Зямля не раскажа

— Хадзем, дзеткі. Толькі вы нічога не бойцеся...

Яна зноў прымушала сябе быць рашучай, і ад гэтай рашучасці ёй рабілася не па сабе. Куды яна вядзе сваіх дзяцей? На пагібель вядзе! І яшчэ спрабуе супакойваць іх, каб не баяліся... А не ісці — нельга. Алесь кажа, што ў апошні раз папярэдзілі. Але ён іх не баіцца. Смелы ён, Алесь. Валя толькі спудзілася, дрыжыць уся. А іх, гэтых чужынцаў, не трэба баяцца. І няхай дзеці бачаць, што маці не спалохалася, не баіцца, спадзяецца на добрае.

Рэната ўзяла Валю за руку і, прыціскаючы другой да грудзей Даніка, смела ступіла на гравійку. У нос адразу ўдарыў нейкі незразумелы смурод. Няўжо людзі гэтак смярдзяць?.. Не, ад танкаў гоніць, відаць, гэткі гарачы і смярдзючы чад. Так, ад танкаў гэта патыхае...

Цяпер, саўладаўшы са сваёй разгубленасцю, Рэната без жаху зірнула на танкістаў у чорных камбінезонах. Сполах жыў у сэрцы, яна адчувала яго, але прымусіла сябе глядзець перад сабой строга, незалежна; яна як бы вывучала новае, тое, што ніколі раней не бачыла, сілілася пераканаць сябе, што гэтае новае не можа чыніць ёй бяды, што яна і яе дзеці, калі тая бяда раптам і з’явіцца, лёгка з ёю справяцца. І нібыта няма адкуль і чакаць тае бяды — танкісты неяк вельмі ж весела паглядаюць. Першы, што бліжэй ад усіх стаіць, малады зусім. Светлыя, амаль бялявыя валасы. Вясёлыя блакітныя вочы. Усмешка добрая, гожая... Правая рука з пярсцёнкам, нейкім вялікім, блішчастым. Пальцы падсунуты пад чорную дзягу, на якой, ля самай спражкі з белага металу, вісіць блішчастая тоўстая кабура... Блішчастая, з гэткай жа скуры, як і кабура, планшэтка... Дужа ж знаёмая планшэтка — як у таго лейтэнанта з ваенкамата! І кнопкі гэтак жа, да бляску, вышараваныя. Не, у Лагуціна планшэтка была тоўстая ад папер, а ў гэтага — тонкая, нібы блінец... А-а, карта ў ёй! Як пад шклом карта. Водзіць ён па ёй, пальцам торкае, нешта Алеся пытае... І Алесь гаворыць яму па-нямецку, на карце нешта паказвае і рукой цяпер торкае на бярозы, што стаяць ускрай поля... Нейкая пляма на полі, і ля яе сноўдаюцца чорныя камбінезоны... Упяцёх там танкісты ходзяць, размахваюць рукамі, як абмяркоўваюць нешта дужа смешнае, быццам у скокі ідуць ля чорнай яміны на ўскрайку поля... Адзін танкіст верне сюды, вось ускочыў на гравійку, гергеча нешта, гукае гэтаму, з планшэткаю... Гэта ж карабін у яго ў руках! І нясе яго, бы каромысел, гайдае на руцэ за рэмень... Гэта ж Церахаў карабін!.. А сам жа дзе ён?.. Небачка, гэта ж яны яго забілі!.. Гэта ж з гарматы па хлопчыку стрэлілі! Тая чорная пляміна на полі — месца, дзе грымнуў снарад!..

Танкіст размахнуўся і ўлупіў карабінам па дрэве — прыклад пашчапаўся, трэскі і чорныя кавалкі кары пырснулі на белы пясок дарогі,— потым выставіў з-за бярозы рулю, зарагатаў, гучна татакаючы, як страляў:

— Тук-тук-тук... Паф-паф-паф... Пауль, ком! Пауль!..

У Рэнаты сцялася ў грудзях! Па ёй і малым Даніку ён, гэты танкіст, цэліцца!.. Не, як жа стрэліць з гэткага знявечанага карабіна! Ён проста дурэе, жартуе. Нават не на яе наставіў карабін, у Пауля нейкага цэліцца! Пауль, аказваецца, гэта той, што з планшэткаю. І нейкі начальнік ён у іх. Бач, як мітнуўся на яго покліч танкіст, які тупаў па ўзбочыне! Цяпер казырнуў, кінуўся да танка, узяў рыдлёўку... А гэты зноў туды, на папаравы клін, шнуруе, карабін за рэмень валачэ і гэтак жа, як і сюды ідучы, рагоча. І весела і радасна рагочуць тыя, што ходзяць па жоўтым ад свірэпкі полі. А яшчэ адзін ля драбінаў стаіць. Ускочыў вось на драбіны, тузае лейцы. І нешта гукае тым, што на гравійцы, і рагоча, рагоча... І танк загрукацеў, рухаецца.

Куды ж гэта ён едзе! Ён жа на драбіны паўзе! Ён жа зараз на Алеся наедзе!..

Рэната кінулася да Алеся. Данік, які прачнуўся, калі Рэната саскочыла з драбінаў, цяпер дужа рэзка і спалохана, як спахапіўшыся, што не зрабіў гэтага раней, заплакаў. Танкіст з блакітнымі вачыма спыніў Рэнату, мякка паляпаў па плячы, патрос за палец Даніка.

— Гут, кіндэр! Прыма кіндэр!— і павярнуўся да Алеся, быццам толькі ён і быў яму патрэбны.— Ком!

— Сынок, куды ж ты?

— Яны сказалі, што выцягнуць драбіны,— і Алесь звёў маці на ўзбочыну да маладых бярозавых парасткаў, што прабіліся ад старога кораня.— Пасядзі тут...

Рэната зняможана апусцілася на сухую і цёплую траву, узялася гушкаць Даніка, і ён сцішыўся, зашыўся пад крысо кофтачкі, цікаваў адтуль блішчастымі ад слёз вачанятамі, Валя, тулячы твар у маладыя бярозавыя парасткі, ціха, з нянавісцю прамовіла:

— Фашысты! Паганыя фашысты!..

Рэната таропка сыкнула на яе:

— Маўчы! Шчэ каб пачулі!

— Няхай чуюць! Я іх і не баюся!..

— Маўчы!— Рэната пастукала кулаком па траве, быццам таўкла яе.— Маўчы, я табе сказала!

— Не буду я маўчаць!

— Прашу, дачушка, памаўчы. Во, паглядзі, малое больш за цябе разумее — прымоўкла... А долечка ж ты мая! А што ж гэта яны вытвараюць...

Вакол танка, які задам з’ехаў з гравійкі і спыніўся ля самых драбінаў, галёкалі і рагаталі фашысты. Здаецца, фатаграфавацца ўзяліся. Адзін стаіць на драбінах, ускінуў на шыю лейцы і наставіў рукі ў бокі, другі — усё прысядае і прысядае, прыстаўляючы чорны фотаапарат да вока. Не, цяпер памяняліся месцамі: гэты, што быў на драбінах, скочыў на сухое, адбег да алешын, стаіць там. Алесь жа цялёпкаецца па гразі — пагналі хлопчыка ў самае балота!— цягне нейкую тоўстую вяроўку, закручвае яе за стаяк драбінаў. Чаго ж яны яго туды пагналі?.. І яшчэ крычаць на яго, нешта патрабуюць... Падобна, што загадваюць, каб выбіраўся з калдобіны... Фашыст саскочыў з драбінаў, круціць рукой над галавою, нешта камандуе. А той, што з фотаапаратам, мітусіцца, то з аднаго боку падскочыць, то з другога, то на калена стане, то як паўзе па зямлі... Скрануліся, здаецца, драбіны. Так, папаўзлі назад!..

Танк марудна рухаўся да гравійкі, і следам за ім паўзлі з калдобіны, начэпленыя за тоўстую вяроўку, драбіны. Конь упіраўся, плюхнуўся ў гразь, але аглоблі, строма задзёршыся, узнялі яго, і ён ускочыў, пачаў мясіць нагамі тарфяны глей; пырскі ляцелі на ўсе бакі, і над конскай грываю, побач з драўлянай дугой, трымцела вясёлкавая дуга, шырокая і зіхатлівая.

Драбіны выкаціліся на сухія гліністыя каляіны, і следам за імі, упіраючыся, трасучы галавою, быццам скідаючы хамут, неяк смешна перабіраючы нагамі, выбраўся перакачаны ў гразі конь; ён стаў, звесіў галаву на правую нагу, крыху адстаўленую і сагнутую, і як скамянеў; па яго баках струменямі сцякала блішчастая ка сонцы чорна-бурая жыжка. Гэткімі ж блішчастымі былі і колы драбінаў, у якіх паміж спіцамі зіхацелі маленькія вясёлкі, і здавалася, што і конь, і гэтыя колы злеплены з адной і той жа тлустай чорнабурай гліны.

Фашысты весела галёкалі. У той міг, калі конь выбраўся на сухое і знерухомеў, грымнуў дружны рогат. Рагатаў, ажно клаўся на гармату танкіст, які па самы рэмень вылез з вежы; рагаталі і нешта галёкалі фашысты з гравійкі; рагатаў, прысядаючы да зямлі, фашыст з фотаапаратам, трос рукою, усё нешта патрабаваў ад другога, які загадваў Алесю чапляць тоўстую ад бруду вяроўку на чорныя крукі за вежай танка.

Алесь падышоў да маці, крыху пастаяў ля яе, потым сеў і пачаў моўчкі выціраць аб траву брудныя рукі. Потым патрос штаны, заляпаныя вышэй каленяў чорнай глеістай жыжкаю.

— Новыя штаны,— са шкадаваннем прамовіла Рэната.— Цяпер і не адмыюцца. Гэткі глей!

— Хай сабе...

— І то праўда, і то праўда,— сказала Рэната паспешліва, сумеўшыся ад таго, што забедавала па нейкай дробязі, нічога не вартай цяпер.— Каб горшай бяды не было, — і запытала заклапочана: — Пра што гэтыя паганцы пыталіся?

— Спачатку пра вёску, якая за дарогаю. Потым паказалі яе на карце... У іх — ка-арта! Усё названа і па-руску і па-іхняму. Я не бачыў гэткай аніколі. Уся блішчастая, слюдзяная...

— Куды едзем, цікавіліся?

— А як жа! Я сказаў як ёсць: ты — мая маці, а гэта — сястра і брат. Едзем у Невель, падалей ад вайны...

— А з чаго гэта яны гэтак смяяліся?

— З майго «падалей ад вайны». Кажуць, што вайна нас даўно абагнала, наперадзе яна ўжо, і праз тыдзень Маскве — капут.

— Гэта ім — капут! Як сваіх вушэй ім Масквы не бачыць!— у запале выгукнула Валя.

— Схавай язык доўгі! Схавай!— Рэната прыкрыкнула на дачку, азірнуўшыся спалохана.— Што яшчэ, сынок, яны казалі?

— Добры я хлопец, маўляў, бо ведаю іхнюю мову. Пыталіся, дзе вучыў. Яшчэ казалі, што нямецкая мова — самая вялікая мова ў свеце і на ёй вельмі хутка будзе размаўляць увесь свет.

— Яны — вялікія забойцы. Ты ім гэта сказаў? — спытала Валя, і маці яе не запыніла.— Ты не папытаў, хто Цераха забіў?

— Страляў Пауль. Яны ўсё яго нахвальвалі: трапны, маўляў, стрэл... І жартавалі: забіты, маўляў, апошні савецкі салдат... І ў гонар гэтага, маўляў, трэба ставіць помнік...

Алесеў голас загучаў глуха — на дарозе зараўлі маторы. Раптоўна, але ўсе разам, невядома па якой камандзе, танкі рушылі і папаўзлі. Пыл, змешаны з дымным смярдзючым чадам, пагнала на ўзбочыну; ад газольнага смуроду як не выварачвала нутро, і Рэната, згледзеўшы, што дымнае воблака плыве ўсцяж дарогі, узнялася:

— Задыхнёмся тут... Пайшлі, дзеткі, туды, пад поле...

Ніхто не запярэчыў ёй, і гэтак, у маўчанні, яны прайшлі колькі крокаў. Потым Рэната пачала падспешваць дзяцей, узяла дачку за руку, павярнула ў бок папаравага кліна. Вуркатанне танкавых матораў вельмі хутка аддалялася, бы яго адносіла ветрам. Ёй карцела ўвесь час азірнуцца, паглядзець, ці далёка ўжо танкі, што ўвогуле робіцца там, на дарозе, але яна стрымлівала сябе, баючыся, што, азірнуўшыся, убачыць танкі зусім блізка, убачыць людзей у чорных камбінезонах. На старой разоры, у густой канюшыне, Рэната прыпынілася, крайком вока згледзеўшы нейкі рух злева, і імпэтна павярнула голаў. Танкі ўжо на самым паваротку дарогі — мільгаюць за дрэвамі. Бярозавыя прысады старыя, падобныя на тыя, што былі ў тым месцы, дзе Церах вывез іх на драбінах з лесу.

— Трэба пайсці паглядзець,— сказаў Алесь.

— Куды?— Рэната памкнулася яго затрымаць.— Куды пайсці?.. Стой!.

— Паглядзімо, як яны яго пахавалі...

— Навошта? — Рэната ўсё яшчэ глядзела на паваротку дарогі. Ёй здавалася, што там рухаюцца не танкі, а соўгаюцца між дрэў нейкія лёгкія шэрыя цені.

— Толькі паглядзімо, мама...

Рэната моўчкі пагадзілася з гэтым упартым, як загад, сынавым «паглядзімо, мама». Правільна сын гаворыць, і пярэчыць не варта тут ёй. Яна першай павінна была прапанаваць пайсці туды, на поле, дзе грымнуў снарад... Так, павінна! Там жа быў забіты на яе вачах не проста нейкі хлопец па прозвішчу Церах, там быў забіты чалавек — да гэтага дня зусім незнаёмы! — які сёння ранкам чула і сардэчна паставіўся да яе і яе дзяцей. Ён уратаваў іх усіх ад бяды і ў лесе, і тут, на гэтым полі. Ён жа мог, пачуўшы гул матораў, адразу шнураваць да лесу, схавацца, адтуль паназіраць... Цяпер бы ён быў там, на ўзлеску, на добрай адлегласці ад гэтай дарогі, і нішто не пагражала б яму... Ён мог, увогуле, каб і сустрэў іх у лесе, ехаць далей, сваёй дарогаю і ніколі, мажліва, не сустрэўся б з гэтымі танкамі, і смерць не напаткала б яго... А ён жа не праехаў каля чужой бяды! Ён і па тых танках страляў, каб адцягнуць увагу на сябе, каб даць ёй і яе дзецям мажлівасць адскочыць падалей ад гравійкі, уратавацца... Ён жа не сябе кінуўся ратаваць, а яе, незнаёмую яму жанчыну з дзецьмі!..

Спыніўшыся ля свежай магілы, зробленай неахайна і нядбала — у разору проста навярнулі зямлі — Рэната збянтэжана аглядала чорныя дзірваны, што раскідаў выбух па полі. Дзіўна чорная тут зямля, на гэтым папаравым кліне. І дзіўна вялікія дзірваны. І як дзіўна прыгнула і зваліла, бы ссекла, жоўтую свірэпку. І кветкі зусім не жоўтыя, карычневыя нейкія, і звялыя ўжо — агонь выбуху іх апаліў. І чорныя земляныя аладкі параскіданы вакол, сятчастыя, спрэс у крапачках — з падэшваў паадляталі, як з адных цвікоў тыя падэшвы. З сярэдзіны магілы тырчыць карабін, увагнаны ў зямлю глыбака, па самую прыцэльную планку, абкручаную рэменем з металёвым вечкам на канцы і рудой трэскай-пікаю,— гэта ўсё, што засталося ад драўлянага прыклада. Справа, на краёчку магілы, нейкі кавалачак анучы тырчыць з-пад зямлі, плямісты, і плямы гэтыя закарэлі, як на іх нешта прылепленае. Падобна на акравачак гімнасцёркі. Так, кроў на ім была, потым зямля наліпла і закарэла...

У Рэнаты закалаціліся рукі, непрыемныя дрыжыкі, гарачыя і густыя, быццам засмылела зямля пад падэшвамі, ударылі ў ступакі, пабеглі па скуры, звіваючыся кольцамі.

— Валечка, вазьмі Даніка,— папрасіла яна і не пазнала свой голас — стомлены, сухі і дрыготкі.— А ты, Алесь, назбірай кветак...— і думка пра тое, што дзецям не трэба стаяць тут, ля свежай магілы, замацавалася, падалася ёй дужа правільнай.— І ты, Валечка, яму дапамажы... Там, ля дарогі, назбірайце...

Яна нахілілася і ад болю, што ўзнік у скронях і аглушыў рэзкім бомканнем, сцялася, потым апусцілася на калені. Ёй падалося, што яна стаіць не тут, на незнаёмым полі, ля нязграбна прысыпанай магілы, а стаіць у родным горадзе, ля замчышча, дзе ўчора была пахавана маці, дзе была пахавана братавая з дачкой...

Яна не ведала, што будзе рабіць. Але адразу, ледзьве далоні дакрануліся да сырой і халоднай зямлі, дзіўна праясніліся яе думкі. Замчышча далёка — гэта ўжо мінулае. А тут, сярод жоўтага разліву свірэпкі, ёсць магіла Цераха, з якім гэтак нечакана яе звёў лёс, і яна не мае права пакінуць гэтую магілу без догляду.

«Спачатку прысыпаць трэба гэты акравак гімнасцёркі... Каб не тырчаў з-пад зямлі...»

Рэната асцярожна грэбла зямлю рукамі. Зямля была цёплая, як угрэтая ўся,— і тая, што ссыпалася з магілы, і тая, якую яна падграбала далонямі з бакоў,— і ад дотыку да яе Рэнату апаноўвала дзіўнае адчуванне несапраўднасці і мройнасці. Нібыта ўсё сніцца: і поле, і магіла гэтая, і матчына магіла ля замчышча — нешта няўлоўнае, але дужа ж і падобнае на ўчарашняе ёсць і ў колерах і ў пахах зямлі, што цячэ між пальцаў! — і гэты жоўты разліў свірэпкі, і гэтыя кветкі, што ў Алесевых руках, і гэтыя кветкі, што кладзе на магілу Валя, і гэтае сонечнае неба над галавою. Яна разумела, што нічога не сніцца, што ўсё вакол яе рэальнае, гэткае ж рэальнае, як і перажытае ўчора. Але ў гэтай рэальнасці былі розныя вымярэнні, розныя адценні, і тое, што было перажыта ёю ўчора, жыло само па сабе, і самі па сабе існавалі падзеі, што адбыліся на гэтым полі; разам з тым, яны нібыта збегліся ўшчыльную, размясціліся на адной, маленькай, адлегласці і бачыліся ўсе разам, падобныя на нейкія кубікі ў незразумелай і жахлівай гульні.

