Зямля не раскажа

Рэната шыбавала далей, і бразгат жалеза быў цяпер выразны, і ўсё выразней рабіліся нейкія незнаёмыя гукі, мацнелі, быццам нешта ўсё кідалі і кідалі на прамёрзлы дол: «пох-по-ох-по-ох...»

Уперадзе, у туманным сутонні, узнік чыгуначны насып, на якім акрэсліліся чорныя каробкі вагонаў. Над пераездам слаўся чорны дым, плыў над насыпам, потым звальваўся ўніз, да зямлі, і раставаў. Вузкая істужка дыму паўзла і з-за насыпу, але рудая, пакручастая, узнімалася над дахамі апошніх вагонаў і абрывалася за імі, як абрэзаная. Злева па насыпе рухаўся паравоз, піхаў перад сабой нізкую платформу з пад’ёмным кранам, падобным на зруб студні, на якой узняў галаву драўляны журавель. Паравоз не даехаў да вагона, свіснуў, і тады стала чуваць, як чмыхае пара, што выматваецца з-пад колаў і скатваецца за насып; больш выразныя зрабіліся і галасы людзей, якія завіхаліся на платформе.

«Крушэнне! Партызаны эшалон узарвалі!»

Крыху прайшоўшы, Рэната ўбачыла, што не памылілася: непадалёк ад пераезду зляцеў пад адхон цягнік. За насыпам грувасцілася чорнае скарэжанае ламачча, коламі дагары ляжаў паравоз, і за імі дыбіліся, перакручаныя, параскіданыя ў розных напрамках вагоны і платформы, нейкія скрыні, машыны. Прыгадалася адразу тое, што давялося ўночы пачуць і пабачыць у хаце Ганны: ціхая гаворка людзей за пераборкаю, мігатлівае пырханне святла на лісцінках фікуса, слабы, дрыгатлівы водсвет на шыбах акна ля канапы, насцярожаныя крокі. Партызаны ўночы прыходзілі да Ганны! Яны, відаць, і эшалон гэты ўзарвалі!..

Рэната нечакана адчула, што і яна звязана з той начной гаворкаю незнаёмых людзей, з усімі тымі таямнічымі падзеямі ў хаце Ганны, і ганарлівае пачуццё прыналежнасці да таго свету, у якім яна і не была і які яна зусім і не ведала, спарадзіла пад сэрцам трывожную халадэчу.

— Ха-альт!

Загадны і патрабавальны покліч спыніў Рэнату за пераездам, які яна праходзіла хуценька, каб як мага хутчэй быць падалей ад жахлівага месца, праходзіла, увесь час пазіраючы на чорнае нагрувашчанне ламачча над насыпам; там, унізе, справа ад пераезду, рухаліся машыны, мітусіліся людзі, і яна глядзела ў той бок, і таму тое, што адбывалася злева, яе мала цікавіла. Але менавіта адтуль, з левага боку дарогі, якая крута абрывалася за пераездам і дзе стаялі салдаты, і прагучаў загад спыніцца.

Адзін з немцаў у жаўтлявым шынялі з пярэстай — чырвонае з белым і чорным — нашыўкаю на рукаве падбег да Рэнаты і загадаў, як прагаўкаў:

— Арбайт! Арбайт! Арбайт!..

Ён махаў аўтаматам у той бок, дзе спынілася нізкая платформа з пад’ёмным кранам, і Рэната здагадалася, што яе прымушаюць ісці туды, да насыпу, і нешта рабіць там. Яна запратэставала: не можа яна, маўляў, спыніцца тут, бо спяшаецца дамоў, да дзяцей, якія сядзяць галодныя, без хлеба і якіх яна не бачыла ўжо чатыры дні. Немец зноў замахаў аўтаматам, і Рэнаце падалося, што ён не зразумеў яе толькі з тае прычыны, што яна гаварыла па-руску, што варта ёй сказаць хоць адзінае слова па-нямецку, і ўсё зменіцца, ёй дазволяць ісці далей, у горад, дзе чакаюць галодныя дзеці, спадзяюцца, што яна прынясе ім хлеба. Але як жа хлеб па-нямецку? Ведала ж! А вось вылецела з галавы тут раптоўна. Спалохалася, дык таму і вылецела...

— Да сваіх дзяцей я іду. Чацвёра ў мяне,—і яна паказала чатыры пальцы, потым той жа рукой паляпала мех.— Тут ім брот,— і зарадавалася, што ўрэшце прыгадала патрэбныя словы.— Тут брот маім дзецям. Брот маім кіндарам. Яны ж чакаюць, есці просяць, галодныя зусім.

Немец нешта гергатнуў незразумелае, злосна садраў у Рэнаты з пляча мех, шпульнуў яго ў нізкарослы густы хмыз ля дарогі, балюча выцяў аўтаматам па руцэ.

— Арбайт! — гаркнуў ён.— Лё-ёўс!

Рэната заплакала. Заплакала і ад болю, і ад крыўды, і ад свае бездапаможнасці. Пакутаваць, мучыцца і потым усё, што набыла з гэткай цяжкасцю, з гэткай турботаю,— усё гэта адразу страціць тут? Вось жа дурніца — паперлася на гэты пераезд! Трэба даўно было крутнуць з дарогі, полем пайсці, полем... Не, там, заўважыўшы, маглі проста застрэліць: уцякае, маўляў... Так што яна правільна зрабіла, ідучы дарогаю. І цяпер нешта трэба разумнае зрабіць. А што тут зробіш?.. Ёй, відаць, было суджана з пустымі рукамі вярнуцца дамоў. І яна гэта прадчувала, сёння ранкам прадчувала — дужа ж лёгка ішлося, дужа ж радасна было на душы. Вось цяпер — радуйся!.. А мо ніхто і не кіне вока на тыя хатулі?.. Каб снег гусцей пасыпаў, зацерушыў мех у хмызняку — яна тады, як адпусцяць, зноў яго прыхопіць. Не павінны ж іх тут доўга трымаць. Людзей шмат яны пазганялі. Небачка, колькі ж тут людзей! І ўсё жанчыны болей, жанчыны. А снег быццам і сапраўды гусцее. Ідзі, сняжок, даражэнькі. Закідай зямлю, схавай ад чужога вока мех, каб ніхто не заўважыў, не зачапіў. Зрабі, небачка, ты ж можаш!

Снег, які нядаўна толькі залётваў, цяпер пачаў сыпаць густа, як зімою, і адразу ж усё вакол увачавідкі рабілася белым. Не святлелі ад яго толькі рэйкі, скарэжаныя вагоны, стоўчаны нагамі жвір насыпу, нізкая платформа і паравоз. Рэната — яе паставілі падграбаць жвір пад новыя, толькі што пакладзеныя рэйкі,— грабла жвір рыдлёўкаю і раз-пораз зіркала ў бок дарогі на шырокую палосу хмызняку, куды вартавы шпульнуў яе мех. Ніхто, здаецца, туды не ідзе, нават паблізу нікога не відно — усе завіхаюцца тут, ля разварушанага насыпу. І хмызняк той адсюль, з насыпу, добра відзён: белым-бела там усё ад снегу. Мех жа невялічкі, снег яго замаскуе, ніхто і не ўгледзіць. Небачка — калі ты ўсё бачыш! — падсыпай сняжку, не скупіся! Уратуй хлеб, уратуй ад чужога вока! Насып жа амаль гатовы — рэйкі кладуць, людзей хутка паадпускаюць дамоў,— рабіць тут болей няма чаго. А як жа вагоны пакарэжыла! Тыя, што ля паравоза былі, дык у гармонік сціснула — ніколі ў жыцці не даводзілася ёй гэткага бачыць. Немцы ўсе злосныя ходзяць, крычаць, падганяюць. Падпякло, значыцца! А што, спадзяваліся панамі тут быць? Скулле ў бок! Вось гэтак усе пад адхонам ляжаць будзеце!..

Рэната азірнулася, як спахапілася, што яе думкі нехта пачуў. Побач працавала жанчына ў мужчынскай ватоўцы, падпяразанай вузкім раменьчыкам, у зялёнай хусцінцы, нізка насунутай на лоб і звязанай тоўстым вузлом на патыліцы; калі жанчына нахілялася, відаць быў скамечаны каўнерык белай — у зялёны гарох — кофтачкі, з-пад якога, чырвонай палоскаю, паказалася схуднелая шыя. Незразумелая сімпатыя адразу з’явілася ў Рэнаты да гэтай жанчыны, і яна, двойчы злавіўшы на сабе добры і спачувальны позірк, адважылася і запыталася:

— З чаго крушэнне, не ведаеце?

— З ветру,— і на Рэнату ва ўпор бліснулі чорныя насмешлівыя вочы.— Але з ляснога, ведама. Полымя ўсю ноч шугала.

— Дык яно ўчора было?

— Учора. Уранні. А ты што, не тутэйшая?

— Па хлеб хадзіла. Мяняла адзежу па вёсках.

— Намяняла што?

— Слёзы. Дык і тое з пляча садралі.

— Я бачыла, як цябе з дарогі гналі. Дзе ў горадзе жывеш?

Рэната адказала, і жанчына шчыра зарадавалася:

— То мы ж — суседзі! Я — з Пагіршчыны. Гардзей Вольга. То і гляджу, што мне твар знаёмы.

— І мне падалося: бачыліся недзе,— схлусіла Рэната і нечакана засумнявалася ў сваёй няпраўдзе. Падобна, што і сапраўды недзе яны бачыліся.— Ад самага пачатку тут?

— Не. Ад самага пачатку тут палонныя працавалі, прыгналі іх эсэсаўцы. А ноччу палонныя — наўцёкі. Страляніна была-а... А сёння ўранні цывільных пазганялі. Усю Пагіршчыну — пад мятлу сюды. Ні папіць не даюць, ні паесці, ні адлучыцца і на хвілінку. Адно толькі равуць: арбайтэн, арбайтэн...

— Звяры! Усіх іх трэба сюды, пад насып!

— Ты цішэй, цішэй,— папярэдзіла Вольга.— І шпалы гэтыя, ведаеш, маюць вушы. Пачуюць — не адкараскаешся. Сёння чатырох мужчынак з вёскі — на шыбеніцу. У Слабадзе. Сабака, нібыта, след павяла ад гэтага насыпу ў вёску.

— У якой Слабадзе? .

— А там,— Вольга паказала рукою на сасоннік, што зусім блізка чарнеў ад насыпу.— Вунь, за паравозам, жанчыны адтуль. Яны расказалі...

— Звяры!

— Кажу ж табе: цішэй!

Строгая парада, выказаная па-сяброўску, умацавала раптоўную сімпатыю да гэтай жанчыны ў мужчынскай ватоўцы. Рэната пачала распытваць пра Слабаду, і Вольга расказала ёй і пра гэтую вёску, і пра тое, што партызаны ўзарвалі эшалон, на якім везлі на фронт нейкія новыя гарматы, і што эшалон вельмі моцна ахоўваўся, і партызаны ведалі пра гэты эшалон, падпільнавалі менавіта яго і потым нібыта зрабілі напад на эсэсаўцаў, дапамаглі палонным уцякаць, і нібыта сёння сюды прыязджала нейкае вялікае начальства, і што параненых і забітых адсюль вывозілі ўсю ноч, і параненымі заселены ўвесь шпіталь, і туды сагналі дзяцей, ад якіх бяруць кроў, каб ратаваць тых параненых, і што ў горадзе арыштавана шмат людзей.

Рэната не распытвала, адкуль Вольга ўсё гэта ведае, але паверыла адразу кожнаму яе слову. Удзюбнуўшы рыдлёўку ў жвір, яна пачала аглядацца, прымерваючыся, каб лацвей як кінуцца прэч, пабегчы дамоў, да дзяцей. Вольга гэтулькі парасказвала жахлівага! А яна, Рэната, кінула дзетак адных, без нагляду! Трэба было ўзяць з сабою, не адпускаць ад сябе! Куды ўзяць? Цягаць іх усе гэтыя дні за сабою? Яны б і палову не прайшлі таго, што прайшла яна!

— Пабягу, хай яно тут валіцца ўсё,— шапатнула Рэната Вользе.— Там жа — дзеткі адны. Пабягу.

Вольга спуджана торкнула ёй рыдлёўку ў рукі:

— Працуй! Працуй, дурніца. Альбо выгляд рабі, толькі не стой!..

Каля іх прайшоў эсэсавец, пакрыкваў, падганяў, і Вольга паказала на яго вачыма:

— Бачыла? Вось ён табе пабяжыць...

Рэната адразу адчула стому, рыдлёўка за гэты міг, што была ў руках Вольгі, як пацяжэла, зрабілася непаслухмянай. Зноў падступіла да сэрца горыч, і яна цішком змахнула слёзы з вачэй, сагнулася над рыдлёўкаю. Рэната грабла цяжкі жвір, грабла ўпарта, высільваючыся, ненавідзячы сябе і сваю працу. Яна ж на ворага горб гне, працуе, каб яму было добра. Але ворагу з яе працы вялікага набытку не будзе, яна паслухаецца парады разумнай жанчыны, будзе варушыць рыдлёўкаю толькі дзеля прыліку. А якая з таго ёй, Рэнаце, выгода? Нехта ж за цябе тваю працу павінен зрабіць, бо нікога ж не адпусцяць адсюль, пакуль не паправяць дарогу. Трэба працаваць, трэба скончыць працу як мага хутчэй, каб як мага хутчэй рынуцца з насыпу, схапіць свой мех і бегчы дамоў!..

Калі насып быў падсыпаны, Рэнату пагналі цягаць і грузіць на платформу патрушчаныя коламі шпалы, потым загадалі цягаць падалей ад насыпу высечаны хмыз, і толькі наадвячорку, з цёмным амаль, праца на месцы крушэння была скончана. Усім загадалі пакласці рыдлёўкі на платформу і разыходзіцца. Кінуўшы сваю рыдлёўку, Рэната як не кулем скацілася з насыпу і шуснула ў бок дарогі. Вольгу яна згубіла ў натоўпе, які завіхаўся і стрымана гаманіў ля платформы, і бегла цяпер туды, дзе яе затрымаў той немец у жаўтлявым шынялі — бегла з адзіным жаданнем знайсці свой мех. Яна добра бачыла, што ніхто не шастаў па хмызняку, ніхто і блізка туды не падыходзіў увесь дзень. Мех там! Яна зараз ухопіць яго і пабяжыць дамоў, да сваіх дзетак!..

