ты ў мяне смелы. Я ведаю. Скажы, што яшчэ табе Валя казала?

— Пра хлеб? — неяк спалохана спытаўся Данік.

«Пра хлеб? Які яшчэ хлеб?.. Прагаварыўся, відаць, малы. Трэба асцярожна да яго падысці, усё выведаць, пра ўсё дазнацца. Каб толькі не напалохаць яго, каб не заўпарціўся. А ён гэта можа зрабіць — тады ад яго нічога не выцягнеш».

— Не-е,— з робленай абыякавасцю прамовіла Рэната.— Я ўвогуле...

— Казала, каб цябе слухаўся ва ўсім. Бо я адзіны тут мужчына. І павінен цябе слухацца. І абараняць. Каб фашысты не пакрыўдзілі...

— І каб хлеб не забралі? — спытала яна ласкава, разлічваючы, што малы павінен нешта тут патлумачыць.

— Э-э, хлеб яны не забяруць,— з гонарам сказаў Данік.— Пра хлеб яны не ведаюць нічога. Пра хлеб Валя загадала, каб і табе нічога не казаў. Толькі тады ўзяць яго можна, калі ўжо зусім не будзе чаго есці. Дзядзька Гарык сказаў: гэта — недатыкальны запас.

— Мы хлебец і не будзем чапаць, паколькі ён — недатыкальны запас,— сказала Рэната, падрабляючыся пад сынаву гаворку і разумеючы, што толькі вось гэтак, асцярожненька, яна можа аб усім даведацца.— Але ж правяраць яго трэба. Каб не сапсаваўся, не заплеснеў.

— Я толькі што глядзеў. Прасначкі не заплеснелі, харошыя. У схованцы ім суха.

— А ці добра ж ты яе закрыў, схованачку?

— До-обра! Я адразу навучыўся яе закрываць і адкрываць. Валя мне паказала — я ў момант і навучыўся. Прасначкам там добра ляжаць. Валя ж усё нам пакінула, што ты ім спякла...

Вось, выяўляецца, з чаго склаўся той недатыкальны запас! Прасначкі, значыцца, Валя з Лагуціным не ўзялі, пахавалі ў схованцы пад грубкаю, пакінулі ўпотай, ведаючы, што яна не пагодзіцца, прымусіць узяць харч з сабою. І каму даверылі схованку? Малому! А ён жа ўсё выдаў, усё расказаў! Але ж і натура ў хлопчыка — гэтулькі дзён маўчаў! Каб табе слоўца! І, відаць, правяраў жа схованку неаднойчы ўпотай. І праснакі тыя, галодненькі, бачыў, і не чапаў, і думаў жа, відаць, пра той хлебец штодня! Нават сёння, прачнуўшыся, адразу да той схованачкі пабег, праверыць, ці цэлая...

Рэнату душылі слёзы. Нахілілася над чыгунком, у якім ужо віравала, пенілася вада, пачала церці, быццам ад дыму, вочы. Трэба схаваць, трэба абавязкова схаваць ад малога, што яна гэтак расчулілася, ён не павінен бачыць, што яна плача! Але ж ці ўтаймуеш іх, гэтыя горкія і няпрошаныя слёзы!

Яна ўвесь час адварачвалася, без патрэбы схілялася над чыгунком, хаваючы ад сына свой твар. Нечаканая паваротка ў гаворцы з Данікам не толькі неверагодна расчуліла яе, але і ашаломіла. Ёсць, значыцца, і ў Даніка сваё, патаемнае жыццё, якое ёй, маці, дагэтуль было не вядома. Жэўжык, горкае гэта хлапчанё, будзе абараняць яе, маці? Ён жа не толькі збіраецца яе абараняць, але і перакананы, што можа гэта зрабіць і зробіць належным чынам! А Валя! Яны, значыцца, гаварылі паміж сабою пра яе, Рэнату, гаварылі шмат, пра нешта дамаўляліся. Пра нешта?.. Ды ўсё пра адно і тое ж, напэўна, як яе, маці, ад бяды захіліць, ад фашыстаў уберагчы, ад голаду ўратаваць!..

Цяпер зусім па-іншаму паўсталі перад Рэнатай падзеі той ночы, калі яна шукала Валю і знайшла яе ў суседскім скляпку з Лагуціным. Яшчэ мацней, чым усе папярэднія разы, яе прыціснула згрызота.

«Я не заўважыла, што выраслі мае дзеці».

Так, яны выраслі. І выраслі даўно, выраслі мужнымі, шчырымі, чулымі... Хіба ж можа быць у маці большае багацце? Гэта ж самая высокая ўзнагарода для маці — бачыць сваіх дзяцей добрымі, шчырымі, высакароднымі... І ёсць жа, ёсць у яе, Рэнаты, такая ўзнагарода! Яна, Рэната, выяўляецца, не прыкмеціла галоўнага, у час не заўважыла тое галоўнае... Ад усяго намагалася яна ўберагчы Валю, захаваць, лічыла малой, зялёнай дзяўчынкаю і не прыкмеціла змены, што адбыліся з дачкою ў апошні час. Валя пасталела за гэты віхурны год на ўсе тры, калі не больш, гады, і яна ўжо не дзяўчынка! Жанчына! І гэтага не заўважыць своечасова?.. З таго, відаць, і не заўважыла, што не давярала, не лічыла чалавекам дарослым, трымала ў сэрцы толькі адзіны клопат — накарміць дзяцей, каб не галодныя клаліся спаць, каб не гібелі ў холадзе... А яна, Валя, жыла, выяўляецца, тым жа клопатам, якім жыў і Лагуцін, яна глядзела далей за яе, Рэнату, і клапацілася аб ёй, сваёй маці, і не ёй, сваёй маці, болей давярала, а яму, Лагуціну, незнаёмаму раней чалавеку. І на малога Даніка Валя, аказваецца, больш за яе, маці, уплывала. Але ж адкуль, адкуль гэтая цвёрдасць натуры? Чаму чалавеку, якога Валя раней зусім і не ведала, яна цяпер давярае болей, чым ёй, маці?.. Дык жа ж усё проста вельмі: кахае Валя Лагуціна. Кахае! І ў іх свая дарога, свой клопат, свае трывогі, свае надзеі...

«Не гараваць мне трэба! Радавацца!..»

Яна і сапраўды радавалася цяпер, зразумеўшы шмат з таго, чаго не разумела раней. Але радасць была кволая, ляжала глыбока ў сэрцы, верх жа бралі крыўда і шкадаванне. Як нейкі недавер ёй, маці,— рушылі ў гэткі свет з пустымі рукамі, нават кавалачка хлеба не ўзялі з сабою. Хіба ж разумныя людзі так робяць? І хіба ж разумна малому Данічку больш давяраць, чым ёй, маці?

«Але ж і малы зацяты!»

Думка пра сынаву ўпартасць змякчала сэрца, крыўда паменела, і шкадаванне было ўжо не гэткае пякельнае і балючае.

— Ты сёння, значыцца, праверыў схованачку, сынок? — спытала Рэната і параіла тонам даверлівым і спагадлівым.— Трэба часцей паглядаць, каб не заплеснявеў хлебец...

— Ён харошы там. Я штодня правяраю.

Яна пагладзіла сына па галаве, прыгарнула, прамовіла даверліва:

— Калі захочаш, дык можаш і ўзяць прасначок.

— Няможна,— катэгарычна сказаў Данік і рашуча вызваліўся з матчыных рук, амаль скінуў іх.

— Чаму ж няможна?

— Дзядзька ж Гарык сказаў: у схованцы — баявы энзэ. Загадана яго не чапаць.

Рашучасць, з якой сын адкінуў яе рукі, пакрыўдзіла, і яна сказала са шкадаваннем:

— Баявы загад, значыцца, маеш...

— І Валька таксама дала загад,— і тут жа паправіўся: — І Валя гэткі ж загад дала: берагчы хлеб. Калі не будзе чаго есці — тады ўжо ўзяць... І я не чапаў яго, мама, зусім не чапаў. Толькі пагляджу, што ляжыць — і ўсё...

Слёзы зноў душылі Рэнату. Але цяпер гэта былі слёзы не пакуты, а радасці; радасць рынулася з сэрца, змятаючы крыўду, шкадаванне, ачышчаючы душу светлым і добрым пачуццём падзякі і любові.

«Гаротнічак ты мой... Апірышча ў бядзе...»

Рэната ласкава пагладзіла Даніка па галоўцы, і рука яе раптоўна скаланулася. Здаецца, што неяк пацямнелі валасы ў малога? І нейкія каляныя, як бы цвярдзейшыя зрабіліся. У Валі і Алеся валасы мякенькія, шаўкавістыя, светленькія. А ў Даніка валасы цямнейшыя — Міхалкавы валасы. Міхал часцяком, было раней, жартаваў, што ў Геначкі валасы каляныя, бы з сухога сасновага шыгалля. І цяпер у Даніка — гэткія ж...

«Як у Геначкі ў малога валасы. І лобік, як у старэйшанькага — круты, шырокі... Няўжо ж і лёс аднолькавы?..»

Боль выбухнуў у сэрцы, і ад радасці, якая толькі што ачышчала душу, не засталося нічога. Яна схапіла малога на рукі, моцна прыціснула да грудзей, прагна і пяшчотна пацалавала. Не, не! Не гэткі, як у старэйшага, Данікаў лёс! Шчаслівы лёс будзе ў малога! Яна, Рэната, затуліць Данічка ад усякай бяды, гора, няўдачы, не дасць у крыўду! Лепей сама загіне — Данічка ўратуе!

Яна прадчувала, што бяда, напэўна ж, недзе чакае і яе, і яе дзяцей, і была гатовая змагацца з той бядою, перамагчы.

20

За спаленым будынкам даваеннай пошты, на ўскрайку былога скверыка, ля старога клёна, Рэната неспадзеўкі ўбачыла Гардзеіху. У першы дзень вайны, калі фашысцкія самалёты наляцелі на горад, непадалёк ад клёна разарвалася бомба, ён моцна нахіліўся, але голле яго, быццам рукі, упёрлася ў зямлю, і цяпер стваралася ўражанне, што дрэва сіліцца ўзняцца, стаць роўна. Дрэва даўно павінна было б ссохнуць — амаль усё карэнне тырчала з зямлі,— але яно не загінула, кожная галінка зазелянела нават, была абвешана шырокімі гронкамі маладых «носікаў», якія быццам хтосьці наўмысна паначапляў пад тонкую, узорыстую лістоту.

На адным з каранёў, што вылузнуўся з зямлі тоўстай рудой падковаю, і сядзела Гардзеіха. Прыхінуўшыся спінаю да камля, яна знерухомела, бы заснула, і абедзве рукі яе ляжалі на дужцы старой, пераплеценай белым дротам кашолцы.

Пачуўшы крокі, Гардзеіха адплюшчыла вочы, узрадавана прамовіла, быццам апраўдвалася:

— А я тут села і прыдрамала на сонцы...

— Ночы табе было мала? — пажартавала Рэната, разглядаючы кашолку, у якой зелянела салата, густа папырсканая вадой.

Гардзеіха азірнулася, нават прыўзнялася, каб лепей бачыць усё наўкола, потым села, паведаміла прыцішана:

— Вачэй нават не звяла ўночы. Звечара на аэрадроме ўсё нешта грукала, грукала... А потым, апоўначы, як загрыме-ела. І за Слабадою недзе — выбух на світанні ўжо быў. А ты хіба не чула грукату?