Пад Рэнацінымі каленямі нешта цяжка вохнула ў глыбіні зямлі, потым выразна пачуліся гулкія, але нейкія падвойныя, як складзеныя з розных кавалкаў, частыя і не вельмі блізкія выбухі і густое, ледзьве ўлоўнае, як рэха, сакатанне кулямётаў. Усе гэтыя гукі спляліся ў адзін знаёмы ланцуг, той, што яна чула ўчора на беразе Дзвіны і вельмі выразна сёння ўночы.

Рэната ўскочыла, спалохана азіралася. Новая бяда, відаць, коціць! Што рабіць, куды тут кінуцца? Як ад гэтай, новай, бяды ўратавацца? І што дзіўна: бой — цяпер жа добра ўжо чуваць!— узгарэўся і мацнее не ў тым баку, куды пакацілі чатыры танкі, а зусім у іншым баку, управа ад гравійкі. Няўжо і там, за гравійкаю, ужо фашысты? Значыцца, наўкола іхнія танкі? Значыцца, ёй з дзецьмі няма куды ратавацца?..

Абвострана, як ніколі за ўсе апошнія дні, ад таго першага разу, калі давялося пачуць роў фашысцкіх самалётаў і грукат выбухаў, Рэната зразумела, што бяда не міне яе. Гэткае ж адчуванне было ў Полацку, на Дзвіне, калі на горад наляцелі фашысцкія бамбардзіроўшчыкі. Тады яна яшчэ не ведала, чым абернецца для яе асабіста тая бяда, але цяпер жа яно прыціснула, як паралізавала, і Рэнату ахапіў адчай. Наўкола фашысты?.. А дзе ж тады фронт?.. Не можа быць, каб наўкола былі фашысты! Гэта ўсё часовае нейкае, бо гэтыя танкі праскочылі і зніклі. І страляніна гэтая аціхне, падобна, што і паменшыла яна ўжо. Галоўнае — сабе правільны кірунак вызначыць. А ў яе які гэта кірунак? Невель! Туды яна павінна рухацца! І час марна губляць яна не мае права! У іх ёсць конь, ёсць драбіны, і яна паедзе з дзецьмі наперад. Не, драбіны чужыя. Церах казаў, што ён жыве ў Карчах, што павінен ехаць на паўстанак і здаць там гнядога каня. Цераха няма. І гнядога каня няма... Значыцца, што яна, Рэната, павінна рабіць? Ехаць на той паўстанак. Аддаць там драбіны, аддаць цукар, пабачыць людзей, якія ведаюць — напэўна ж!—Цераха. Ёй трэба знайсці тых людзей, паведаміць ім пра геройскую смерць Цераха... А далей? Далей — шлях на Невель! Гэта — галоўнае!

І адразу прайшло ўтрапенне, сплыў з душы адчай. Шлях яна вызначыла правільны, разумны. Цяпер трэба па ім ісці, ісці асцярожна, каб уберагчы ад бяды сваіх дзяцей, гэтых маленькіх і неразумных птушанят. Данічак вось узяў з Валіных рук маленькую кветачку і смяецца, забаўляецца, весела яму. Дзе ж яму сцяміць, якое горачка коціць па зямлі? Кветачка ў руцэ, сонца над галавою — гэта і радасць дзеткам. Ім жа і ў голаў не цюкне, што бяда толькі на міг адступіла, схавалася за павароткаю недзе, стаілася, чакае... Хай яны, малыя, гэтага не разумеюць. А ты, дарослая, павінна гэта і ведаць і ад бяды іх адвесці!

6

Конь, якога напаілі чыстай вадой, адмылі, адшаравалі ад глею ў ручаі, што напаткаўся крыху спагадзя, як ад’ехаліся ад калдобіны, нібыта сплочваў за ласку — спорка, нават не падварушаны тузаннем, бег добрай рыссю ля ўзбочыны дарогі. Гравійка пасярэдзіне была размолатая танкавымі гусеніцамі і толькі тут, ля ўзбочыны, заставалася роўнай і гладкай. Вясной па гравійцы — па правы бок чамусьці толькі,— відаць, недзе адразу пасля снегу, праехаў грэйдар, добра выштукаваў гэтую вузкую палосу, і яна нават была крыху ніжэйшая, чым левая ўзбочына, але затое роўная, і на ёй толькі дзе-нідзе, бы зусім роўненькія гузікі, чарнелі макавінкі каменьчыкаў.

Трымаючы ў руках лейцы, якія былі цяпер зусім непатрэбныя, Рэната глядзела і па баках, і ўглядалася наперад, і прагна ўслухоўвалася. Грукат бою аціх, бы праваліўся пад зямлю, яшчэ ў той час, калі яны, вышараваўшы каня ў ручаі, пусцілі яго на нейкі час папасвіцца. Ля ручая буяла канюшына, і конь, учуўшы яе, заўпарціўся, не ішоў у аглоблі. Затое цяпер ён бег жвава, як разумеў, што ад яго патрабуюць. Час ад часу пад коламі пазвоньвалі каменьчыкі, і Ранаце здавалася, што яна чуе недзе блізка, як не пад самымі драбінамі, прыглушаныя выбухі і стрэлы, насцярожвалася і, разумеючы, што падманваецца, шчыра радавалася.

Паабапал дарогі пайшлі няроўныя выспы, спрэс у маладых пасадках — бярэзнік, пакраплены цёмнымі плямамі сасонак. Вецер гайдаў гнуткія галіны дрэў, ствараючы ўражанне, што драбіны нікуды не рухаюцца, стаяць на месцы, а рухаюцца толькі бярозкі і сасонкі, увесь час пагойдваюцца, як сплываюць у бок поля, якое яшчэ крыху праглядваецца з аднаго, правага, боку дарогі. І нейкае густое мроіва трымціць там, быццам за выспамі нешта гарыць, і пах дыму нават чуваць.

— Лес гарыць, ці што,— няпэўна, зусім без запытання прамовіла Рэната.— Дым нейкі...

Алесь пакруціў галавой, прынюхваючыся:

— Не падобна, што лес гарыць. Смурод дужа паганы. Як гуму паляць. І фарбу...

Падхапілася і Валя, першай заўважыла, паказваючы рукою на выспу справа:

— У-унь дзе яно гарыць,— сказала і тут жа хуценька падсела бліжэй да маці, і ў вачах яе быў сполах.— Гэта, мабыць, там і грукацела, калі мы ля ручая былі.

— Бой там быў,— сказаў Алесь упэўнена.— І нашы гарматы тым танкам улупілі.

— Усё, небачка, ён ведае! Усё ведае!

— Тады ты скажы, што там гарыць.

— Убачу, дык скажу... Куды, куды?! Сядзі мне, не варушыся!

Гравійка крута брала ўправа, быццам адсоўвала ад сябе гарбатую выспу. Драбіны ўскочылі ў палосу сінявага дымнага мроіва, што вісела над дарогаю, потым мроіва парадзела, і на схіле выспы, праз голле маладых бяроз, акрэсліліся дзве чорныя плямы. Здаецца, што не стаяць яны на месцы, а рухаюцца. І адразу нейкая гаркота ў роце ад гэтага дыму. Сапраўды як ад спаленай гумы і фарбы. Нейкі ж дужа агідны смурод, як тлушч гарыць на агні...

Рэната, кашляючы, узялася праціраць вочы тыльным бокам далоні. Знаёма забомкала, загуло ў патыліцы, і гаркота адразу ссушыла паднябенне. Каб глыточак вадзіцы халодненькай, як тая, што была ў ручаі — і халодненькая і смачная. А ў біклажцы, напэўна ж, перагрэлася ад спякоты. Дзеці біклажку з рук і не выпускалі, мала там, відаць, чаго і засталося. Хай ужо ім застаецца, бо невядома, калі да вадзіцы яшчэ даедзем...

— Во-о-о, што тут рабілася!..— і Алесь аж падскочыў у драбінах.

Конь тузануў драбіны, і Рэната, каб не паваліцца на спіну, спалохана ўперлася рукамі ў мяккія і цёплыя ад сонца хатулі. Шырокая нізіна, што адкрылася паабапал дарогі, з левага боку была вузейшая і як бы перагароджаная гарбатай выспаю з рэдкім асіннікам. Зялёную нізіну справа таксама перагароджвала выспа, але далей, і да той выспы, як бы разразаючы нізіну, вялі чатыры дзіўна роўныя разоры; ля падножжа выспы разоры гэтыя ўпіраліся ў дзве аднолькавыя чорныя скрыні, якія памалу дыміліся. Танкі! Гэта ж танкі згарэлыя!

— А што я казаў!— прамовіў Алесь дрыготкім і ўрачыстым голасам.— Тут бой быў! І нашы гарматы ім улупілі! Папалілі іх танкі!

— Ты чаго крычыш? Чаго?

— А чаго мне баяцца? Ву-унь і трэці дымам курыцца... Размалацілі іх нашы! Размалацілі!..

Трэці танк, злева за дарогаю, перакуліўся ў глыбокі кювет, і гусеніцы яго, вышараваныя аб зямлю, зіхацелі на сонцы. Чацвёрты чарнее ля масточка, як бы вылез з-пад яго, наставіў гармату на выспу і сам прымерваецца, каб памчаць туды, праз лугавіну. Ці не паўзе ён?.. Не, гэта толькі падаецца, дым чорны ўсплывае і стварае ілюзію руху. Спалены і ён, чацвёрты! І дзіўна, аніякіх адзнак бою ля мастка не відно на зямлі. І сам масток неяк дзіўна выглядае тут. Рачулкі няма, а масток ёсць, відаць, вясною нізіну залівае вада. Не, ёсць і ручаіна, яе толькі не адразу згледзіш у траве. Высокая тут трава, густая. На полі і ўзмежках малая, а тут, у нізіне, хвалямі ад ветру ходзіць... І кветкі чырвоныя, плямамі, як полымя гарыць, нізенькае, прыціснутае да зямлі... А далей чорныя кветкі, як парасоны,— па ўсёй выспе. Густа яны там раскіданы. Гэта ж яміны ад выбухаў! І ціха вакол зусім. Толькі колы рыпяць... А конь бы спудзіўся, асцярожна, быццам прымерваючыся, тупае па дарозе, косіць вокам на лугавіну. Цяпер спыніўся. Нечага заўпарціўся і спыніўся. Нешта яго, мабыць, напалохала, бо не хоча ісці далей, стаіць як укопаны.

Яна адзначыла пра сябе, што конь спыніўся нечакана, адзначыла, зусім не маючы ахвоты і намеру яго падварушваць. Нібыта чакала гэтага, вельмі патрэбнага ёй прыпынку, і вось цяпер, калі драбіны спыніліся, яна ўзрадавалася, што ёсць час для развагі. Нарадзілася думка пра тое, што спыняцца не варта было, што трэба ехаць далей, рухацца наперад, але думка гэтая прынесла трывогу яшчэ большую, і Рэната бязвольна апусціла рукі.

— Калі ж іх папалілі, мамачка?— спалохана спытала Валя.— І хто? Нікога ж не відаць...

— Гэта ж, відаць, мы і чулі бой, калі ехалі...

— А чаго мы спыніліся?

— Далей ехаць небяспечна,— сказаў Алесь, які дагэтуль моўчкі круціў галавой, азіраўся, бы нечага шукаў. Цяпер ён узняўся і глядзеў па баках з маўклівай увагаю, і Рэната не патрабавала, каб ён сеў.

— Гэтак ужо і небяспечна. Чыстая ж дарога наперадзе.

— Памаўчы ты, сарока,— Рэната незадаволена адмахнулася ад дачкі.— Каго-небудзь там бачыш, сынок?

— Анікога. Але ж недзе павінны быць нашы!

— Не разумею, чаго гэта нам нельга ехаць,— зноў усхадзілася Валя.— Сам жа гаворыш, што нікога не відно!

— Мажліва, замініравана дарога.

— Хто яе тут мініраваў? Не прыдумляй!

— А гэты, што гусеніцы задраў, сам, скажаш, перакуліўся? На міну, думаю, наскочыў.

— А чаму дарога чысценькая? Чаму на дарозе аніякіх ямін няма?.. Едзем! Трэба ехаць!..

Рэната злавіла ў разважаннях дачкі сталасць і мудрасць, якім можна даверыцца. Сапраўды, гравійка чыстая, аніякіх знакаў ад выбухаў. Значыцца, калі і стаяць міны, дык там, на лугавіне. Аніводны ж танк на дарозе не спалены, усе яны там, далёка ад гравійкі. Толькі той, што за масточкам, пры самай узбочыне стаіць. Але ж і ён таксама на лугавіну вярнуў. А можа, з таго яны і павярнулі з дарогі, што міны ўгледзелі?.. А што як і конь з таго спыніўся?.. Гэта ж кажуць, што коні і ўночы бачаць небяспеку, не ступяць нагою аніколі на камень, на бервяно, у калдобіну. А тут жа чысцюткі дзень, а ён спыніўся бы ўкопаны. Баіцца, значыцца, ісці наперад, як пачувае бяду. І косіць, усё косіць вокам на выспу. Там, на выспе, нейкі дзіўны колер лістоты на дрэвах, не зялёны, а нейкі як бы прыгаслы, задымлены...

Адчуванне бяды цяпер памацнела, не праходзіла, і яна паверыла ў той, не вядомы пакуль што ёй, сэнс новай павароткі свайго лёсу і лёсу дзяцей; яна была ў нейкім незразумелым чаканні, якому не верыла, але якое і аніяк не магла скасаваць, і ўсё сілілася закрэсліць гэтае сваё адчуванне, супакоіць сябе добрай надзеяй. Не можа ж быць так, каб усе абаронцы гэтай выспы загінулі. Танкі спалены: перамога, значыцца, на баку абаронцаў выспы. І не можа ж быць, каб пераможцы паўцякалі, паразбягаліся! Фронт — тут! Гэтая выспа — толькі пачатак, толькі маленечкая кропка магутнай сілы, якая скрышыць чужынцаў... Падобна, на выспе нешта мільганула... Ці, мажліва, падалося? Не, са зброяй крочыць чалавек! Толькі ж неяк дужа марудна, як пабойваецца, як прыглядаецца ўвесь час... Не, гэта здавалася, бо за дрэвамі ён крочыў...

Цяпер яна ўжо добра бачыла вайскоўца, які напрамкі шнураваў па лугавіне. З аднаго маху пераскочыў ручаіну, выбраўся на гравійку, нечага азірнуўся на выспу, як бы знак каму зрабіў, паправіў гімнасцёрку, якая была расхрыстана на ўсе гузікі і сабралася ў густы гармонік ля карычневай кабуры, быццам прыклеілася да новага рэменя, шырокага, з блішчастай меднай спражкаю. І гімнасцёрка і рэмень — камсастаўскія. Але ніякіх адзнак вайсковага звання на каўнерыку чамусьці няма. Галіфэ і хромавыя боты, спрэс перапэцканыя ў жоўтай гліне, у нейкіх чорных плямах. Нейкія чорныя плямы і на шчоках, і на лбе, які закрываюць раскудлачаныя валасы над правым брывом, і на скронях.

Вайсковец узяўся рукамі за верх драбінаў і адразу нахіліўся, быццам знайшоў вельмі зручнае апірышча і цяпер, задаволены, адпачываў. Ад гэтага руху дзесяцізарадка пачала спаўзаць у яго з пляча, і ён марудным рухам паправіў яе, потым адкінуў са лба валасы, што крыху кучаравіліся.

— Куды рухаемся, калі не сакрэт?

Яна пазнала адразу гэты рэзкі, крыху гартанны голас і яшчэ раней, як толькі вайсковец адкінуў валасы з ілба, пазнала гэтыя чорныя вочы і востры, як аточаны, нос на схуднелым твары. Лагуцін! Гэта ж лейтэнант з ваенкамата, той, што са спісам на эвакуацыю прыходзіў! І, здаецца, ён таксама глядзіць у драбіны здзіўлена, не міргаючы, быццам згледзеў сярод хатулёў нешта незвычайнае, і гэтае незвычайнае яго дзівіць. На Валю, здаецца, утаропіўся! І тая засаромелася, пачырванела, і на вачах нейкая як бы спуджаная і, разам з тым, прыветна-радасная ўсмешка.

— Гэта ж як? Мы, на кані, наперад ужо вашаму эшалону заскочылі?— пажартавала Рэната.

Лагуціна не здзівілі яе словы, ён быццам быў гатовы да іх, стомлена прамовіў:

— Эшалоны далёка ўжо. А ў нас тут вось рабацёшка знайшлася,— і ён абыякава махнуў рукою на лугавіну, над якой цяпер загусцеў сіні дым.

— Парайце, як нам лепей ехаць,— папрасіла Рэната, вырашыўшы, што зараз усё высветліць у Лагуціна і толькі потым рушыць далей.— Можа, замініравана дарога. А мы — паўзём.

— Не-е, дарога не замініравана,— Лагуціну цяжка было гаварыць, і ён амаль за кожным словам аблізваў сухія, абветраныя губы.— Можна ехаць і далей... Але я прасіў бы вас памагчы нам.

— Памагчы?— спытала Рэната і зноў, як тады на падворку ля весніц, заўважыла, што вочы ў Лагуціна не чорныя, а сінія, і гэта яе чамусьці дужа ўзрадавала.

— Параненыя ў нас ёсць. Іх на паўстанак трэба падкінуць. Гэта — непадалёку...

— Я ведаю, ведаю...— заспяшалася Рэната.— Калі ласка, забірайце драбіны. Мы — пешкі. А параненых — у драбіны. На хатулях і ляжаць мякчэй... Куды, паказвайце, ехаць?

— Ву-унь за тую выспу. Там дарога есць селавая...

Алесь, не тоячы захаплення, перапыніў Лагуціна:

— Гэта вы танкі спляжылі?