Задыхаўшыся, яна прабегла ўвесь хмызняк, вярнулася на дарогу і спынілася, збянтэжаная, не разумеючы, што адбылося. Снег чысты ў хмызняку, анідзе і слядочка не відно. Але хатуля няма! Можа, яна што пераблытала, не там бегла? Не, нічога яна не пераблытала — тут яе затрымалі. Якраз вось ля гэтай лапіны сухой травы на ўзбочыне. А можа, ля той вунь?.. Якія ж яны ўсе роўныя, падобныя адна на адну, гэтыя лапіны, нібыта сподачкі жаўтлявыя раскіданы на белым снезе. Але ж тады трава, здаецца, клінам пачыналася ад дарогі. Цяпер жа не відно ніякага кліна! Няўжо гэтак снег усё пераблытаў, усё змяніў? А што, як хто схапіў мех? Той жа немец, скажам: кінуў, а потым вярнуўся і забраў. Не, нікога яна не бачыла тут, увесь жа час, працуючы, назірала. Але тады дзе мех падзеўся? Не выпарыўся ж ён!.. Ціха, ціха... Вось жа клінок сухога асоту, з зялёнай лапінкаю падарожніку пасярэдзіне! Гэта ж тут той паразіт берлінскі садраў з яе пляча мех! '

Яна прабегла крокаў з пяць, збочыла з дарогі і адразу ж убачыла свой хатуль. Мех, прыцярушаны зверху снегам, ляжаў у неглыбокай яміне, быў амаль не відзён — яна наўскасяк бегла напачатку ад дарогі, таму і не заўважыла! А ён вось, родненькі! Ляжыць і чакае яе! І дачакаўся, дзякуй яму, хатулёчку! Страціць гэткае багацце — не перажывеш! І яна яго не страціла! Знайшла!

Рэната бухнулася на калені, прыпала тварам да мяккай мешкавіны, зацярушанай снегам. Снег раставаў, астуджваў шчаку, і казытлівы халодны струменьчык каціўся ля вуха, потым бег за каўнер, і яна не зважала на гэта, і не ўзнімала галавы, і гладзіла-пагладжвала мех ласкава, як роднае дзіця, якое шчасліва знайшлося цалюткім і здаровым, і абтрэхвала рукамі снежныя хлапы, асцярожна адсоўвала іх, адчуваючы пальцамі кожную нітачку тоўстай зрэбіны. Праз мокрую бакавіну меха пальцы раптоўна абмацалі нешта вострае, колкае, і Рэната абмерла.

«Малако! Бутэлькі пабіліся!..»

Яна ўжо ведала гэта дакладна, але не магла, не хацела паверыць і, ліхаманкава ламаючы пазногці, разбэрсвала мокрую ад снегу, каляную, быццам з дроту, непадатную завязку. Развязаўшы мех, убачыла сіні шкляны друз і не паверыла ў жахлівую страту. Рэната асцярожна брала пальцамі вострае і халоднае шклянне, уголас размаўляла з сабою, спадзеючыся, што нешта абавязкова зменіцца, варта толькі павыцягваць увесь гэты шкляны друз з хатуля.

— Пабіліся... Абедзве ж бутэлечкі пабіліся,— і яна асцярожна клала на снег шкляныя чарапкі.— Зямля ж цвёрдая, як камень, а яны гэтак грукнуліся... А! У гэтай жа толькі гарлячок адбіты, роўна адбіты, як адрэзаны...

Бутэлька з тоўстага сіняга шкла пабілася не ўшчэнт, адляцеў толькі гарляк, бокам яна ляжыць, і малачка ў ёй засталося!.. Рэната таропка паднесла бутэльку пад самае вока. Не, кропелька толькі і засталася, на самым донцы. Усё, ляснулася яе апошняя спадзяванка на гэтае малачко! А ёй жа думалася ўвесь гэты халодны дзень: пап’е сыночак цёпленькага малачка, ухутае горлачка, і не будзе яно ў яго балець, не будзе прастуджвацца. Ён жа, калі Рэната выпраўлялася ў гэтую сваю вандроўку па вёсках, усё перхекаў і перхекаў...

Рэната ўперлася лбом у халодны заснежаны мех і глуха, сціснуўшы зубы, загаласіла. Яна галасіла адчайна, давячыся рыданнямі. Чым жа ёй цяпер палячыць хворага сыночка? Як паставіць на ножкі? Чым узрадаваць?..

У грудзях была пустэча, халодная, як усё роўна ўдарыў у грудзі колкі вецер, выдзьмуў усё цяпло, выстудзіў сэрца. І хто гэта яшчэ піхае яе ў спіну. А, Вольга гэта....

— Застудзішся,— сказала Вольга, схіліўшыся над Рэнатай.— Не сядзі на зямлі. Пайшлі!..

Зрабілася сорамна сваіх слёз, і Рэната, хуценька завязаўшы мех, узнялася. Бутэльку з пабітым гарляком яна не кінула, несла ў руцэ. Хай сабе там кропелька толькі! Хай! Яна прынясе і гэтую кропельку сыночку, каб ён хоць глыток узяў, каб горла яму не балела. Ведама ж, не дасць паратунку гэтая кропелька малака. Але ж сыночак узрадуецца, вясёлы будзе!..

Думка пра тое, што яна пачастуе сына малаком, суцешыць малога, зарадуе, надавала ёй сілы, і яна ішла хутка, не спыняючыся, і Вольга ледзьве паспявала за ёю.

У Пагіршчыне Рэната паспешліва развіталася з Вольгаю і пашыбавала наўпрост па лугавіне — замчышча было ўжо добра відаць. Белыя царкоўныя муры на ім да паловы амаль закрылі хмары, і яны выдаліся адсечанымі, без купалоў.

Згледзеўшы ў цемры кароткі палахлівы водсвет у акне сваёй зямлянкі і пачуўшы пах дыму, Рэната не кінулася стрымгалоў, а запаволіла нават хаду. Сэрца яе рвалася туды, у сутарэнне, але яна не кінулася стрымгалоў, стрымлівала сябе і неяк адразу абвяла, як страціла ўсю сілу, тупала асцярожна, быццам абмацвала цвёрдую, гулкую зямлю.

«Скончылася цяжкая дарога — прыбілася да роднага селішча, і наперадзе чакаюць мяне дзеткі. Печачку паляць на ноч — Валя робіць усё, значыцца, так, як ёй я і наказвала».

Ёй нават не верылася, што ўсё благое там, за спінаю, далёка ззаду, што яна адолела і дарогу, і халадэчу, і жахі і ўсё сцярпела, перамагла. І як добра ў садочку пад белым снегам. Але снегу тут зусім мала. А дроў быццам пабольшала — аднекуль, мабыць, панацягалі дзеткі. Але за гэта паўшчуваць давядзецца: яна ж казала ім, каб ад зямлянкі нікуды не адыходзіліся далёка. Мабыць, Бохач недзе расстараўся.

Яна прыпынілася на нейкі міг перад уваходам, неспадзеўкі зачапіла нагой нейкую дошку, і дошка падскочыла, грукнула адным канцом па дзвярах.

— Хто там? — прагучала адразу ў сутарэнні.

— Я гэта, дачушка! Адчыняй, золатца ты маё!

— Ой, мамачка! Матулечка наша, Данічак, тут! Ты чуеш?

Звонка стукнуў жалезны клямар, дзверы адчыніліся. Валя завісла ў Рэнаты на шыі, ледзь не выбіла з рукі мех.

— А цішэй ты, каточак мой родны,— сіпатым ад радасці голасам папрасіла Рэната. Убачыла на ложку Даніка, які ляжаў, скурчыўшыся пад старым кажухом, спалохана панізіла голас: — А што ж гэта? Спіць наш салдацік?

— Заснуў толькі што. Нешта на галоўку ўсё жаліўся...

У абдымках дачкі Рэната датэпала да століка, паставіла на сярэдзіну стала бутэльку, скінула мех, спытала з трывогаю:

— А горлачка ж ці лепей?

— Баліць, кажа. Але не вельмі.

— Лётаў зноў, відаць, па снезе раздзеты? — Рэната наблізілася да ложка імкліва, але села асцярожна, ласкава абмацала сынаў лобік.— Не вельмі каб і гарачы. А шчочкі гараць...

— Ён амаль і не выходзіў з зямлянкі. Учора, праўда, вырваўся. Але я тут жа яго дамоў загнала...

— Бохач прыходзіў?

— Не.

— Як? — Рэната ўзнялася, углядалася ў Валіны вочы, як не верыла яе словам.— Зусім не прыходзіў?.

— Але, зусім.

— А як жа гэта здарылася, што Данічак у цябе вырваўся? І раздзеты ж, напэўна?

— Не, ён надзеўся. Да Лагуціна ўсё рваўся.

— Якога шчэ Лагуціна?

— Ну, таго, што тады з намі ля ручая быў. Памятаеш? Ён жа да нас прыходзіў пазаўчора.

— Жывы?!

— Ну! Ён жа ў нас і начаваў! Вось тут, на канапе... О-ёй, Данік жа з ім гуляў-скакаў...

Валін голас глушыў спуджанае тоўханне сэрца. Лагуцін начаваў тут, у зямлянцы? Валя кажа, што яны выпадкова сустрэліся ў горадзе. Значыцца, яна хадзіла ў горад? Навошта? Рэната ж забараніла ёй выходзіць за межы свайго завулка. А яна — у горад. Што ёй там трэба было? А як там апынуўся Лагуцін?

Прыгадала тое, што казаў ёй Бохач пра Лагуціна, прамовіла з робленым шкадаваннем:

— Быў, мабыць, у палоне і цяпер уцёк!..

— Ён не быў у палоне! — адсекла радасным голасам Валя.— Яго тады ля вёскі параніла. У нагу. Але ён уратаваўся. Лагуцін тады не ў той бок папоўз, таму і Алеся нашага згубіў. Ён потым чалавека да ручая пасылаў. Але нас там ужо не было. Ён до-оўга мяне пра Алеся распытваў...

Рэната з дакорам паківала галавой:

— А ты і вушы развесіла! Ты што, ведаеш, чым ён, гэты Лагуцін, займаецца цяпер?

— Ведаю. Ён — партызан!

— І ён табе гэта сказаў?

— Сказаў!..

Рэната хадзіла па сутарэнні, пацепвала плячыма. Няпоўны тыдзень не пабыла дома, як увесь свет за гэты час перавярнуўся. І дачку як падмянілі — нешта незразумелае з ёю робіцца: ганарлівы, незалежны выгляд, вочы глядзяць дзёрзка, быццам чужы чалавек перад табою. Як гэта ўсё зразумець! А зразумець трэба, трэба дазнацца, што тут адбылося, што мог яшчэ гаварыць гэты Лагуцін. А ён жа гаварыў, гэта напэўна! Толькі трэба не пароць гарачку, спакойна пра ўсё распытваць — толькі тады нешта ад Валі можна дазнацца.

— Як выглядае ён? Схуднелы? — спытала Рэната як мага спакайней.

— Не сказала б. Але я адразу пазнала яго. Нічога, праўда, на ім вайсковага няма. Старое паліто, боты...

— Са зброяй?

— Не-еа. Торбачка за плячыма невялічкая. Я зразумела так, што ён соль тут купляў для партызанаў. Ён мне не казаў спачатку, але я зразумела. На ялінах, жартаваў, шышкі растуць, а соль не расце. Па соль трэба ў горад хадзіць...

Рэната села на канапку, пацягнула за руку дачку, папрасіла лагодна:

— Пасядзі са мною, дачушка,— і калі Валя села, адразу пачала дапытвацца: — І з гэтых ягоных жартаў ты й выводзіш, што ён у партызанах?

— Я напрамкі яго спытала.

— І ён — адказаў?

— Не словамі. Вачыма адказаў. I я — зразумела.

Валіна самаўпэўненасць выклікала недавер да ўсяго таго, пра што гэтак узнёсла яна гаварыла. Прыходзіў Лагуцін? Гэтаму трэба верыць, гэта — праўда. Жывы, значыцца, чалавек. У партызанах ён? Мажліва. Але ж хіба будзе ён малой дзяўчынцы пра тое пахваляцца, тым больш калі пасланы ў горад з нейкім заданнем?.. Не-е! Вецер у галаве гэтай Валькі заўсёды.

— А што ён словамі сказаў? — стражэй спытала Рэната.

— На свята каб канцэрт слухалі.

— Які канцэрт, ён хоць патлумачыў?

— Нічога не патлумачыў, толькі заспяваў: «Вставай, страна огромная...» О-ой, каб жа ж ты бачыла, які ён вясёлы!

— Абяцаў яшчэ прыйсці?

— Абяцаў...

Рэната паправіла кажух, якім быў накрыты Данік, зноў паклала руку на сынаў лобік. Лобік быў напацелы, здаўся ёй цяпер гарачым, быццам агнём напалены. Захварэў сынок! Хворы ж зусім! Вось як пакідаць малога пад нагляд гэтай дзеўчынёшкі, у галаве якой толькі вецер і гуляе! Песні таго Лагуціна слухала, а Данічак, відаць, па вуліцы раздзеты гойсаў, снег глытаў альбо лёд смактаў... Каб жа запаленне лёгкіх не прыключылася! А яно ж на тое і падобна: гарыць і лобік, і цела гарыць, і ручкі гарачыя, і дыхае хрыпата, гэтак жа дыхае, як некалі Геначка дыхаў, калі на запаленне ў яго пайшло. Тады — лекі ўратавалі. А тут якія лекі? Дзе знайсці? Чым сыночка на ногі паставіць?..

У адчаі ўчапілася рукамі ў халодную спінку ложка, адчула пад далонямі цвёрдыя нікеліраваныя кутасікі, і ёй падалося, што гэтыя халодныя камячкі пакаціліся ў грудзі, стукаюць, брэнькаюць па сэрцы, як па тонкім донцы пустога вядзерца.

«Шчэ адно гора да мяне падкаціла. Праўду кажуць: бяда бяду вядзе».

Рэната, як умлеўшы адразу, пасядзела нейкі час нерухома, потым, схамянуўшыся, зноў абмацала сынаў лобік, дакранулася губамі да гарачай шчакі. Няма чаго і сумнявацца: захварэў ён! І, відаць, моцна захварэў. Трызніць вось, страляе ў сне. Трэба шукаць лекі.