— Ані,— шчыра прызналася Рэната і, згледзеўшы, што Данік караскаецца па крывульцы-галіне клёна, сярдзіта гукнула: —Куды ты, куды? Зваліцца хочаш?

— Я «носікаў» хачу. Яны малюпа-асенькія...

— Будзе табе носік, як ляснешся!

— Не чапай ты гэтага хлопца! Хай лезе,— і Гардзеіха, нахіліўшыся, як не ў самае вуха, загаварыла таропка: — Нашы яшчэ адзін эшалончык пад Слабадою кувыркнулі. Да апошняга вагончыка — пад адхон. Я ўночы не магла дапяць, з чаго гэта машыны іхнія туды-сюды, туды-сюды... Ажно — параненых вывозілі. Танкісты ехалі на фронт. А з іх — каша там кашаю...

Нікога вакол не было, але Рэната, як і Гардзеіха нядаўна, уважліва азірнулася, спытала радасным шэптам:

— Сама хіба бачыла?

— Ад Пракопчыхі даведалася: у гэтай на языку нічога не затрымаецца! А цяпер вось села, дык одум узяў: як на базар ісці? Аблава, напэўна ж, будзе!

— А чаго выправілася? Сядзела б дома.

— Што ты ў тым доме выседзіш? Надрала ж вось гэтага зелля звечара — можа, мыла брусочак выменяю. У шчолаку бялізну шчэ так-сяк і адшаруеш. Але ж сама ў той шчолак не ўскочыш. Вось і марыш, каб памыцца з добрым мылам.

— Чаго ж тады тут разлеглася?

— Я ж табе кажу: на сонейку ўгрэлася. Сяджу, даваеннае ўсё ў памяці варушу... У крамку, было, зойдзеш — мыла таго на выбар: і сунічнае, і лясное, і бэзавае...

Рэнаце здалося, што Гардзеіха з нейкім прыцэлам вядзе гаворку пра даваеннае жыццё, як бы спрабуе пра нешта дазнацца, і абсекла яе сухавата і незадаволена:

— Чаго душу вярэдзіш? Пайшлі...

— Іду, галубка, іду. Удваіх весялей. І мужчынка з намі.

— А-ай, неслух гэты. Адно ведае: швэндацца яму абы-дзе...

— Э, не! Кемлівы ён у цябе, здагадлівы — галава добра шурупіць. Ад такіх дзетак — сэрцу не балець.

— Каб жа ж,— Рэната вельмі зарадавалася, што Гардзеіха гэтак добра сказала пра сына.

— І Валя ў цябе разу-умніца. І дужа ж ласкавая. Мы з ёю, як тады на Дзісну паходам тэпалі, аб усім гаманілі. Я натупалася, памятаю, за дзень, ногі гудуць — не вытрываць. Дык яна мне ўсё адно цвердзіць: дайце ваш мех, памагу несці. Добра мы тады жытца намянялі...

— Э-э, адзін успамін пра тое жытцо,— сказала Рэната, каб перакінуць гаворку на нешта іншае, не гаварыць пра дачку.— У мяне сёлета салату гоніць — бы лес. І радысачка. І сёння, ведаеш, іду з Дзвіны, а нейкі гад са шпіталю ўжо мой гародчык малоціць. Па градах, ведаеш, у ботах сваіх швэндае, радысачку маладзенькую напоўніцу жарэ. Я ўжо яго ледзь загрудкі не схапіла...

Гардзеіха, як не чула Рэнацінай гаворкі пра радыску і салдата, які дратаваў грады, сказала павучальна і строга:

— Валя ў цябе дзяўчына прыгожая. І ты яе пільнуй, у горад не пускай. Ты ж ведаеш, што цяпер бандзюгі фашысцкія робяць? Хапаюць дзевак прыгожых, быццам вараннё. Салдацкі дом адкрываюць ля плошчы, у былым будынку школы. І вось туды — на абслугу. Чула?..

Дапытлівасць Гардзеіхі заўсёды трывожыла Рэнату, хвалявала: усё чалавек хоча ведаць, выпытвае, паддобрываецца. Цяпер жа вось пра Валю размову завяла. І ўсё здалёк і здалёк, нібыта дазналася пра нешта і асцярожна падбіраецца да галоўнага: дзе дачка, што парабляе, чаго яе даўно не бачна?

Рэната знарок накрычала на Даніка:

— Чаго адстаеш? Кінь мне зараз жа свае забаўкі!..

Данік, які ўсё ж злаўчыўся выламіць галінку з кляновымі «носікамі» латашыў яе, увесь час адставаў, і Рэната прыпынілася, быццам чакала яго. Але зрабіла яна тое сумысля, разлічваючы, што гаворка перапыніцца, пойдзе ў нейкім іншым кірунку. Гардзеіха, быццам адгадаўшы яе намер, таксама не ішла, чакала.

— У наступную суботу хачу зноў у Дзісну кінуцца,— паведаміла Гардзеіха, калі Рэната да яе наблізілася.— Можа, разам рушым?

— Не ведаю. З гэтым сваім гародчыкам прыбілася гладка. Сілы нямашака.

— Валю выпраўляй. У суботу — рушым. У нядзелю — там. У панядзелак — дома хлебец будзем есці...

Рэната сумелася: як патлумачыць, што Валі няма? Наважылася была сказаць, што дачка пайшла да сваякоў на вёску, і спахапілася: шмат жа разоў скардзілася, што не мае аніякіх сваякоў на вёсцы. Трэба, мабыць, гнуць знаёмае ўжо, тое, што казала яна і Даніку: Валя, маўляў, пайшла мяняць адзенне на хлеб. Калі Гардзеіха пачне раптам нешта распытваць у малога, дык і ён адкажа тое ж самае. Дзіўна! Гардзеісе яна раней давярала. З чаго ж цяпер гэтая раптоўная і моцная падазронасць?

— Трэба шчэ да той суботы дажыць!

Рэната пажартавала, і ёй адразу зрабілася добра: вось і знайшлася натуральная, разумная адгаворка.

— Дажывём, абавязкова дажывём. Няхай груганы берлінскія не дажываюць. Нешта ж яны сёння пазляталіся сюды... Бачыш?

Ля ўвахода на базар, ля стракатых ад аб’яў бочак, сноўдаліся салдаты; салдаты крочылі і па вуліцы, як бы загароджваючы ўваход. З-за будынка спаленай пошты выкаціўся грузавік, крыты брызентам, і Рэната спалохалася, тузанула Даніка за руку, пацягнула бліжэй да сябе:

— Куды пад машыну паўзеш?

Данік абурыўся зацята, хмурна:

— Што ты мяне тузаеш?! Усё, бачыш, парассыпалася...

Сагнуўшыся, ён пачаў збіраць з долу кляновыя «носікі», што разляцеліся па зямлі, і быў дужа заняты сваім клопатам. Рэната на нейкі міг пакінула малога без увагі, супынілася, спуджана ўглядалася наперад. Што ж гэта дзеецца там, ля ўвахода на базар? Апошні раз, як была тут, стаялі дзве бочкі, абклееныя аб’явамі, а цяпер дык чатыры. Сноўдаюцца вакол іх паліцэйскія, на бруку тоўпяцца людзі. Марудна паўзе па вуліцы грузавік, брызентавая фура над ім як бы пагойдваецца. І натоўп ля тых бочак як бы выгінаецца, як бы падкочвае тыя бочкі пад колы грузавіку. Але добра ніяк не разгледзіш, што там робіцца. Падобна, што людзі ўцякаюць падалей ад грузавіка. А Данік як не пад самую машыну прэцца...

— Куды, куды ён паўзе! — Рэната схапіла Даніка за руку, моцна тузанула, не дазволіўшы сабраць кляновыя «носікі».— Тут і стой! Пры мне стой! — і з трывогай запыталася ў Гардзеіхі: — А што гэта тамка? Нейкі вэрхал...

Гардзеіха, спалохана азіраючыся па баках, прамовіла няпэўна, але з трывогай:

— Не магу сцяміць... Падобна, што ачапілі базар. І не выпускаюць нікога... Толькі на аблаву не падобна, новае нешта...

— Нашто ж нам перціся ў гэты нерат?

— От я і разважаю. Уцякаць трэба. А што нерат — відаць адразу...

— Куды лацвей кінуцца?

— Хай грузавік пракоціць. А мы тады — шусь у правулак. Добра, калі паспеем...

Як бы загароджваючы ім дарогу, грузавік, з чорным крыжам у белым коле на бартавіне, спыніўся. З-пад брызентавай фуры павыскаквалі эсэсаўцы. Адзін салдат, высокі, худы, з шырокай драпінаю на левай шчацэ, нахіліўся над Данікам, быццам разглядаў россып кляновых «носікаў» на бруку і нешта раіў малому. Як забаўляцца цяпер пачаў з Данікам: узняў, крышку падкінуў, злавіў — гушкае малога, смяецца. А рукі ў салдата худыя, учэпістыя, у густых і шырокіх драпінах, як пазбіваныя.

Рэната бачыла і гэтыя драпіны на руках салдата, і недаўменны, спалоханы сынаў тварык і, не разумеючы, што адбываёцца, стаяла, як паралізаваная.

«Што ж гэта дзеецца? Гушкаў малога, забаўляўся, а цяпер да машыны яго пацёг!..»

— Ма-а-амачка!

Данік закрычаў пранізліва, спуджана, і ад гэтага крыку Рэната схамянулася, кінулася наперад, да сына. Салдат, перакінуўшы Даніка праз борт грузавіка, злосна адпіхнуў Рэнату локцем, і яна бразнулася на брук і выпусціла з рук вядро з радыскаю.

Вядро, аднак, не абярнулася, не пакацілася па бруку: салдат, калі яно хілілася набок, злавіў дужку і неяк фасоніста, адным пальцам, быццам гуляючы, узняў яго над бортам; з глыбіні фуры працягнулася рука другога салдата, учапілася ў дужку, і вядро знікла ў кузаве.

Рэната — яна моцна ўдарылася галавой і локцямі аб камень і яшчэ мацней ударылася левым каленам, і нага цяпер была як чужая — зварухнулася, спрабуючы ўзняцца, і асела на брук, стогнучы ад болю. Падобна, што зламалася нага. Але ж як гэта? На роўным павалілася і нагу зламала! Не, здаецца, што варушыцца правая... І левая варушыцца. Незламаныя, значыцца, баляць толькі дужа ж моцна.

Гардзеіха, не выпускаючы кашолкі з рук, дапамагла Рэнаце ўзнімацца. Салдат, які кінуў Даніка ў фуру, цяпер нахіліўся ля Гардзеіхі, выхапіў у яе кашолку, сунуў твар у пышную зеляніну, пачаў вадзіць па ёй носам, быццам абнюхваў салату; потым нешта гукнуў у бок грузавіка, узняў кашолку над бортам, і яна імгненна, як і вядро перад гэтым, знікла ў чэраве цёмнай фуры.

Раптам адтуль, з фуры, пачуўся слабенькі, як пераціснуты, Данікаў галасок:

— Ма-а-амачка!..

Перасільваючы боль у назе, Рэната, накульгваючы, кінулася следам за машынай, якая чмыхнула дымам і ўжо кацілася па бруку.

— Данічак! Я — тут! Данічак, дзе ты там?