— Як бачыш... Гасподзь не дапамагаў,— і, павярнуўшыся да Рэнаты, папрасіў:—Давайце я пакамандую.

Сціснуўшы лейцы ў правай руцэ, Лагуцін пакрочыў побач з драбінамі; злазіць Валі і Даніку ён не дазволіў, загадаў, каб яны сядзелі ціха. Дзесяцізарадка ўвесь час замінала яму, спаўзала з пляча, і ён, урэшце, аддаў яе Алесю.

— Патрымай, салдат... Ды смялей, не бойся. Не стрэліць.

— А я і не баюся. Страляць я магу. Страляў.

— Нават з гэткай? — ён кіўнуў галавой на дзесяцізарадку.

— Не, з дробнакаліберкі.

— Гэткіх сабак з дробнакаліберкі не абложыш,— Лагуцін, павярнуўшы каня з узбочыны, пачаў аб’язджаць танк, які ляжаў гусеніцамі дагары.— Бачыш, якое страшыдла?

— А вы іх як? Гранатамі?

— Гранатамі таксама. Усім, чым было, лупілі. Ву-унь таго, што пад выспу пёр, гранатамі. Хлопец наш адзін пацэліў. А гэтага — гармата з дота лупянула... Праўда, дот яны потым нам закляпалі — у амбразуру снарад уклеілі...

— Дот? А дзе ваш дот?

— У сасонніку, на ўскрайку выспы. Пабачыш, калі паедзем. Н-но-а! Цягні!..

Выспа пачыналася амаль ад самай дарогі і, паката ўзвышаючыся, нібыта запаўзала ў сасоннік. Драбіны гайдануліся ўправа, рэзка нахіліліся, і разам з імі, здавалася, нахіліўся і танк. Ён быццам выпаўзаў з сіне-чорнага дыму, і ля вежы нерухома скурчыўся танкіст у чорным абгарэлым камбінезоне.

— Глядзіце!— Алесь падбег бліжэй да маці.— Гэта ж той, здаецца, Пауль,— і пачаў тлумачыць Лагуціну: — Гэта ён па Цераху страляў з гарматы. Гэта ён! Я пазнаў! Глядзіце!

Рэната таропка сказала:

— Не глядзі на іх, сынок! Не глядзіце туды, дзеткі!

Прасіла дзяцей, каб не глядзелі на забітых, а сама глядзела, шырока адкрыўшы вочы. Сапраўды, падобны гэты танкіст на таго, які пабіў тады Церахаў карабін аб дрэва на ўзбочыне. Адна рука прыкрыла галаву, з аднаго боку гладкую і чорную, як абсмаленую, а другая, куртатая, з адстаўленым пальцам, тырчыць з-пад гарматы, бы нацэлілася ўчапіцца ў драбіны.

Нейкая галінка трапіла пад ніз драбінаў, за нешта там зачапілася, пачала ляскаць па спіцах задняга кола, і Рэнаце нечакана падалося, што яна чуе знаёмае жартоўнае татаканне таго, жывога, танкіста на гравійцы. Яна ажно азірнулася і тады пачула рэзкі голас Лагуціна:

— Цягні, дружа, цягні! Нашы гусеніцы паўсюль пройдуць. Н-н-о-а!..

Да сасонак ушчыльную падступаў малады бярэзнік. Лагуцін затузаў лейцамі, скіроўваючы драбіны на дарогу, якую ён толькі адзін і бачыў у густым зарасніку. Танк схаваўся за дрэвамі, але перад вачыма Рэнаты ўсё яшчэ жыло жахлівае відовішча: забіты фашыст вісіць на брані ля вежы, курыцца сіне-чорны дымок над чорным і дзіўна пашкуматаным камбінезонам, тырчыць з-пад гарматы рука, з настаўленым у бок драбінаў пальцам. Цяпер ёй нават падалося, што яна бачыла хітрыя, патаемна прыжмураныя вочы танкіста, нібыта ён быў не забіты, а жывы і ўпотай назіраў за драбінамі, чакаў, каб потым, як яны праедуць, спаўзці з танка і кінуцца наўцёкі.

«Глупства,— сказала яна сабе і патрэсла галавою, нібыта спрабавала адкінуць ад сябе гэтае відовішча, што ўпарта прычапілася да яе.— Ён — мёртвы. Даўно мёртвы!»

І ў бярэзніку, і ў маладым асінніку, у які яны ўбіліся крыху спагадзя, густа чарнелі яміны ад выбухаў, грувасціліся дрэвы, ссечаныя асколкамі, абсыпаныя цёмным тарфяным пылам. Дарога пайшла шырэйшая, але ехаць даводзілася марудна, аб’язджаючы варонкі і паваленыя дрэвы. Драбіны часта падкідвала, колы грукацелі, заглушаючы лёскат галіны па спіцах. Рэната адной рукою прытрымлівала Даніка, а другой моцна ўчапілася ў вузкую, але гладкую і цёплую планку. Паветра было дымнае, у горле ўвесь час перасыхала, і Рэната пачала задыхацца. Колькі ж яшчэ можна вытрымаць гэтай шалёнай ходкі?.. Доўга не вытрывае. Але ж дзеці! Каб табе хто паскардзіўся — ані слоўца. Не жаляцца, што драбіны трасе, што мулка сядзець, што дыхаць няма чым. Малыя на свае вочы смерць пабачылі, блізенька ля яе яны прайшлі, з таго і абвялі...

Лагуцін крута павярнуў каня ўлева. Драбіны пакаціліся па схіле выспы, і адразу ж, амаль імгненна — сінявае дымнае мроіва засталося ззаду — паветра зрабілася чыстае. Як дзіва нейкае! Толькі што дыхаць не было чым, дым забіваў горла, а тут раптам свежасць лесу, водар жывіцы, лугавая духмянасць. Мякка сцёбае голле з зялёным лісцем па руках, кожны кароткі і ласкавы дотык халаднаватай лістоты прыемна студзіць скуру. А можа, усё благое засталося ззаду, як той сінявы смурод дыму, засталося там, на гравійцы, і няма, не будзе вяртання да таго жахлівага, што бачылі вочы? А можа, як той сінявы смуродны дым, сплыве зараз, выветрыцца з сэрца, знікне боль горкай бяды? Не-е, баліць, нудзіцца сэрца. І нейкі тлум у галаве, і ўсе думкі зліліся ў незразумелую мешаніну...

— Тпру-у-у!..

Лагуцін спыніў каня, пачаў заматваць вышараваныя да бляску лейцы за маладую асінку, незвычайна роўную, з зялёна-белай карою, зламаную на вышыні чалавечага росту. Вакол усе дрэвы былі цэлыя, і толькі гэтае дрэўца, на якое Лагуцін пачапіў лейцы, было зрэзана асколкам; тонкія трэскі на свежым зломе наставілі ўверх дзве вострыя пікі; вяршаліна ляжала побач, але ўсе галіны на ёй былі абламаны і некуды знесены.

— Прыехалі?— нецярпліва папытаў Алесь.

Лагуцін адказаў маўклівым кіўком галавы і рушыў да прысадзістых ялінак, што вострым клінам упіраліся ў зламаную асіну. Там, пад ялінкамі, на плашч-палатцы, пасцеленай на зямлю, ляжалі людзі, неяк дзіўна замаскаваныя асінавым голлем — толькі галовы і плечы. Рэната адразу заўважыла: параненыя. У аднаго забінтаваныя ногі аж да каленяў, а ў другога — шыя і плечы, і бінты, з чырвонымі плямамі крыві, відаць добра з-пад зялёнага вецця.

Лагуцін ужо схіліўся над параненымі, прыўзняў голле, адкінуў яго і прамовіў бадзёрым голасам:

— Маем транспарт, таварышы! Грузімся — і ў дарогу!

Рэната зірнула з-за пляча Лагуціна на людзей, з якімі ён размаўляў, і пахіснулася, схапілася рукамі за грудзі. Нейкі міг яна гэтак і стаяла, сагнуўшыся, як зламаная ў паясніцы, і ёй падалося, што яна валіцца, імкліва ляціць у нейкую чорную прорву і гэты рух няспынны, як магутная плынь, з якою нельга саўладаць. Перахапіла дыханне, як ад страшэннай спёкі высушыла рот, паветра адразу зрабілася шархоткім і гарачым, абпальвала, сціскала горла сухім і цвёрдым абручом, нараджаючы колкі боль у паднябенні; і гэткі ж боль нясцерпна біў патыліцу, і ад яго перад вачыма плыла аранжавая імгла...

Ад драбінаў падышоў Алесь, сказаў, як бы дакладваючы Лагуціну аб дакладна і добра выкананым заданні:

— Драбіны гатовы! Разварушыў хатулі, каб мякка было ляжаць,— і тут жа яго голас узвіўся здзіўленай нотаю:—Ге-енка!—голас перасекся, Алесь закашляўся і паўтарыў, але цяпер спуджана:—Генка? Мама, гэта ж наш Генка! Паранены...

Рэнату нібыта моцна і нечакана ўдарылі ў грудзі, яна нешта невыразнае крыкнула — з гэтым крыкам сухое кола ў горле трэснула і развалілася — і грымнулася на калені і гэтак, на каленях, прапаўзла тыя крокі, што аддзялялі яе ад краю плашч-палаткі, потым папаўзла далей, быццам плашч-палатка з гэтага боку была гарачая і абпальвала далоні, схілілася над галавой Генадзя, гладзіла яму валасы, гладзіла плечы, потым прыўзняла рукі, трымала іх лёгка, быццам гушкала.

— Сыночак мой... А сыночак жа ты мой... А як жа гэта сталася...

Слёзы каціліся з яе вачэй, заміналі бачыць, і яна змахвала іх то рукавом, то тыльным бокам правай далоні і не заўважала, што яны трапляюць на сынавы шчокі, сцякаюць па скуры, пакідаючы шырокія пісягі, і гэтыя пісягі ўвесь час неяк зменьвалі знаёмы твар, рабілі яго то вясёлым, то змрочна-адчужаным, то бязлітасна-жорсткім.

Генадзь, не адкрываючы вачэй, нечакана тузануў галавою, прыўзняўся, сіпла і злосна патрабаваў:

— Гранаты! Таварыш лейтэнант! Гранаты давайце!

Лагуцін узяў яго за плечы, дапамог легчы, мякка паправіў бінты ля вуха:

— Гранаты, салдат, болей непатрэбны. Ты спаліў яго, салдат. Чуеш? Як галавешка той танк цяпер. Мы ўсе іх папалілі. І зараз рушым на чыгунку. А там — цягнік. А далей — у шпіталь цябе...

Генадзь адкрыў вочы, заміргаў, і на яго твары пакутлівая грымаса болю і здзіўлення змякчала і расплылася ад радаснага недаўмення.

— Ма-ама? Адкуль?.. Ты тут, матуля?

— Я, сыночак, я гэта... І Алеська, і Валя, і Данічак — усе разам... Мы на Невель едзем, сынок...

— А цягнік? Вы ж цягніком павінны былі паехаць...

— А што той цягнік? Невель жа вунька, рукою дацягнешся,— і, заўважыўшы, што Генадзь напінаецца, як бы сіліцца ўзняцца, паспешліва папрасіла, пагладзіўшы яго па плячы: — Ты ляжы, сынок, ляжы. Табе ляжаць трэба. Зараз мы павязём цябе на паўстанак, ён тут блізенька...

Лагуцін сказаў Алесю загадна:

— Павярні драбіны, салдат! Бокам іх сюды. Разумееш? — і ўжо зусім іншым тонам, як бы не звяртаючыся да Алеся і разважаючы сам-насам: — Дык гэта твой брат, значыцца...

— Сынок мой гэта, сынок,— сказала Рэната, зноў нахіляючыся над Генадзем.— Што ж ты вочкі закрыў, сынок? Баліць табе дужа?

— Не баліць, мама! Нічога мне не баліць!

— А ты памаўчы, сынок, памаўчы. Ляжы паціхеньку...

Генадзь ляжаў, як нежывы, і твар яго быў бляклы, нейкі несапраўдна белы, і ад гэтай хваравітай белі выразна акрэсліваліся нейкія струпы і плямы на шчоках, тоўстыя і рудыя. Гэткія ж плямы, толькі святлейшыя, расплыліся і на бінтах, з аднаго боку цёмных ад тарфянога пылу. Рэната пачала гладзіць бінты пальцамі, быццам спрабуючы адцерці, счысціць з іх пыл.

Алесь, трымаючы за аброць каня, падвёў драбіны, спытаў у Лагуціна дрыготкім, але не збянтэжаным голасам:

— А які танк спаліў наш Генадзь? Гэты, што ля сасонак?

— Ну. Твой брат — смелы і адважны. Сапраўдны салдат. Герой сапраўдны. Можаш ім ганарыцца... Каб ён гранатаю не пацэліў, дык нам бы тут не ацалець...

Лагуцін узняў чатыры карабіны з падсумкамі, якія ляжалі за ялінамі, паклаў іх у драбіны на мех з цукрам. Потым абышоў яліны, узняў з зямлі дзве вінтоўкі і куртаты чорны аўтамат, папрасіў патрымаць, а сам пайшоў у асіннік, дзе буяла маладая папараць, тут жа вярнуўся, несучы ў левай руцэ рэчмяшок, а ў правай — ручны кулямёт на тонкіх сашніках, на якія паначаплялася звялая дзікая віка.

— У-у, гэта ж кулямёт! Ды з дыскам!

— Стаўляй яго на драбіны,— сказаў Лагуцін, чамусьці незадаволены захапленнем Алеся.— Страляў з такога?

— Не даводзілася.

— А з гэткага?— і Лагуцін пстрыкнуў пальцам куртаты чорны аўтамат.— Трафейны!

— Гэта фашысцкі?

— Ведама. А ты думаеш, што з яго страляць нельга? З фашысцкага, ды па фашыстах — няблага атрымаецца. І машынка гэтая, скажу табе, зроблена прыстойна. Валодаць ёю і нам трэба...

Рэната бачыла, што павучальны тон Лагуціна не па душы Алесю, ён усім сваім выглядам імкнуўся давесці, што ведае і зброю, і ўвогуле ў вайсковай справе ўсё цяміць, і гэтая гаворка сына з лейтэнантам яе трывожыла.

— Скажыце, а Генка наш танк гранатамі зблізку?— папытаў Алесь, дапамагаючы Лагуціну грузіць зброю на драбіны.— Адразу пад гусеніцу?

— Ён табе потым сам усё раскажа. Раўней кладзі, каб можна было кулямёт адразу выхапіць.

— А што, ён шчэ і спатрэбіцца?

— Трэба і на гэта разлічваць.

— А гранат у вас болей няма?

— Няма. А навошта яны табе?

— Я магу кідаць гранаты. Я ведаю, як іх трэба кідаць.

Лагуцін хмурна астудзіў Алеся:

— Лепей, салдат, табе іх ніколі не кідаць,— і, павярнуўшыся да Рэнаты, папрасіў:—Вы нам дапамажыце, Рэната Рыгораўна, пагрузіцца...

— Я гатовая, я гатовая... Калі ласка... Небачка, як жа гэта собіла Геначку? Як ён тут апынуўся?..

— Стралковы ўзвод трымаў тут абарону,— сказаў Лагуцін, і Рэната адчула, што Лагуцін гаворыць без ахвоты, але слухала, заахвочваючы ўсім выглядам гаварыць болей і падрабязна.— Усіх вайскоўцаў, якія адступалі на Невель, далучалі да яго — канцэнтравалі абарону ля гэтых дотаў. І знішчальнікаў аддзяленне — ён жа ў знішчальніках быў? — таксама далучылі. Вось такім чынам... А цяпер ад усёй абароны засталіся ўтрох: знішчальнік Мажэйка, кулямётчык Шаўгенцукаў ды лейтэнант Лагуцін. Загад, праўда, мы выканалі дакладна: у дванаццаць і пачынаем адыход...

Рэната не адразу дапяла, што «знішчальнік Мажэйка» гэта і ёсць Генадзь, які ляжыць, укручаны бінтамі,— тое, што яна чула, што бачыла вакол, мела на сабе адбітак нерэальнасці, і, выконваючы загады Лагуціна, яна была як у нейкім сне. І ў той час, калі яны неслі на плашч-палатцы параненага Генадзя, і пазней, ідучы побач з драбінамі, якія Лагуцін з Алесем увесь час намагаліся скіраваць на раўнейшыя, без калдобін, мясціны, яна ўсё аніяк не магла пазбавіцца ад знаёмага ўжо адчування нейкай нерэальнасці таго, што адбывалася; ёй усё мроілася, што нешта адбудзецца, пераменіцца на лепшае, Генадзь саскочыць з драбінаў, адкіне бінты, і пойдзе побач з ёю, і будзе радасна гаманіць, пачне расказваць пра бой з фашыстамі, будзе гаманіць гэтак жа весела, як гаманіў на другі дзень вайны, калі прыбег дамоў позна ўвечары з вінтоўкаю і пачаў расказваць пра пошукі знішчальнікамі варожых парашутыстаў...

Драбіны падскоквалі на каранях, і Рэната ўсё часцей і часцей падстаўляла свае рукі пад галаву сына, намагаючыся засцерагчы яго ад балючых штуршкоў, і ўсё больш пакутавала з таго, што яна робіць вельмі мала, каб цалкам засцерагчы Генадзя ад пакут і болю. Але рух драбінаў і тое, што яна сама не стаяла на месцы, а рухалася наперад, умацоўвала яе ў той думцы, што яна рухаецца далей ад небяспекі, увесь час аддаляецца ад той рэальнасці, дзе гнездавалася і жыла бяда, якую яна не хацела прымаць сваім розумам і сэрцам.

На гравійку яны выбіваліся новай дарогай, якая ад старых ялін на схіле выспы вывела на лугавіну і пятляла цяпер па старой высечцы. У маладым і густым, як шчотка, зарасніку вялізнымі карычневымі грыбамі вытыркаліся прысадзістыя пні, і сярод іх то ўзнікала, то прападала галава Алеся — ён бег намнога наперадзе драбінаў, выконваючы загад Лагуціна весці разведку і аб усім падазроным адразу ж дакладваць. Выбоін паменела, дарога пайшла гладзейшая, але вяла быццам у супрацьлеглы ад гравійкі бок — бярозавыя прысады цяпер былі відаць далёка злева.