А дзе ж іх шукаць? А без лекаў сыночку не здужаць хваробу!

Новая бяда аглушыла яе, прыціснула, адразу ж развеяла і разагнала радасць, якая агарнула Рэнату, калі яна ўзышла на сваё селішча, убачыла водсвет у акне зямлянкі і ўдыхнула знаёмы пах дыму; нічога не засталося ў душы і ад таго ўзрушэння, з якім яна цалавала дачку, калі тая кінулася да яе з абдымкамі. Рэната сядзела згорбіўшыся, адразу звяўшы, зусім не гатовая да змагання з новай бядою, што гэтак раптоўна і неспадзявана звалілася на яе.

— Та-та-та-та,— зноў зататакаў у сне Данік, і цяпер гэтае татаканне было выразным.

— Ён жа хоць еў што-небудзь? — спытала паспешліва, узялася развязваць торбачку.— Ці піў што?

— Уранні зацірку паелі. І ўдзень. Потым ён пагуляў, на галоўку пачаў жаліцца. Я паклала яго. З таго і ляжыць, спіць усё, спіць...

— Ён жа хварэе. Ты што, не бачыш?.. Трэба ж было малінніку наламаць і наварыць. Хай бы папіў...

— Ага, галава гарыць,— сказала Валя, абмацаўшы Данікаў лоб.— Я і не думала. Няхай спіць, думала...

— О-ой-й,— ціха прастагнала Рэната.— Яна — думала. А што карысці з твайго думання? — і схапіла ў рукі хустку.— Падварушы агонь. Малінніку зараз прынясу, заварым. Гэтым хоць малога ратаваць будзем. Маліннік жа добра, калі застудзішся...

У цёмным і змрочным садзе Рэната адразу ж знайшла маліннік, што рос кароткай палосаю ля былога плота, растрэсенага выбухам бомбы. Думка пра тое, што адвар малінніку ўратуе Даніка, надала ёй сілы, і яна ламала хрусткія сцябліны аберуч, абдзіраючы і абкалваючы пальцы.

Унізе пад узвалам таямніча шурхацела Дзвіна, закутая ля берагоў у белы лёд; пасярэдзіне рака была чорная, вада там не замерзла і курылася параю, прыкметнаю нават у начной чарнаце. Нейкі як бы гук пачуўся ў тым баку — шухацела, абламваючыся па краях праломкі, густое снегавое месіва,— і Рэната насцярожылася, стаяла, услухоўваючыся. Паспрабавала злізаць кроў з пальцаў, падрапала маліннікам верхнюю губу і адчула ў роце салёную горыч, і гэтая горыч як бы падварушыла яе, і яна рынулася ў гушчар малінніку, узялася ярасна, са злосцю ламаць маладыя сцябліны, не зважаючы на боль у пальцах, на тонкія стрэмкі, што драпалі скуру.

13

У вялікім пуку малінніку, які Рэната прыцягнула ў хату, як выявілася, было шмат сушняку. Перабраўшы і склаўшы яго ў чыгунок — жменька ж толькі і ёсць! — Рэната папрасіла дачку злётаць у сад і наламаць яшчэ крышку. Валя без ахвоты, праўда, пайшла і тут жа вярнулася. Яна ўляцела ў зямлянку з адным тонкім прутком у руцэ, выпаліла спуджаным голасам:

— Мамачка! Там нехта ёсць!

— Дзе? Хто?

— Пад узвалам. Я толькі малініну зламіла, ажно чую — голас. Чалавек там.

— Гэта лёд у праломцы шархаціць, я таксама чула.

— Ды не, голас гэта! Чалавек там! А што гаворыць — не сцяміла, бо спалохалася і назад кінулася...

Рэната ўзяла з Валіных рук каліва малінніку, марудна і разгублена ламала яго на дробныя кавалкі і кідала ў чыгунок. Першае парыванне — бегчы туды, пад узвал, дазнацца, што там сапраўды гэтак напалохала дачку,— прайшло, і яна ўзялася яшчэ марудней разломваць маліннік, адцягваючы той час, калі трэба будзе прыняць нейкае пэўнае рашэнне, і гэтае рашэнне тут жа і выконваць. Добра, каб усё гэта падалося малой. Вецер, відаць, змарожанай лебядою зашамацеў, а ёй і падалося — голас чалавека.

— А што, цяжка табе было гукнуць, чаго яму там спатрэбілася ў тым снезе? — папракнула яна дачку і ў душы аблаяла сябе за тое, што папракае дачку знарок, што сама спалохалася і не ведае, што рабіць.— Можна ж было хоць здаля гукнуць...

— Добра табе казаць, тут стоячы!.. А там вецер свішча. І маліннік зледзянелы несупынна звініць: дзі-іў-дзіў-ў. Як чалавек галосіць.

— Дык маліннік тамака ці чалавек?

— Я ж табе кажу: чалавек у малінніку. Па снезе ён поўз — гэта я добра згледзела, калі, бегучы, азірнулася...

— Хадзем,— сказала Рэната цвёрда і, кінуўшы апошні пруток малінніку ў чыгунок, дадала рашуча, сама дзівячыся з гэтае свае рашучасці: — Хадзем, хадзем... Паглядзімо, хто там грабецца!

— Не трэба, мамачка, ісці. Хай чалавек ідзе, куды выправіўся.

— Нельга, дачушка. Чалавек знарок не будзе ноччу ў снезе грэбціся. Нейкая — напэўна ж! — бяда яго напаткала,— і рашуча націснула настылы слясак.— Пайшлі!..

Крыху прайшоўшы па сцежцы, Рэната абвыклася ў цемры і тады добра разгледзела пусты сад, цёмныя нізкія слупы плота і шэры маліннік за нізкімі прысадзістымі кустамі агрэсту і ўголас зарадавалася:

— Падалося табе, дачушка. Анікога ж не відно ў садзе. І там, пад узвалам, пуста...

— Чуеш, матуля? — Валя спалохана прыхінулася да Рэнаты.— Нехта ж гаворыць там вунька! Там! — і яна паказала рукою ўправа ад сцежкі, дзе чарнелі слупкі плота з ацалелымі жэрдкамі ўверсе і ўнізе.— Чуеш? Там вунька!

Рэната ўслухоўвалася, але чула толькі посвіст ветру ды звонкае шурхаценне зледзянелай лісцінкі на яблыні. І вось яшчэ адна лісцінка трапечацца, звініць — дужа на голас чалавека падобна. І той раз, мабыць, Валі гэта падалося голасам чалавека. Не!.. Зварухнулася нешта ля плота! Як новы, трэці, слупок ля жардзін вырас. І рухаецца! І голас чуваць! Абураны, злосны голас, як на некага сварыцца чалавек!

— Хто там? — уголас гукнула Рэната.— Хто там?

— А тут хто?

— Мы.

— Хто гэта «мы»? — незнаёмы выбіўся на сцежку, даклыпаў да першай яблыні, сеў ля камля на снег, паўтарыў нейкім звялым, як сонным голасам: — Хто гэта «мы»?..

— Селішча наша тут. Зямлянка наша ў садзе. І сад наш. І да вайны мы тут жылі.

— Гэта добра. Дужа гэта добра, што да вайны жылі,— усё гэтак жа ціха, але цяпер бадзёра прамовіў незнаёмы і змоўк, знерухомеў, як прырос да камля яблыні.

Рэнату апанаваў жах. Як, адкуль гэты чалавек тут?

Па якой патрэбе гробся з-пад узвалу менавіта сюды, на сцежку? Хацеў трапіць у горад? Але ж у горадзе ўночы хадзіць забаронена, дазваляецца толькі тым, хто мае спецыяльны дазвол. Значыцца, у гэтага чалавека такога дазволу няма. А можа, і ёсць? Тады чаго ён спыніўся? Чаго нікуды не ідзе далей? Чаму нічога не распытвае?.. А можа, што благое прыключылася з чалавекам?..

Трымаючы Валю за руку, Рэната наблізілася да незнаёмага, спытала таропка:

— Куды вы ідзяце? Куды вам трэба?

Незнаёмы маўчаў, і яна, наблізіўшыся яшчэ больш, спытала зноў, але цяпер ужо без жаху:

— Куды вы ідзяце? Ноч жа,— потым, прыкмеціўшы, што чалавек апусціў галаву, сагнуў рукі на грудзях, як туліў іх бліжэй да цела, каб сагрэцца, пасмялела, стала побач, злёгку кранула чалавека за плячо.— Няможна на снезе... Змерзнеце!

Незнаёмы нешта ляна і невыразна прамовіў, пахітаў галавою, быццам пагаджаўся з тым, пра што казала Рэната, потым прытуліўся правай скроняй да камля і заціх. Рэната затармасіла яго, і ён заварушыўся, замармытаў:

— Спаць, спаць... На досвітку — у шлях. На золку — далей...

— Да раніцы вы задубееце тут. Узнімайцеся...

Скуголіў вецер, зледзянелыя лісцінкі на яблыні тонка пазвоньвалі, шалахцеў маліннік, і цененька-цененька дзынкала змарожаная чорная лебяда. І ад гэтых тужлівых гукаў, ад маўклівай, як змярцвелай постаці незнаёмага чалавека, што стуліўся ля камля дрэва і заціх, Рэнату зноў апанаваў жах, але яна прыхавала яго ад Валі, папрасіла бадзёра:

— Дапамажы ты, Валюшка, мне. Трэба яго неяк да цяпла. Ён тут змерзне, прападзе. О, долечка...

Яны дапамаглі яму ўзняцца, прымусілі памалу рухацца. Мужчына быў грузны, цяжкі, ішоў марудна, з цяжкасцю перастаўляючы ногі. На прыступках зямлянкі пахіснуўся, і Рэната не змагла яго ўтрымаць.

— Мы-ы-ы за-а-аўтра,— замычаў незнаёмы, стукнуўшыся галавой аб гузаваты аполак.— За-а-аўтра...

— Заўтра, заўтра,— паспешліва прамовіла Рэната.— Зараз у зямлянцы нашай сагрэецеся, паспіцё. А заўтра, дзяньком, і рушыце, куды вам трэба,— параіла, падтрымліваючы яго пад паху: — Вышэй ногі стаўляйце, тут парожак зараз... Ну, крышачку яшчэ... Валечка, памагай. Ён жа ісці не можа зусім...

З дапамогаю дачкі Рэната зацягнула незнаёмага ў зямлянку, уладкавала на канапу, потым наліла ў конаўку адвару малінніку, крыху астудзіла і прымусіла выпіць. Незнаёмы рабіў усё паслухмяна, але моўчкі: зняў боты, лёг на канапе, выпіў адвар, акрыўся зялёнай паддзёвачкаю, зашмальцаванай, спрэс у цёмных мазутных плямах. Вочы яго былі нейкія збляклыя, нетутэйшыя, як усё роўна глядзеў чалавек непрытомны, нічога вакол не бачачы і не заўважаючы. І толькі аднойчы, на кароткі міг, калі незнаёмы парывіста прыўзняўся на локцях, у яго вачах прабілася выразнае, шчырае маленне. Ён шмаргануў каўнер кашулі, быццам той замінаў яму дыхаць, гузікі пасыпаліся на падлогу, застукалі, як сухі боб.

— Я — Хведар Курач,— глуха, але выразна прамовіў ён.— На золку рушу... Пайду заўтра... Вы не палохайцеся... '

Курач зноў лёг, і зноў у яго вачах была ранейшая адчужанасць, ніякі клопат не адбіваўся ў пустых і халодных зрэнках. Ён ляжаў нерухома, быццам уся сіла лягла ў тыя яго словы, дзеля якіх ён і прыўзняўся на канапе. Потым павекі здрыгануліся, вочы закрыліся, і ён моцна заснуў.

На ложку замітаўся Данік, нешта пачаў бубніць скорагаворкаю, і Рэната кінулася да яго, загадаўшы Валі:

— Студзі яму пітво, студзі, каб губкі не апячы. Чуеш?..

— Ды не гарачы! Хай п’е!

Піць гаркавы адвар малінніку малы не хацеў, адпіхваў кубак, але Рэната прымусіла яго выпіць. Потым паклала на гарачы лоб анучу, якую Валя змачыла ў халоднай вадзе, і Данік неяк адразу супакоіўся і прыціх.

Нейкі час Рэната сядзела на краёчку ложка, потым, заўважыўшы, што дачка ківае галавою, змарылася, спіць амаль, папрасіла:

— Кладзіся, дачушка. Ля сценачкі кладзіся і спі...

Валя адразу ж згадзілася, пасунулася да самай сцяны, лягла ўпоперак ложка ля спінкі, сказала сонным голасам:

— Крышачку пасплю, а тады ты мяне пабудзі. Тады я каравуліць буду.

— Каго каравуліць?

— А яго,— яна хітнула галавой у бок канапы.— Можа, ён таго і чакае, каб мы паснулі...

Рэнаце зрабілася смешна, і яна папрасіла лагодна, супакойваючы дачку:

— Спі сабе... Гэты чалавек і ноч і дзень вочы не адкрые — стомлены да рэшты. Здалёку брыдзе. І дарог, бачыш, баіцца...

— Адкуль жа ты ведаеш?

— Уцалік, па рацэ ішоў — дарогі абмінае. Гэтага бедака нам баяцца няма чаго. Нават і спакайней цяпер — мужчына ў хаце. Спі, дачушка, пра благое не думай...

Валя заснула хутка. Рэната пасядзела, пакуль дагарэлі ў грубцы дровы, потым закрыла ўюшку, наважылася была згасіць газнічку і прымасціцца ля дачкі на ложку. Ішла да стала, дзе стаяла газнічка, і спынілася ля канапы, паглядзела на Курача. Спіць ён неяк дзіўна: раскінуў рукі, галавою ўпёрся ў валік канапы; левая рука звісала да падлогі, як бы ўперлася ў маснічыну, і кашуля на грудзях расхінулася, адкрыўшы споднюю кашулю, белую, з прамавугольнічкам вайсковага штампіка, амаль новага, амаль не засціранага.

Рэната скаланулася, адступіла на крок ад канапы.

«У Міхала ж, помніцца, была гэткая мецінка на бялізне. Ён тады, вясною, вайсковую бялізну атрымаў, і гэткія меціны на кожнай кашулі былі. Ён тады шчэ сварыўся, калі яна наважылася іх пазмываць і павыводзіць...»