Гардзеіха падбегла да Рэнаты, схапіла яе за плячо:

— Напярэймы трэба! Яна зараз павернецца, бо за базарам дарогі няма! Не, спыняецца...

Грузавік сапраўды пачаў сцішаць рух, спыніўся, як бы ўпёршыся высокім блішчастым радыятарам у бочкі на попелішчы. Але прабіцца да машыны не ўдалося: рэдкі ланцужок паліцэйскіх перагарадзіў дарогу, і Рэната, куды ні кідалася, паўсюль налятала на прыклады карабінаў, і яе адпіхвалі назад.

З кабіны грузавіка вылез афіцэр, стаў на падножку і, трымаючыся рукамі за рабрыну дзверцаў, голасна патрабаваў:

— Ці-іха!

Натоўп людзей, сціснуты ланцужком паліцэйскіх, крыху сцішыўся, чуўся толькі нейкі гуд за бочкамі з аб’явамі, і голас афіцэра гучаў выразна. Але сэнс таго, пра што казаў афіцэр, блага даходзіў да Рэнаты. Ён кажа, што дзяцей павязуць у шпіталь, зробяць прышчэпы супраць эпідэміі, што пачалася ў горадзе, і іх можна будзе забраць дамоў. Але навошта ж тады было хапун ладзіць? Хай бы спачатку патлумачылі, што да чаго, дык дзеці б самі і пайшлі туды, у той шпіталь, бацькі павялі б, спакойна было б усё, без крыку, без гвалту...

Гардзеіха падштурхнула локцем Рэнату:

— Брэша ж, гад! Не на добрае яны дзяцей пахапалі, груганы праклятыя... У Грамах тое ж самае было. Мне ўчора казалі...

— А чаго ж ты мяне не папярэдзіла?

— Хто ж ведаў, што яно і тут зробіцца! Слухай, што я табе параю...

Рэната блага чула Гардзеіху, яна напружвала слых, чакаючы тлумачэння афіцэра. Павінен жа ён нешта сказаць, сказаць тое, што тычыцца не дзяцей увогуле, а канкрэтна яе Даніка. Падобна, аднак, што нічога больш ён казаць не будзе. Узяўся за бакавіну дзверцы, згінаецца, лезе ў кабіну. Нешта гукае. Не, гэта крычыць нейкі мужчына з натоўпу, адтуль, ад бочак тых...

— Лю-юдзі! Вам — брэшуць,— адчайна-паспешлівы, моцны мужчынскі голас узляцеў над людскім натоўпам, і Рэната выразна пачула кожнае слова.— Фашысты вязуць вашых дзяцей у шпіталь, каб забраць іх кроў для сваіх салдат! Не давай...

Траскотная аўтаматная чарга абарвала голас мужчыны. Натоўп скалануўся і завіраваў; лямантавалі жанчыны, спуджана крычалі дзеці, якіх салдаты выдзіралі з натоўпу і кідалі ў грузавік.

Сярод адчайнага ляманту, крыку Рэната адчула слабенькі, як з-за нейкай сцяны, Данікаў галасок:

— Ма-а-ам...

Яна пазнала яго адразу, кінулася ў адзін бок, у другі, спрабуючы прабіцца да машыны з брызентавай фурай. Адусюль яе падпіхвалі прыкладамі, штурхалі, і яна ўсё далей і далей адкатвалася ад грузавіка. Раптам у людскім гармідары, які памацнеў яшчэ больш, сярод галашэння, ляманту і плачу, яна зноў, вельмі выразна, пачула Данікаў голас, адчайна рынулася наперад, адпіхнула паліцэйскага і разарвала ланцуг ачаплення.

Машына была ўжо блізка.

«Яшчэ крок-другі, і я ўчаплюся ў борт...»

Рэната працягнула руку наперад, і ў гэты ж міг моцны і балючы ўдар у левае плячо зваліў яе на зямлю. Яна бразнулася на брук ніцма, і людскі лямант раптоўна зглух, як паплыў некуды ўбок; потым павярнулася на правы бок, каб бачыць грузавік, і ўсё неяк дзіўна перакруцілася ў яе перад вачыма, абсыпанае каляровымі — сінімі больш ад усяго — іскрамі. Рэната часта-часта заміргала, спрабуючы стрэсці каляровую імглу з веек, але імгла не знікала, і ўсё па-ранейшаму плыло, трэслася, перакручанае, як несапраўднае: грузавік — уверх коламі, салдаты — галовамі ўніз, да зямлі; і неяк дзіўна вагаўся людскі натоўп, то сціскаючыся ў ланцуг, то распаўзаючыся на бакі.

Нязменным заставаўся толькі сынаў галасок, які быў усё гэткі ж слабенькі, як за нейкай сцяною, у глухім скляпенні. Але Рэната чула выразна гэты галасок, і ён надаваў ёй сілы. Адолеўшы боль у плячы, перасільваючы тлумную гарачыню, што дзёрла, распірала лоб, яна папаўзла на сынаў галасок, абдзіраючы калені аб няроўны і колкі брук вуліцы. Эсэсавец піхнуў яе ботам у плячо, яна перакулілася, пакацілася па бруку і зноў папаўзла наперад, і цяпер ужо нічога не гайдалася перад яе вачыма, мройная каляровая плынь спаўзла з веек, і ўсё мела свае звычайныя абрысы. Грукаюць па бруку салдацкія боты. Наўздагон за грузавіком бягуць, голасна лямантуючы, жанчыны. А грузавік усё далей і далей коціцца, і на бартавінах брызентавай фуры, як вузкія чорныя крылы, матляюцца нейкія рамяні.

«Мне яго ўжо не дагнаць...»

Рукі пакаўзнуліся на гладкім камені, і, як падсечаная, Рэната плазам павалілася на брук, ціха і адчайна загаласіла. Яна нічога не можа зрабіць для Даніка! Не можа выратаваць, не можа аніяк памагчы выкараскацца з той брызентавай фуры... Небачка, якая ж яна дурніца! Трэба ж было яшчэ тады, калі салдат нахіліўся над Данікам, кінуцца наперад, выхапіць малога, уцякаць адсюль. А яна яшчэ думала, што салдат пачаў забаўляцца з малым! Вось цяпер і плач, лі слёзы! Думаеш, паможаш слязамі Данічку? Гэтымі сваімі слязамі нелюдзяў расчуліш? Не дапаможаш! Не расчуліш! І няма табе патрэбы тут ляжаць. Ведаеш, куды павезлі малога? Бяжы туды, у шпіталь, ратуй яго там, Данічка малога!..

Рэната ўзнімалася з долу, перасільваючы боль, узнімалася марудна, хоць і думала, што робіць усё хутка і спехам. Адчула, што з правага боку яе падтрымліваюць моцныя рукі, павярнулася і ўбачыла Гардзеіху.

— Гэта ты? — спытала, быццам зусім і не пазнавала яе.

— Але... Ісці можаш?

— Грабуся ж, бачыш. Ногі цэлыя, здаецца, баляць толькі моцна. Пабілася я ўся...

Гардзеіха дапамагла ёй сысці з бруку, увесь час супакойвала, падбадзёрвала:

— Добра, што галава ацалела. Ляжыць жа вунь, на бруку, бедачок. Не збаяўся, сказаў людзям праўду... Во, як праўды яны баяцца, паганцы праклятыя...

— А хто ён?

— Не ведаю. Мужчына нейкі. Не малады ўжо, кажуць...

— Не заўважыла, куды грузавік павярнуў?

— Па вуліцы пакаціў. У самы канец, да плошчы. Там жа шпіталь блізка...

Абмінаючы іх, беглі, голасна гамонячы, людзі, уцякалі з базару, хто куды. Гардзеіха ж нікуды не ўцякала, нават не спяшалася, толькі нядобра і злосна лаялася, і Рэнаце зрабілася лягчэй. Яна ведала, што Гардзеіха не кіне яе ў бядзе, дапаможа дабрысці да шпіталя.

— Дзякуй, што не кідаеш мяне тут адну...— сказала Рэната.

— Не кідаю, бо баюся сама. Адной застацца — кепска, разам дык і весялей...

— Ты ўжо мне дапамажы,— Рэната папрасіла шчыра, умольным голасам, адчуўшы нейкую няёмкасць ад гэтае свае ўмольнасці.— Туды б мне толькі дабрацца. Дзе Данічак зараз, каб памагчы яму...

Гардзеіха паабяцала таропка і бадзёра:

— Дабяромся. І хлопца твайго ўратуем,— і спытала спагадліва, але, як падалося Рэнаце, крыху спуджана: — Не баліць нага?

— Слабей баліць. Ісці, бачыш, магу ж.

— Прашу ж цябе, каб за плячо трымалася мацней. Вісні болей, не бойся...

— Куды ўжо болей. Як уся на табе еду!..

Абапіраючыся на плячо Гардзеіхі, Рэната дыбала па брукаванцы, узіраючыся наперад — усю сваю ўвагу скіроўвала на тое, каб не прапусціць, убачыць той грузавік, з цёмнай фурай над бартамі. З кожным крокам слабей і слабей балела патыліца, цішэў боль і ў каленцы, і можна было ступаць цвёрда, і на паваротцы, калі мінулі будынак былой пошты, Рэната пайшла ўжо сама. Але варта ёй было зняць руку з пляча Гардзеіхі, як адразу боль зноў пачаў дзерці лоб, палез глыбей, пашырыўся, і яна спынілася.

— Перачакаем,— прапанавала Гардзеіха, злавіўшы яе позірк, скіраваны на стары клён, павалены выбухам.— Адпачнём і далей рушым...

Рэната паглядзела на яе спалохана, быццам пачула прапанову неверагодную і жахлівую, запярэчыла паспешліва:

— Не, не! Спыняцца нам нельга. Трэба хутчэй бегчы, малога ратаваць,— і тут жа ўголас аблаяла сябе, схапіўшыся рукамі за галаву: — Навошта ж я, старая дурніца, малога пацягнула за сабою?

— Мая тут віна, Рэнечка, мая,— шчыра забедавала Гардзеіха.— Цябе не папярэдзіла — як мазгі мне хтосьці перакруціў. А я ж чула, чула, што ў Грамах яны дзяцей пахапалі нядаўна...

— Няма тут тваёй віны,— сказала Рэната, запамятаўшы, што зусім нядаўна бязлітасна вінаваціла Гардзеіху.

— Кажуць, што вось гэтак жа, як сёння, на грузавіку прыкацілі, пахапалі ўсіх, хто на вока трапіў, і павезлі. Ад дзіцячай крыві нібыта раны дужа хутка гояцца.

— Каб іх зямелька гаіла, нелюдзяў паганых. Усіх да адзінага, каб пагаіла...

— Сёння мы з табою, як дурні, у нерат скочылі. Чаго пагнала менавіта сёння на той базар? Шуснулі, бы плоткі на гарачую патэльню.