Лагуцін ішоў наперадзе, зрэдку шлёпаў лейцамі, нешта ўвесь час расказваў Валі, якая пасадзіла Даніка сабе на плечы і толькі адной рукою прытрымлівала малога. Цень ад Лагуціна і Валі падаў на сярэдзіну драбінаў, дзе, закрыўшы вочы і моцна сцяўшы губы, сцішыўся Генадзь. Паранены ў ногі кулямётчык ляжаў у перадку, як бы адгароджаны мехам з цукрам, і ўвесь час трымаў той мех рукою, быццам баючыся, каб не выкуліцца. Раптам ён застагнаў, папрасіў вады, і Рэната асцярожна прыціснула да яго асмяглых губ цёплую, угрэтую сонцам біклагу, і той пачаў прагна піць, нешта незразумелае мармытаў.

Рэнаце падалося, што яе паклікаў таксама Генадзь і таксама папрасіў вады, і нахілілася над ім, паднесла біклагу і да яго вуснаў, але ён не піў ані кропелькі, як бы сярдуючы, адпіхнуў біклагу моцна сціснутымі, спрэс у белых рэпінах, губамі, зноў знерухомеў, быццам растраціў у гэтым намаганні ўсе сілы.

Пасярэдзіне высечкі дарога ўспаўзла на пакаты пагорак — адразу добра адкрылася ўся высечка, пакрапленая няроўнымі шляпкамі старых пнёў — і ў самым цэнтры яго нечакана пачала разгаліноўвацца: адна каляіна, гладка вышараваная, ішла да высокай і доўгай выспы, што адным канцом як бы выпаўзала з сасновага бору, а другая, ледзь прыкметная, крута вярнула ўлева і ўся пабралася рэдзенькай макрыцаю, сярод якой няяркімі, бляклымі плямамі пракідалася лісце трыпутніку. Лагуцін павярнуў драбіны на гэтую каляіну, хоць і была яна зусім няезджаная.

Крыху праехаўшы ад скрыжавання, Лагуцін спыніў драбіны і, не выпускаючы лейцы з рукі, ускочыў на шырокі сасновы пень, пачаў аглядацца, нібыта шукаў патрэбны кірунак, які нечакана згубіў. Чаго ён, цікава, спыніўся? Дарога ж добрая. І прысады на гравійцы амаль усе добра відаць — дарога, што павярнула ўлева, на тыя прысады і нацэлілася. Трэба хутчэй туды! Трэба хутчэй выбірацца на гравійку, каб не блукаць, каб хутчэй даскочыць да таго паўстанка, адшукаць бальніцу якую-небудзь! Трэба як найхутчэй да ўрачоў, каб перавязку зрабіць, каб лекі на раны!.. А гэты Лагуцін стаіць, марна час траціць, нечага чакае... Не, ён проста стаіць і аглядаецца, бо нешта яго непакоіць. Ён нечым, здаецца, устрывожаны!..

«Машыны!.. Машыны гудуць на гравійцы!»

І адразу з гэтым радасным адкрыццём прыйшла прага дзеяння. Трэба хутчэй на гравійку! Трэба туды, перахапіць якую-небудзь машыну, павярнуць сюды — дарога тут добрая, машына пройдзе. Няўжо Лагуцін не чуе, што машыны гудуць на гравійцы? А можа, не машыны гэта?.. Нешта ж як не па зямлі коціцца гэты натужны, са звонкаю нотай, гуд.

«Увысі... Гэта ж самалёты ляцяць!»

Хацела была ўголас крыкнуць і не паспела — Лагуцін тузануў лейцы, стаяк драбінаў раптоўна выслізнуў з-пад рукі, і Рэната ледзь не бразнулася вобзем. Але ўстояла, кінулася следам за драбінамі, якія вярнулі са скрыжавання ўправа, у супрацьлеглы ад гравійкі бок.

— У лес вернем!— крыкнуў Лагуцін Алесю.— Назад габлюй! Назад, за намі!

Прыбег Алесь, цяжка, задыхана сапучы, паведаміў:

— Самалёты ідуць! Шмат! Аж чорна на даляглядзе. На пень калі стаць — бачна тады.

— Потым будзем разглядаць, салдат, потым! Трэба нам у лес паспець! Валюха! Кладзі малога ў драбіны,— і Лагуцін затузаў лейцамі, падганяючы каня.— Н-но-о-а!

Дарога вільнула ўправа, потым улева, затым зноў загнула ў правы бок, запятляла, нібыта той, хто пракладваў яе, меў намер павярнуцца, як не ля кожнага пня. Урэшце высечка скончылася, дарога лягла на шырокай лугавіне, гладкай і роўнай, і зрабілася падобнай на жаўтлявую стужку, урэзаную глыбока ў зялёны аксаміт. Рэната бегла па ёй, высільваючыся, а драбіны ўцякалі ад яе ўсё далей і далей, і яна спалохалася: яшчэ адстане тут, застанецца адна сярод гэтага пнеўя. Хай бы ўжо Лагуцін не гнаў гэтак, пачакаў крышку, даў перадыхнуць. Але ж і гукнуць немагчыма — у роце перасохла, губы непадатлівыя. Не, хай ужо гоніць, хай толькі падалей будуць драбіны ад гэтага жахлівага гуду матораў. Як не на плечы гэты гуд цяпер садзіцца!..

Рэната азірнулася — упершыню азірнулася, пасля таго як пачаўся імклівы бег, гэтыя палахлівыя ўцёкі ад скрыжавання дарог на высечцы — і ўбачыла не вельмі блізка чорныя сілуэты самалётаў. Не злічыш адразу, колькі ж іх, ляцяць марудна, зусім не ў гэты бок. Але ж якое знаёмае неба! Якія знаёмыя абрысы самалётаў! Які знаёмы гуд матораў!

«Як там, на Дзвіне, калі паласкала бялізну з чоўна...»

Густая гарачыня папаўзла па плячах, і Рэната рванулася наперад, не ведаючы, адкуль у яе ўзяліся сілы, і тут жа адчула, што бегчы лёгка, і дыхаць лёгка, і няма сухасці ў роце. Не, сухасць у роце ёсць, толькі ў горле лягчэй адразу зрабілася, як вады выпіла халоднай.

Дагнаўшы драбіны, яна схапілася рукою за правы стаяк моцна, учэпіста. Цяпер ужо ніякая сіла не адарве яе ад гэтага зручнага і цёплага дзержака. І як лёгка бегчы, калі трымаешся за яго, бы ўвесь час цягне дзівосная сіла цябе наперад!

— За драбіны трымайся!— крыкнула Рэната дачцэ, якая бегла з левага боку драбінаў і глядзела на самалёты з жахам і адчаем.— Лягчэй тады бегчы! Малога пільнуй, каб не зваліўся!

Валя выдавала гэткай жа маленькай, як і Данік, які сядзеў цяпер на хатулях, учапіўшыся ручкамі ў тоўстую вяроўку, і гэткім жа маленькім здаўся ёй Алесь, які бег каля Лагуціна, і гэткім жа маленькім, і яшчэ больш бездапаможным, бачыўся ёй Генадзь, галава якога трэслася паміж хатулямі, і яна сама здавалася сабе маленькай, слабай і кволай. Небачка! Як памагчы дзецям, як уратаваць іх ад бяды? Каб спыніліся хоць на міг гэтыя драбіны! Каб можна было па-людску паправіць сыну хатуль пад галавой! Каб хоць нейкі міг перадыхі... Яна б тады нешта прыдумала б, нешта б змаргеліла, каб павярнуць усё ў лепшы бок!.. Не, адно трэба: у лес! Хутчэй у лес! Там, у лесе, яна схавае дзяцей, там іх не ўбачыць гэтае чорнае груганнё!..

Лугавіна скончылася. На ўзлеску раслі дзве старыя яліны, і Лагуцін адразу ж загнаў драбіны пад густую навісь доўгага, як не да зямлі, галля. Рэната абвісла грудзямі на драбінах і, павярнуўшы галаву ў бок лугавіны, глядзела на роўныя ланцужкі самалётаў. Самалёты ляцелі нізка, як не над самымі вяршалінамі бярозавых прысад, якія адсюль, з узлеску, здаваліся маленькімі і кудлатымі, падобнымі на лазнякі. Маленькімі выдавалі таксама і самалёты, і яны аддаляліся, міналі ўжо бярозавыя прысады і хаваліся за дрэвамі, быццам звальваліся за іх. Але гуд матораў не сціхаў, ён быў нейкі падвойны, быццам сам гуд і рэха яго былі звязаны паміж сабою адным ланцугом.

Нечакана засакаталі, густа і паспешліва, кулямёты; на міг перабіўшы гуд матораў, грымнулі выбухі. Дзе ж гэта? Лагуцін глядзіць на высечку, правей той выспы, ад якой яны ехалі, і ў той жа бок глядзяць Валя з Алесем. Значыцца, бой грыміць недзе там, у тым баку, за гравійкаю.

Застагнаў, як нешта прабаваў сказаць, паранены кулямётчык. Рэната памкнулася не да яго, а да Генадзя — ёй зноў здалося, што сын паклікаў яе. Не, не Геначка гэта! Ляжыць ён маўкліва, губы па-ранейшаму моцна сціснутыя, як у чалавека, які пнецца стрымаць пакутны боль.

— Бой ля нашага дота,— прамовіў Лагуцін здзіўлена, узіраючыся ў далёкую ўжо выспу.— Нехта страляе з «дзегцяра»— яго голас не зблытаеш.

— Дык гэта ж добра! Хай лупіць іх, гадаў!

— Там няма каму страляць! Там толькі мёртвыя!

Алесь засмучана паглядзеў на Лагуціна — у паглядзе быў і недавер:

— Адкуль гэта вы ведаеце? Відаць, не ўсе мёртвыя, калі страляюць!

— Відаць, не ўсе,— марудна прамовіў Лагуцін і зноў паўтарыў: — Відаць, не ўсе.

— Тады чаго мы тут? У нас жа кулямёт ёсць! Трэба туды! Туды нам з вамі трэба!

— Навошта?

— На дапамогу!

— На вайне галоўны начальнік — загад,— з развагаю, па-ранейшаму ўзіраючыся ў далёкую выспу, сказаў Лагуцін.— І ты, салдат, гэта памятай. У мяне — загад. Загад адыходзіць у дванаццаць роўненька. І мы з табою яго выконваем!

Адсюль, з узлеску, выспа выдавала зялёным клінам, які ўпіраўся ў нізкія шаты бяроз на гравійцы. І якраз пасярэдзіне гэтага кліна ўзвіваліся слупы чорна-бурага дыму і, развальваючыся, шырэлі, распаўзаліся па тонкіх макавінах маладых асін. Потым тонкія слупы, але шэра-белыя, узняліся ў канцы кліна, зліліся з чорна-бурым дымам і выгнуліся дугою, і ў сярэдзіне гэтай дугі заскакалі, замільгацелі агнявыя бліскаўкі.

— Чаго ж мы спыніліся? Чаго спыніліся? — спалохана спытала Рэната і сумелася — яна, маці, дарослы чалавек, як бы просіць парады ў малых дзяцей, якім павінна быць і апірышчам і абаронцаю! — і цішком зірнула на Лагуціна, быццам баючыся, што ён зараз возьмецца выгаворваць ёй за гэты сполах: маўляў, супакойваць дзяцей трэба, нешта раіць ім разумнае і патрэбнае, а не наводзіць паніку.— Рухаемся далей...

Яна зноў зірнула на Лагуціна і адчула сябе крыху вальней. Лагуцін і сам, здаецца, разгубіўся, не ведае, што трэба зараз рабіць. Нешта ж дужа ён доўга глядзіць на тую выспу, як бы баіцца павярнуцца і зірнуць ёй, Рэнаце, у вочы... Не, разгубленасці на яго твары няма, Лагуцін уважна прыслухоўваецца да таго, што робіцца вакол. І гэта ён дужа добра зрабіў, што абсек Алеся. Бач ты, які ўвішны змагар аб’явіўся! У нас жа кулямёт, маўляў, ёсць, трэба туды, на дапамогу. Не даглядзіш за ім — кінецца! Аніяк малы не разумее, што не гульня гэта, што смерць гэта гудзе наўкола. Не, аціхае, здаецца, гуд матораў на гравійцы. Самалётаў дык ужо, быццам, і не чутно. І выбухі аціхлі, і стрэлаў не чуваць. Не, чутно! І гуд матораў чуваць, і выбухі, і стрэлы не зніклі зусім, яны быццам прыгаслі, аддаліліся, як загубіліся ў лесе і блукаюць там, не знаходзячы выйсця.

— Так, рухаемся... Рухаемся далей,— рашуча загадаў Лагуцін. — Бяры камандаванне, салдат, у свае рукі. І на дыстанцыі — за мной, а я іду наперадзе — разведка,— і, заўважыўшы паныласць і разгубленасць Рэнаты, бадзёра дадаў: — Ляснымі дарогамі пойдзем. На гравійку пакуль што вытыркацца не будзем!..

Перадаўшы лейцы Алесю, Лагуцін перакінуў з рук у рукі дзесяцізарадку і шпарка рушыў наперад, у глыб сасновага бору. Паміж выгоністых дрэў, якія стаялі паабапал лясной дарогі роўныя, з мядзянымі і гладкімі стваламі, усё часцей і часцей пачалі пракідацца кусты ядлоўцу. Потым сосны саступілі месца старым бярозам і тонкім, але высокім ялінам, якія цягнуліся да святла, нібыта буравілі вострымі макавінамі густое бярозавае голле.

Рэнаце ўвесь час здавалася, што гэтая дарога, даволі шырокая, затравелая і зялёная, а месцамі карычневая ад старога шыгалля, канчаецца, упіраецца ў густую сцяну дрэў. Аднак з кожным крокам гэтая сцяна адсоўвалася, быццам уцякала наперад, і зноў бегла сярод соснаў, бяроз і ялін. Потым, за павароткаю, лес нечакана зрабіўся радзейшы, наперадзе пасвятлела, і неўзабаве з узлеску адкрылася нізіна, падзеленая на дзве палавінкі звілістай стужкаю кудлатых вольх; вольхі раслі паабапал ручая, і час ад часу вузкія палоскі вады зіхатліва паблісквалі за галінамі, і было відаць, што ручай маленькі і неглыбокі.

Выбіўшыся на ўзлесак, дарога доўга вілася па самым краёчку бору, але цяпер была не гладкая, а парэзаная глыбокімі каляінамі ў сыпкім жоўтым пяску; узлесак крута абрываўся пясчаным касагорам, і справа ўвесь час цягнуўся ручай, які атулялі то вольхі, то густыя лазнякі, і там, дзе былі лазнякі, зіхатлівыя сподачкі вады былі шырэйшыя, з густымі стужкамі высокай асакі і нізкімі, жаўтлявымі тычкамі бабоўніку; вецер дзьмуў адтуль, з лугавіны, як з-пад самага касагору, быў свежы, пахкі, і лісціны бабоўніку, перавернутыя ім, зіхацелі на сонцы, белаватыя, як з дзюралю.

Спачатку Валя, а потым Алесь прасілі піць, казалі, што трэба спыніцца, злётаць да ручая — набраць вады. Але Рэната, зірнуўшы на лугавіну, кожны раз казала, што ручай далёка, што нельга губляць час, і адно прасіла сына — падварушыць каня. Той рабіў гэта неахвотна, як бы пратэстуючы, і Рэната не вытрывала, накрычала і на Алеся і на Валю, загадала ім садзіцца ў драбіны, а сама ўзяла ў рукі лейцы, пачала ярасна тузаць іх.

Конь, адчуўшы моцную руку, патрухаў больш жвава. Але Рэнаце ўсё здавалася, што драбіны ледзьве цягнуцца па пясчанай дарозе, у душы мацнеў жах, адчай. Ці не заблудзіліся яны? Нешта ж даўно не відно і Лагуціна. Мажліва, не прыкмецілі якую-небудзь паваротку і едуць зусім не ў той бок, куды пайшоў Лагуцін? Мажліва, гэтак яно і здарылася, бо дарога ўсё ўправа і ўправа загінае, і аніякага следу на ёй. А гравійка ж злева засталася. І, лічы, гадзіны са дзве яны ўсё гэтым лесам пруцца! А можа, яшчэ і болей! За гэты час, каб ехалі правільным кірункам, даўно былі б ля гравійкі. А тут усё лес, лес, лес... І каб жа якое поле ці паселішча стрэць ці напаткаць каго-небудзь, каб папытаць дарогу. Наперадзе быццам нехта стаіць. Ці не Лагуцін? Ён, здаецца. Так, Лагуцін гэта!..

Конь спыніўся, як бы ўпёршыся ў Лагуціна — ён стаяў пасярод дарогі,— і Рэната, трымаючы лейцы ў руках, чакала.

— Стоп, машына! — пажартаваў Лагуцін і, узяўшы каня за аброць, павёў драбіны на правы бок дарогі, выглядаючы месца, каб з’ехаць з касагору на лугавіну.— Прывал зробім зараз.

Рэната ўстрывожылася:

— А што наперадзе? Ёсць дарога да гравійкі?

— Дарога ёсць. Але ж канца той дарозе няма. І скрозь бярвенне — упоперак ляжыць. Лесарубы, відаць, сваю работку не скончылі. Спілавалі сосны — і дамоў.

— А што, няможна аб’ехаць? Я пайду пашукаю, як аб’ехаць лепей,— з гатоўнасцю прапанаваў Алесь.

— Шукальнік гэткі мне! Нікуды каб ад драбінаў!

Лагуцін, заўважыўшы, што Алесь пакрыўджаны рэзкай матчынай заўвагаю, сказаў і памяркоўна і прымірэнча:

— Потым, салдат, пашукаем. Спачатку трэба да вады прабіцца, людзей напаіць, адпачыць. Потым — глыбокую разведачку правядзём. Разведачка — галоўнае!

Рэната толькі цяпер адчула, як стамілася і як ныюць і гудуць натруджаныя ногі, і ўзрадавалася: можна будзе адпачыць, перадыхнуць. І дзецям трэба перадыхнуць. Геначка, дык той зусім зблажэў з твару, нешта губкамі водзіць і водзіць, як піць просіць. А біклажка ж даўно пусценькая. Трэба да ручая цяпер, вадзіцы зачэрпнуць, твар Геначку памыць. І кулямётчыку твар памыць, бо ён як у зямлі перакачаны. Нечага ляжыць кулямётчык моўчкі, як страціў прытомнасць...