З жахам глядзела яна на чалавека, які гэтак неспадзявана апынуўся ў зямлянцы і спаў цяпер на канапе. Можа, мае рацыю дачка? Чакае, каб усе паснулі?.. Але што ён тут, у зямлянцы, можа сабе прыдбаць. Няма яму тут чым разжыцца. І спіць ён, здаецца, моцна, як нежывы. Не, дыхае. І вось зварухнуўся, узняў руку, засунуў яе пад крысо пінжака, пінжак закрыў кашулю, і сподняя кашуля схавалася, быццам чалавек адчуў, што на яго глядзяць, і нечага засаромеўся...

Рэната паціху адышла ад канапы. Жах не праходзіў, мацнеў, і яна цяпер здаля, але з асцярогаю, углядалася ў аблічча незнаёмага чалавека. Валасы чорныя, густыя, даўно нястрыжаныя. І галіўся чалавек даўно, вусы адгадаваў густыя, доўгія. І нейкае ж дзіўнае адзенне на ім: штаны чорныя, пінжак сіні, у шырокую полоску, зусім новы. І кірзавыя боты новыя... Не, боты старыя, каблукі стаптаныя, халявы на складках дзіравыя. І паддзёвачка дужа старая, і газаю ад яе патыхае. Ці гэта газнічка смярдзіць? Не, ад газнічкі пах зусім іншы, не гэткі востры... Выгарэла ўсё ў газнічцы, трэба згасіць, падліць газы, калі астыне. Ды і няма патрэбы марна паліць...

Растрывожаная, поўная мітуслівых думак, Рэната згасіла газнічку зусім не з таго, што шкада было газы,— палохаў Курач, які спаў на канапе. Напачатку здавалася: не будзе бачыць яго, дык на душы зробіцца спакайней. Не, наадварот атрымалася: калі гарэла газнічка, дык хоць бачыла, дзе хто. А як цяпер у цемры шукаць тыя запалкі? Каля канапы ж трэба ісці. Не, не трэба запальваць святло, неяк абыдзецца.

Сну не было, Рэната ляжала на ложку, скурчыўшыся, слухаючы дыханне людзей, якіх змарыў сон. Сіпата, як стогне, дыхае Данік. Валя ледзь чутна пасопвае. А гэты, на канапе, храпе на ўсе застаўкі. Ды якія яшчэ каленцы выводзіць — гэтак можа спаць чалавек здаровы, толькі ўтомлены вельмі, нічым дужа не заклапочаны. Не, нейкі клопат прыгнятаў Курача, вельмі прыгнятаў, і нейкі сполах ва ўсім абліччы быў. І зусім жа не цывільнае адзенне на чалавеку. Сподняя кашуля — вайсковая. Паддзёвачка — вайсковая. Боты — вайсковыя. Старая вушанка — вайсковая. Відаць, з палону чалавек выдраўся, памяняў што-кольвечы з адзежы, дамоў цяпер, да дзетак сваіх грабецца... А можа, ад Лагуціна чалавек? А можа, ад Рудака? А можа, Алесь паслаў? Не, не, выпадкова, відаць, гэты чалавек упарта на іх селішча выбіваўся. Па той бок Дзвіны ёсць жа хаты, што ацалелі ад пажараў, іх і ўночы добра відно. Ды не ж, сюды гробся, на сутарэнне, што снегам засыпала!..

З Міхалам яна цяпер упарта не хацела звязваць гэтае нечаканае з'яўленне невядомага ёй раней чалавека. Але дзіўна: чым больш упарта яна крэсліла гэтую думку, тым усё больш упарта, наўпярок волі, гэтая думка сталела, адсоўвала ўсе іншыя, скіроўвала ўсе разважанні толькі ў адно рэчышча: Курач быў разам з Міхалам, сустракаўся з ім, нешта пра яго ведае.

«Гэтая меціна на сподняй кашулі аднолькавая з той, што бачыла я на адзенні мужа. Значыцца, з аднаго склада атрымоўвалі, з адных рук!..»

Рэната, канчаткова цяпер пераканаўшы сябе ў гэтым, непакоілася толькі адным, пра адно думала: як лацвей падступіцца да Курача, як пачаць гаворку, каб не спалохаць, аб усім дазнацца?.. Хай бы хутчэй праляцела гэтая ноч! Курач адпачне, выспіцца, яна пагамоніць з ім, аб усім дазнаецца. Яны ж з Валяй, лічы, уратавалі яго ад смерці — да раніцы ў снезе скалеў бы, напэўна! — і таму не можа гэты чалавек нешта ўтойваць ад людзей, якія яго ўратавалі, і ён павінен быць шчырым, ва ўсім давяраць.

З гэтым пераконаннем яна прыдрамала, а потым, як у бездань правалілася, моцна заснула і спала да самага світання. Абудзілася ад нейкага незразумелага прыглушанага браджэння, саскочыла з ложка, стаяла на халоднай падлозе, спалохана азіраючыся і ўслухоўваючыся. Данічак спіць. Валя таксама спіць моцна, пасопвае носікам, скурчылася абаранкам.

— А канапа — пустая!

Яна прамовіла гэта шэптам, нават не адразу паверыла і сваім словам і ў тое, што ўбачыла, і ступіла бліжэй да канапы, і тады зноў пачула знаёмае глухое гупанне і бразджэнне. За сцяной гэта. Як хто рыдлёўкаю грабе і шкрабае лёд. Так, рыдлёўка гэта брынчыць, пазвоньвае. Не, аціхла ўсё. Цяпер крокі чуваць. Рыпіць снег. Цяпер цішэюць крокі і аддаляюцца. Зусім прапалі...

Рэната ўскінула наапашкі паліто, потым, ля дзвярэй ужо стоячы, надзела ў рукавы і выйшла з зямлянкі.

Было халодна, з высі сеялася імжа, і было відаць, як вецер гоніць яе ад ракі ў сад. Пад хмарным замглёным небам снег за Дзвіной выдаваў шэрым, як попелам пасыпаны; а на сцежцы, старанна расчышчанай аж да ўзвалу, ён быў нейкі пярэсты, пасечаны рудаватымі атожылкамі — дуйка ўчора гнала снег з-пад узвалу, перамяшала яго з пяском і гліністым пылам.

Рэната зноў учула роўнае бразджэнне і тут жа згледзела Курача, які ўзнімаўся з-пад узвалу па лесвіцы. У левай руцэ — вядро з вадою, у правай — рыдлёўка. Узняўся на сцежку, паклаў рыдлёўку на плячо, дыбаў памалу, як не заўважаў Рэнату. Не, заўважыў, паскорыў хаду, паківаў галавою — вітаўся.

— А сілы — нямашка,— сказаў, удзюбнуўшы рыдлёўку ў снег ля сцежкі, стаяў, цяжка і зморана дыхаў звесіўшы галаву.— Ледзьве пачысціў сцежку да прорубкі. Але ж — дабіў! Чыстая стаіць...

— Навошта ж яе было чысціць? Мы знарок не чысцім, каб з замчышча не кідалася ў вочы. Калі меней ходзяць ля зямлянкі, дык і спакайней неяк.

Курач шчыра забедаваў:

— От жа галава мая дурная. Узяўся зямлянку дэмаскіраваць. Давядзецца зноўку снегам засыпаць!

Ён заварушыў рыдлёўкаю, і Рэната збянтэжылася — шчэ сапраўды пачне грэбці снег на сцежку,— і адабрала ў Курача рыдлёўку. .

— А хай яе, долечка, снегам засыпле. Лепей паляжалі б, сілы набраліся. Як жа сёння пачуваецца?

— Сёння, дзякуй богу, сіла ёсць. А ўчора думаў адно толькі: кранты табе, дружа. І, дзякую вам, каб не зацягнулі мяне ў зямлянку — яно б і адбылося. Тады вясною толькі сонейка мяне з-пад снегу выцягнула б.

— Далёка ісці куды вам?

Рэната спытала і з трывогаю чакала, што адкажа Курач. Яе моцна напалохала і падмеценая сцежка, і гэтае вядро вады, якое ён прыцягнуў з ракі, і спакойная разважлівая гаворка. Як гаспадар паводзіць сябе, як быццам на сваё селішча прыбіўся чалавек і адразу схапіўся за працу, якая яго чакала і якую ён мусіў быў абявязкова зрабіць. І поўненькае ж вядро прыцягнуў, роўненька з беражкамі вада. Яна, Рэната, дык па другі беражок-абадок вады зачэпіць, каб лягчэй цягнуць на ўзвал. А гэты ўчора ледзь дыхаў, а сёння поўненькае вядзерца на ўзвал пурыць. Можа, учора прыкінуўся гэткім слабенькім? Але ж дзеля чаго тады гэта рабілася?..

Зірнуць, аднак, Курачу ў вочы баялася, глядзела на ваду ў вядры, якая бралася ўжо тонкай ледзяной мярэжкаю-сетачкаю, сетачка была як жывая, увачавідкі гусцела. З глыбіні вынырвалі ўсё новыя і новыя тонкія мудрагелістыя нітачкі, не нейкія няроўныя зоркі і квадрацікі, і ўсё гэта знітоўвалася, быццам склейвалася, у густую сінявую мярэжку; ля беражкоў мярэжка была белаватая, як прысыпаная сняжынкамі, а пасярэдзіне сінела, як гублялася ў празрыстым туманку.

— Далёка ісці куды? — Курач паўтарыў Рэнаціна пытанне з развагаю, быццам услухоўваўся ў свае словы.— Гэтак далёка, што і сказаць страшна. У Архангельск мне ісці. Чулі такую мясціну?.. Самае пагіблае месца на ўсёй Поўначы, як мне падалося...

— Вы там жывяце?

— Служыў. Родам я з Мурманска.

Яна адважылася, зірнула яму ў вочы — той жа, што ўвечары, адчужаны, як нетутэйшы позірк! — і разгубілася. Чалавек жа ў бядзе апынуўся! А яна гэтак падазрона да яго ставіцца, увесь час нечага баіцца!

— Далё-ёка-а-а,— працягнула яна спачувальна.

— Яшчэ далей, чым тое здаецца. А Архангельск мне закрыт. Ды і Мурманск таксама. Анікуды дарогі няма.

У яго прызнанні была незразумелая таямнічасць, і гэта яе зноў насцярожыла.

— Гэтак не бывае, родная мясціна заўсёды чалавеку адкрыта. І яна туды яго цягне. Чалавек заўсёды да роднае мясціны грабецца.

Курая уздыхнуў працягла, потым адкашляўся, быццам захліпнуўся халодным паветрам, сказаў упарта:

— Шчэ як бывае. А родная самая мясціна,— ён крыху счакаў, быццам вагаўся.— Самая родная мясціна мне цяпер — зямлянка ваша. Уратавала. Абагрэла. Цяпер вось сцежку чысціў — як ля роднай бацькоўскай хаціны патупаў...

Курач узяў рыдлёўку, якую Рэната ўдзюбнула ў снег ля сцежкі, падграбаў і адграбаў снег, і Рэната, гледзячы на гэтыя хуткія, як бы нервовыя рухі, спытала:

— Мне ўсё спытаць карціць, а як жа вы да нашага селішча выбіліся? Вунь жа хаты. А вы — сюды.

— Я гэта адразу адчуў,— што вы з недаверам да мяне. І нават пабойваецеся,— і Курач увагнуў рыдлёўку глыбока ў снег, стаяў, абапіраючыся на яе.— І раскажу шчыра. Служыў, як ужо і казаў, у Архангельску. Перад самай вайною — камандзіроўка мне на Беласток. Як ведаеце — камандзіроўку не сам выбіраеш, а яна цябе. Заданне ў нас — ахова станкоў. Прынялі, пагрузілі. А перад адпраўленнем чапляюць яшчэ вагон — з арыштаванымі. Паслалі яны апеляцыю ў Вярхоўны суд, і той загадаў: прысуд перагледзець у Маскве. Мне — загад: ахоўваць вагон. Уночы нас адправілі з Беластока.

Ранкам, быццам абухом па галаве: вайна. Я гэта даведаўся, а тыя, у вагоне, не ведаюць анічагуткі. Сказаць ім — інструкцыі ў мяне наконт гэтага няма. Таварняк наш імчыць, яго двойчы бамбілі фашысты, а ён — быццам зачараваны. А станцыі пабураны, а ежы няма, а вады няма, а з аховы эшалона, дакладней, вагона гэтага — адзін я застаўся, а ў вагоне тым бунт: грукаюць у дзверы, крычаць. Потым раптоўны прыпынак — мост бомба скрышыла. Стаіць эшалон. Эшалон дзень стаіць — анікога наўкола, толькі самалёты ўдалечы сноўдаюць ды стрэлы там чуваць. Дарога там была, ці што — не ведаю. А ў вагоне людзі крычаць мне, каб вады даваў альбо выпускаў. Што было рабіць? Адчыніў я дзверы і кажу: хай кожны робіць, што яму сумленне падказвае. Зброю, ведама, яны ў мяне адразу адабралі і сказалі: ідзі!

I я — пайшоў.

Поле — добра ў памяці гэта — перада мною злева, альхоўнік малады справа — ручаіна там была. Ну, думаю, да ручаіны той дабрыду, і куля мне ў спіну цёкне. Дайшоў. Стаю. Жаўранак увысі звініць. Жыта шапоча. Пчолы на лапіне чабору шчыруюць. Гляджу я на іх, і туга ў сэрцы невыносная, не хочацца паміраць. І думка такая: хай у грудзі куля.

Азірнуўся.

Пуста! Нікога няма анідзе. І тут ногі мае падкасіліся, паваліўся я на траву, і ўсё перад вачыма паплыло, і абыякавасць да ўсяго, і ў сон праваліўся.