Працяглае, з націскам «шуснулі» прагучала адкрытым папрокам Рэнаце: праз цябе, маўляў, даводзіцца мне пакутаваць. Яно ж і сапраўды: каб не цягнула малога на базар, дык неяк бы выкруціліся яны з гэтага нерата. А яна, Рэната, сваімі рукамі Даніка да бяды вяла — што ёй абыходзіла ля таго клёна пасядзець гадзіну якую! І акрамя ж усяго, чула і яна, што пахапалі нядаўна дзяцей у Грамах, Даніку строга штодня наказвала, каб анікуды ад зямлянкі не лётаў, каб увесь час навідавоку быў... А сёння, як знарок, не пакінула малога ў зямлянцы — баялася, каб чаго благога з ім не здарылася. І вось маеш! Сама ж і прывяла яго да гэтага праклятага грузавіка! Лепей хай бы замкнула ў сутарэнні Данічка свайго! Хай бы сказала сядзець цішком, нікуды не выходзіць, матку чакаць! Але што цяпер бедаваць — цяпер ратаваць малога трэба!

Як уратаваць Даніка, што рабіць каля таго шпіталя — пра гэта не думалася зусім. У Рэнаты не было яшчэ аніякіх планаў, яна не ведала, што будзе рабіць там, да каго будзе звяртацца, як пачне шукаць сына. Толькі адна думка была наўздзіў ясная і чоткая: Данік трапіў у бяду, і яго трэба ўратаваць, вызваліць з той бяды абавязкова і неадкладна. Ёй здавалася, што ўсё вырашыцца там, ля шпіталя, вырашыцца так, як гэтага хочацца ёй, і была заклапочана толькі адным: хутчэй туды дабегчы!..

На плошчы, ля разбуранай царквы, Рэната прыцішыла хаду, потым, зусім разгубленая, спынілася. Куды ж цяпер? На замчышча, да былой бальніцы, дзе размешчаны вялікі шпіталь? Але ж ёсць шпіталь, арганізаваны зусім нядаўна,— у будынку былога Дома Чырвонай Арміі! Кінуцца па вуліцы, што вядзе з плошчы ўлева і выводзіць на замчышча? Ці па гэтай, вузенькай, паабапал якой тырчаць пасечаныя асколкамі таполі?.. Нейкія машыны на плошчу коцяць... Не, адна машына вывернула на гэтую вузенькую вуліцу. Высокая машына, з брызентавай фураю, па баках якой чорнымі вузкімі крыламі матляюцца нейкія рамяні.

Ці не тая гэта машына, што на базары была?.. Яна! Адвезла дзяцей і цяпер назад некуды коціць!..

Мінуўшы плошчу, машына пачала заварочваць у правулак, і Рэната болей ужо не цікавілася ёй. Цяпер яна ведала, дзе яе Данік, і неслася па вуліцы, закіданай леташнім быльнягом, лісцем і бітай цэглай, не адчуваючы ні болю ў нагах, ні стомы. Коўзаліся падэшвы атопкаў; Гардзеіха прасіла бегчы цішэй, не спяшацца, нешта абдумаць, потым махнула рукой і адстала. Рэната і на гэта не звярнула ўвагі, яна бачыла перад сабою толькі высокі будынак, пярэсты ад маскіроўкі, з тоўстымі калонамі ля ўвахода — там, у тым будынку, яе сынок! Яго трэба ўратаваць, і яна гэта зараз зробіць, няма на свеце сілы, якая б змагла запыніць яе! Яна і ўратуе яго, і схавае, і на крок болей ад сябе не адпусціць, за руку будзе трымаць і ўдзень і ўночы!

На шырокім прамавугольніку ганка, на канцах якога высіліся чатыры тоўстыя калоны, павітыя ўверсе мудрагелістым гіпсавым арнаментам, Рэната зачапілася за прыступку і бразнулася на квадратныя белыя пліты. Пліты былі дужа гладкія, нядаўна злітыя вадою, і яна праехалася па іх, быццам па лёдзе, аж да самай калоны. Рэната моцна пабіла касцякі пальцаў на руках, але боль узнік пазней, калі яна, учапіўшыся за тоўсты каменны бардзюр панізу калоны, пачала ўзнімацца; пераціснула дыханне, і яна хапала і хапала ротам паветра, якога ёй усё было мала. Каб хоць разочак дыхнуць на поўныя грудзі, але ж няма як дыхнуць — боль адразу дзярэ рэбры... Нічога, яна зараз аддыхаецца, потым прарвецца праз ахову, якая стаіць ля ўвахода...

Яна глядзела на вартавых — раней адзін вартавы стаяў, а цяпер два, з аўтаматамі, нерухомыя, як з каменя высечаны,— і толькі потым ужо згледзела жанчын, што цеснай чародкаю стуліліся за калонамі. Нейкая ж дужа знаёмая кабета, якая стаіць з самага краю, бліжэй да вуліцы. Здаецца, Рэната бачыла яе на базары, перад тым як прагучала чарга з аўтамата. Жанчына рвалася праз ланцуг ачаплення, клікала Зіначку... Відаць, дачку ў яе схапілі, яна і клікала яе... І чамусьці неяк дужа пагана дрыжаць ногі. І цяжка стаяць, карціць апусціцца на дол, каб суняць боль у грудзях. Калі стаіш, сагнуўшыся, дык не так баліць пад рэбрамі. І нешта незразумелае творыцца з нагамі, яны ж як адсечаныя... А-а, бардзюр калоны закрывае іх. Якія аграмадныя яны, шэра-белыя калоны. І халодныя, як з лёду зроблены...

Рэната ўпіралася ў гладкую бакавіну калоны спачатку далонямі, потым ілбом — нешта ў яе няма смеласці, некуды знікла тая рашучасць, з якой яна бегла сюды,— і нейкі час стаяла, зняможаная, абвялая, нечакана адчуўшы сябе кволай і слабай побач з гэтай каменнай аграмадаю. Яна ж маленькая істота, якая нічога не можа зрабіць з халодным маўклівым камнем калоны. Дзе ж ты зрушыш з месца і яе, калону гэтую, і гэтыя сцены, за якімі пакутуе Данік. А ён жа чакае! Ён жа чакае яе, сваю маці чакае! Чакае, толькі на яе і спадзяецца!.. Чакай, Данічак! Зараз яна аддыхаецца, зможа рушыць далей, зможа прабіцца праз вартавых ля ўвахода!..

Слабасць знікала, сплываў з-пад рэбраў боль, прыходзіла цвёрдая рашучасць. Яна цяпер моцна ўпіралася далонямі ў гладкую бакавіну калоны, нібыта наважылася абярнуць яе, скрышыць. Халодны камень калоны астуджваў лоб, і холад прабіваўся пад скуру, асядаў усярэдзіне, пад рэбрамі, чамусьці толькі ў адным, правым, баку грудзіны, а ў левым баку гулка тоўхалася сэрца, і гэтае тоўханне як бы піхала Рэнату наперад.

Рэната зрабіла крок, потым другі, і пайшла памалу ад калоны, і тут жа ўбачыла салдата, які, абмінуўшы вартавога, выходзіў з будынка, нібыта спяшаўся ёй насустрач, і пад пахаю ў яго былі два нейкія мяхі. Не, спяшаецца ён зусім у іншы бок, да калоны, дзе стаяць жанчыны. І не мяхі ж гэта ў яго пад пахаю! Дзяцей жа ён цягне. Небачка, кінуў іх! На асфальт кінуў!.. Дзяўчынка там... І хлопчык!..

Нейкі слабы пагалосак, як ціхае і запаволенае рэха, пачуўся Рэнаце, і як нейкі другі зрок адкрыўся ёй. Яна нахілілася, бы нехта піхнуў яе ў плечы, і непрыемная гарачыня разлілася па шыі, і дрыготка шуганула з грудзіны ўверх, высушыла ўсё ў роце, скрывіла твар, і ўсё наперадзе зыбанулася, загайдалася і паплыло ў дрогкім шэрым тумане.

«Данік! Гэта ж мой Данічак там!»

Жанчыны, галосячы, рынуліся наперад. Рэната, як падкінутая дзіўнай сілаю, апярэдзіла ўсіх, у адчайным парыванні не прабегла, а праляцела над шэра-белымі плітамі, бухнулася на калені, схапіла сына на рукі.

У той момант, калі яна ўзнімала яго, ён адкрыў вочы, зірнуў няўцямным і далёкім позіркам, вякнуў кароценька, квола, як са сну:

— Ма...

— Я, сыночак, гэта! Матулька твая. Яна з табою!

Рэната апантана цалавала сынаў тварык, потым, як хто тузануў яе, зірнула ўправа, у той бок, дзе быў уваход у будынак, і сутыкнулася з немігатлівым, як нежывым, позіркам вартавога, і хіснулася ўсім целам, быццам напаролася на гэтыя халодныя каменныя вочы. Ногі ў яе бы скамянелі, але яна зрушыла з месца, пасунула назад, да прыступак, потым пасунулася яшчэ, павярнулася і кінулася бегчы, прыціскаючы да грудзей малога.

На прыступках Рэната ледзь не павалілася, але ўтрымалася, хоць і сагнулася, і як спаўзла па прыступках на брук вуліцы, і перабегла яе. За вуліцай, крыху ўлева, была плошча, і яе прастора напалохала Рэнату, і яна мітнулася ўправа, у двор спаленага будынка, абабегла яго і павярнула ў правулак, што выводзіў да замчышча. Цяпер тут, на правулку, той немігатлівы каменны позірк вартавога не свідраваў ёй плечы, і яна азірнулася, і нікога не ўбачыла ззаду, але не паспакайнела, не сцішыла хады. Трэба як мага хутчэй дамоў у зямлянку! Там, у зямлянцы, яна пакладзе сыночка на ложак, памые тварык, будзе песціць, галубіць...

Яна ўцякала ад усіх, нават ад Гардзеіхі, і адразу ж згубіла яе, як толькі мітнулася ў двор спаленага будынка. Скарачаючы шлях, яна шуснула ў праломку ў плоце, прашнуравала чужы і няўроблены гародчык, выбілася на сцежку ля Палаты, потым крутнулася на лугавіну.

Выбіўшыся на сцежку, што вяла з Пагіршчыны на замчышча, яна пайшла крыху спакайней, бо сілы бегчы ўжо не было, і, павярнуўшы ля замчышча ўправа, уздыхнула з палёгкаю. Цяпер, лічы, ужо і дома: вунь і сосны за Дзвіною, і яблыні ў Бохачавым садзе відаць, і знаёмы да кожнай расколінкі комін зямлянкі. Са сцежкі зараз яна паверне на правулак... Небачка! Машына ж нейкая на правулку стаіць з крытым верхам! Якраз насупраць зямлянкі стаіць! І салдаты пураць да машыны нейкую скрыню!..

«Па Даніка прыехалі! Зноў яго схопяць!:.»

Рэната закалацілася, прысела. Думка пра тое, што салдаты апынуліся ля зямлянкі толькі на тое, каб схапіць Даніка, ашаломіла яе, пазбавіла сілы, і яна сядзела ў густым лапушыстым дзядоўніку як скамянелая. Праз шырокае, але рэдкаватае лісце дзядоўніку, што буяў паабапал сцежкі, добра праглядваліся машына і салдаты, якія цягнулі скрыню. Салдаты не ў вайсковым адзенні, а ў шпітальных халатах, значыцца, са шпіталя прыехалі. У скрыні трава нейкая белаватая, на палын падобная. Відаць, са шпіталя прыехалі і палын на беразе Дзвіны лупілі...