Касагор справа паніжэў, і ля старой сасны, карэнне якой доўгімі пугамі, звілістымі і вузлаватымі, звісала над жоўтым пясчаным збегам, яны лёгка з’ехалі да блішчастай падковы вады. Па той бок ручая, атуленая высокай кудлатай чаромхаю, ляскала вузкім языком лугавіна, у канцы яе зеляніўся густы лазняк, за якім густа і шчыльна стаялі старыя яліны.

— Вось гэта — мясці-інка! — узрушана выгукнуў Лагуцін.— Курорт! Лепшага шукаць — сабе толькі на шкоду. Ацямнее — далей рушым!

Ён распрог, потым раскілзаў каня і працягнуў повад Алесю:

— Няхай і наш рысачок адпачне — увесь жа ўзмылены. Вядзі яго на лугавіну. А я — у кароткую разведачку,— Лагуціну, відаць, было даспадобы гэтае слоўца, і ён з ахвотаю паўтарыў яго: — У разведачку...

Алесь не ўзяў повад, стаяў на месцы, заклаўшы рукі за спіну, потым упарта сказаў:

— Я пайду з вамі!

— А хто ж на ахове гарнізона, салдат, застанецца? — запытаўся Лагуцін і цвёрдым тонам адказаў: — На ахове гарнізона застаешся ты, дружа. Зразумеў задачу?.. Калі зразумеў, дык бяры повад і пачынай выконваць загад,— і ён, закінуўшы сваю дзесяцізарадку за плячо, дастаў з перадка карабін, паставіў ля кола.— Маеш зброю. Але без патрэбы не чапаць. Зразумеў? — і папрасіў Рэнату, выцягваючы з драбінаў рэчмяшок, у якім забразгацелі кацялкі: — Вы гэтым распарадзіцеся... Тут — правіянту крыху. Дзяцей і параненых накарміць жа трэба,— і, абмацаўшы кішэні, выцягнуў запалкі, уручыў Алесю.— Распаліш цяпельца, толькі каб ля вады бліжэй... І маскіроўку захоўваць — дыму вялікага не рабі... І павінен табе сказаць...— ён павагаўся крыху, як нешта дужа важнае абдумваў, потым махнуў рукою, усміхнуўся: — Э-эх, замнога я на цябе даручэнняў ускладаю... Гані ты лепей каня на лугавіну — ірванём мы з табою на разведачку. Вышэйшае начальства, думаю, дасць згоду,— і запытальна паглядзеў на Рэнату: — Не памыляюся?..

— Мы з дачушкаю тут і самі ўправімся. Вы дарогу глядзіце, каб потым ехаць добра,— і напусцілася на Алеся: —А ты чаго спіш? Табе што рабіць сказалі? Гані каня да травы!..

— Я мігам! Я зараз,— і Алесь, схапіўшы повад, ускочыў на каня.— Но-о-а! — гукнуў гэта ўжо амаль лагуцінскім голасам.

— Лоўка на кані сядзіць,— заўважыў Лагуцін і тут жа, змеціўшы, што Рэната разгубілася, дазволіўшы сыну пайсці разам з ім, разважліва паабяцаў: — Бавіцца не будзем, і на злом галавы не кінемся. Асцяро-ожненька...— і дадаў яшчэ гаспадарскім тонам: — Тут сякеру пад бёрнамі я прыкмеціў. І піла ляжыць. Лесарубы, відаць, пакінулі, каб штораз з хаты не цягаць...

— Чужое ж... Як жа ўзяць, гаспадара не папытаўшы?

— Хай і аб’явіцца той гаспадар. Няўжо ж сварыцца будзе, што сякеру ўзялі? У бядзе кожны дапаможа.

Ад ручая прыпыліў Алесь, спытаў, хакаючы:

— Карабін бяром? — і тут жа схапіў карабін, але выпусціў з рукі, паспеў падхапіць, учапіўся аберуч.— Бяром, бяром... А як жа без зброі!..

Рэната ўбачыла ў сынавых руках карабін, і з сэрца яе вырваўся немы пратэст. Навошта яму зброя? Ён жа малы зусім! Вунь нават у руцэ не змог утрымаць гэткі цяжар. І няма, не будзе яе, матчынай, згоды на тое, каб хлопчык узяў стрэльбу ў рукі. Яна не дазволіць яму нават і дакранацца да гэтай зброі! Ён жа не вучаны, не ведае вайсковай справы! Хай Лагуцін зараз жа загадае паставіць карабін на ранейшае месца!

Але Лагуцін не зразумеў яе і пагадзіўся з Алесем:

— Без зброі, салдат, нельга. Зірні, ці ёсць патроны.

Алесь лоўка і хутка адкрыў затвор.

— Ёсць патроны. Парадак!

— Гэтага мала. Прыхапі падсумак, на рэмень яго пачапі...

Алесь узяў з драбін падсумак, пачаў чапляць яго на рэмень, і Рэната моўчкі сачыла за кожным яго рухам. Немы пратэст па-ранейшаму жыў у яе сэрцы, але яна стрымала яго, нічога не сказала Лагуціну, нічога не сказала Алесю — не запратэставала, не забараніла, нават нязгоды аніякай не выказала, толькі моўчкі пайшла побач, ішла да самага касагору і там, ля ўзвалу, моўчкі пацалавала сына.

Нейкі час Рэната бачыла і Лагуціна і сына, якія тэпалі лясной дарогаю. Лагуцін ішоў з правага боку, бліжэй да ручая, паклаўшы адну руку Алесю на плячо. На другім плячы ў Алеся вісеў карабін, узвышаўся, бы піка, над галавой, і быў роўны, нерухомы, а плячо пад ім, прыціснутае рэменем, як прагнулася.

«Карабін дужа цяжкі, а плечучко ж слабенькае...»

Адчуванне памылкі, якую яна зрабіла, дазволіўшы Алесю пайсці разам з Лагуціным, жыло цяпер побач з дзіўнай думкаю пра тое, што яна як бы ганарыцца сваім сынам. Не гэткае ён ужо і дзіця! І як лоўка адкрыў затвор карабіна — навучыўся ж недзе! І на кані як памчаў! І цяпер Лагуцін з ім, бы з роўным, ідзе!

Думкі гэтыя не супакойвалі. Але яны прыглушылі ў сэрцы немы пратэст, які не праходзіў і жыў. Яна па-ранейшаму была пераканана, што нельга малому — дзіця ўсё-ткі, да таго ж і гарэзнік, неслух! — браць у рукі баявую зброю. Але гэтае адчуванне слабела, і яго ўсё далей адціскала ганарлівая думка пра тое, што Лагуцін — вайсковы ж камандзір! — гэтую зброю даручыў яе сыну і паводзіў сябе з ім, як з роўным.

Лагуцін і Алесь ужо схаваліся за соснамі, а яна ўсё стаяла і глядзела ў бок дарогі, па якой яны пайшлі, і пачынала разумець, што ва ўсім тым, што адбылося, ёсць пэўная няўмольнасць, над якой аніхто не мае аніякай улады. Ты можаш бедаваць, можаш непакоіцца, але сына ўжо не вернеш назад, і цяпер самае лепшае, што можна зрабіць, дык гэта добра думаць пра яго, маліць неба, каб лёс быў паблажлівы да хлопца.

Унізе, ля ручая, пачулася валтузня — нечага абуралася Валя, і, румзаючы, верашчаў Данік; Рэната кінулася туды.

— Ты бачыш, мама, што ён вытварае? — адразу паскардзілася Валя.— Прэцца да асакі. А там, можа, вір. А ён адно заладзіў — рыба!

— Ёсць там рыба! Бачу, што ёсць!

— Э, не чапай ты яго. Хай боўтаецца — не патоне ў гэтым ручаі — уратуем, калі што. Геначку ты вадзіцы дала?

— Не паспела. З гэтым жа вось гэшкалася. Біклагу набрала з крынічкі.

— А што, ёсць і крынічка?

— Данік апароў. Вунь тамака, ля вольхі старой.

— Бачыш, Данічак і крынічку нам адшукаў, а ты на яго сварышся. Ты яму занятак дай, дык ён і ў ваду не палезе. Дзе біклага?

— Вось яна. Я сама занясу.

— Лепей голле збірай — вогнішча паліць будзем,— і павярнулася да малога, які цёпкаўся ля вады.— Сыночак, памажы Валі дроўцаў расстарацца. Агонь зараз распалім...

Рэната напаіла халоднай вадой Генадзя, потым параненага кулямётчыка; абодва пілі прагна, і біклага хутка апусцела. Яна збегала да крыніцы, напоўніла біклагу зноў, але болей ніхто не піў. Яна асцярожна абмыла Генадзю твар, потым абцерла яго Данікавай кашулькаю, якую выцягнула з хатуля. Драбіны стаялі ў засені сасны, што расла на самым краі касагору, і на твары Генадзя, на яго валасах і плячах сноўдаліся кароткія вёрткія цені — сасновыя галіны гайдаў вецер. Цені былі падобны на тлустых вусеняў і паўзлі з плеч на валасы. Яна паклала далонь на сынаву патыліцу, спалохалася: сапраўды, нібыта паўзуць па пінжаку жывыя вусені. Цені трымцелі на тыльным баку далоні, паўзлі назад, скатваліся ў хатулі, і Рэнаце здавалася, што яна робіць вялікую палёгку сыну.

Недзе далёка, але выразна, як з усіх бакоў, загула кананада. Стрэлаў не было чуваць, а толькі выбухі, частыя, глухія і моцныя, і яны трэслі паветра, ажно звінела ў вушах. Рэнаце падалося, што асабліва моцныя выбухі гучаць у тым баку, куды пайшлі Лагуцін з Алесем, яна спалохана мітнулася да дарогі і тут жа ўбачыла сына.

Алесь ішоў першым, на правым плячы ў яго вісеў карабін, а на левым ляжала сякера, якую ён трымаў за канец доўгага белага тапарышча. За Алесем клыпаў Лагуцін, цягнуў за сабой па зямлі рыдлёўку. Стомлены дужа Лагуцін, абвялы. А яе сыночак ідзе бадзёра, з нейкай сталай важнасцю на твары. Здаецца, пайшоў адзін хлопец, а вяртаецца вось цяпер зусім не той — ганарлівы і незалежны чалавек!

Рэната кінулася ім насустрач.

— Знайшлі, як праехаць?

— Знайшлі і дарогу, і сякеру, і нават рыдлёўку — спатрэбіцца,— Лагуцін з размаху ўвагнаў рыдлёўку ў зямлю.— Алесь, пастаў карабін і папрацуй з сякераю ля той сухастоіны. Калі здужаеш — тралюй сюды.

— Здужаю! Мігам сасонка тут будзе!..

Лагуцін, счакаўшы, пакуль адыдзе Алесь, ціха паведаміў Рэнаце, быццам прасіў прабачыць за тое, што даводзіцца казаць:

— Дарога ёсць, а куды — невядома. І калатнеча гэтая наўкола. Не зразумееш, дзе нашы, а дзе — чужакі,— і ўжо цвёрда, як прыняўшы канчатковае рашэнне, дадаў: — Начуем тут. За ноч мы ўсё дэталёва разведаем. Не пярэчыце?.. Тады мы з Алесем зараз ставім будан.

— А навошта той будан?

— На драбінах параненым ляжаць цесна, нязручна. А ў будане — і прахалода і мухі меней назаляць будуць. Варыва вы якое робіце? Трэба ж карміць салдат...

— Зараз, зараз. Агонь жа толькі ўзяўся...

Рэната паклала на агонь голля больш таўсцейшага, растаўкла па пачку канцэнтрату грэцкай кашы, заліла вадой, прыладзіла кацялкі на вогнішчы. Рабіла яна ўсё хутка і спорна, расчуленая той увагаю, з якой Лагуцін паставіўся да яе параненага сына. Вось ён і пра будан падумаў, і пра тое, каб накарміць салдат, і пра тое, каб іх усіх пад бяду не падвесці. Добрае сэрца ў чалавека! І працуе, завіхаецца, як сабе ўсё робіць...

Лагуцін увагнаў чатыры калкі пад сасной, потым сагнуў іх уверсе, звязаў лазінаю, паклаў жардзіны, укрыў іх хваёвымі галінамі, а ўваход завесіў плашч-палаткаю. Хваёвымі галінамі ён заслаў і дол у будане.

— Гатова жытло,— задаволена паведаміў Лагуцін, адсякаючы тоўсты корань, які быў ля ўвахода.— Можна і наваселле спраўляць.

Ад вогнішча прыбегла Валя, стаяла, папраўляючы пышнае жоўтае суквецце ў валасах.

— Што тут памагчы, мама, трэба?

— Я прасіла цябе кацялкі папільнаваць. Кіпіць каша?

— Кіпіць. Я і памяшала, і падалей ад полымя адставіла, каб не вылівалася.

— Малайчына, дочачка. А гэта адкуль у цябе? — і таропка зняла ў Валі з валасоў жоўтае суквецце.— То ж святаяннік!

— За ручаём яго поўна. Ажно жоўта, як цвіце.

— Бяжы, збірай, дочачка. Назбірай паболей,— і ўжо тлумачыла Лагуціну, які таксама разглядаў жоўтую кучомку.— Лекі цудоўныя, раны памыць, каб гаіліся. У мамы ў хаце ён невыводны быў.

— Гэта добра, што лекі знайшліся. Хлопцам нашым яны прыдадуцца. Я дык у гэтых зёлках не разбіраюся...

— І я не вельмі каб. Мама мая, тая ведала... І ад святаянніку горай не будзе — раны ён добра гоіць. Яго і папіць можна, і на раны пакласці...

— Але спачатку мы хлопцаў у будан перанясём. А потым — лекі ім дамо...

Яны перанеслі параненых у будан, паклалі на хвойнік, засланы тонкай коўдрайкай, якую Рэната выцягнула з хатуля. Генадзь застагнаў, калі Рэната ўзялася абціраць яму твар мокрым ручніком, усё парываўся ўскочыць, час ад часу голасна абяцаў:

— Я зраблю, таварыш камісар! Я зраблю!..

— Зробіш, сынок, зробіш,— супакойвала сына Рэната, абціраючы лоб ручніком.— Усё зробіш, сынок. І добра зробіш. Адно толькі не хвалюйся, ляжы, каб сіла была. Валечка лекаў назбірала, зараз мы іх зварым, табе дамо, ты і паправішся, і на ножкі станеш, і ўсё добра будзе...

— Ён гарыць, таварыш камісар! — вочы ў Генадзя адкрыліся, ён прыўзняўся і не пазнаў маці.— Ён гарыць! Я падпаліў яго!

— Ты падпаліў яго, Генадзь! Падпаліў,— сказаў Лагуцін, схіліўшыся над уваходам у будан.— Мы іх знішчылі! Мы перамаглі! Наша, дружа, узяла!

Генадзь сцішыўся, як раптоўна заснуў, і Рэната, крыху пасядзеўшы ля сына, выйшла з будана. Данік, убачыўшы яе, адразу закрычаў:

— Кашы хачу! Кашы хачу!

Рэната паглядзела на Лагуціна, потым хітнула галавой у бок вогнішча, горка ўсміхнулася:

— Малому адно — есці. Маеш ці не маеш — давай. Хоць з неба бяры.

— Дзеці,— памяркоўна сказаў Лагуцін.— Яны шчэ не ўсведамляюць, што ў гэтым свеце сатварылася,— і, спыніўшыся ля драбінаў, палапаў мех з цукрам.— Гэты цукар нам, бы манна з нябёсаў. Хай дзеці ядуць, не шкадуйце.

— Як жа чапаць, калі дзяржаўная маёмасць?

— Вайна. Будзем лічыць, што маёмасць гэта змабілізаваная на патрэбы фронту.— Лагуцін нахіліўся над драбінамі, выцягнуў з ножнаў трафейны цясак і распароў ім мех. Выцягнуўшы два кавалкі цукру, паклікаў Даніка.— Салдат, сюды! Табе і сястрыцы. Толькі каб маці слухаўся.

— Я слухаюся...

— От і добра, салдат!

— Хай спачатку кашы паядуць. Потым ужо салодкага пасмокчуць. Паспеецца...

— Такі загад, салдат! Чуў, што маці сказала?.. Не паеўшы кашы, ваяваць цяжка.

— І вы паешце,— сказала Рэната.— Вам жа ісці трэба.

— Разам дык разам. Памыемся толькі,— гукнуў Алесю: — Сюды, Алесь! Хопіць дроў,— і, агледзеўшы чыстае, без хмар неба, параіў Рэнаце: —Вялікае вогнішча не паліце. Як усё зварыцца — прыгасіце агонь. Каб дыму лішняга не было...

Крыху пазней, калі ўсе паселі на касагоры і елі кашу, Лагуцін нечакана пачаў расказваць пра сябе, паглядаючы, аднак, больш на Валю, чым на Рэнату. Ён, выяўляецца, нарадзіўся ў Маскве, скончыў там вучылішча, служыў пад Полацкам, у Бравусе.

— А ў ваенкамаце вы хіба не працавалі? — здзівілася Рэната.— Вы ж у Полацку з ваенкамата да нас прыходзілі. З тым спісам на эвакуацыю...

— Загад быў — займаліся эвакуацыяй. А тады, як апошні эшалон адправілі,— новы загад: у распараджэнне капітана Кружэвіча. Там я вашага Генадзя і стрэў,— і нечакана змяніў гаворку, быццам гэты ўспамін быў яму не па душы.— Ёсць у мяне прапанова: скончыцца гэтая віхура — вы да мяне на госці. Масква, Цвярскі бульвар трыццаць адзін, кватэра трыццаць адзін,— і павярнуўся да Валі: —Лёгка ў памяць кладзецца?

— Лёгка. Як два на два.

— Адшукаць яшчэ лягчэй. Да плошчы Пушкіна дайшоў, а потым па бульвары ўніз — крокаў сто, не болей. «Навіны дня» — гэта маленькі кінатэатр. Побач — арка. Пад яе і — налева. Проста?

— Як два на два,— зноў пажартавала Валя.

Прыглушаную кананаду, якая амаль і не заціхала ўвесь час, перапыніла ледзь чутная кулямётная страляніна, і Лагуцін падхапіўся, паклікаў Алеся:

— Канчай, салдат, абед. Рушым у разведку. Раней пойдзем — раней і вернемся.