Прасынаюся — сонца няма, толькі неба за вольхамі ружавее. Я тады ў іншы бок, на ўсход — нашы ж там! Выбіўся з цёмным ужо на шашу. Нейкая часць ішла, мяне адразу затрымліваюць: хто, адкуль, куды, чаму без зброі?.. І нейкі лейтэнант мне наган — пад нос: шпіён! Колькі я не даводзіў, што з эшалона я — не вераць. І дакументам не вераць: расстраляць, кажуць, трэба. І ўратавалі мяне ад кулі тады немцы: наляцелі іх матацыклісты, бойка пачалася, і я ў той мітусні ўцёк. А ранкам мяне немцы схапілі — адзенне ж на мне не салдацкае, а камсастаўскае,— і ў загарадку. Потым — на цягнік. І смешна падумаць — у Беласток прывезлі. Лагер ваеннапалонных там быў вялікі. І я ўцёк з адным сябрам. Ён сам з Пастаў — там і застаўся: сям’я, хата, сваякі. Паліцаі да мяне прычапіліся — мястэчка маленькае, чужы чалавек адразу ж відзён. І я зноў — на ўсход пачаў прабівацца. Хварэў, з новай загарадкі выбіўся, і вось тут, ля вашай зямлянкі, ля добрых людзей... Куды далей — не ведаю. Што мяне ў Архангельску чакае? Трыбунал. Што ў Мурманску чакае? Трыбунал. А я не хачу пад кулю. І пад сваю кулю не хачу, і пад варожую не хачу!..

Адчайнасць, што загучала ў апошніх словах Курача, была непрыемная, абурала, яна неяк не стасоўвалася з тым, што рабіў і зрабіў сёння ранкам гэты чалавек. Але яго шчырая споведзь — глытнуў чалавек горачка! — расчуліла Рэнату, узмацніла ў яе душы спагаду. Саслабеў, зняверыўся чалавек, толькі благое вакол і заўважае, і адчай з таго ў душы.

— Не трэба адчайвацца,— сказала яна, адчуўшы, што не будзе яму пярэчыць, не пачне пераконваць у памылковасці яго меркаванняў.— Пакуль чалавек жывы — пра добрае трэба думаць, на жывое кіравацца. Ідзіце ў зямлянку, зараз сняданак згатую...

Ён уздыхнуў, пахітаў галавой:

— Шчэ адзін ядок на вашу шыю!

— Ды ўжо ж, не аб’ясцё...

Яна ўзяла вядро, заспяшалася ў зямлянку, быццам уцякала ад далейшай гаворкі з Курачом. Яна раптоўна адчула, што гэты чалавек, які нечакана ўварваўся ў лёс яе сям’і, нечым пагражае той упэўненасці, з якой яна, Рэната, жыла да сённяшняй раніцы, нібыта нешта нетрывалае, палахлівае пасялілася недзе побач, непакоіла ўвесь час, бянтэжыла. З гэтым адчуваннем яна ішла да зямлянкі, потым распальвала грубку, стаўляла на агонь чыгунок, варыла зацірку і потым разлівала яе па місках.

З’еўшы зацірку, Курач падзякаваў, потым узяў Рэнаціну руку і пацалаваў. За ўсё жыццё — Міхал заўсёды скупаваўся на пацалункі, хоць і быў ласкавы,— яе рукі ніхто не цалаваў, і цяпер гэтае парыванне Курача яе дужа расчуліла, і яна засаромелася, і яшчэ больш засаромелася, калі ўгледзела, як запунсавела дачка.

— Кладзіцеся і адпачніце,— сказала Рэната хмурна.— Паспаць вам шчэ трэба, каб сілы набрацца.

— Замнога спаць шкодна. Масква вось спала ды і праспала ўдачу...

Курачовы вочы неяк нядобра зыркнулі, у іх ужо не было адчайнасці і абыякавасці, і Рэната зноў, як зусім нядаўна на падворку, адчула набліжэнне незнаёмай пагрозы.

— Глупства вы гаворыце,— абурана абсекла яна Курача.— Масква нічога не праспала. Гэта ж яны ўсё крычалі, што праспала і капут ёй, а цяпер прыціхлі. Адно толькі і робяць, што эшалонамі сваіх параненых з-пад Масквы пруць...

— Мы ў тых эшалонах не сядзелі, і, што там вязуць і адкуль — нам невядома. З-пад Масквы ці з-пад ялінкі...

— Я вельмі прашу вас, каб не гаварылі больш пра Маскву блага. Слова Масква — святое мне!

— Вялікі моц — прапаганда,— і Курач неяк ціхенька засмяяўся, быццам згадаў нешта дужа смешнае.— Вось вы сказалі, што мне спаць трэба. І сапраўды — хочацца. Галава, бы волавам налілася...

— Паелі ды ў цяпле — гэта з таго. Кладзіцеся...

Курач сціснуўся на канапе і ў момант заснуў. Ён не прасынаўся ажно да самага вечара, і Рэната колькі разоў падыходзіла да канапы, баючыся, каб чаго благога не прыключылася з Курачом. Але той спаў моцна, лежачы ўсё на адным і тым жа правым баку, павярнуўшыся тварам да сцяны.

На захадзе сонца Рэната пайшла з судамі на Дзвіну. Зачэрпнула вады з праломкі і адразу нечага ўстрывожылася, заспяшалася назад. Узнялася па прыступках і прыпынілася, каб аддыхацца, і зноў супакоілася, убачыўшы, што з коміна знаёмым струменьчыкам віецца слабы дымок і акенца асветлена. Валя ўжо і грубачку наладзіла, і газнічку запаліла — памочніца, нават нічога і загадваць не трэба, усё сама зробіць, аб усім здагадаецца.

«А як запунсавела, калі гэты Курач руку мне пацалаваў!»

Успамін пра гэтую Курачову пачцівасць дзівосна ўлагоджваў, нават выклікаў усмешку, але яна тут жа вярнулася да сваёй ранейшай думкі аб ім: незразумелы ён чалавек, гэты Курач! І хай бы ішоў сваёй дарогаю. Сёння яшчэ хай паначуе. А заўтра яна скажа, каб ішоў...

Рэната ўзняла суды, пашыбавала да зямлянкі і, ступіўшы на першую прыступку, спынілася, пачуўшы ажыўленыя галасы. Падобна, што Валя з Курачом спрачаецца. І не проста спрачаецца! Абурана крычыць дачка!..

«Ніхто не разбіў нашых! Яны вернуцца! І фашыстаў пагоняць, ажно пяткі будуць у іх смылець!»

«Чым пагоняць? Самалётаў няма. Танкаў няма...»

«Няпраўда. Самалёты ёсць, пазаўчора... Не, на тым тыдні прыляталі і станцыю бамбілі. І танкі знойдуцца!»

«Дзе яны знойдуцца? Усе заводы — забраныя. Кадравая армія — разбеглася».

«Няпраўда! Наш бацька ў кадравай арміі. І ён лупцуе фашыстаў як мае быць!»

«Адкуль табе вядома? Можа, дзе-небудзь у палоне сядзіць. Ці вось гэтак, як і я, у зямлянцы якой-небудзь грэецца...»

«Няпраўда! Няпраўда! Няпраўда!»

Рэната пераскочыла, разліўшы крыху вады, апошнія дзве прыступкі, рыўком адчыніла дзверы. Воблака белай пары ўварвалася ў зямлянку; кнот газнічкі затрымцеў, і святло адразу зрабілася хісткае, і сцены ў зямлянцы захадзілі хадуном, быццам іх нехта моцна трос.

— Хадземце, я нешта вам хачу сказаць,— паклікала Рэната, стаўляючы суды ля сцяны.

Валя кінулася да маці.

— Мамачка! Ты ведаеш... Ты толькі паслухай, якую лухту...

— Сціхні! Данічка акрый, не бачыш хіба, што ножкі ў яго голыя? — Рэната павярнулася, чакала ля дзвярэй, пакуль пройдзе Курач.— І ваду пастаў. Трэба Данічку малінніку свежанькага заварыць...

Рэната першай выйшла з зямлянкі і, як толькі Курач зачыніў дзверы і наблізіўся да яе, гнеўна выпаліла:

— Навошта вы дзецям маім душу паганіце? Навошта?

— Вы не зразумелі. Мы спрачаліся. Меру я перабраў, адчуваю... Але ж мне хацелася...

Рэната сказала з гневам у голасе:

— Ідзіце ад нас!

Ён не паверыў спачатку, што яго гоняць прэч, паспрабаваў жартаваць:

— У гэткую халадэчу добры гаспадар і сабаку не выганіць з цяпла,— і раптам зразумеў, што жарт яго недарэчны, і прамовіў ціха і вінавата: — І куды ж мне ісці?.. Думалася, што дапамагу вам неяк. Дзеці ж у вас... Думалася, што пажыву да цяпла. І вам лягчэй... Меней гараваць...

— Жылі неяк. І далей не прападзём. А вы сваёй дарогаю ідзіце.

— Куды? — спытаў ён роспачна і разгублена.— Куды мне ісці?

— Ва ўправе спытайце. Яны падкажуць, куды ісці. Там людзі з вашымі гэтымі думкамі патрэбны.

— Вы не зразумелі! Не зразумелі!

Курач выгукнуў гэта з адчаем, і на яго твары, спаласаваным звілістымі рудымі палосамі, адбілася шчырая разгубленасць, і Рэната спалохалася. Але яе спалохаў не гэты адчай, не рудыя палосы на шчоках і лбе Курача — адбітак барвовай палосы над лесам за Дзвіною,— а злосна звужаныя вочы і зацятая, нядобрая грымаса, што звяла куточкі вуснаў.

— Хай сабе... Але навошта ж дзецям душу паганіць? Бывайце...

Рэната павярнулася, таропка, як бы ўцякаючы, пашыбавала ў зямлянку. Адразу ж, як толькі зачыніла за сабою дзверы, накінула крук, піхнула засаўку і, злуючыся на сябе, адчуваючы, што зрабіла не зусім прыстойна, выпіхнуўшы чалавека ў мароз на вуліцу, насварылася на дачку:

— Ты чаго гэта мітынгаваць з ім удумала? Ты чаго гэта яму пра бацьку нашага казаць пачала? Ты чаго гэта язык, бы лейцы, распусціла? Хочаш, каб пакарацілі яго табе?

— Мамачка! Ён жа мне пачаў плявузгаць...

— І хай сабе! Хай плявузгае. А твая галава дзе? Розуму шчэ не набралася? Дык навучаць хутка, не паспееш апрытомнець — у загарадцы будзеш. І нас з Данікам туды пацягнеш.

— Я не вінаватая, мамачка!

— Не вінаватая? Колькі разоў я табе казала, што з незнаёмым чалавекам нельга гэтак шчыра? Колькі?

Валя выгукнула таропка, дужа весела, быццам гульню якую вяла:

— Сто разоў.

— А гэта — сто першы. І — апошні! Ведай, што сто другога ўжо можа і не быць.

— Клянуся: апошні раз языком з незнаёмым чалавекам боўтаю.

— Тваё клянне гэтае...

І раптам асела на ложак, прыгарнула да сябе дачку, гладзіла яе па галаве, па плячах, цалавала ў шыю і адчувала, як торгаюцца ад плачу худзенькія Валіны плечы, і сама ўпотай плакала, глытаючы рэдкія скупыя слёзы; час ад часу ўзіралася на дзверы, чакаючы, што зараз пачуецца бразгат, патрабаванне адчыніць іх.

Але за дзвярыма было ціха.

14

Ад моцнага марозу гулка, быццам стрэліла, гэкнула бервяно ў столі, і Рэната падхапілася, села на ложку — падалося, што гэта хрыпата, са стогнам, кашлянуў Данік. Яна схілілася над ім, услухалася ў сіплае і цяжкое дыханне, і адразу ж знаёмым болем заныла сэрца.

«Ці не божачка гэта карае мяне за тое, што выгнала тады ў ноч хворага і нядужага чалавека?..»

Адкінула гэтую развагу рашуча. Не трэба, не трэба лухту ў голаў убіваць! Данічак паправіўся пасля таго і здаровенькі зусім быў. Цяпер зноў, відаць, вярнулася да малога хвароба. Вось ужо другі дзень трубна кашляе, усё жаліцца, што баліць у грудзях і пад лапаткамі: не прайшло, значыцца, запаленне. Нельга было, значыцца, дазваляць яму ўставаць з ложка — але ж як яго і ўтрымаеш на тым ложку? — нельга было дазваляць тупаць па зямлянцы. Падлога ж як ледзяная, і ад дзвярэй часцяком сцюжа цягне, калі мароз,— вось і прахапіла малечу. Дый ці ж багата таго холаду і трэба саслабелай, змучанай хваробай істоце? І небачка тут не вінавата. І не трэба сябе дакараць за тое, што Курача тады турнула. Благі ён чалавек. Той, хто Маскву ганьбуе,— благі, вельмі паганы чалавек. Добраму чалавеку Масква — надзея, вера, цеплыня, святло...

Рэната ўзнялася з ложка, прысела ля грубкі, пачала падкладаць дровы на гарачае яшчэ вуголле. Штоноч даводзіцца паліць грубку, бо калі не прапаліш уночы — уранку задубееш ад сцюжы. Каб была грубка большая... Але ж на яе, большую, і дроў не гэтулькі пойдзе, а тут чатыры паленцы тоненькіх паклаў, дык яна і цепліць.

— Рак! Трымай, трымай! Уцячэ ён, уцячэ! — забедаваў у сне Данік.

Рэната схілілася над малым, паправіла коўдру, абцерла канцом ручніка сынаў лобік.

— Рыбачок-бедачок ты мой. Спі ты спакойненька, спі... Летачка вернецца —зловім мы з табой ракаў. Поўную кашолку шчэ наловім. Вялікіх...

Данік закашляўся, сіліўся сесці і, сеўшы, кашляў глуха, быццам у бубен біў. У грудзях яго клекатала, і Рэната, падтрымліваючы малога, адчувала, як струною напінаецца скура на шыі і худзенькіх сынавых плечыках.

— Золатца ты маё,— ціха шаптала яна.— Сыночак ты мой даражэнькі... А чаго ж табе хочацца, золатца ты маё?..

— Піць! Піць!..

— Зараз, золатка ты маё! Зараз...

Яна мітнулася да грубкі, нацадзіла ў кубачак адвару малінніку, які быў у каструльцы яшчэ гарачы.

— Гаркава, гаркава,— закапрызнічаў Данік і ледзь не выбіў кубачак з матчыных рук.

— Заўтра сахарыны расстараюся, золатка. А цяпер — гэты папі, сыночак, папі...

— Гаркава! Гаркава...

— А дзе ж ты бачыў, каб лекі салодкія былі? Прашу цябе, золатка, папі... Здаравеюць ад гэтага адвару. Ты ж і той раз паздаравеў ад яго...

— І цяпер паздаравею?

— Паздаравееш, золатка, паздаравееш!..