Яна прыгадала, як на тым тыдні салдаты поўзалі ля замчышча, дралі палын і складалі ў гэткую ж скрыню — у сяннікі палын кладуць, каб блыха не заводзілася і вошы! — і крыху супакоілася. Відаць, не па Даніка яны прыязджалі. Так, садзяцца ў машыну... Данічка яны не зачэпяць... Данічак ім быў раней патрэбны, а цяпер ім, крывасмокам, і не патрэбны, выкінулі яго, бы смецце... Як жа яму галоўку пабілі! Кроў ля вушка, і на шыі драпіны, і ля лакаткоў бы нажом рэзалі скуру... Што ж яны нарабілі з хлопчыкам, звяры паганыя! І нічога ж ён не гаворыць, маўчыць, бы нежывы зусім. Не, дыхае, ціха гэтак. Небачка, як жа яна раней не заўважыла! Гаючкі трэба было да ранкі, каб хутчэй зацягнула, каб не цякла кроў... Машына, дзякуй небачку, пакаціла, павярнула з правулка.

— Ты, сыночак, паляжы крышку, кофтачкаю цябе ўкрыю, а сама гаючкі нарву.

Рэната агледзелася наўкола, ведала, што тут, побач з дзядоўнікам, заўжды поўна гаючкі было. Так, вось яна расце. І чысценькая, мякенькая. Зараз, сыночак! Зараз мама цябе ўратуе. І машына ўжо зглухла, далёка машына, пакаціла, праклятая, каб ёй у багну зваліцца. А гаючкі тут шмат. Густа яе тут панарасло...

Поўзаючы на каленях, Рэната, спяшаючыся, надрала поўную жменю зялёных галовак з пялёсткамі фіялетавай квецені, моцна заціснула ў далонях, круціла, перацірала, аж пакуль не пацёк цёмна-зялёны сок. Маленькім жмуточкам гаючкі, як вяхоткаю, яна ўзялася затым абціраць драпіны.

Едкі сок апёк драпіны, учыніў боль, і Данік ціха застагнаў, і Рэната яшчэ ніжэй схілілася над сынам.

— Патрывай, даражэнькі, патрывай,— папрасіла ўмольна, таксама ціха.— Крышачку патрывай, каб жа хутчэй загаілася. Зараз я цябе дамоў занясу...

Цёмна-зялёны сок змываў кроў, пакідаючы на скуры цёмна-рудыя пісягі, сцякаў па пальцах, і пальцы рабіліся стракатыя, быццам абвітыя карычневым карэннем. Рэната абцерла рукі аб спадніцу, потым узняла сына, крыху пастаяла, прыслухоўваючыся. Не заўважыўшы нічога небяспечнага, яна выбілася з дзядоўніку на сцежку і пабегла скоранька, азіраючыся па баках.

Глыбокая сятчатка слядоў на пяску правулка была як гарачая, і яна ступіла на яе, пераскочыла; пераскочыла яна і сляды ад ботаў, густа падкаваных цвікамі, што спляжылі ўсю сцежку ля зямлянкі; на жоўтай лапіне гліны, сярод маладога трыпутніку, бялелі дзве тоўстыя цыгарэціны, дакураныя да палавіны; недакуркі ляжалі на адной лініі, як маленькія белыя кулі, нацэленыя на дзверы зямлянкі, і яшчэ памалу дыміліся.

Нешта яшчэ было чужое, нязвыклае і незнаёмае паблізу ля сцежкі, і яно, гэтае чужое, непакоіла, жывіла трывогу, і Рэната, як бы ўцякаючы і хаваючыся ад яго, шуснула ў зямлянку.

Паклаўшы малога на ложак, яна крыху супакоілася. Усё тое, што яе ўстрывожыла на падворку, было недзе далёка цяпер, за сценамі зямлянкі, якія надзейна, здавалася, баранілі ад усяго. Нават і жаху ўжо ніякага няма, усё звыклае воку, роднае, блізкае. Вядро толькі нечага на падлозе ляжыць. Відаць, тут таксама паганцы былі, гаспадарылі.

Яна ўзняла вядро, паставіла на ранейшае месца ля сцяны, заспяшалася, кінулася назад да ложка.

— Ляжы, сыночак,— папрасіла, пацалаваўшы малога, які маўкліва і нерухома скурчыўся пад коўдрачкай.— Вадзіцы зараз свежанькай прынясу з крынічкі. Тварык табе памыю...

Выбегла з зямлянкі, і позірк яе як запыніўся на канцы сцежкі. Раней сцежка хавалася ў палынах на ўзвале, а цяпер як бы заглыбілася, як асела ў трыпутнік, і палыны за гародчыкам наблізіліся, быццам успаўзлі на грады. І грады нейкія дзіўныя, нібыта аблыселі. Авой ты, небачка! Пустыя ж грады стаяць! Гэта ж вось чаго салдаты з машынаю прыкацілі сюды — павыдзіралі салату і радысачку!..

Яна крыху прабегла па сцежцы і, збянтэжаная, прыпынілася, стаяла ў здранцвенні. Якія доўгія і нязграбныя выдаюць цяпер пустыя грады. Нібыта выцягнуліся, раздаліся ўшыркі. І ботамі спрэс здратаваныя. Аніводнага каліўца салаты не відно, і радысачкі таксама, — як пад мятлу пусцілі. Не, вунь адна радысачка тырчыць, слабая, кволенькая. Не, пырнік гэта. І вось яшчэ каліва тырчыць. І праполвала ж, здаецца, а пырнік лезе і лезе з зямлі. Выдраць трэба, каб не разрастаўся!..

Паставіла вядро на сцежцы, ступіла ў разору і спатыкнулася. Стоячы на каленях, Рэната дацягнулася да пырніку і выдрала яго. Потым згледзела яшчэ два калівы, што выраслі збоку разоры, падкапала іх з бакоў, выдрала асцярожна, каб не трэснуў корань, і папаўзла да новага сцябла, што квола сагнулася ў канцы грады. Разумела, што робіць марную, непатрэбную працу, але спыніцца не магла і ўсё коўзалася па градах, выдзіраючы з зямлі пустазелле.

У канцы грады, ля плота, рос малачай, і яна падкапала яго, ухапілася рукою за храбусткае каліва, пацягнула; сцябло гучна трэснула, адарваўшыся ля самай зямлі, і Рэната пачула яшчэ і слабенькі, са смяшком, голас, які ішоў, здавалася, з сярэдзіны грады:

— Глыбенька сядзіць...

Яна разгублена і спалохана ўпёрлася рукамі ў разору, прыгнулася, і толькі тады даўмелася, што голас прагучаў недзе за плячыма, і павярнулася, і яшчэ больш збянтэжылася пад дапытлівым позіркам жанчыны, якая невядома калі і адкуль з’явілася ў гародчыку.

«Я недзе, падобна, бачыла яе. І зусім жа нядаўна бачыла!»

З кожным імгненнем твар жанчыны, якая стаяла на сцежцы, рабіўся ўсё больш знаёмы, і ўжо зусім знаёмы быў цёмны шалік, што выбіваўся з-пад зялёнай, лапленай па баках кофтачкі.

— Ай, не пазнаеш? — спытала жанчына.

«Зінаіда?! Яна! Гэта ж Зінаіда стаіць на сцежцы!»

— Спярша дык і не пазнала,— і Рэната ўскочыла імпэтна, выбегла на сцежку.— Па голасу во цяперака. Адкуль жа вы?

Зінаіда няпэўна махнула рукой у бок Дзвіны:

— Адтуль,— і раптам спахмурнела, сказала злосна:— Павыдзіралі паганцы радысачку...

— І салату. І радысачку... Ты ж адкуль тое ведаеш?

— Ды відаць жа... Хто ж яшчэ гэтак здратуе грады ботамі! Слядочкі знаё-ёмыя!..

— Бяда за бядою да мяне. Сыночка вось сёння прынесла... У шпіталь яго схапілі — кроў смакталі з яго. Салдатам сваім кроў з дзетак бяруць...

— А я да цябе — з радаснай навінаю. Пісямко табе нясу...

— Валя? Ад Валечкі?!

— Прачытай, дык і ведаць будзеш,— і Зінаіда азірнулася.— І не крычы гэтак. Спакойненька чытай...

Запіска была кароценькая, усяго на некалькі слоў, на вузкім і нейкім жаўтлявым аркушку паперы, разлінаваным тоўстымі і вельмі выразнымі, быццам толькі што былі праведзены, чорнымі лініямі. Словы на гэтых лініях роўныя, без нахілу, і Рэната адразу пазнала почырк: Алесік гэта! Сынок пісаў! Неяк жа расплываюцца літары, як плывуць некуды.

«Мама! Кідай усё, нічога не шкадуй. Прыходзь неадкладна, разам з Данікам!»

Гарачая і тлумная хваля кружыла Рэнаце галаву. Яна круціла запіску ў руках, быццам шукала чагосьці яшчэ. Не, нічога больш тут не напісана. Небачка, Алесік знайшоўся! Ён піша, каб яна кідала ўсё, нічога не шкадавала. А што ёй тут шкадаваць? Сырое сутарэнне? Пусты гародчык? Зялёныя яблыкі на дрэвах?.. Ды яна зараз жа можа схапіць Даніка і пайсці. Неадкладна яна тое і зробіць. Толькі куды ёй з Данікам прыходзіць?.. Як гэта куды? У партызанскі атрад, да Лагуціна! Да Лагуціна? Чаму да Лагуціна? Лагуцін пайшоў жа разам з Валяй!..

Гарачая і тлумная хваля адступіла, яе сцерла старая крыўда, якая, аказваецца, жыла ў сэрцы, не прайшла і цяпер балюча ўдарыла. Куды звёў дачку гэты Лагуцін? Дзе зараз Валечка? Можа, нежывая ўжо недзе... Небачка, пра што яна думае! І Алесік знайшоўся, і жывы ён і здаровенькі, і Валечка здаровенькая, і нічога благога з ёю не здарылася — дзеткі цяпер разам, там, у атрадзе. Так, так! Алесік жа не піша, каб і Валя ішла — значыцца, ведае, што яна, Рэната, толькі з Данікам тут. Значыцца, Лагуцін там, разам з Алесікам, і Валя там! Так, так! У Лагуціна галава светлая — яны з Валяй атрад адразу знайшлі. Гарык гэты, відаць, ведаў, дзе той атрад. Ведаў! Толькі не казаў! Відаць, тады няможна было казаць... І хай сабе! Лагуцін чалавек смелы, адважны, і Валечку любіць, і ў крыўду не дасць, і ўсё ў іх добра пойдзе...

— Бачу, што добрае пісямко я табе даставіла,— лагодна прамовіла Зінаіда.

Рэната ўсё яшчэ нічога не магла адказаць, не магла падзякаваць, а толькі ўсё глядзела на вузкі аркушок паперы, разглядала яго, як не верыла, што трымае гэткую радасную вестку ў сваіх руках. Грукатліва калацілася ў грудзях сэрца, непадатныя сухія губы расцягвала ўсмешка, і Рэната, спахапіўшыся, са згодаю заківала галавой, затрэсла; слёзы пакаціліся з вачэй, буйныя, каляныя слёзы, і яны да болю рэзалі павекі, быццам выдзіралі вейкі.

— Я ж — бачыш! — як дурная ад гэтага пісямка. Гэта ж сыночак мой, Алесік... Алеська... І Валечка, дачушка, разам з ім. Я здагадалася... Адразу!

— Заўтра а дванаццатай мы пойдзем,— нейкім новым і строгім голасам прамовіла Зінаіда.— Сустрэнемся за пераездам. Ля Слабады. Сабрацца паспееш?