— Чай жа гатовы,— сказала Рэната.— Папіце, ён са святаяннікам зроблены. Добра смагу глушыць.

— Чай мы сухім пайком бяром,— пажартаваў Лагуцін, запіхваючы ў кішэню вялікія кавалкі цукру.— Стомімся — цукар і пахрупаем. І зноў — далей,— і раптам звярнуўся да Валі: — Валечка, ці ў памяці адрасок маскоўскі?

— На ўсё жыццё!

— Вось гэта — па-салдацку. Вось гэта — правільна. У разведку салдат павінен адпраўляцца са спакойнай душою.

Рэната без хвалявання глядзела, як Алесь бярэ карабін, без хвалявання, якое было дагэтуль, праводзіла Лагуціна і сына да таго месца, дзе дарогу перагароджвала сасновае бярвенне. Тое, што яна пакарміла дзяцей, і гэтае запрашэнне Лагуціна прыехаць да яго на госці пасля вайны, і яго гэтая вясёлая гаворка, а асабліва тое, што Генадзь і паранены кулямётчык крыху паелі кашы і папілі адвару святаянніку, неяк дзіўна ўлагодзілі яе, сунялі трывогу, пасялілі надзею, што ўсё павярнулася на лепшае: Лагуцін з сынам разведаюць шлях, хутка вернуцца, і яны паедуць далей, дабяруцца да паўстанка, знойдуць бальніцу і дактароў, знойдуць лекі, якія ў момант паставяць на ногі Генадзя і гэтага незнаёмага і маўклівага кулямётчыка.

Наказаўшы Алесю ва ўсім і адразу слухацца Лагуціна, яна пастаяла на дарозе, пакуль іх постаці не схаваліся за дрэвамі, потым назбірала бярэмя сасновага сучча і пайшла назад да будана. Дарогаю, ідучы не вельмі хутка, распланавала ўсю работу, якую трэба зрабіць адразу ж і неадкладна: памыць кацялкі, астудзіць у ручаі звараны святаяннік, прамыць раны Геначку і кулямётчыку, назапасіць яшчэ адвару — ранкам ім рухацца далей, і лекавае гэтае пітво ў дарозе спатрэбіцца...

Дайшоўшы да будана, пастаяла, прыслухалася. Ціха ў будане. Здаецца, паснулі... Гэта добра, што Геначка спіць, сілы будзе болей. Нейкая нядобрая, плямамі, чырвань пайшла ў яго па твары і шыі, і на грудзях ёсць — ад ран, ведама. Але святаяннік — лекі добрыя, раны павінны загаіцца. Ды потым, у бальніцы, знойдзецца ўсё патрэбнае — паправіцца сынок. А Валя з Данікам усё цялёпкаюцца ў ручаі, смяюцца... Данічкаў галасочак, бы званочак,— радасны. Што гэта ў іх тамака?.. Малы ўсё пнецца падалей ад берага, дзе вада бруіцца ва каменьчыках, а Валя ўгаворвае яго не ісці туды... Не, пусціла. Паваліўся Данічак, але не плача, смяецца. І Валя смяецца... Чыста як смяюцца, аніякага засмучэння ці трывогі... «Не разумеюць, што ў гэтым свеце сатварылася...» Гэта Лагуцін правільна кажа. Што ім нейкая бяда! Паелі кашы салодкай, яшчэ па кавалку цукру аплялі — і ў забаўкі. А недзе ж вунь за лесам грыміць і грыміць кананада, аціхне, як пакоціцца далей, і зноў вернецца, яшчэ гусцейшая, злавесная, ажно сэрца ад яе замірае. Каб жа шчасціла Лагуціну з Алесем на кожным кроку, каб даведаліся аб усім, каб вярнуліся хутчэй. Небачка, ты ж глядзіш на іх, памажы ім, на фашыстаў праклятых усё благое пашлі!..

Вада бурболіла ў кацялках, і Рэната заварыла святаяннік, потым хутка астудзіла яго ў ручаі, засаладзіла і ледзь не сілком напаіла Генадзя і параненага кулямётчыка духмяным карычневым адварам, рэшту зліла ў біклагу і зноў паставіла кацялкі на вогнішча. Вада закіпела вельмі хутка, і яна зноў напурыла кацялкі святаяннікам, адсунула кацялкі на краёк вогнішча і, стоячы ля агню, глядзела, як у кіпні імгненна блякнуць, а потым пачынаюць густа рудзець тонкія зялёныя сцябліны, як цямнее, набрыняе барвовым колерам вада.

Дзень канаў. Сонца завалілася за сосны, шаты дрэў зрабіліся празрыстыя, як прасвечаныя наскрозь ля кожнай галінкі. На зямлю клалася сутонне, нейкае дужа густое ля чаромхі і панізу касагору, дзе пясок сцямнеў і быў дужа халодны. Ад гэтага холаду ў нагах — Рэната ішла ад ручая басанож — зноў зрабілася трывожна. Гэта ж ноч неўзабаве! А Лагуціна з Алесем няма і няма.

Рэната выбралася на касагор і паціху пакрочыла лясной дарогаю, услухоўваючыся ў далёкую кананаду. І ўсё не аціхае гэтая кананада: цэлы ж дзень грыміць, то прыгасне крышку, то зноў узгарыцца, аніяк не зглухне. І дарога неяк змянілася. Удзень, калі яны ішлі тут утраіх, дык быццам і шырэйшая была, а цяпер як павузела. І сосны падступілі бліжэй, быццам пасунуліся з цёмнай глыбіні лесу сюды, да касагора, дзе яшчэ зусім светла...

Рэната дайшла да бярвенняў, што загараджвалі дарогу, спынілася, села на цёмны абымшэлы камель сасны. Залацістае святло прабівала шаты дрэў, і неба было відаць у прагалах галін блакітнае, хоць і крыху сцямнелае па краёчках. Прыкметна і хутка пагусцеў змрок на зямлі; святло, што прабівалася праз галіны, адразу гублялася ў верасах, і толькі бёрны на дарозе былі святлейшыя, чым удзень, месцамі нават барвовыя былі на іх не суцэльныя, а ляжалі плямамі, няроўнымі і рухавымі. Рэната дакранулася рукою да халоднай шурпатай кары, і далонь як бы пагрузла і схавалася ў гэтую барвовасць. Галіны соснаў зварухнуліся, і барвовыя цені на бярвеннях загайдаліся, затрымцелі, і Рэнаце падалося, што яе рука ляжыць у трапяткім, але халодным полымі.

7

Ноччу Рэната і на каліўца не заснула, сядзела ля ўвахода ў будан у горкім і самотным чаканні. Усхоплівалася на кожны гук у лесе — усё здавалася, што чуе крокі Алеся і голас Лагуціна. Часта лётала па ваду да ручая, раз за разам мяняла мокры ручнік на галаве ў Генадзя, паіла вадой кулямётчыка, абнадзейвала таго і другога, прасіла заснуць. Кулямётчык двойчы падзякаваў ёй, а Генадзь як не чуў яе слоў, дыхаў цяжка, час ад часу нешта мармытаў, і голас яго быў хрыпаты і трывожны.

На золку кулямётчык, якому яна яшчэ раз памяняла ручнік на лбе, папаласкаўшы папярэдне ў халоднай вадзе, моцна заснуў. Сцішыўся, як бы заснуў, і Генадзь, і яна зарадавалася, што, мажліва, усё пайшло на папраўку — маладое цела здужала раны. Гэтая думка адразу ўсцешыла яе, абнадзеіла, і Рэната адразу расслабілася, прылегла ля будана, як бы загароджваючы ўваход, ухуталася коўдрачкаю, адчула, як грэе шчаку шурпаты корань, на які паклала галаву, і правалілася ў сон, бы ў нейкую прорву.

Абудзіла Рэнату чачаканне сарокі — настойлівае, частае, бадзёрае. Нейкі час Рэната ляжала — у целе была бадзёрасць, мружыла вочы ад цёплых сонечных промняў і прыслухоўвалася да цішыні ў будане. Потым пачула справа нейкі шоргат, імкліва павярнулася. Кулямётчык! Ля камля сасны ляжыць кулямётчык. У чорных звужаных вачах дзіўная летуценнасць, як бы поўная адчужанасць.

— Вы чаго... як вы тут апынуліся? — Рэната ўзнялася.— Вы ж у будане былі...

— Мурдан сонца сматрел. Вада Мурдан сматрел — жизн сматрел. Теперь спат Мурдан нада...

— Пачакайце спаць... Я зараз сняданак згатую, а тады ўжо і спіце. Чаю салодзенькага зраблю...

Але Мурдан не слухаў, заплюшчыў вочы, шчыльна сціснуў губы і заснуў. Твар яго, асветлены сонцам, выдаваў блішчастым, і бровы ціха соўгаліся, быццам імкнуліся стрэсці з ілба дробныя кропелькі поту, якія быццам заселі ў глыбокіх зморшчынах — лоб сталага чалавека, якому давялося шмат перажыць. Дзіўна: учора кулямётчык здаваўся ёй зусім маладзенькім. Няўжо за кароткую ноч чалавек гэтак састарэў? У Рэнаты шалёна закалацілася сэрца. Мурдан выбраўся з будана. А Геначка? А Геначка як жа там?..

Яна нахілілася перад уваходам, прысела, потым асцярожна адхінула краёк плашч-палаткі. Пасля таго як вочы глядзелі на сляпучае нізкае сонца, цемра ў будане здавалася густой, а сынаў твар як бы пасвяжэлым, без учарашніх барвовых плямаў. Не было гэтых плямаў і на руцэ, якая ляжала на куртатым нямецкім аўтамаце — Генадзь учора, як пераносілі яго з драбінаў у будан, аніяк не схацеў разлучацца з ім. Гаротнічак дарагі! Нават і ў сне ён не выпускае з рук зброю! А ў маленстве не любіў у вайну гуляць, цураўся ўсялякіх гульняў, дзе крыку было поўна, усё за кніжкамі сядзеў. Алесь жа зусім іншае натуры: гэты, як толькі на ножкі стаў, дык лепшай цацкі за драўляную стрэльбу і не ведаў — толькі з ёю і лётаў ля Дзвіны!

І ад гэтых успамінаў, ад таго, што твар Генадзя выдаваў як бы моцна паздаравелым, у Рэнаціным сэрцы зацеплілася радасная надзея! Сёння ўсё паверне на лепшае. Гэтак павінна быць, бо дужа ж добра пачынаецца дзень. Нідзе не чуваць кананады, цішыня наўкола, толькі ўпарта не сціхае сарока ў лазняках. Навіны, значыцца, навіны будуць — сарока на навіны чачакае. А калі птушку зранку пачуеш — на добрае гэта. Геначку пасля сну лягчэй. Алесь з Лагуціным вернуцца — на гэтае сарока стракоча. Павінна ім сёння пашчасціць! Абавязкова павінна пашчасціць. І ў яе сілы ёсць, яна зараз сняданак змаргеліць, чаю з бруснічнікам і чарнічнікам згатуе. Трэба было, ведама, раней прахапіцца. Але нічога, нагоніць яна, усё зробіць у час!..

Рэната памылася халоднай вадой у ручаі — адразу адчула, як падужэла,— развяла агонь. Калі ўзялася шараваць кацялок жвірам, пачула, як пазяхае працягла Валя. Прачнулася дачка, сядзіць у драбінах. Рэната зрабіла ёй знак рукою — клікала да сябе.

— Данічак спіць? — спытала, чэрпаючы ваду кацялком.

— Ага-а-а...

— Не халодна ноччу было?

— Ага-а-а...

— Ты што гаворыш, бы спіш?

— Галава баліць. Тлумна ў галаве неяк...

— Болей у ручаі трэба было ўчора сядзець. Гэта ж цалюткі дзень з вады не вылазілі. От застудзі шчэ Даніка, тады ж табе!.. От я вам сёння пакупаюся! Каб ані блізка да вады!

— Табе памагчы, мама?

— Лепей ідзі, пазбірай святаянніку. З сабою ў дарогу возьмем — яго не паўсюль ухопіш.

— А мне саснілася — Алесь вярнуўся. І Лагуцін стаў ля мяне і гаворыць, гаворыць...

— Каб жа яны хутчэй вярталіся...— і сказала стражэй: — Не баўся там, назбірай і адразу ж — сюды...

Рэната стала ля драбінаў, развязала рэчмяшок, які пакінуў Лагуцін. Яна ведала, што засталося чатыры пачкі канцэнтратаў, але цяпер зноў пералічыла іх, быццам за ноч іх магло прырасці: чатыры было, чатыры і ёсць. Поўны пачак, мабыць, не варта класці, трэба быць ашчаднай...

Яна адціснула сякераю палову пачка, а другую старанна загарнула ў хусцінку і схавала ў рэчмяшок. Можна і радзейшую кашу пасёрбаць, болей цукру пакласці, яго, дзякуй богу, ёсць. Але ж і ён, быццам вадой змываецца: цягалі дзеці ўчора, як хацелі. А цукар жа не свой! А што, як папытаюць, дзе і куды падзеўся? Як тады адказваць? Ды што яна сабе галаву забівае абы-чым! Лагуцін жа сказаў: цукар, маўляў, змабілізаваны на патрэбу фронту. Цікавы ён чалавек, гэты Лагуцін. І лёгка з ім было, спакойна. І дзе толькі ён з Алесем гэтак доўга бавіцца? Але ж, відаць, дарога не блізкая, пакуль пра ўсё даведаліся, можа, нават на самы паўстанак пайшлі.

З лугавіны пачуўся ўстрывожаны голас Валі, яна бегла да ручая, нешта ўсё крычала, усхліпвала, і , урэшце, Рэната пачула выразнае:

— Ко-онь наш, мамачка, уцёк!..

Рэната кінулася на лугавіну, убачыла ў руках дачкі аброць, схапіла скручаную, вельмі мяккую ад расы, сырамяць, разглядала, як толькі ад гэтых рамянёў і чакала тлумачэнняў. Конь, відаць, сам скінуў аброць. Не, не сам! Раменьчык зашпілены на апошнюю дзюрачку, ля самага краёчка. А меціна ж ад старой зачапкі на вяршок вышэй!

— Хто-о? Хто спражку сюды перасунуў? — вырвалася ў Рэнаты роспачна і глуха.

— Яму цяжка ж было траву скубці. Мы з Данікам учора і перасунулі. Калі ты нас паслала каня паглядзець і святаяннік збіраць...

Рэната схапілася за галаву, забедавала горка і роспачна, з адчаем:

— А долечка ж ты мая! А што ж ты са мною робіш! — і, не стрымаўшыся, быццам стаяў перад ёй, хто быў вінаваты ва ўсіх яе бедах, сцебанула аброццю дачку па плячах.— А я ж табе казала нічога не чапаць! А хіба ж цябе прасілі аброць перарабляць?..

Валя крутнула галавой, не заплакала, толькі адскочыла ад маці, нядобра зыркнула:

— Можа, нікуды і не ўцёк паганы твой конь! Зашыўся дзе-небудзь у хмыз і стаіць...

— Шукай! Шукай мне яго! Каб зараз жа тут быў,— Рэната нават прытупнула нагой.— А не знойдзеш — я ж табе зраблю! От жа ты ў мяне пабачыш! Бяжы ў той бок! А я — у гэты!..

Сляды капытоў на роснай траве ішлі ўсцяж ручая, і Рэната бегла па іх, лаючы і каня, і дачку, і сябе. Дачку яна лаяла, але і шкадавала: ані ў чым, прынамсі, і не вінавата Валя. Хіба ж хадзіла калі дзяўчына ля коней? Хіба ж благога хацела?.. Гэта яна, Рэната, ва ўсім вінаватая! Яна — маці, яна ж з вопытам чалавек, яна павінна была сама за канём паглядзець. А што яна зрабіла? Малой даручыла, у якой ветру ў галаве поўна! А цяпер яшчэ і аброццю гэтай адхвастала!..

След вёў у бок лесу і асабліва вызначаўся ля лазнякоў, на чыстай роснай траве, і прападаў толькі на незнаёмай дарозе, што вяла з лугавіны на ўзлесак. Рэната ўзбегла на той узлесак, пайшла па дарозе. Але гэта была зусім не тая дарога, па якой яны ехалі ўчора з Лагуціным — аніякіх слядоў. Чысцюткая, даўно кінутая дарога. Але конь у гэты бок ішоў, сюды скіраваў — ад лугавіны спачатку след быў добра відзён. А цяпер — быццам скрозь зямлю праваліўся! І ля дарогі нідзе знаку няма, трава чыстая, яшчэ расяная... Цяпер лясная пуцявіна разгаліноўваецца — адна шырэйшая, другая вузенькая, як сцежачка, добра затравелая: а следу ні на той, ні на гэтай, ні побач няма. А далей — яшчэ адно адгалінаванне: відаць, недзе там тая дарога, па якой яны ўчора ехалі. Але ж паспрабуй яе адшукаць! Вунь колькі гэтых пуцявінак! Зблудзіш, назад, да лугавіны, шлях не знойдзеш. Трэба вяртацца...

Рэната павярнула назад, і думкі яе пайшлі зусім іншым кірункам: не трэба ёй лётаць па гэтым кустоўі, мітусіцца, нервавацца. Конь нідзе не дзенецца! Паблукае, паблукае — на лугавіну выб’ецца, бо травы лепшай нідзе ён не адшукае. З чаго бедаваць узялася — нейкі конь! Тут Генадзь з ранаю ляжыць, Алесь згубіўся — вось дзе бяда! Вернецца Лагуцін — у момант яны таго каня адшукаюць... І зноў жа: яна ва ўсім вінаватая! Ёй трэба было даўно на пошукі кінуцца. І не каня шукаць, а сына з Лагуціным! Учора, увечары, запрэгчы каня і рушыць следам, шукаць, клікаць... А яна што рабіла? Сядзела склаўшы рукі, чакала... Вось і дачакалася! Цяпер сама ў тыя драбіны запражыся... І Валю, здурнеўшы, на пошукі пагнала. Цяпер яшчэ і яе шукаць давядзецца, крый божа. Не, дачка вунь вяртаецца, клыпае, галаву звесіўшы, плача...

Выгляд зарумзанага твару дачкі яшчэ больш узмацніў згрызоту. Малая ж сама напалохалася, пакутуе, а яна, Рэната, яшчэ і адхвастала яе. Але сэрца ў яе не памякчэла — Рэната гэта адчула. Недарэка! От жа недарэка расце!