Шумна, захлёбваючыся, Данік апаражніў кубак; ад гэтых намаганняў стаміўся, зашыўся пад кажух і сцішыўся. Падобна, што заснуў? Так, спіць... Ціха як у зямлянцы зрабілася — толькі дровы патрэскваюць у грубцы. І Валя спіць, у гэтай сон моцны, не дабудзіцца ўранку. Учора дык уночы прахоплівалася, калі Данік кашляў, а сёння аніводнага разу. Небачка, а як жа яны адны, без маці, жылі, калі Рэната выпраўлялася ў вёскі? Праўда, тады Данік быў здаровенькі, не кашляў, і цяплей было, уночы грубку паліць не трэба было...

Рэната прылегла, з надзеяй услухоўвалася ў паспакайнелае Данікава дыханне. Здаецца, палегчала малому, адкашляўся добра, дык і заснуў. А можа, увогуле на лепшае павярнула, зламалася хвароба?.. Колькі ж можна малому пакутаваць! Тут і дарослы не вытрывае. А ён — трывае, нічога не патрабуе, ляжыць ціха, нават не стогне, амаль і не капрызіць. Толькі высах — скура ды костачкі на ім толькі. А лекаў жа ніякіх няма, толькі адзіны паратунак — маліннік гэты. А ён жа, адвар з яго, сапраўды гаркавы. З сахарынам — дзякуй, Гардзеіха тады выручыла, дала крышку — яшчэ можна піць, і Данік ахвотна піў. Але ж няма болей сахарыну таго. Прасіць у Вольгі? Дык яна ж тады апошняе — залатая душа ў жанчыны! — напалам падзяліла. Не будзеш жа зноў у ласку набівацца. Давядзецца, відаць, боты мужавы прадаваць. Боты добрыя, за іх можна будзе не толькі сахарыну купіць. Цукру нават. Не, цукру не дакупіцца цяпер. Пра цукар цяпер толькі марыць можна! Які ён на смак — ужо і не ў памяці.

«Калі ўранку не будзе Даніку палёгкі — прадам. І гарнітур мужаў на харчы памяняю...»

Рэната спалохалася сваіх думак, падхапілася, быццам тое, што яна змысліла, неабходна было зараз жа і рабіць, і сядзела, звесіўшы ногі з ложка, і радавалася, што зараз ноч, што ёй не трэба нікуды ісці, не трэба варушыць схованку. Яна ўвогуле баялася чапаць тую схованку, усяляк яе берагла, не чапала, нават у думках сваіх не хацела перадаваць у чужыя рукі тыя рэчы, якія належалі мужу, з якімі было звязана шмат добрых успамінаў. Мужавы рэчы былі як нейкі талісман, як верная і добрая надзея на лепшае, чапаць іх нельга было аніяк; прысутнасць мужавых рэчаў у зямлянцы сагравала ёй сэрца спадзяваннем на добрае, мацавала веру ў тое, што рана ці позна Міхал вернецца.

Цяпер, зачапіўшы ў думках схованку, дзе ляжалі мужавы рэчы, яна як бы бурыла тую веру, што заўсёды супакойвала сэрца добрай спадзяванкаю, і адразу ж закрэсліла сваё рашэнне. Не, не! Яна не зачэпіць тую схованку. Яшчэ ёсць у яе крышку жыта, ёсць маленькая лустачка сала, каб заскварыць зацірку, гароху крышку ёсць, макухі поўны глечык. Заўтра ранкам яна пойдзе да суседа Гардзеіхі, пусціць на ручныя жорны жыта. Можна тады будзе блінец нейкі спячы малому. Не, што той блінец нішчымны! Лепей зацірачкі свежанькай, яна смачная, калі скварачкі поверх, пах ад іх. З малаком зацірачка дык лепей ад усяго. Тады, з той кропляю, што засталася ў пабітай бутэльцы, Рэната зварыла зацірку, забеленую.

«З малаком смачная дужа, о-ой, смачная!» —Данік тады ўсё гэта паўтараў. Ведама ж: з малачком і пах іншы, і смак, і выгляд зусім не той, не чорны. Але ж дзе малачко ўзяць? Хіба што ў таго суседа Гардзеіхі папытаць, калі заўтра будзе дамаўляцца на памол жыта ў жорнах? Карова ў гаспадара жорнаў ёсць. Папрасіць хіба малака?.. Як жа яго прозвішча?.. Пракопчык, здаецца. Але ў гэтага Пракопчыка і снегу зімой не выпрасіш! У яго тыя жорны па гадзінах працуюць: гадзіну пакруціў — шлянку мліва адсып за памол, за тое, што жорны, маўляў, знашваюцца. З каменя ж тыя жорны, ім сто гадоў круціцца — знаку і зносу не будзе. Але ён паставіў: шклянку! І людзі ідуць, круцяць жорны, а яму — шкляначкамі мліва сеецца. Хай сабе і невялікая тая шкляначка, але ж не гуляюць жорны аніводнаай гадзіны, заўсёды ў чарзе памольшчыцы. І дзе ні папытаеш — не чуваць, каб яшчэ хто-небудзь жорны меў. Так што хочаш не хочаш — да Пракопчыка, у яго хамут станавіся...

«А пальцы мерзнуць. Задубелі саўсім...»

Яна падкурчыла ногі, укрыла іх крайком кажуха і зноў падумала пра тое, што Данік і застудзіўся вось гэтак: паляжыць на ложку, угрэецца, а потым басанож патупае па сцюдзёнай падлозе — з таго і захварэў зноў. Але ж цяпер яна, Рэната, зробіць разумна, яна і на хвіліну яго з ложка не пусціць, прымусіць сядзець малога да таго часу, пакуль не паправіцца — каб табе крок на падлогу! Каб жа ж толькі паправіўся! Дыхаць, здаецца, лягчэй пачаў. Так, лягчэй дыхае, ціха, спакойна, зусім не хрыпіць. Паправіцца! Абавязкова паправіцца! Ранкам яна пойдзе ў Пагіршчыну, зойме чаргу на жорны. А можа, марозам гэткім і чаргі няма, і тады яна адразу змеле жыта, і ў яе будзе час пайсці на базар, пашукаць у каго сахарыну. Да вайны дык трасцы гэтай, сахарыну, ніхто і не ведаў. А гэтыя — панавезлі, каб свой «новы парадак» падсалоджваць. Розная брыда на святло павылузвалася, той жа вось Пракопчык, скажам, за нішто скуру з жывога гатовы злупіць... Не, не варта нават і пытацца ў яго пра малако! А што, калі ёй да Ганны выправіцца?.. Там малака можна было б расстарацца, Ганна кабета шчырая, чулая і добрая. Толькі як жа цяпер ты пойдзеш? З горада без пропуска цяпер цяжка выйсці — заставы на дарогах паставілі. І да Ганны калі кінуцца — заставу не абмінеш: чыгунку пераходзіць трэба і на пераездзе правяраюць, кажуць, кожнага. Заставу тую можна неяк і абысці, неяк абабегчы, але ж чыгунку дзе ў іншым месцы пераходзіць небяспечна — ахова страляе без папярэджанняў. Можа, каб напісаць Ганне? Але ж як ты напішаш? Хто твой ліст панясе? Сароку-белабоку ж не папросіш. Гэта да вайны раскоша была: паштоўку ў скрыню апусціў — яна і паляцела. А мо Валю паслаць? Не, не! Яе пашлеш — сабе толькі сэрца спаліш. На тым тыдні ты ж яе паслала да Бохача, даведацца, ці вярнуўся ён — Рэната чатыры разы перад гэтым сама хадзіла туды, але хата была зачынена, суседзі казалі, што да сваякоў на вёску гаспадары паехалі,— дык потым уся знервавалася, і чаго толькі тады не перадумала, ледзь сама не пабегла следам на пошукі. Рознае ў галаву лезла, пакуль дачакалася. Валя ж толькі з цёмным дамоў вярнулася: увесь пасёлак, аказваецца, немцы пагналі шашу ад снегу чысціць. Убачыла — насварылася. Сама разумела, што распытаць трэба спачатку, а потым — сварыцца. Але ж сэрца збалела, чаго толькі за дзень не перадумала: і забілі, думала, і ў вагон увапхнулі, і ў Германію павезлі, думала, і ў турму павялі, катуюць, думала, дапытваюць, куды Бохач знік.

«Не, не! Валю нікуды я не пашлю!»

Яна паківала перад сваім тварам пальцам, як бы грозячы сабе, замацоўваючы рашэнне, якое прыняла. Гэта ўжо вясною, як цёпла будзе, яны збяруцца ўсе ўтраіх і пойдуць да Ганны, дапамогуць гародчык упарадкаваць ці нешта там па гаспадарцы зрабіць. Але ж калі тое будзе! Да гэтага «цёпла» яшчэ безліч дзён. Зіма ж толькі пачалася. Ды дзе ж зіма! Лістапад — месяц восені! А ўжо зімка сапраўдная: і снег у калена, і маразы трашчаць, і завеі. Прыемна, калі ад грубкі цяплом патыхае, дыхаць добра. А на фронце як салдацікам цяпер, у такую халадэчу? А партызанам у лесе? Што, як Алесік дзе-небудзь на марозе ляжыць, калее? А Міхал калі дзе ў акопчыку сядзіць?.. Небачка, што гэтая вайна праклятая нарабіла! Колькі бяды людзям фашысты прынеслі! Гэта добра яна, Рэната, тады Бохана паслухала, увосень, калі ён дапамог зямлянку гэтую агораць, дроўцаў назапасіць. Усё ён прадбачыў, усё па-гаспадарску зрабіў. Але ж куды мог кінуцца на вёску? І сястра ж яго там, у хаце, была, і дзеці з ёю — няўжо ўсе разам і паехалі. І нічога ж не папярэдзіў, не наказаў, каб не шукалі... Відаць, немцы куды-небудзь на працу пагналі. Кажуць, нібыта новы аэрадром будуюць недзе пад Бецкім. Пад зямлёю аэрадром, нібыта. Але ж гэтае Бецкае блізка, пад горадам зусім. Там прыгожа дужа — увосень неяк перад вайной ездзілі туды па грыбы. Гаманілі, спрачаліся, помніцца, на заводзе каля машыны — куды ехаць. Паехалі туды, у тыя бярозавыя гаі — не ў памяці, хто тады і падказаў. Але грыбоў назбіралі — поўныя кашы адных падасінавікаў. А потым ездзілі туды штогод, і заўжды поўна там было падасінавікаў...

Яна вельмі добра ўявіла сабе не пагоркі, дзе ў засені маладых бярозак поўна было падасінавікаў, а свой завод, двор, дзе тады стаяла машына, як гаманілі, спрачаліся, жартавалі. Як смачна там заўжды пахла паветра! Яшчэ здаля падыходзіш да завода — б’е ў нос водар свежага хлеба. А там, на заводзе, гэтым водарам, здавалася, дыхае літаральна ўсё, нават цяжкія шэрыя прыступкі, што вялі ў цэх, дзе стаялі печы. А як пахлі ў формах боханы, што павольна выпаўзалі з печаў! Як залаціліся блішчастыя, з карычневымі закрайкамі скарынкі!..

«Каб адзін той бохан сюды, у зямлянку!..»

За акенцам зямлянкі пыхнула жаўтлявая маланка, на нейкі міг высветліла сцены і згасла, бліснуўшы на кутасіках ложка. І тут жа ложак дугнуўся, захадзіў хадуном, быццам падлога затрэслася; са столі пасыпалася сухая зямля; недзе зусім блізка, як за сцяной, раскаціўся магутны грукат; дзынкнула шыба акна, і танютка забразджаў на дзвярах жалезны слясак.

Прахапілася на канапе Валя, спуджана паклікала:

— Мамачка, мамачка! А што гэта, мамачка?

— Не ведаю. Здаецца, бамбяць. Але не магу сцяміць, у якім баку...

Валя прамовіла ўпэўнена, быццам усё ведала дакладна:

— Гэта — нашы. Станцыю малоцяць.

— Але самалётаў не чутно.

— Страляюць. Чуеш? — Валя перабегла на ложак да маці, прыціснулася, ухуталася коўдраю.— З кулямётаў страляюць. З буйнакаліберных!

— Ужо і вызначыла!

— Дык гэта ж лёгка. Аўтамат адразу адрозніш, ён гусценька сыпле: «тыр-тыр-тыр...» А кулямёт іхні машынкаю строчыць: «та-та-та-та-та...» А буйнакаліберны не звонка, а глуха: «дум-дум-дум...» А зеніткі, быццам сабакі гаўкаюць: «гця-гцяў, гця-гцяў...»

— Ты ляжы, а я выйду, зірну, дзе гэта...

Рэната выйшла з зямлянкі. Злавесныя барвы блізкага пажару крывавілі неба і, здавалася, выносіліся з-за замчышча. Нешта, відаць, палае на аэрадроме. І страляніна таксама грыміць у тым баку, але каляровыя ленты трасераў ідуць толькі ў адным напрамку — у бок Дзвіны і ляцяць над Запалоццем нізка, як не над дахамі хат, быццам выскакваюць з комінаў.

Яна выбегла ў тонкай хустцы, не завязаўшы нават яе, ускінуўшы на плечы паліто наапашку, і вецер адразу ж выдзьмуў усё цяпло; яе затрэсла ад холаду; дзервянелі калені, што ўпіраліся ў снегавую гурбу; халодныя струмені паўзлі па грудзях, круцілі паясніцу, бы вязалі яе халоднай вяроўкаю.

«Закалею. І сама, як Данічак, застуджуся...»

Рэната памкнулася назад і, узяўшыся за слясак, спалохана азірнулася на яркае святло, што пыхнула, здалося, у яе за плячыма. З барвовага полымя, што шугала за замчышчам, мітнуліся, нібыта падкінутыя мяккім працяглым выбухам, белыя языкі і згаслі, як прыціснутыя нейкай чорнай плямаю, і гэтая пляма развалілася, як разрэзаная напалам, і ў той праломцы запаліўся ярка-чырвоны шар, паплыў угару — абалонка яго ўвачавідкі бялела, выгіналася, трэслася, — напароўшыся на чорныя крыжы на белых царкоўных мурах, разваліўся, пасыпаўся ўніз агнявымі зыркімі хвастатымі камякамі.