— Ты ж скажы,— Рэната выгукнула гэта ўмольна, схапіўшы Зінаіду за руку.— Дзе ён? Ты ж, напэўна, бачыла яго тамака?

— Бачыла. Заўтра і ты яго ўбачыш.

— А Валечка? Ці разам дзеткі там?

— Разам. І жывыя, і здаровыя, і яшчэ і вясёлыя. Заўтра пабачыш. Значыцца, не пераблытаеш? Заўтра — ля Слабады.

— Не, не! Не адпушчу. Пакуль не раскажаш — не адпушчу!

Зінаіда спакойна, але ўпэўнена і рашуча адвяла Рэнаціну руку:

— У мяне — загад, галубачка. Пісямко перадаць — і далей.

— Хоць адно слоўца яшчэ!

— Заўтра, дарогаю нагаворымся — хопіць часу...

— Гэтак і пойдзеш адразу?

Зінаіда сказала з усміхам:

— Цяпер не ісці, а бегчы давядзецца — шмат часу патраціла, пакуль селішча тваё знайшла.

— А што, ніхто не паказаў, як да замчышча выбіцца? Яно ж адусюль відно. І ведае яго кожны.

— У першага стрэчнага мне пытацца нельга. Дарэчы, мне Алесь расказваў, як ісці. Але ж тут — быльнёг! Нетры сапраўдныя! Двойчы правулак прашнуравала, тады толькі знайшла... Ну, развітаемся,— і дадала строга: — За Слабадою, ля першай бярозы, справа ад дарогі я цябе чакаць буду. Ведаеш дрэва, што перуном пабіла?

— Ведаю, ведаю...

— І не пазніся, глядзі ж...

Рэната са згодаю заківала галавою і развіталася, але апамяталася толькі тады, калі постаць Зінаіды схавалася за схілам замчышча. Апамяталася і пабегла па сцежцы. Трэба затрымаць Зінаіду! Трэба вярнуць яе. Аб усім распытаць! Пра ўсё даведацца!

Спынілася ў канцы сцежкі, спынілася раптоўна, быццам хто загадаў ёй. Сапраўды, чаго і куды бегчы? Цяпер ёй адно толькі рабіць трэба: радавацца. Радавацца і чакаць! Жывыя ж дзеці! Жывыя!..

Невядомае жыццё дачкі і сына, пра якое яна яшчэ нічога не ведала, але пра якое хацелася ведаць літаральна ўсё, ужо захапіла яе, і яна гэтаму жыццю падпарадкавалася, адчуваючы яго сакрэтнасць і значнасць. Ёй, Рэнаце, не варта, ёй нельга быць празмерна цікаўнай: Алесь напісаў тое, што, відаць, можна было. І Зінаіда таксама сказала тое, што даручылі. Пісямко, маўляў, перадасі — і далей. У Зінаіды — загад. І тое, што пачула яна, Рэната,— таксама загад.

Яна падумала пра гэта і раптоўна заўважыла, што ўсё навокал іначыцца, дзіўна перарабляецца, як нанава мяняецца. Здратаваныя салдацкімі ботамі, грады цяпер ужо не выглядалі гэткімі спустошанымі, як раней, на іх неяк весела зелянілася тонкая кволая травічка, і ўвесь спустошаны салдатамі гародчык не спараджаў у душы адчаю і пустэчы. Белаваты, як падпалены агнём, ляжаў у разоры пырнік, неяк свежа лапушыўся трыпутнік на сцежцы, і Дзвіна быццам раздалася ўшыркі, падступіла да самага гародчыка, і вада, здавалася, плюскоча пад самым узвалам, у гнуткіх сівых палынах, і зараз шусне зыркімі хвалямі на сцежку, разліецца па градах.

Рэната на міг змружыла вочы, і адразу падалося, што вада сапраўды пакатым валам сагнула палыны і коціцца па сцежцы, зыбае, некуды нястрымна і неадольна адносіць. Мройны, нерэальны рух спараджаў у Рэнаціным сэрцы радасць нечаканых змен, якіх яна даўно прагла і да якіх была даўно гатовая.

21

Рэната сядзела на ложку, з трывогай услухоўваючыся ў запаволенае, слабае дыханне Даніка. Што рабіць, як памагчы малому? Карміць? Нічога ж не просіць, ад усяго адмаўляецца. Напаіць малачком, якое позна ўвечары прынесла Гардзеіха? Дык губкі сціскае, як баіцца, што яму нейкі боль зробяць.

Недзе дужа далёка пачуўся слабы гуд матораў, і яна зыркнула на акно зямлянкі, якое абружовіў ужо новы ранак. І ноч жа сцягнулася — доўгая, як увосень, ноч! Але ўжо ўсё, мінула ноч! Не, зноў акно чорнае! Ракета, значыцца, свяціла, а ёй падалося, што світанак. Але хай сабе! Світанак будзе. Скончыцца, нідзе не дзенецца, гэтая доўгая ноч!

Рэната зноў радасна падумала пра тое, што ранкам сустрэне ля Слабады Зінаіду, потым пабачыць Алеся і Валю. А можа, яны там, ля той зламанай бярэзіны і чакаюць яе?.. Не, адтуль яны з Зінаідаю пойдуць далей, Зінаіда ведае, куды ісці, на якую пуцявіну скіраваць. Алесю і Валі няма аніякай патрэбы перціся пад тую Слабаду, рызыкаваць — ля вёсак, што паблізу ад чыгункі, робяць засады. А ёй, Рэнаце ды Зінаідзе аніякая засада не страшная — грабуцца памалу дзве кабеты, хто да іх прычэпіцца? — яны ўсюды пройдуць. І тады, дарогаю, Рэната ўжо аб усім Зінаіду распытае...

Рэната, здаецца, падрыхтавалася да той вандроўкі як след, звязала ў хатуль тое, што надумалася ўзяць. Адно застаецца зрабіць: боты мужавы са схованкі дастаць. Добра, што Лагуцін іх не надзеў. Алесь жа, напэўна, сандалі свае дабіў да апошняга. Можа, басанож недзе тупае — хто ж там, у лесе, ім усім абутку настараецца! А боты яму падыдуць, у яго амаль бацькава нага. Міхал, помніцца, перад ад’ездам сваю гімнасцёрку даў надзець Алесю, жартаваў, што праз год вышэй бацькі Алесь будзе... Не, гэта ж Геначка бацькаву гімнасцёрку прымяраў. Алеся ж тады ў хаце не было — на Дзвіне з вудамі сядзеў, паабяцаў, што бацьку свежай рыбкаю накорміць. А цяпер вось не з вудаю, а са стрэльбаю ў руках. Небачка, дзіця горкае — са стрэльбаю. А як жа ён на тым пераездзе, дзе яны развітваліся, ганарліва папраўляў на плячы рэмень карабіна! І ўсё мацаў, мацаў прыклад, нібыта хацеў пераканацца, што пры ім стрэльба, нікуды не дзелася...

Рэната прыўзнялася на ложку, услухоўваючыся ў дрыготкі гул матораў, які цяпер памацнеў. Знаёмы нешта гул, хвалямі. Небачка, гэта ж нашы самалёты лятуць! Нямецкія самалёты ныюць, аднастайны жалезны гуд іх матораў — гул нашых самалётаў з імі не зблытаеш. І зеніткі ўдарылі!..

Ад хвалявання ў яе перасохла ў роце, і яна ўскочыла, адчыніла дзверы, і дзверы, як жывыя, тухануліся, піхнулі яе назад у зямлянку. Раскаціста грымнуў блізкі выбух, і яшчэ другі, і трэці, і клямка страсянулася ў Рэнаціных руках, як усё роўна нехта знадворку рвануў дзверы к сабе; гайданулася пад нагамі падлога, са шчылін у столі пасыпаўся пясок, забарабанілі ў пусты тазік, што стаяў ля грубкі, каменьчыкі.

Зачыніўшы дзверы, Рэната падбегла да акенца. У начным небе запаліліся ракеты, і ад іх святла ў зямлянцы зрабілася светла, нібыта мігатлівы трапяткі агонь ахапіў адразу ўсе сцены. Нейкае зыбкае ўсё вакол, рухавае, як усё роўна пагойдваецца, сунецца некуды, быццам плыве. Твар сына выдае бляклым, нейкім рудым, быццам глінаю абмазаны. Небачка, што ж гэта з ім?!

Рэната мітнулася назад, да ложка, прыпала вухам да сынавых грудзей. Тукае сэрцайка! Жывы сыночак! А ёй нешта падалося, што блага малому, як нежывы ляжыць...

Схіліўшыся над сынам, яна захінула яго сваімі плячыма ад пяску, што пасля кожнага выбуху сыпаўся са столі, і ўслых маліла, каб самалёты бамбілі больш, бамбілі дакладна, і ўслых лічыла кожны выбух, і ўслых размаўляла з сынам. Данік нічога не адказваў і, мажліва, нічога ўвогуле не чуў, але пасля кожнага выбуху яна паведамляла, дзе, на яе думку, лягла бомба:

— На станцыі гэта вухнула... А цяпер — на аэрадроме. Дакладна цаляйце, родненькія! Няхай раніцою аніводнага фашыста жывога не застанецца!

Выбухі раптам спыніліся, цішэў, аддаляючыся, гул самалётаў. Згасла зіхатлівае святло ракет, і цемра ў зямлянцы зрабілася густая і шчыльная. Зноў стала чуваць кволае, ледзь чутнае Данікава дыханне, і Рэната зноў устрывожылася.

«А як жа ранічкою ісці да той Слабады, калі Данічак слабенькі гэткі, як непрытомны ляжыць?»

Яна асцярожна абмацала сынаў лобік, схілілася, узіраючыся, усяляк сябе супакойваючы. Ранічкою Даніку будзе добра. Калі ж нават ён ісці не зможа — бяды той. І хай сабе не зможа, хай! Яна на руках сыночка панясе! У яе хопіць сілы! І яна стрэне Зінаіду, як пра тое і дамоўлена, пойдзе з ёю далей, а ўдзень, пры сонейку, сыночку палегчае, ён стане на ножкі, і нішто не будзе ім замінаць у дарозе — увесь шлях у іх будзе шчаслівы!..

Яна пераканала сябе ў гэтым, паверыла, што лёс яе і дзяцей лёс, павярнуў на лепшае, і на світанні, змораная да рэшты, заснула, і спала моцна, і нічога не сніла.

Абудзілася Рэната, калі зусім развіднела. Сынаў лобік быў у буйных кроплях поту; пот быў і ля носа, і над верхняй губою, яна асцярожна абцерла яго хусцінкаю. Данік не прачнуўся, толькі бровы ў яго саўгануліся і вусны адкрыліся, як бы хапалі паветра прагна і паспешліва.

«Сонца нагрэла зямлянку. Дыхаць малому цяжка...»

Сэрца ў Рэнаты зайшлося ад сполаху. Заспала вельмі! Недаравальна заспала! Гэта ж дзень ужо, сонца зямлянку напякло, а яна — спіць, палежвае!.. Не, рана яшчэ зусім. Ву-унь, царкоўныя муры на замчышчы толькі поверху слабенька пазалаціліся — гадзіны дзве прайшло, як сонца выкацілася. Так што ёсць час. І яна зараз вынясе сыночка ў садок, пад яблыньку, каб свежым паветрам падыхаў, каб яшчэ паспаў, пакуль яна тут усё не паробіць перад дарогаю.