— Ты чаго сюды? — Рэната спытала строга.— Я ж цябе ў тым баку паглядзець прасіла!

— Пуста тамака. Следу нават няма. А за чаромхаю, на гразкім, як ваўчыныя сляды бачыла. Лапы — во-о-сь якія! Можа, ваўкі яго загрызлі?

— Анягож! На яго яны зубы і вастрылі,— і дадала мякчэй, абвострана адчуўшы згрызоту: — Сціхні, не румзай, не вернеш цяпер... Пайшлі дамоў...

З-за вольхаў прыгожа зажаўцеў касагор, і на ім зырка заблішчала плашч-палатка. Роўненькім слупком узнімаўся ўгару сіне-белы дымок ад вогнішча — на спякоту. Зноў, відаць, будзе смаліць сонца — чатыры дні ўжо ані хмурыны ў небе. І ночы цёплыя — на зямлі спіш спакойна, на золку толькі студзіць. А святаянніку колькі! Трэба сабраць яго!

Рэната, ідучы з дачкою паўз ручай, нацерабіла вялікі ахапак святаянніку, які месцамі пышна зацвіў. Сонца неяк хутка запаўзло на макавіны ялін за лугавінай і цяпер добра асвятляла ўвесь касагор, і ў яго промнях драбіны як бы пасунуліся ад лесу, наблізіліся да ручая. Як не на самым беражку стаяць!.. Не, гэта толькі здаля падаецца: дзе стаялі ўчора, там і стаяць. І нібыта сапраўды дамоў ідзеш — гэткае звыклае воку ўсё тут парабілася. Каб жа толькі конь быў на месцы. Яны б зараз запрэглі яго і рушылі далей, Лагуціна і Алеся шукаць — ім насустрач бы рушылі. А цяпер як тыя драбіны пацягнеш?! А Геначка ж хадзіць не можа, няма ў яго сілы хадзіць!..

Зноў зашчымела, забунтавала злосць на дачку. От жа недарэка! Вунька якая дылда выспела! А розуму?.. Э-эх, свайго розуму нікому не ўставіш!.. І казала ж учора: папільнуй каня, паглядзі, каб на добрай травіцы хадзіў, каб сыты быў... Але што ёй, што таму Алесю — кажы ці не кажы: у адно вуха ўляцела, у другое — вылецела. Аднак, калі па шчырасці, няма чаго ёй дачку дакараць: сама ва ўсім вінаватая! Не дзецям каня даглядаць, самой трэба было зірнуць... А ім, гарэзам гэтым, што адыходзіць? Спярша — пад’есці, потым... А долечка ж ты родная! Гэта ж яна кацялкі з агню не адставіла! Пэўна ж, не каша там, а вуголле!..

Дровы пасярэдзіне вогнішча згарэлі ўжо начыста, дыміліся толькі тоўстыя смалякі на беражках, як паадвальваліся ад вуголля. Кацялок, у якім Рэната заварвала святаяннік і гатавала чай з бруснічніку і сунічнага лісця, стаяў роўненька, і вада ў ім была белая ад густых бурбалак, што ўзнімаліся са дна; белым быў і тонкі абадок на сценцы знутры, пад самым верхам. Пад кацялком з кашай вуголле асела, і ён нахіліўся і быў як накрыты шапкаю наздраватай пены, з чорным струпам згарэлых круп на тым беражку, дзе звісала медная падкоўка ручкі.

Рэната скоранька падчапіла яловым дручком кацялок, паставіла на халодны пясок. Пена асела, было відно, што кацялок як не напалову пусты; спяшаючыся, Рэната лінула ў кашу вады з другога кацялка, перабрала меру і тут жа ўбачыла гэта. Ніякая тут ужо не каша, а рэдзенькі булён: крупіна за крупінай — ганяецца з дубінай... А дачка пазірае насмешліва: вось, маўляў, павучаць і біцца можаш, а кашу — разумніца гэткая! — зварыць не ўмееш!

І з таго, што Рэната прачытала і зразумела Валіны думкі, і з таго, што ўсё было ў сапраўднасці так, як думала дачка, і яшчэ больш з таго, што дачка не бедавала, не спачувала — хай бы дзеля прыліку! — ёй, маці, у Рэнаціным сэрцы ўзнікла незнаёмая дагэтуль горыч. Вось гэтак, між іншым, яны, дзеткі, і сплочваюць сваім мацеркам за ўсё добрае. Росціш, розуму вучыш, а потым, у пер’е ўбраўшыся, яны нават і нейкай дробненькай тваёй няўдачы не даруюць. Не, дарэмна яна на сваіх дзяцей нагаворвае. У Валі добрае сэрца, чулае. Рэната ж незаслужана дачку сёння пакрыўдзіла, а яна, дачка, і слоўца насуперак не сказала! Дачка ў Рэнаты ласкавая! І Алесік гэткі ж... А Геначка, дык ад усіх іх ласкавейшы, чулы вельмі, сардэчны. І рукі ў яго залатыя. Чырк-чырк аловачкам — малюнак і гатовы. Гэтак ён на Рэнацін дзень нараджэння яе партрэт намаляваў: не раўнуючы — фотакартка! У вялікім пакоі ўвесь час вісеў ён на сцяне. І як жа яна той партрэт не ўзяла з сабою? Але ж хіба ўсё пацягнеш з сабой! Ды і цалейшы будзе там, у схованцы! Добра, што яна ж са сцяны партрэт зняла, у схованку паклала!..

Рэната зноў паставіла кацялок з варывам на агонь — хай добра ўпрэе, загусцее каша,— паклала ў другі кацялок, у кіпень, скручаны ў тоўсты жмут святаяннік, загадала дачцэ строга:

— Нальем зараз навар свежы... Нясі біклагу сюды. Абедзве нясі.

— А дзе яны?

— У будане. Толькі асцярожна, не пабудзі іх... Гэты — як яго? Мурдан усё спіць? — паўглядалася на кулямётчыка, які нерухома ляжаў ля сасновага камля, папрасіла цішэй, са спагадаю: —Краёк, Валечка, плашч-палаткі падвярні — хай Геначку сонейка свеціць...

Драўлянай мешалачкаю — Алесь выстругаў яе з лазіны ўчора, калі рыхтаваўся абед,— Рэната ўзялася размешваць рэдзенькае варыва ў кацялку. Нахілілася празмерна, глытнула дыму, закашлялася, пачала церці вочы, якія адразу заслязіліся, і тады слых ёй разануў адчайны крык дачкі:

— Ма-а-а-ма!.. Ма-а-а-мачка!..

Вочы слязіліся ад дыму, і Рэната блага, нібыта праз зіхатлівую блішчастую сетку, убачыла і Валю, якая стаяла на касагоры, і драбіны за яе спінай, і несапраўдна цёмны трохкутнік будана. З чаго гэта яна садрала плашч-палатку, трымае яе ў адной руцэ?.. Будан — як уваход у нейкую чорную пячору. А драбіны нібыта коцяцца сюды, піхаюць Валю ў плечы, ірвуцца ўніз з касагору, і яна раскінула рукі, спрабуе стрымаць іх...

З мешалкаю ў руцэ Рэната ў адзін міг, як узляцела, апынулася на касагоры. Памроілася ёй усё: стаяць далёка за спінай Валі драбіны, стаяць на сваім ранейшым месцы, і колы іх загрузлі глыбока ў пяску. У драбінах, нічога не чуючы, не зважаючы на спалоханы Валін крык, спіць спакойна Данік. І Мурдан ля сасны спіць...

— Чаго ты? Чаго? — патрабавальна, засопшыся, выгукнула Рэната, і ў яе ад нядобрага прадчування перасеў голас; задыхана хапаючы ротам паветра, адкашлялася і паўтарыла: — Чаго ты? Чаго?

Валя слаба павяла рукою ў бок будана, працягнула з дрыготкаю ў голасе, быццам закалела ад сцюжы:

— Т-т-т-а-а-ам...

Учора тут, на адкрытым абрыве, вецер круціўся, як па коле хадзіў, і плашч-палатка ўвесь час матлялася, трымцела, бы жывая, і над буданом, уверсе, усё шапацелі, бы перагаворваліся, галіны старых соснаў, а за ручаём згіналіся, трэсліся гнуткія галіны чаромхі. Сёння ж ранак быў ціхі, і ўсё вакол знерухомела, і цёмнае зеўрала ўвахода ў будан, не завешанае плашч-палаткаю, выдавала злавесна чорным і застылым, як высечанае з чорнага каменю.

«Што? Што яшчэ на маю галоўку?!»

За спінай ціха, глытаючы слязлівае мармытанне, плакала Валя. Рэната ўжо разумела, што там, у будане, чакае яе бяда, але не хацела нават думаць пра яе і сцялася ў дрыгатлівым напружанні. Нейкія пяць крокаў да будана знясілілі, як выпетрылі ўсю дужасць і сілу, і яна бухнулася на калені ля ўвахода на асветлены сонцам пясок, паклікала глуха, размяклым і зламаным голасам:

— Ге-енач-чка!..

Цішыня, нібыта маючы нейкае канкрэтнае аблічча, ціснула Рэнаціны плечы. Перад вачыма — яны яшчэ па-ранейшаму слязіліся ад дыму — усё як бы вагалася і плыло, і Рэнаце памроілася, што сынавы губы зварухнуліся. Яна ліхаманкава цярнула па сваіх вачах рукавом, і, як бы ад гэтага яе руху, у будане адразу пасвятлела, і сонечныя промні ярка асвяцілі жоўты, бы з гліны злеплены, твар мёртвага.

Халодны каляны пясок астудзіў Рэнаце калені — як на лёд апусцілася,— і яна здрыганулася, затрэслася. Колкія гарачыя стрэлкі джыгнулі з горла ў паднябенне, выгнуліся, ударылі ў скроні, пайшлі кругамі, і яна адчувала іх дзіўны і запаволены рух.

— Завошта, небачка?! — уголас, адчайна, але ціха і сіпата, запыталася яна.— За якія грахі?

Цяпер холад выстудзіў і патыліцу. Але там, у патыліцы, ён узнік дзвюма колкімі кроплямі, і кроплі гэтыя рухаліся як бы па нейкім крузе, і, калі падыходзілі да скроняў, кароткі імклівы выбух болю працінаў галаву, разбіваўся і павольна знікаў, быццам выцякаў па валасах, і валасы балелі, нібыта іх выдзіралі.

— Завошта, небачка? — сіпата паўтарыла Рэната.— За якія грахі?..

Яна ціха і асцярожна ўзняла цяжкія і непадатныя Генадзевы рукі, звяла іх у яго на грудзях. Правая рука не затрымалася, паціху апаўзла на зямлю, быццам выпіхвала Рэнату прэч з будана, на абрыў, заліты яркім сонечным святлом, і яна, стоячы на каленях, адхіснулася назад, а потым хітнулася ўперад і ткнулася лбом у халодную сынаву далонь.

Рэната не галасіла, толькі глуха, усё гэтак жа сіпата, як толькі што запытвалася ў неба, застагнала, закрываючы рот рукою. У руцэ была лыжка, драўляная мешалачка, яшчэ цёплая ад варыва, якое яна размешвала ў кацялку, і Рэната ўчапілася ў яе зубамі, быццам запіхвала сабе ў горла немае галашэнне, і ўсё грызла і грызла зубамі цвёрдую лазіну, салодкую, прапітаную цукрам, прапахлую грэцкай кашай...

* * *

Рэната хавала сына ўвечары, калі сонца скацілася за сосны, хавала насупраць будана, на правым баку дарогі, пад старой сасной, што як бы спляталася голлем з тым дрэвам, на карэннях якога цалюткі дзень адлежаў Мурдан.

Загадаўшы Валі забаўляць Даніка ля ручая, унізе пад абрывам, Рэната абмыла сына, загарнула ў дзве прасціны і на коўдры, на якой Генадзь і сканаў, перацягнула яго з будана цераз дарогу да старой сасны, дзе перад гэтым выкапала дол. Магіла здалася цяпер неглыбокай, і Рэната зноў узяла ў рукі рыдлёўку.

Яна ўсё рабіла, як у нейкім жахлівым сне. Адчуванне нерэальнасці таго, што адбываецца, асабліва было моцным, калі Рэната ўзялася за канцы коўдры, на якой ляжаў мёртвы Генадзь, і памацнела яшчэ больш цяпер. Ёй здавалася, што трэба заглыбіць дол як мага хутчэй, бо тады, як яна гэта зробіць, усё пачне іначыцца, паверне ў лепшы бок, жахлівы, пачварны сон скончыцца. Яна аблівалася потам і, высільваючыся, не спыняючыся, выкідвала і выкідвала рыдлёўкай цяжкі пясок, секла карэнні, што час ад часу трапляліся, і адкідвала іх за дарогу. Увесь час яна глушыла ў сабе думку пра смерць Генадзя, намагалася думаць не пра яго, а пра Алеся і Лагуціна, якіх усё яшчэ не было. Але гэта быў марны клопат.

«Хопіць гэтае глыбіні. Геначка мне даруе...»

Стаўшы басанож на цвёрды гліністы дол, яна ўзмахнула рукой, адганяючы чорных мух, што зноў абселі чамусьці толькі правы куток белай прасціны. Пальцы дакрануліся да цёплай мяккай коўдры, і Рэната глуха застагнала. Смерць была там, у доле, у гліністай спрасаванай жарстве, пад халоднымі каменьчыкамі, што, як цвікамі, калолі босыя ногі. А тут, пад далонню, была цёплая коўдра, мяккая, як жывая, і жывымі былі цені ад галля, і жывымі былі чыстыя сонечныя плямы, што рухаліся, соўгаліся, узмацняючы адценні рэальнага і жывога. І думка пра тое, што яна зараз апусціць сына на гэты халодны дол, на цвёрдыя колкія каменьчыкі, што выпіраюць з гліністай спрасаванай жарствы, адразу выстудзіла яе ўласнае цела: калоцячыся ад унутранай дрыготкі, яна прыперлася лбом да мяккай коўдры, на якой ляжаў мёртвы сын, і раптоўна як правалілася ў дзівосную мрою. Роднае селішча ля Дзвіны, сад, жывы Генадзь ідзе па сцежцы з кашолкаю яблыкаў у руцэ: яблыкі вялікія, спелыя, чырванабокія, і недзе за яблынямі гучыць Данікаў голас:

— А я хачу! А я хачу!

Рэната ўзняла галаву, і мроя знікла, растала. Соўгаюцца, трымцяць цені на свежым жвіры магілы... Чорныя мухі ў правым кутку белай прасціны... Патрабавальны Данікаў голас ляціць ад ручая:

— А я хачу! А я хачу!

Рэната пацерла твар. Ёй трэба спяшацца. Трэба ўсё рабіць хутчэй, каб малыя не бачылі магілы, не бачылі мёртвага Генадзя.

— Пухам табе зямелька, Геначка,— пошапкам сказала Рэната і тройчы пацалавала мёртвага сына.— Мы потым цябе на Дзвіну перанясём. Гэта ўжо як татка вернецца. Спі цяпер...

Яна апусціла сына на гліністы дол і, стаўшы на калені, пачала аберуч заграбаць і ссоўваць мяккі халодны пясок. Часам пад рукі траплялі трэскі ад карэння, яна адкідвала іх убок і зноў грабла мяккія, падатныя пагуркі, потым, узняўшыся на ногі, узялася за рыдлёўку.

Засыпаўшы магілу, Рэната аднесла рыдлёўку і сякеру да будана і, спустошаная і знясіленая, бязвольна апусцілася на хрусткі ад дзённай спякоты чабор, вузкая лапіна якога ішла па самым краёчку абрыву. Унізе ля цяпельца, што гарэла зусім без дыму, завіхалася Валя, час ад часу выгаворвала Даніку — малы гойсаў па беразе ручая, хвастаў ваду гнуткай і доўгай лазіною. На лугавіне, цёмнай, быццам раптоўна счарнелай — вяршаліны старых ялін за лазнякамі былі яшчэ ў водсветах вечаровага сонца,— ля чаромхі і пад лазнякамі ўжо грувасцілася сінявае, падобнае на дым сутонне: то гусцела, то неўпрыкмет радзела, рабілася белаватым, быццам падбеленае, і клалася на траву, і над ім, як на белай, зацярушанай снегам раллі, рэдкім куп'ём цямнелі мяцёлкі конскага шчаўя.

«Снег бытта... Небачка, як зіма лягла...»

Пясок пад абрывам быў ужо халодны, студзіў ногі. Студзіла шыю і грудзі прахалода, якую гнала ад ручая, і прахалоду гэтую рэзка адцяняла хрумсткасць сухога рэдзенькага чабору, напаленага ўдзень сонцам. Але цеплыня нізенькіх сцяблін толькі звонку крыху сагравала далоні і не прабівалася ў глыб стомленага цела, дзе ўсё як змярцвела ад моцнай сцюжы; холад гэты быў нейкі дзіўна зменлівы, няўстойлівы, нібы прыплываў адтуль, з той белай раллі пад чаромхаю, і, астуджваючы Рэнаце шыю і грудзі, сплываў за спіну; нязменны холад заставаўся толькі ў ступаках, і Рэнаце здавалася, што яна рухаецца па снезе, увесь час тупае і тупае, шнуруе туды, за тое белае поле, да тых залаціста-зялёных ялін, блішчастых і цёплых, ля якіх можна сагрэцца і да якіх аніяк не можа дабрысці...

Галава цяжэла ад тлуму, увесь час карцела легчы на зямлю, не рухацца, ні пра што не думаць. Рэната ўзлакацілася на правую руку, на нейкі міг змружыла вочы, і лугавіна адразу наблізілася, яшчэ больш выразнай зрабілася белая ралля, і на тым белым полі, у тым сіне-белым сутонні, высокія мяцёлкі конскага шчаўя выстраіліся радочкам, зачарнелі блізка адзін да аднаго, як старыя магільныя пагоркі.

«Злева матчына магіла... Усярэдзіне — Церахава... Справа — Геначкава...»