Яна спуджана рванула дзверы к сабе, потым імкліва зачыніла іх за спінаю, нібыта ратуючыся гэтым ад той агнявой бяды. Яна чакала, што тыя барвовыя хвастатыя камякі загрукаюць у дзверы, спаляць і іх, і яе, і дзяцей, усё пабураць, патрушчаць.

«Дзяцей мне трэба бараніць! Дзяцей!..»

Рэната кінулася наперад, ускочыла на ложак, здзерла з сябе паліто, накрыла ім дзяцей, ляжала, адчуваючы дзіўнае бомканне ў скронях.

— Што гарыць? — нецярпліва папытала Валя, адсоўваючы крысо паліто ад сябе.— Што гарыць, мамачка? Аэрадром? Аэрадром, мне здаецца...

Рэната цяжка дыхала, быццам ускараскалася на высокі пагорак. Дзіўнага бомкання ў скронях ужо не было, і яна зразумела, што ёй няма чаго апасацца; тыя агнявыя камякі далёка, яны не зачэпяць зямлянку, а яна, Рэната, спалохалася проста, неверагодна спудзілася.

— Ты ў мяне ўсё ведаеш,— Рэната намагалася схаваць ад дачкі гэты кароткі міг свае разгубленасці.

Валя сказала, як гаварыла апошнім часам часцяком, упэўнена, нібыта ўсё было ёй дакладна вядома:

— Там у іх склад з бензінам. Гэта бочкі ўзрываюцца.

— Ты ў мяне ўсё ведаеш,— ціха папракнула Рэната, зноў, слова ў слова, паўтарыўшы тое, што ўжо казала.

— Усё я не ведаю, на жаль. Але выбухі знаёмыя.

— Адкуль яны табе знаёмыя?

— А як нашы самалёты падпалілі эшалон на станцыі. Памятаеш? Гэтак жа бочкі тады покалі. Гэткі ж тады канцэрт быў... О-о-ёй, мамачка!

— Чаго ты?

— Дык вось пра які канцэрт казаў Гарык!

— Які шчэ Гарык?

— Лагуцін! — сказала Валя, дзівячыся, што яе не разумеюць.— Вось ён, той канцэрт! Лагуцін жа і казаў мне, каб на свята канцэрцік слухала. Ужо ж сёмае лістапада!

Рэната злезла з ложка, прыпала да акенца, углядалася ў марозныя карункі на шыбах.

— А небачка! А ў мяне дык і з памяці вылецела, што ўжо новы дзень. Сёмае ж! Учора шостае было, а сёння — свята!

— А што я табе кажу! А што я табе кажу! — Валя зацокала языком, забарабаніла нагамі на ложку.— Свята, свята! Не схлусіў Гарык, не схлусіў!

Рэната папрасіла лагодна:

— Аціхні. Пабудзіш малога!

— Няхай і ён не спіць! Няхай паслухае канцэрцік!

— Не пабудзі яго, супакойся!

— Ды спіць ён, спіць! Ой, мамачка, а ты ж мне шчэ не верыла. Думала, што напрыдумляла. А вось ён, канцэрцік,— і запляскала ў далоні.— Канцэрцік, канцэрцік... А ўсё ж скажы па праўдзе: не верыла?.. Чаго ты тамака калееш? Ідзі сюды! Разам дык цяплей,— спытала зноў, калі маці вярнулася на ложак: —Верыла ўсё-ткі ці не?..

— Верыла, верыла!..

Што іншае ёй, гэтай гарэзе, скажаш? Не папракаць дачку трэба, а радавацца: гарыць фашысцкі аэрадром. А мо Бохач таму і знік гэтак раптоўна, што таксама рыхтаваў гэты «канцэрцік»? І які ж радасны голас у дачкі! «Гарык пра гэта і казаў...» Бач ты! Гарыкам ужо зрабіўся ёй Лагуцін! А чаго ты дзівішся? Дзіцячы розум, зялёнае горкае дзяўчо ж яна, Валька гэтая, вецер у галаве — Лагуцін вось вецер той і ганяе... Але не пра тое ёй, Рэнаце, думаць трэба! Свята ж сёння! Небачка, каб летась, у тое, леташняе, свята ёй сказалі, што наступнае свята яна стрэне вось гэтак?.. Ды толькі ў вар’яцкім сне такое можа сасніцца. Але ж не сон нейкі пачварны, жыццё пачварнае вакол, і яно, жыццё, рэальнае. І не пра благое трэба думаць. Свята ж! Вось ён, святочны дзень настае — самае радаснае тваё свята!..

Рэната закалела, стоячы на халоднай падлозе ля акенца, і цяпер, калі яна зноў уладкавалася на ложку, цяпло яго, цяпло дзяцей агарнулі яе дзівоснай мяккай хваляй. Ёй згадалася, як звычайна ў даваенны час ужо напярэдадні свята ўсе жылі прадчуваннем вялікай радасці, святла, і ў ва ўсіх у хаце быў добры настрой, і закіпаў перадсвяточны клопат, і ўсе імкнуліся ёй, Рэнаце, памагчы, і смачна пахла ва ўсіх пакоях, і бадзёра гучала музыка, і чырванелі сцягі над кожнай хатай, і завулак як бы спяваў на новай святочнай ноце, якой жыў ужо ўвесь горад. І Міхал таксама болей ад усіх любіў менавіта гэтае свята — Кастрычніцкія дні. Дзе ж ён цяпер? Дзе святкуе? Як? Каб жа хоць які знак ад яго! Маленечкі знак; адно слоўца толькі — жывы! Болей і не трэба ёй нічога!.. Можа, дарэмна не злётала ў ліпені яна ў Баравуху, не пашукала па лагерах Міхала?.. Не, не! Не было там Міхала! Не было і не будзе! Ён — жывы! Трэба толькі чакаць і верыць у гэта! І яна будзе чакаць, і будзе верыць: жывы яе Міхал! І Алеська жывы! І абавязкова будзе ад іх вестачка. І абавязкова — добрая вестачка! І ранічкою Данічак прачнецца здаровы і вясёлы, засмяецца шчасліва... І вось тады ўжо — ёй, Рэнаце, свята! І вось яшчэ каб пачуць: гоняць нашы фашыста назад! Коцяцца фашысты ў сваё логва, мерзнуць у снягах, крычаць ад болю, стогнуць, клянуцца ніколі болей не ісці на нас вайною... І вось тады — свята! Тады было б сапраўднае ёй свята, тады б радасна было тут, у зямлянцы, тады радасць для кожнага, для ўсіх радасць вялікая... І будзе яна, гэтая радасць! Абавязкова будзе! І трэба дачакацца яе, дажыць, не паддацца слабасці, усё вытрываць — і холад, і голад, і адчай, і тугу...

Кулямётная страляніна сцішылася. Толькі ўсё покалі і покалі мяккія глухаватыя выбухі, і пасля кожнага дрыгатлівае святло пыхала ў акно зямлянкі, па-новаму высвятляючы марозныя карункі на шкле, і кожны раз новая мудрагелістая мярэжка трымцела на падлозе, на сценах, на каўняры кажуха, на няроўным, як бы скошаным, нерухомым Данікавым твары...

«Нейкі дзіўна белы ў яго твар. Быццам заінеў».

Новы выбух чухнуў за акном, новае святло хваляй пакацілася па зямлянцы, і Рэната, спуджана нахіліўшыся над сынам, згледзела ўсмешку на яго губках.

«Усміхаецца... Нешта добрае, мабыць, сасніў. І дыхае роўненька, як і не хварэў...»

Рэната паверыла, што Данік выздараўлівае, паверыла не толькі таму, што ўбачыла ўсмешку на сынавых губах. Вера ў гэта была глыбей, яна нарадзілася з веры ў шчаслівы Міхалаў лёс і шчаслівы Алесеў лёс, з веры ў змены, якія адбыліся і там, дзе шугала полымя пажару, і адбыліся недзе далёка, у невядомай пакуль што далечы: яна верыла, сэрцам разумела, што гэтыя змены ўжо ёсць, што яе асабісты лёс з імі звязаны і што яна неўзабаве аб іх даведаецца.

Усё радзей і радзей мякка чухалі, потым грымотна чоўхалі выбухі, глухія і магутныя, потым аціхлі. Але полымя шугала па-ранейшаму, і на падлозе, на сценах зямлянкі, на каўняры кажуха, на коўдры, якой была захутана дачка, увесь час соўгалася, мянялася карункавая сетка, і, нават прыжмурыўшыся, Рэната выразна бачыла гэтую дрыгатлівую мярэжку.

Пажар не згас і ўранні. Калі Рэната, з мяшэчкам жыта за плячыма, выправілася ў Пагіршчыну, яна з замчышча ўбачыла правей крайніх хат Запалоцця, якраз над аэрадромам, два пакручастыя дымныя касмылі; вецер растрэсваў дым, ён, пасмамі, выпаўзаў з-за аснежаных дрэў, нібыта даганяў злавесную чорную палосу, што сплывала ў бок Дзвіны.

Крыху правей таго месца, адкуль вывальваліся дымныя касмылі, была і хата Гардзеіхі. Рэната ішла да яе берагам Палаты, па звілістай сцежцы, потым адолела роў, за якім на гліністым і ўлетку чырвоным ад канюшыны схіле рос стары саўгасны сад; у рове дым над аэрадромам ужо быў не відзён — яго хавалі хаты пасёлка, за якім таксама быў сад, апаясаны шчыльнай агароджаю старых ялін.

Гардзеіха стаяла на падворку, быццам чакала Рэнату, і сустрэла ўзрадаваным запытаннем:

— А ці чула ты, якое свята ноччу рабілася? А ці чула?

— Ад замчышча бачыла — на аэрадроме нешта згарэла, шчэ нават і дыміць...

— Шчэ й не гэтак задыміць,— і Гардзеіха азірнулася, як баючыся, што нехта іх падслухае.— Хадзем у хату! Хадзем!..

Рэнаце карцела адразу ж і аб усіх даведацца, паслухаць, што скажа Гардзеіха. Але перасіліла сябе, стрымана патлумачыла, з чаго яна гэтак рана тут апынулася:

— Гэта во, жыта на жорны пусціць змысліла. Трэба ж пайсці дамовіцца. Ці ж дома ён?

— Хай пакалеюць тыя жорны, і ён разам з імі. Хадзем хоць у сенцы. А то мы на падворку тут базар наладзілі...

Яна зацягнула Рэнату ў сенцы, пасыпала радаснай скорагаворкаю, час ад часу пляскаючы далонькамі:

— Склад ляснуўся. Увесь бензінчык іхні — дымам пайшоў. І чатыры самалёцікі! Ды гэта што! Лістовачак насеялі скрозь. І ведаеш, што ў лістовачках?

— Адкуль жа ведаць!

— Нас, савецкіх людзей, што часова апынуліся на акупіраванай тэрыторыі, віншуюць са святам Кастрычніка. Час вызвалення вашага — блізкі! Вось што пішуць...

Даўкасць была ў горле, і радасны боль разрастаўся пад грудзінай. Але Рэната нават не імкнулася суняць яго, нават не распытвала, адкуль ведае Гардзеіха, што напісана ў тых лістоўках, прамовіла спакойна, сама дзівячыся з гэтага свайго спакою:

— Чулі і мы бой. Грымеў жа цалюткую ноч.

— Бой? Ха-ха! Бою не было. Партызаны сваю справу зрабілі, і след іх прастыў, а гэтыя ваякі толькі тады спахапіліся. Лу-упяць у пусты свет. Трэба ж неяк перад начальствам апраўдацца — гэткі склад праспалі. Уга! Там жа бочак што было-о! З дарогі бачыла, калі там праходзіла. Паткнулася сёння ранкам зірнуць, дык ледзьве ногі ўнесла...

У хаце пачулася валтузня, потым вясёлыя воклічы — ішла нейкая гульня, у якой занята цэлая плойма дзяцей. Рэната насцярожылася. Дзеці? Адзіная дачка Гардзеіхі — Рэната пачула пра тое ў першы дзень іхняга знаёмства — паехала перад вайною ў Маскву паступаць у медыцынскі інстытут.

— Хто гэта ў хаце тамака бушуе? — спытала, кіўнуўшы галавою на дзверы.

— Бежанцы мае,— хітнула галавою Гардзеіха.— З-пад самага Беластоку грабуцца. І ўсё пеша, пеша і пеша. Чацвёра дзяцей у кабеты, і ўсё гэткія,— Гардзеіха правяла ў паветры ўмоўную лесвічку, паказваючы ўзрост дзяцей.— На Смаленск тэпаюць. Папрасіліся тыдзень пажыць. Хай жывуць — хаты не шкада.

— А хто такія?

— Пабегла цяпер на базар, каб чаго купіць. Грошы ў яе, бачыла, ё. І ўсё — трыццатачкі, трыццатачкі чырвоненькія. Але што тая трыццатачка? Дзве бульбіны і купіш. Каб той Гітлер сабе гэтак усё небыццё купляў...

— Я пытаюся, хто яна такая?

Гардзеіха паціснула плячыма:

— Здаецца, сям’я вайскоўца... Гэткая культурная, табе скажу, кабета. Вучоная. А ўжо і ласкавая і пачцівая! Адно толькі і гаворыць: дзякую, вялікае дзякуй — як толькі гэтыя словы і ведае. Вочы, аднак, палахлівыя, падазроныя, з недаверам да ўсяго.

— Цяперашнім часам няма асабліва даверлівых, кожны асцерагаецца,— сказала Рэната, абараняючы жанчыну, з якой ніколі не сустракалася.— І падазрона глядзіць.

— Мы ж вось з табою не гэтак!

— Ведаем адно аднаго.

— А дзе ж гэта мы з табою ўведаліся?

— А як разам на ворага працавалі! — сур’ёзна, без усмешкі патлумачыла Рэната.

Гардзеіха засмяялася, твар яе адразу зрабіўся мілы і прыветны, і вочы гарэзна бліснулі:

— А, каб жа ты здаровенькая расла, як гаворыцца,— і ўзрадавана працягнула: —Слу-ухай! Учора ты на базар лётала?

— Ды тыдзень я ўжо ля малога сяджу. Валя на базар ходзіць. Я дужа-ткі і не пасылаю яе нікуды. Калі пры мне — спакайней. Пазаўчора, праўда, хадзіла яна — дзве бручкі прыдбала...

— А што, яна табе нічога пра аб’яву не казала? З партрэтам партызанскага камандзіра вісіць. Абяцаюць за яго галаву тры каровы, дваццаць гектараў зямлі і дзве тысячы марак. Вось якая дарагая галоўка!