«У садочку Данічка на сеннічак пакладу, акрыю коўдрачкаю — хай паляжыць, пакуль я нешта на сняданак змаргелю...»

У зямлянцы было задушна, але зусім не дакучалі мухі. Пад аблыняю ж яны сляпіцаю палезлі ў вочы — паратунку ад іх няма. Але ніводнай яна не дала сесці на сынаў тварык: адганяла рукамі, потым узяла яблыневую галінку, без стомы круціла над Данікам. Знайшла яна раду мухам? Знайшла! Гэтак вось цяпер ад усякага горачка яна сыночка свайго ўратуе. І хораша пад яблыняй, не тое што ў задушнай зямлянцы: і вятрыска ад зямлі павявае, і спякоты няма, і добра дыхаць сыночку тут. Вось ён і бровачкамі зварухнуў, і губкі заварушыліся...

Яна ўглядалася прагна і стаіла дыханне, калі ўбачыла, што Данік адкрыў вочы. Асцярожна схілілася над ім, гатовая адразу ж выканаць усе сынавы пажаданні, усё тое, што скажа ці папросіць. У перасохлым горле запяршыла, яна закашлялася і толькі крыху спагадзя змагла ціха прамовіць:

— Што, сыночак? Можа, піць хочаш ці есці? — і, прыгадаўшы, што Гардзеіха ўчора прынесла паўлітровую бутэлечку малака, паспешліва і ўзрадавана паведаміла паведаміла: — Малачко тваё любімае ёсць. Цётка Вольга, дзякуй ёй, прынесла. Астуджанае малачко стаіць...

Данік моўчкі плюснуў вейкамі, на міг адкрыў і тут жа заплюшчыў вочы, як бы згаджаючыся. Рэната кінулася да яміны, зробленай пад акном зямлянкі — там, пад кадушкаю, у вядры з вадой, прыстроіла яна малако,— выцягнула бутэльку з вады, абцерла, памацала губамі шкло: халоднае малачко! Яна зараз напоіць сына, і ў яго адразу прыбавіцца сілы, і ён зможа ўзняцца на ножкі і ісці разам з ёю да Слабады. Яна, ведама ж, і сама, на сваіх руках, данясе, але ж лепей, каб ён сам ішоў, каб паздаравеў хоць крышку...

Данік не хацеў браць кубак, хоць Рэната ўсяляк угаворвала яго і маліла, упарта сціскаў губы, і яна, у адчаі, затармасіла малога, прыўзняла левай рукою, а правай пачала сілком ліць малако ў рот. Данік папярхнуўся, зрабіў глыток, потым, не адрываючыся, выпіў малако і не выпускаў кубак, трымаў, учапіўшыся аберучкі, але вочы не адкрываў.

Рэната даліла малака з бутэлькі і ўжо не ўгаворвала малога, і ён зноў прагна і хутка апаражніў кубак, потым адкрыў вочы, спытаў таропка:

— Стрэльба дзе?

Рэната сумелася:

— Якая табе стрэльба, сыночак? Што ты гаворыш...

— Мая стрэльба дзе? Тая, што дзядзька Гарык мне зрабіў!

— А небачка, а сыночак ты мой.— Рэната ад душы засмяялася.— Ды цэлая твая цацка, ляжыць пад акном. Нікуды яна не дзенецца.

— Прынясі мне яе!

— А навошта? Спі спакойненька.

— Дай мне стрэльбу! — Данік напружыўся, голас яго гучаў зацята і патрабавальна.— Нясі сюды!

— Добра, золатца, добра. Прынясу я табе тваю стрэльбу. Спі...

З-пад аполка, што тырчаў у кутку зямлянкі, Рэната дастала гузаватую яблыневую галіну, якую некалі, як толькі сагнала снег, Лагуцін выразаў з яблыні, паваленай выбухам яшчэ летась; малому гэтая крывулька была па душы, ён прывязаў да яе раменьчык, насіў на плячы, лётаў з ёю па садзе, уяўляючы, што мае сапраўдную стрэльбу. Валя неяк наважылася пасячы тую крывульку і спаліць — крыку і плачу было гэтулькі, што яна адступілася і не чапала больш Данікаву забаўку.

Цяпер, як толькі Данік убачыў сваю цацку, ён адставіў кубак і ўчапіўся аберуч у крывульку, прыціснуў яе да сябе і закрыў вочы, і на твары яго была задаволенасць. Крыху счакаўшы, Рэната развяла сынавы пальцы, і Данік не прачнуўся, і яна ўзняла з травы кубак і сядзела побач з сынам, узіраючыся ў яго твар, паспакайнелы, зусім не шэры — малы радаваўся і ў сне,— згледзела на донцы кубка кроплю малака, нахіліла кубак, вылізала языком і раптам ціха, давячыся раптоўнымі і моцнымі слязьмі, зарыдала.

Рэната плакала ад радасці, што малому, відаць, лепей, плакала ад саладжавага смаку малака, які адчула ў роце,— гэты смак раптоўна абудзіў успамін пра той далёкі час, калі ў яе была добрая хата, і ў хаце было ўволю яе дзецям і хлеба і малака! — плакала ад горычы вялікіх страт, ад бяды, што давялося перажыць, плакала, баючыся невядомасці, што чакала яе наперадзе.

Палёгка наступіла неяк раптоўна, але моцна і ўладарна. Адчаю ўжо не было, скруха растала, і Рэната, зазлаваўшы на сваю слабасць, выцерла слёзы: знайшла час румзаць! У тваім жа жыцці ўсё павярнулася на лепшае! Гадзіны са дзве Данічак паспіць, і можна будзе рушыць у дарогу. Не, трэба раней будзе выпраўляцца — дарога не блізкая: лепей там, на месцы, ля той бярозы пачакаць. Зінаіда ж, можа, і раней справіцца, і чакаць будзе. Лепей ёй Зінаіду пачакаць. І сняданак няма чаго маргеліць — Данічак малачка папіў, дык есці ён цяпер нічога не будзе. Потым яна яго накорміць... А зараз трэба боты выцягнуць Міхалавы са схованачкі, увязаць іх у хатуль, схаваць глыбей. І кубачак гэты абавязкова прыхапіць з сабою, бо Данічак дужа ўпадабаў яго: відаць, ручкамі намацаў знаёмы беражок, дык і малачко папіў...

«Цяпер сыночку будзе лепей...»

Яна паправіла сыну коўдрачку, выйшла на сцежку, і ўсё вакол, як і ўчора, калі Зінаіда прынесла радасную вестку, здалося ёй дзівосным і прыгожым. Потым зірнула на грады, дзе лапушыліся салата і радыска ўчора ранкам, і ў сэрцы ажыла вострая і балючая гаркота. Колькі яна, Рэната, працавала на гэтых градах! Рукамі ж амаль кожны камячок расцірала! Колькі пустазелля павыдзірала! А колькі вады з Дзвіны паперацягала! Пакуль па лесвіцы суды ўсцягнеш — разы чатыры спыніцца даводзіцца, перадыхаць. А потым кожны шнурочак радыскі вадзіцаю пакропіш, на кожнае каліўца салаты поўную бляшаначку — а часам і дзве нават! — выльеш... А яны, пачвары гэтыя, усё ў момант зглумілі, павыдзіралі, зжэрлі. Усё, што на зямельцы сваёй Рэната вырасціла, потам сваім і працаю здабыла, яны, чужынцы, сабе забралі, хоць самі вясною да градачак і пальцам не дакрануліся. Не радыску яны з градак гэтых павыдзіралі, а жылы з яе, Рэнаты, выцягнулі, кроў высмакталі... І сынаву кроў высмакталі. Каб жа смерць з іх кроў смактала, з чужынцаў праклятых!..

Рэната ўзняла з баразёнкі звялае каліва пырніку. Выдрала яна яго з грады ўчора, ноч толькі паляжаў, а ўжо зніцеў, збялеў, быццам соллю пасыпаны, як кволая нітачка зрабіўся. Ад зямлі, ад карэння адарваны, дык адразу яму і пагібель...

Рашуча адкінула звялае каліва ў баразёнку і нечакана дзіўна ўзрадавалася. Новае жыццё чакае яе! Не давядзецца болей штодня бачыць фашысцкія морды. Не давядзецца больш палахліва прахоплівацца па начах, у чаканні бяды.

«Скончылася бяда! Капут ёй, бядзе!»

Яна азіралася наўкола, і хараство пагоднага дня паўставала перад ёю ў дзівосным, амаль казачным бляску. Хораша як свеціць сонца! Якая дзівосная сінеча над галавою! І гэта ж дужа добры знак, што выпраўляецца яна да сына пагоднай раніцай. Яна, Рэната, ідзе да дзяцей, якія бароняць сваю бацькаўшчыну, бароняць волю, бароняць усё тое добрае, што было ў Рэнаціным жыцці і яшчэ будзе, бароняць сваю будучыню, гэтую сінечу ўвысі, зіхатлівую плынь Дзвіны, што быццам пашырэла сёння пад цёмнымі блішчастымі ад расы лазнякамі... І не трэба ёй тут нічога шкадаваць! Ні пустыя грады, ні яблыні, ні шырозныя лехі, на якіх дзярэцца з зямлі цёмна-зялёнае, аж фіялетавае па краях, лісце бульбы. Навошта ж толькі пазаўчора горб гнула, акучваючы яе?.. Не, яна правільна зрабіла, што бульбачку акучыла: хай расце чыстая, без пустазелля. Пакуль бульба вырасце, дык і чужынцы адсюль выметуцца. Выкінуць іх! Нідзе не дзенуцца, папыляць дамоў без аглядкі!..

Нейкім новым позіркам, як не сваё, як толькі што ўбачанае, аглядала Рэната і ўбранне зямлянкі. Столік ля акенца нейкі нізенькі, нязграбны. Ложак, на якім яна правяла гэтулькі начэй і ў сне і без сну. Насупраць — канапачка, маленечкая, вузенькая, на якой спала дачка. Вось старое вядро, з якім любіў хадзіць за вадой Лагуцін. Як гэта ён любіў сваю прыказачку паўтараць?.. «Поспешімо, не торопяся...» Лабаты, гэты Лагуцін. Лабатым заўсёды шчасціць у жыцці. Хай жа Валечка з ім будзе шчаслівая...

Рэната заспяшалася, дастала са схованкі мужавы боты, пачала ладкаваць іх у хатуль, які стаяў на падлозе ля грубкі. Ладкаваць рэчы было нязручна — каб пакласці боты, яна павыцягвала з хатуля Данікавы кашулькі,— і Рэната паставіла хатуль на стол, і неспадзеўкі сэрца сціснуў незнаёмы пякучы боль.

«А заўтра я ўжо не буду нічога гэтага бачыць: ні століка, ні ложка, ні канапы, ні грубкі...»

Усё тое, з чым трэба было цяпер развітвацца, выклікала нечаканыя ўспаміны: кожная рэч у зямлянцы была звязана з мноствам падзей, і ад кожнай рэчы ішла свая цеплыня, і гэтая цеплыня спустошвала Рэнату, выклікала горкае адчуванне будучай і непапраўнай страты; розум казаў адно, а сэрца казала іншае, сэрца жыло ўспамінамі і яшчэ не ведала будучыні.