Рэната шырока расплюшчыла вочы, і рэдзенькі радочак цёмных мяцёлак конскага шчаўя рассыпаўся, і яны ўжо не нагадвалі магільныя пагоркі, увачавідкі меншалі, быццам адплывалі пад лес, у вечаровае сутонне. Ёй зноў памроілася, што яна не сядзіць на абрыве, а памалу грабецца па той белай і чысцюткай раллі. Ніякай белай раллі на лугавіне не існавала, і яна разумела, што гэта гусцее пад лесам вечаровае сутонне, і паўзе ад ручая белы туман, і што яна, Рэната, існуе ў гэтым рэальным свеце, дзе ўсё і самастойна і трывала, і таму ёй трэба адмовіцца ад усялякіх ілюзій. Геначкава магіла за дарогай. І акрамя гэтай магілы ёсць яшчэ матчына магіла, і яны абсалютна рэальныя, і яны нікуды не знікнуць, і думкі пра іх будуць з Рэнатай да скону яе дзён.

На абрыў узляцела Валя, і Рэната запыніла яе, глуха спытаўшы:

— Куды разагналася?

— Сякера патрэбна. Дроў насячы.

— А навошта? — Рэната зноў пачула, што голас яе гучыць глуха, як здаля.

— Вогнішча саўсім атухае.

— Ноч скора. Навошта агонь? .

— Дык жа кацялок не кіпіць. А Данік кашы хоча,— і паўтарыла, перадражніваючы малога, але з усміхам: —- Кашацкі хачу! Кашацкі!..

— Заняла б яго чым.

— Толькі адно гэта і раблю!

— Нашто яго аднаго ля вады кінула?

— А ён з лазіною сядзіць — рыбу ловіць. Во, чуеш? Зноў нешта не па ім.

— Ідзі да яго. Дроў я зараз насяку. Мурдан спіць?

— Спіць. Нядаўна прачнуўся, вады прасіў.

— Вады не трэба даваць. Святаяннік салодзенькі давай. ...

— Дык я ж і давала. Ён усю біклагу апаражніў.

— Казаў што-небудзь?

— Не, нават вочы не расплюшчыў. У біклагу зубамі ўчапіўся...

— Ты новага ў біклагу наліла?

— Не паспела. Гэты рыбак мне спакою не дае...

— Ідзі, налі. Мо шчэ захоча піць...

Мурдан ляжаў цяпер за драбінамі — сюды яго перанеслі апоўдні, калі камель сасны пачало моцна прыпякаць сонца,— і Рэната, насекшы сухога голля, нейкі час пастаяла ля кулямётчыка. Сапраўды спіць. Як паклалі яны тады, апоўдні, на плашч-палатку і ўкрылі галаву ад мух, дык на тым месцы і ляжыць. І спіць, здаецца, моцна. Можа, цяпер і на папраўку павярнула. Лёс, відаць, гэткі — жыць. Каб жа ў Геначкі гэткі лёс быў, ляжаў бы зараз, спаў моцна, сіл набіраўся.

Рэната зрабіла крокі са два і спынілася ля будана, як хто тузануў яе за плечы. Абаперлася рукамі на жардзіну, нахілілася і зазірнула ў будан, быццам спадзявалася ўбачыць там жывога Генадзя, здаровага. Ведала, што падманвае сябе, і ўсё ж зазірнула.

Пуста.

Як і не было анікога!

І хваёвае голле свежанькае, нават не ссохла, непрымятае ляжыць, як толькі што з дрэва. Чарнее куртаты нямецкі аўтамат — Геначка ж тады, як пераносілі з драбінаў, усё прасіў Лагуціна, каб аўтамат паклалі побач. Не карабін, а вось гэтую чужую зброю ён упадабаў чамусьці. Нейкі ён, аўтамат, яшчэ карацейшы зрабіўся. Не, гэта з таго, што прыклад пад хвояй...

Правай нагой Рэната зачапіла і пацягнула к сабе вузкі чорны рэмень; аўтамат аказаўся цяжкі і адразу ж зваліўся. Паваліўся ён не плазам, а зарыўся чорным прамавугольнікам з патронамі ў сыпкі пясок і ляжаў, як гатовы стрэліць, і тонкае чорнае дула з тоўстай мушкаю на канцы нацэлілася ў бок ручая.

«Можа, якраз з гэтага і стрэліў фашыст у Геначку...»

Ёй падалося, што зараз адтуль, з цёмнай дзюрачкі пад тоўстай мушкаю, пыхне агонь, пыхне і заб’е і яе, і Валю, і Даніка, і яна спуджана, неяк раптоўна і міжвольна. адступіла на крок. Нейкі міг чакала балючага ўдару, і потым як бы і сапраўды адчула сполах агню. Але агонь гэты пыхнуў не з чорнага аўтаматнага дула, а выбухнуў у яе ўласным сэрцы, і яна, быццам узнятая гэтым агнём, крыху прыгнулася, сцяла зубы і, шырока размахнуўшыся, з усяе моцы ўлупіла сякераю па аўтамаце. З-пад ляза пырснулі іскры, чорны прамавугольнік з патронамі адваліўся ад аўтамата, падскочыў і, апісаўшы дугу, зваліўся з абрыву.

Рэната, здзіўленая сілаю свайго ўдару, адхіснулася, потым зноў узмахнула сякераю і ўзялася малаціць ёю аўтамат. Яна малаціла яго без стомы, моўчкі, зацята, з дзікай і лютай злосцю, нібыта перад ёй быў вораг, якога яна ўрэшце насцігла, вораг, які нарабіў ёй гэтулькі бяды, біла ў злосным шале ад таго, што гэты вораг цяпер нікуды не ўцячэ ад яе, што яна мацнейшая за яго і сплоціць яму за ўсё; сякера звінела, і ад кожнага ўдару аўтамат ці зарываўся ў пясок, ці вылузваўся адтуль то дулам, то прыкладам, то чорным рэменем, і рэмень звіваўся, быццам курчыўся ад болю; вочы яе былі сухія, звужаныя, валасы растрапаліся, і яна ведала, што перамагла свайго ворага, і гэтае адчуванне надавала ёй новую сілу, і гэтая сіла няспынна расла ў ёй, уздымала, прасвятляла розум, глушыла роспачны боль у сэрцы.

Піхнуўшы нагою аўтамат, Рэната патупала да драбінаў, цяжка, стомлена абаперлася на іх, выпусціла з рукі сякеру і гэтак стаяла нейкі час, як бы нешта чакаючы. Аддыхаўшыся, яна пайшла з абрыву да ручая. Ля будана аўтамат зноў трапіў ёй на вочы, і яна сагнулася, узняла рукою канец рэменя, і гэтак, за рэмень, які адным бокам, разам з вушкам, быў адбіты ад ствала, пацягнула за сабою да вогнішча і кінула яго на агонь. Рэмень адразу ж скурчыўся, зашавяліўся, вужакаю папоўз па вуголлі, быццам хаваўся пад ім, але не ўспыхваў полымем і доўга смылеў, курыўся дымам, бы мокрая ануча...

Нечакана ад драбінаў пачуўся голас Мурдана, ён нешта гукаў-лапатаў на сваёй мове. Рэната падышла да яго, і ён сказаў выразна і цвёрда:

— Пратай. Пулемет пратай. Нада пратаць,— і ўсё паказваў рукою на лес, патрабуючы, каб Рэната зрабіла гэта неадкладна.

Яна не разумела, навошта трэба хаваць кулямёт, але з ахвотаю выканала тое, што прасіў Мурдан. Разам з Валяй яны выкапалі невялічкі равок пад сасной, што стаяла непадалёк ад абрыву, затуленая з усіх бакоў ядлоўцам, перацягнулі туды ўсю зброю — толькі карабін Мурдан паклаў ля сябе і хаваць не дазволіў — і, загарнуўшы ў коўдру, на якой сканаў Генадзь, прысыпалі пяском і зацерусілі імхом і шыгаллем. Спратка атрымалася надзейная, дужа лоўкая — не адразу і заўважыш, нават калі і станеш побач,— і Рэната засталася задаволеная, быццам тая зброя, калі яна ляжала на драбінах, вельмі перашкаджала ёй, жывіла трывогу.

Ноччу — спала Рэната з дзецьмі пад драбінамі — Рэнаце саснілася, што Мурдан выбраўся з будана, стаў каля драбінаў і пачаў лаяцца. Ён зноў, як і ўвечары, паказваў на лес, на драбіны, нешта лапатаў на сваёй мове, час ад часу паўтараючы знаёмае ўжо Рэнаце «нада пратаць», і голас яго быў асіплы, але патрабавальны і настойлівы.

Аглушаная грукатам свайго сэрца, Рэната ляжала нерухома. Яна ўжо разумела, што ўсё гэта саснілася ёй, потым учула, як у будане пахропвае Мурдан, і высунула галаву з-пад драбінаў. На чорным небе мігцелі зоры, дужа блізкія; як не ля колаў былі, але толькі вузкай палосаю, а далей, у бок ручая, неба на даляглядзе было святлейшае, прабітае нейкімі вострымі дрыготкімі стрэлкамі-водсветамі, і яна глядзела на гэтае мігценне зораў, на палахлівыя сполахі жаўтлявага святла за ручаём і пакрысе супакойвалася. Валечка спіць, прыціснулася да матчынага пляча. Данічак пасопвае носікам, спіць моцна, салодка... Хай спяць дзеткі! І ёй, Рэнаце, трэба спаць. Спаць зараз жа, каб раніцаю прачнуцца поўнай сілы. Ранкам вернецца Алесь з Лагуціным, і яны рушаць далей, па дарозе добра разведанай, вядомай, цалкам бяспечнай і добрай.

«Адкінь усю турботу. І — спі!»

Рэната моцна заплюшчыла вочы, загадала сабе, што павінна спаць, і тут жа заснула, як правалілася ў нябыт.

8

Прачнулася Рэната ранкам, на ўзыходзе сонца, ад людской гаманы. Гаманілі недзе блізка, і яна чула галасы, але не магла сцяміць, хто і пра што гаворыць — ёй усё яшчэ не верылася, што гаворка гэтая рэальная. Ці не працягваецца гэта сон, які ноччу ёй стлуміў галаву? Не, нічога ўжо не сніцца. Вось нехта ціха пратупаў каля драбінаў. Вось крокі зглухлі, аддаляючыся. Вось той, хто тупаў ля драбінаў, гэпнуў з абрыву і, відаць, не зусім зручна пакаціўся ўніз, і там, ля ручая, з гэтае нагоды весела засмяяліся.

Рэната крыху высунулася са свайго лежава. Спіцы кола заміналі ахапіць позіркам адразу ўсю прастору пад касагорам. Мыецца ля ручая, зайшоўшы ў ваду, нейкі мужчына, да пояса голы. Другі развешвае доўгія анучы на лазіне, і далей яшчэ адзін чалавек стаіць. Пасярэдзіне ручая белы конь смокча ваду. Напіўся, трасе галавой, форскае, і над яго грываю трымціць шырокая і прыгожая вясёлка...

— Мама! Матуля!..

Яна пачула Алесеў голас і спалохана зашылася глыбей пад драбіны. Сніцца ёй гэта, напэўна. Як жа можа быць, каб конь гаварыў сынавым голасам. Сніцца, няйначай!

— Мама, ты спіш?

Цяпер паверыла — сынаў гэта голас, рэальны! — і кулём выкацілася з-пад драбінаў, нейкі міг глядзела, апантаная і збянтэжаная, на Алеся, потым глуха войкнула, схапіла яго ў абдымкі. Яна абмацвала рукамі сынаву галаву, плечы, гладзіла па шчоках, па валасах і зноў прыціскала да грудзей. Жывы! Жывы Алесік! Жывы!

Яна бачыла чырвонаармейцаў, якія хадзілі ля ручая, скідвалі кашулі і мыліся, бачыла чырвонаармейцаў, якія сядзелі на зямлі за буданом, і па брудных і акрываўленых бінтах — у каго на руках, у каго на галаве і шыі — разумела, што гэта параненыя, бачыла капітана, які сядзеў непадалёк ад драбінаў на краёчку абрыву з рассцеленай на каленях картаю, бачыла Мурдана, які выпаўз з будана, і, напаўлежачы, прыціскаючыся галавой да жардзіны ля ўвахода, немігатлівым позіркам утаропіўся на агняны дыск сонца...

Але ўсё гэта бачыў як бы зусім іншы чалавек, як не яна сама, і таму і касагор, і сосны над ім, і людзі ля берага ручая былі нейкімі аддаленымі, як бы зацягнутыя змрочнай шэранню. Слабае адценне шэрай змрочнасці ляжала і на блізкім, родным сынавым твары. Рэната ўгледзела гэта, намацала халодны ствол карабіна, які вісеў у Алеся за плячыма, і яе затрэсла.

— А дзе ж ты быў, сынок? — адчула, як пераціснуў горла салёны камяк і слёзы туманяць вочы, і не хацела, каб сын бачыў яе слёзы, паўтарыла ўсё тым жа задыханым і дрыготкім голасам: — А дзе ж ты быў, сынок? Дзе блукаў?..

— О-ёй, адразу, матуля, і не раскажаш!

— А Лагуцін? Ён тут? Бытта ж яго смех чула. І голас...

— Падалося табе. Яго з намі няма.

— Я-як? Вы ж разам пайшлі!

— Адсюль — разам пайшлі. А за чыгункаю ён адзін пайшоў... Вёска там вялікая была, і ён у яе пайшоў. А мне загадаў у лазняках сядзець — пад самую вёску там лазнякі. Калі ўсё там, у вёсцы, ціха — я табе свісну. Гэтак ён мне загадаў... А ў вёсцы, выяўляецца, фашысты — ён на іх наляцеў. Страляніна там пачалася. Потым аціхла. Я да раніцы яго чакаў.

— А што раніцою?

— Думаю, трэба ж даведацца. Пад вёску пасунуўся. Толькі на дарогу, а яны — па мне з кулямёта. На матацыкл я напароўся. Бег я доўга, бег... Потым на поле ўзбіўся. Наша поле.

— Якое гэта наша поле?

— На тое, дзе Цераха забілі. Там стрэў Рудака.

— Каго стрэў?..

Рэната заціснула рот рукою. Пра што яна распытвае сына? Ён жа жывы, здаровы, вясёлы... А Геначкі ж няма. А яна Алесю нічога пра тое не гаворыць. Нібыта самае галоўнае ёй — даведацца пра таго Рудака. Стрэў, дык стрэў. Тут жа Геначка ад ран сканаў — вось пра што гаварыць трэба...

— Капітана Рудака,— Алесь хітнуў галавой у бок камандзіра, які сядзеў, звесіўшы ногі з абрыву; блішчастыя хромавыя боты Рудака, вільготныя ад расы, зіхатліва паблісквалі на сонцы.— Ён вядзе роту — прабіваюцца за лінію фронту. Я ім дарогу паказваю: вывучыў, пакуль блукаў...

— У нас, сынок, бяда... Геначкі нашага няма...

— Я ведаю.

— Ведаеш? Адкуль жа ты ведаеш?

— Я ў яго папытаў,— Алесь хітнуў галавой на Мурдана, які ўсё гэтак жа, напаўлежачы, знерухомеў ля будана.— Ён мне на магілу за дарогай паказаў. Я адразу і здагадаўся...

Словы прагучалі неяк будзённа, без пакуты, тугі і скрухі ў іх не пачулася. Мажліва, усё ёй толькі падалося, і туга ў Алесевым голасе была, і была журба, але яна нічога гэтага не адчула; дзіўная будзённасць у сынавым голасе пакрыўдзіла Рэнату, з новай сілай абудзіла ў сэрцы той боль, які яна намагалася гаіць і ўдзень, і ўвечары і які жыў нават уночы ў кароткія хвіліны забыцця.

Уночы яна часта прахоплівалася, ляжала без сну — напачатку была правалілася ў сон, бы ў нябыт! — слухала, усё чакала, што пачуе голас Алеся і потым змружвала вочы, і ўсё плыло ў яе перад вачыма: часта мроілася і Дзвіна, і чорныя самалёты, і жоўтае ад свірэпкі поле, чорныя танкі, і чуўся то голас Геначкі, то голас Алеся, і яна некуды бегла за сваімі дзецьмі і потым нікуды не бегла, ехала на драбінах, побач крочыў Міхал, яна расказвала яму пра нягоды, а ён жартаваў, і ёй бачылася, што ніякай бяды няма і не было, што няма і драбінаў, плывуць яны з Міхалам на чоўне па рацэ, і сонца свеціць у блакітным небе...

Ёй цяпер балела ад гэтай будзённасці Алесевых слоў — гэтак спакойна казаць пра такое гора, пра страшэнную бяду, пра жудаснае, непапраўнае, жахлівае? — і было крыўдна, што не яна першай убачыла Алеся, не выбегла яму насустрач; ёй рабілася жахліва ад таго, што яна ўжо быццам ачарсцвела неяк, у нечым папракае сыночка... А ёй жа трэба радавацца! Выбавіўся Алесік з вялікае бяды, уцёк ад смерці — маглі ж яны і пацэліць з таго кулямёта! — і цяпер стаіць перад ёю жывы і вясёлы!..

— А як жа, сынок, жыў гэты час? Ці еў жа хоць што? Спаў дзе?

— Гэтак, як вы,— не даводзілася! Вы ж тут спіцё — хоць драбіны чапляй і вязі разам з вамі. І не пачуеце. Мы ж ужо поўны мех цукру распатронілі. Ласуемся. Адразу раздалі ўсім...

— І ты галодненькі? І нічога не еў?.. І адзін адзінюсенькі?

— Чаму гэта я адзін? Я — з ротаю. Без мяне яны б сюды не выбіліся. І без цукру сядзелі б. Рудак кажа, што я іх уратаваў...

Рэнаце падалося, што ўсё тое, што перажыў Алесь, давялося перажыць разам з сынам і ёй, і цяпер яна толькі прыгадвае, як яны шукалі гэты касагор над лясным ручаём, як блукалі па гаях, як выбіваліся двойчы да гравійкі і па іх стралялі, і яны, адстрэльваючыся, уцякалі, і як зноў блукалі па незнаёмых узлесках і балацінах, як потым выбіліся на той папаравы клін, жоўты ад свірэпкі, і там сарыентаваліся, і адшукалі патрэбную дарогу, і сустрэлі групу вайскоўцаў, якую вядзе Рудак, і разам з ёю цяпер тут, на абрыве, у зацішным лясным кутку... Усё гэта, як сапраўды перажытае ёю, адклалася ў розуме, у сэрцы з такой выключнай сілаю і выразнасцю, што яна, слухаючы сына, ужо амаль і не пакутавала, а проста адзначала ўсё спакойна і памяркоўна, як чалавек, якому перажытае гора ўжо адбалела і якое ўжо не вернецца болей.