За адчыненымі дзвярыма пачуліся крокі, потым цень паклаўся на падлогу, і на парожку з’явілася прыгорбленая мужчынская постаць! У Рэнаты закалаціліся рукі; боты, якія не лезлі ў хатуль, выслізнулі і шмякнуліся на падлогу, і яна нахілілася, каб узняць іх. Нахілілася і ўбачыла твар чалавека, які ўваходзіў у зямлянку.

«Салдат са шпіталю! Гэты на гародчыку ўчора шастаў, а потым радыску выграб з вядра!»

Яна пазнала яго адразу. Прыгадала, як ён па-гаспадарску завіхаўся ля салдат, якія грузілі скрыню з салатай на машыну, як нешта ўсё камандаваў. Праўда, рука ў яго вісела тады на почапцы, а цяпер — вольная. А можа, памыляецца яна? У гэтых халатах, доўгіх, брудна-зялёных, яны ўсе нейкія як аднолькавыя...

Напачатку Рэната нават не спалохалася, хуценька падхапіла з падлогі боты, заціснула ў хатуль і павярнулася, затуляючы яго спінаю і сілячыся суняць глухое бомканне ў галаве, што ўзнікла, калі яна рэзка нахілілася да падлогі і потым узнялася. Яшчэ больш упарта Рэната імкнулася цяпер пераканаць сябе, што памыляецца, што не гэты салдат хадзіў учора па градах, што гэтага, які пераступіў парожак, бачыць упершыню. Так, упершыню! Неяк ён агідна крывіць губы, нібыта да нечага прынюхваецца. І нейкія дзіўныя губы ў салдата — сінявата-белыя, як падпаленыя воцатам. А вочы сінія, крыху прыжмураныя і неяк дужа ж вёртка пабліскваюць пад белымі, як выцвілымі бровамі...

Рэнаце раптам зрабілася зябка. Глухое бомканне ў галаве знікла, думкі былі ясныя, чоткія, але дзіўныя — пра непапраўнасць страты ўсяго, што яна пакідае ў зямлянцы. Але цяпер зусім новы, адметны і трывожны сэнс выкрышталізоўваўся ў іх, і яна ліхаманкава сілілася спасцігнуць яго вытокі. Зусім нядаўна, калі Рэната аглядала сутарэнне і як бы развітвалася з усімі рэчамі, думка пра непапраўнасць страты не палохала, успрымалася зусім натуральна. Цяпер жа ў гэтай думцы, якая па-ранейшаму жыла і нібыта спынілася ў часе, Рэната адкрыла зусім новае і здзівілася, што гэтага новага і, па сутнасці, асноўнага яна раней і не заўважала, і гэтае новае заключалася ў разуменні таго, што мінуламу жыццю, жыццю тут, у зямлянцы, прыходзіць канец.

«Усё тое, што было ў маім жыцці тут да гэтага дня, адлятае ў прорву, з якой няма выйсця».

Яе моцна ўражваў цяпер не твар салдата, а яго тоўстыя пальцы, што сціскалі спражку рэменя, якім быў падпяразаны шпітальны халат; пальцы ўвесь час соўгаліся памалу, быццам імкнуліся абламаць крылы арлу, што выціснуты на белым дзюралі пад літарамі па нізе спражкі.

«Літары падобны на павукоў... І таксама як бы варушацца, як жывыя соўгаюцца, не стаяць на месцы».

Рэната ведала надпіс на спражцы салдацкага рэменя, але цяпер ён дзіўна і балюча ўразіў яе: надпіс на рэмені сумысля прыдумалі, на тое прыдумалі, каб у таго, хто начэпіць яго, і адчуванне сілы было, і сумленне жыло ў спакоі — з табою, маўляў, сам бог, і ты ўсё можаш, табе ўсё дазволена.

«А што, як і сапраўды неба з тымі, у каго на рэмені гэты надпіс?»

Думка спарадзіла жах. Гэта ж усяму канец, калі неба на баку чужынцаў. Не, не! Не можа быць, каб яна, Рэната, марна маліла неба! Яно, неба, павінна быць разам з яе дзецьмі, разам з Міхалам, разам з Лагуціным! І неба і людзі павінны паслаць пагібель на чужынцаў, якія ўчынілі на зямлі гэтулькі гора!..

Без стомы цвердзіла сабе ўсё гэта, пакрысе пачала супакойвацца. Але новы жах уладарна ўварваўся ў сэрца, выстудзіў яго ўшчэнт: пра Зінаіду дазналіся! Дазналіся пра тое, што яна, Рэната, з ёю пойдзе! Дазналіся пра тое, што Алесь яе чакае! Дазналіся пра Валю!..

Салдат нешта запытаў. Але Рэната не зразумела, і ён запытаў зноў, і яна ўзняла галаву, адарваўшы позірк ад дзюралевай спражкі на рэмені, і смела і адчайна зірнула ў чужыя вочы. І адразу знік жах, і сэрца загрукатала ў шалёных тактах: не ведае гэты гіцаль нічога! Не ведае, што яна зараз пойдзе пад Слабаду і стрэне там Зінаіду! Не ведае, што яна сабралася ісці ў партызанскі атрад, дзе ўжо чакае яе Алесь, чакае Валя, чакае Лагуцін! А тое, што напісана на спражцы,— лухта. Небачка заўсёды да тых прыхільнае, хто добрае людзям робіць! І недарма яна, Рэната, маліла неба паслаць пагібель на чужынцаў! Яна ж сваё неба маліла, роднае, тое, што вось тут, над Дзвіною!..

Салдат нешта гыркнуў, адпіхнуў Рэнату ад стала, перавярнуў хатуль і тут жа лоўка падчапіў указальным пальцам правай рукі матузкі, якімі былі звязаны вушкі ботаў. Боты гайдаліся, і ён, трымаючы іх перад сабою, аглядаў жоўтую, як косць, падэшву, пастукваў сагнутым у крук пальцам левай рукі, гугніў ухвальна:

— Гут-гут, гут-гут,— і тут жа яшчэ раз паўтарыў, ужо са зваротам да Рэнаты: — Г-у-ут, матка,— і раптам загергетаў весела, залівіста пасмейваючыся, а потым, моцна сашчапіўшы рукою халявы ботаў, двойчы тукнуў Рэнату каблукамі ў грудзі: — Гут! Гут! — і дадаў, як праспяваў, кіруючыся з зямлянкі: — Гу-у-ут, ут-ут-ут...

Калі салдат тукнуў Рэнату ботамі ў грудзі, яна пахіснулася; стаяць у гэтай паставе было нязручна, і яна перставіла адстаўленыя за спінаю рукі з куточка стала на сярэдзіну і, адчуўшы пад правай далонню халоднае лязо нажа, перакінула руку крышку далей, каб не парэзацца, і далонь лягла на гладкі чаранок з плексігласу, адпаліраваны і халодны, як лёд.

«Аддай!.. Гэта Міхалавы боты! Мужавы боты! Аддай!..»

Хацела крыкнуць гэта і не змагла — горла падціснуў нейкі незразумелы, пругкі і гарачы, абруч. Нехта настойліва і часта дзёўб у сярэдзіну гэтага абруча, быццам спрабуючы рассячы яго, і гэтае туканне ўвесь час заглыблялася, і абруч раптам паддаўся і, як пад вострым зубілам, разваліўся напалам.

«Сэрца... Як гулка яно грукае!..»

Ёй падалося, што грукатлівы бой сэрца чуецца не ў грудзях, а звонку, недзе пад жаўтлявай, як косць, падэшвай бота, па якой салдат барабаніць сагнутым у крук пальцам. Рэната бачыла — дзверы зямлянкі былі нахлашч,— як салдат ідзе па сцежцы, і на халявах мужавых ботаў блішчаць сонечныя промні, і гэты бляск раптоўна ўдарыў ёй ў скронь, як стрэл.

— Адда-а-а-ай! — адчайна высокім, пранізлівым голасам закрычала Рэната і, заціснуўшы нож у правай руцэ і выставіўшы яго перад сабою, кінулася з зямлянкі. Пераляцела праз прыступкі, выбегла на сцежку і закрычала зноў, пранізліва і адчайна: — Адда-аа-ай! Бо-оты аддай!..

Правая нага зачапілася за нешта, і Рэната бразнулася на малады трыпутнік. Нож выпаў з рукі, уваткнуўся лязом у зямлю, і яна сківіцаю ўдарыла па тронку, выбіла нож з зямлі, і ён зашыўся ў лісціны трыпутніку. Але ёй падалося, што нож увайшоў пад скуру, недзе побач з вокам, і рэзка матнула галавою. Нос варухнуў халодныя зялёныя лісціны, пад імі бліснула вузкае лязо, і гэты халодны бляск металу прымусіў Рэнату ўзняцца; стаўшы на каленкі, яна зноў крыкнула адчайна і пранізліва,:

— Адда-а-аай! Боты адда-а-а-а-ай!..

У горла трапіў пясок, і яна змоўкла, як захліпнулася, і тады пачула справа, ад яблыні, працяглы сынаў галасок:

— Ма-а-а-а-ма!

Павярнулася на гэты сынаў голас і замерла. Небачка, што ж ён робіць, дурненькі! Цягне з-пад коўдрачкі цацку, стрэльбу-крывульку, а яна зачапілася, не паддаецца, аніяк ён яе не адчэпіць, крычыць, і голас усё мацнее, аж звініць. Салдат спыніўся, глядзіць на малога, залівіста рагоча. Не, садраў боты з пляча, торкае ў бок Даніка, нешта злосна крычыць. Цяпер шпульнуў боты!

«Небачка! Ён жа ботамі галаву Даніку разбіў! І не варушыцца Данік, нерухомы ляжыць!..»

Яна падхапілася, кінулася да яблыні, пранеслася колькі крокаў, бы вецер, і бухнулася ля сына на зямлю. Небачка, цэлы ж Данічак ляжыць! Боты побач з ім пляснуліся, за халявамі галоўку сынаву яна і не бачыла. Жывы сыночак! Жывы!..

Свяціла сонца. Свежы вецер павяваў з Дзвіны. Спакойна шамацела ад ветру і блішчаста пералівалася на сонцы маладая лістота яблынь. Галіна завісала нізка над Данікам, і Рэната ўчапілася рукамі ў гэтую галіну, спрабуючы адвесці яе ўбок; галіна сагнулася, твар зарыўся ў густую лістоту, і Рэната, злавіўшы ротам маленькую лісцінку, сціснула яе зубамі. На смак зусім і не горкая лісцінка, чамусьці кропам пахне. Не, кропам пахне не лісцінка, а сам кроп — малады і густы. Вунь як густа зеляніцца ён пад яблыняй. І ля сцежкі яго поўна, і ля плота, і па бульбе ён скрозь выбіўся. А ў ручцы Данікавай каліва кропу...

Данік ляжаў на сеннічку, сціскаючы ў руках стрэльбу-крывульку, да якой быў прычэплены вузкі раменьчык. Цяпер, калі Рэната адвяла ўбок яблыневую галіну, сонца добра асвятляла сынаў твар, і ён выдаваў дзіўна празрыстым, быццам высветлены знутры. Але празрыстасць была не хваравітая, не блякла-шэрая, як уранку, калі Рэната выносіла малога з зямлянкі, а з ружовым, хоць і слабенькім, адценнем, ад якога нейкая як бы жвавасць і поўнасць праглядвалася на шчоках; і вочы Даніка глядзелі жвава, са слабым усміхам.