— Насаліў, значыцца, крэпка.

— Ды ўжо ж! Я калі на партрэт зірнула, дык адразу падумала: той эшалончык і гэты аэрадромчык — яго рука.

— І прозвішча пішуць?

— Мянушку толькі — «Міхал».

Чырвонае святло перасцярогі пыхнула ў Рэнаты перад вачыма. Але глыбінная, адчайная патрэба даведацца пра ўсё адразу перасіліла трывогу, і яна, замест таго, каб запытаць спакойна, выпаліла, як выкінула з сябе словы:

— Як ты кажаш? «Міхал»?

— А ты чаго збялела? А ці ж не ведаеш ты яго?

Шчырае, непадробленае здзіўленне на твары Гардзеіхі адразу разбурылі Рэнаціну здагадку, скасавалі трывогу і развесялілі. Дарэмна яна, Рэната, гэтак захвалявалася, пачуўшы роднае імя. Ды каб жа яе Міхал быў недзе побач, хіба ж не даў ён ёй знак? Ды смешна думаць нават пра такое. Ён далёка. Ён на фронце ваюе.

— А як жа! — яна пажартавала, і жарт даўся ёй лёгка.— Баявое заданне ад яго маю!

— Ну-у-у! — Гардзеіха, закрыўшы рукамі шчокі, шчыра жахнулася.— Якое?.. Хаця... Што ж я, дурніца, пытаюся...

— А чаго? Я і не таюся. Першае — Гітлера на той свет пусціць. А другое заданне — жытцо вось гэтае змалоць...

Твар Гардзеіхі зноў зрабіўся мілы і прыветны.

— А-а, каб жа ты здаровенькая расла! — Яна заўсміхалася.— Ажно ў пот кінула!

— А мяне шчэ гэтае чакае: жорны пакруціш — сто патоў з цябе зліецца. Не ведаеш, Пракопчык дома?

— А куды гэты павук папрэцца? Асцяро-ожны, гад. Дзе-небудзь стрэляць — паўдня будзе за сваёй брамай сядзець, цікаваць. Сёння, здаецца, да яго ніхто з памолам і не прыходзіў.

— Во і добра, упраўлюся скоранька. А ты, часам, на базары калі была, сахарын не бачыла? Данічак не хоча адвар малінніку несалодкі піць...

Рэната заспяшалася, адчуўшы няёмкасць. Гэтай сваёй гаворкаю пра сахарын, яна як бы набіваецца да чалавека ў ласку.

— Заскоч, калі змелеш,— папрасіла Гардзеіха.— Можа, смаленачка мая вернецца. У яе сахарын ёсць — учора мяне частавала. У мяне ж, каб табе крупіначка, праўду кажу...

Шумную валтузню ў хаце перапыніў прарэзлівы віск, і Гардзеіха сказала з робленай незадаволенасцю:

— От жа адных паспрабуй кінуць у хаце — абернуць усё адным махам. О-ох, гарэзы!

— Хлопчыкі? —'

— Адна дзяўчынка, Леначка. Дык яна ім рады даць не можа, хоць і большая... Дык чуеш? Я падбягу, калі мая смаленачка вернецца, дапамагу табе жорны круціць.

— Во, яшчэ новы клопат табе. Упраўлюся і адна. Жменьку гэтую змалоць — ад сілы гадзіны паўтары...

Але потым, узяўшыся малоць жыта, Рэната падумала, што дапамога была б якраз і дарэчы. Жорны былі зроблены ў нізкай драўлянай скрыні, якая стаяла ў кутку хлява, пад рэдзенькай, з тонкіх дошак, столлю, пакладзенай на дзве бэлькі, астатнія бэлькі былі без дошак, і была відаць гонтавая страха з шырокімі дзіркамі ў вільчыку; да бэлькі ад верхняга камня жорнаў, узятага ў шырокі чорны абруч, ішоў пад бэльку драўляны тронак, падобны на вышараванае далонямі грабільна. Пляскаты камень, увесь як ссінелы ад старога мліва, што ўелася ў расколіны, вельмі блага паддаваўся разгону: толькі кінеш круціць і спыняецца адразу ж, як і не рухаўся перад гэтым. Ёй жа даводзілася вельмі часта прыпыняцца, каб зачэрпнуць зерне. Праўда, крыху спагадзя яна налаўчылася: трымаючыся правай рукою за драўляны тронак, круціла жорны, а левай, па жменьцы, сыпала жыта ў белую адтуліну пасярэдзіне і радавалася, што мліва ідзе добра.

Але з кожнай павароткаю жорны рабіліся ўсё цяжэйшыя, даводзілася брацца за драўляны тронак то левай, то правай рукою. Потым, канчаткова стаміўшыся, яна ўзялася аберучкі за дзяржак, але паставіла рукі нізка, як не на самы абруч, і камень балюча пашкрабаў мезенец. Усё, болей у яе няма сілы — трэба адпачыць. І што дзіўна! Яна ж не націскае дзяржак, стаіць, упёршыся лбом у яго, а перад зажмуранымі вачыма жорны ўсё круцяцца, круцяцца, журкае камень, пераціраючы зерне на белы пыл. Цяпер вось рыпяць жорны. Дзіўна рыпяць. Не, гэта дзверы хлява рыпяць. Пракопчык нечага валачэцца...

Крыху прыгорблены, камлюкаваты, у чорным, спрэс у латках, кажусе, які не меў аніводнага гузіка і не зашпільваўся, Пракопчык моўчкі стаў ля Рэнаты, зняў з драўлянага калка, заціснутага ў паз паміж бёрнаў, рабрыстую шклянку, зачэрпнуў ёю шэра-белае мліва, пачаў трамбаваць пальцам, потым зачэрпнуў зноў, зноў патрамбаваў.

Рэната, падціснуўшы губы, упарта не ўзнімала вачэй і глядзела на яго рукі, нібыта баялася сутыкнуцца з позіркам гаспадара жорнаў, якога яна і зненавідзела і баялася. Зненавідзела ў той першы дзень, калі яна малола тут жыта і ўбачыла яго рукі, тоўстыя, з рэдкім чорным валоссем ля касцякоў пальцаў, учэпістыя, з парэпанымі пазногцямі, з барвовым шрамам праз усё правае запясце. Як дзіўна беліць жытнёвы пыл чорныя валасінкі ля касцякоў пальцаў — бы восеньскае павуцінне на скуры. А рука, што грабецца па мліве, падобна на павучыныя лапы. Дакладна Гардзеіха вызначыла: павук. Гардзеіха казала, што Пракопчык быў вартаўніком крамы, потым за год да вайны быў асуджаны, але вярнуўся дамоў на чацвёрты дзень вайны і пахваляўся адкрыта, што забіў вартавога ў эшалоне і ўцёк...

Са шклянкаю ў руцэ, Пракопчык моўчкі, ваўкавата стаўляючы ногі, пайшоў з хлява. Неўзабаве ён вярнуўся, пачапіў пустую шклянку на ранейшае месца і, скідаючы Рэнаціны рукі з драўлянага дзержака, буркатнуў:

— Зломіш тронак мне!

— Цэлы ён будзе. А зломіцца — новы зраблю,— і Рэната хмурна зірнула на Пракопчыка.

— Зробіць я-на! — працягнуў гаспадар, робячы націск на апошнім складзе.

Яго кудлатыя рудыя бровы саўгануліся, грозна сышліся на пераноссі, і пад імі ў вачніцах, як у ссохлым восеньскім быльнягу, схаваліся блішчастыя, бы кавалачкі карычневага шкла, нядобрыя карыя зрэнкі. Але Рэната ўбачыла — дакладней, ёй падалося, што яна ўбачыла,— у вачах Пракопчыка, калі ён працягнуў гэтае «зробіць я-на» і выходзіў з хлява, была нейкая як бы цікавасць, як бы спагада, незразумелае і, разам з тым, адкрытае здзіўленне.

Зноў глуха журкалі цяжкія жорны, час ад часу скрыгаталі, калі канчалася зерне, і Рэната сыпала ў вузкую гарлавіну жыта, не зводзячы вачэй з тонкага белаватага сяйва, што памалу асядала няроўнымі гурбачкамі вакол ніжняга каменя. Цяпер мліва пацямнела, ля абада было рудаватае, з цёмнымі крапкамі, і яміна, якую выграбла ў гэтых гурбачках Пракопчыкава рука, усё аніяк не засявалася, не рабілася роўнай, і беражкі яе ўвесь час вастрэлі і абвальваліся, абвальваліся гэтак жа, як у той час, калі Пракопчык зграбаў мліва ў шклянку. Прыгадала, як той трамбаваў мліва і нечакана аблаяла не яго, а сябе: марудна яна працуе, марудна. А тут жа за кожную хвілінку трэба плаціць. Павук гэты выграб сабе шклянку і пайшоў. А ёй гэтая шклянка мліва — цалюткі дзень жыць з дзецьмі. Дзве ж добрыя заціркі з адной шклянкі выходзіць — гэтулькі, лічы, ён у яе з дзецьмі і выграб.

«І яшчэ болей аддасі, калі будзеш прахалоджвацца!»

Не спыняючы бег жорнаў, Рэната нахілілася, абцерла твар аб левы рукаў і з яшчэ большай увішнасцю ўлегла ў працу. Пот па-ранейшаму рэзаў вочы, але яна не спынялася, круціла і круціла тронак жорнаў. Зараз, зараз яна скончыць гэтае мліва, потым пабяжыць на базар, пашукае сахарыну. Калі яна купіць гэты кляты сахарын — лічы, пашчасціла сёння: змалола без чаргі, управілася і на базар злётаць... І трэба абавязкова на тую аб’яву паглядзець, дзе пра нейкага Міхала фашысты пішуць.

«А што, як пра майго Міхала гэта пішацца ў той аб’яве?»

Не, гэткага не можа быць! Ён бы даўно адшукаў яе, Рэнату, даў знак аб сабе ці чалавека паслаў, каб наказалі ёй. Той жа Лагуцін мог сказаць. А можа, пра Лагуціна тая аб’ява? Але ж які ён Міхал! У яго зусім іншае імя — Гарык!.. Ласкава гэтак яго кліча Валя. І, між іншым, нейкая нязвыклая ласкавасць была і ў голасе, і ва ўсмешцы, і ва ўсім абліччы, і захапленне было, калі казала дачка пра Лагуціна. Ачмурыў дзеўку, чорт гэты блакітнавокі! Ды глупства! Глупства? Не, не горкае яна дзяўчо, дачка пасталела, ты ж гэта сама заўважала. І ты сябе, галубка, прыгадай! Намнога ты была старэйшая, калі бацькі выпхнулі цябе замуж? Дзе ж выпхнулі! Дарэмна ты на сваіх бацькоў наракаеш — сама збегла! Міхал свіснуў — ты і паляцела на бераг, да чоўна. А там, у чоўне, ён ужо і чакаў — Міхал...

Змакрэлі плечы, валасы ліплі да скроняў, але Рэната ўпарта, без перадыху ўсё круціла і круціла жорны, толькі ўсё часцей і часцей злізвала буйныя кроплі поту са скуры над верхняй губою. Ад слабай саленаватай горычы ў роце рабілася свяжэй, знікала сухасць, і салодка падала сэрца ад успамінаў, што прыходзілі няпрошаныя, але жаданыя, і хвалявалі, і з імі спарней ішла праца. Небачка! Як жа ўсё тое далёка! І як жа блізка гэта сэрцу, і як хвалююць тыя шчасныя хвіліны. І як усё — літаральна ж усё! — помніцца. Дужа цёплая была тады ноч, і яны ціха плылі па Дзвіне, і плылі доўга, і ніхто не веславаў, і мякка гайдалася на плыні бела-жоўтая поўня, і такія ж узгоркавыя, як вось гэтыя гурбачкі мліва, былі ў святле поўні берагі, белыя ад чаромхавай квецені...

Успаміны сагрэлі і расчулілі. Змалоўшы жыта і разлічыўшыся за памол з Пракопчыкам,— давялося яшчэ адну шклянку мліва адсыпаць: няпоўная гадзіна таксама ішла за поўную аплату! — Рэната шнуравала вуліцаю пасёлка з дзівосным адчуваннем у сэрцы. Усё тое, што было вакол — хмурнае неба, аснежаныя стрэхі дамоў, што стаялі маўкліва, бы нейкія сіроцкія, зледзянелая сцежка каля пахіленых платоў,— усё гэта здавалася ёй далёкім, як несапраўдным: блізкім жа, рэальным бачыўся ёй толькі той далёкі малюнак летняй ночы, тыя белаватыя воблакі чаромхавай квецені на берагах, санлівае хлюпанне вады за бортам чоўна.

Раптоўна выплылі і ўспаміны пра ноч, якая мінула нядаўна: залітая чырвоным святлом зямлянка, радаснае ўзрушэнне дачкі. «Не схлусіў Гарык! Не схлусіў. Свята! Свята!..»

Валін голас загучаў так чотка, быццам яна, Валя, стаяла побач, размаўляла з ёю. Рэната на момант прыпынілася, зноў прыгадаўшы, які сёння незвычайны дзень. Свята ж! Вялікае і добрае сёння свята! І як па-святочнаму ўзрушылася дачка ад гэтага імя — Гарык! Ажно засвіцілася ўся!

«Вось табе і зяцёк, галубанька!»

Рэната засмяялася, засмяялася бязгучна, адчуваючы, як соўгаюцца ва ўсмешцы губы: дзівосная палёгка клалася на сэрца, і карцела заспяваць ад радасці, і больш жвава пачыналі тупаць ногі, і ўжо не так сіверна, як уранку, біў у твар сцюдзёны вецер. Не скончылася жыццё! Не, не! Усё яшчэ наперадзе! І перамога над ворагам, і радасныя дні вяртання мужа, і вяртанне Алеся.

«Толькі трэба мне выстаяць, не сагнуцца, не паддацца бядзе, перамагчы і голад і холад!..»

Ад гэтых думак прыходзіла незразумелая незадаволенасць. Нешта зноў пачынае сябе пераконваць, быццам не верыць у свае сілы! Зноў пачынае дзяўбці сабе ў голаў тое, пра што казала свайму сэрцу шмат разоў, як баіцца, што можа ў нечым змяніцца, пачаць думаць іначай. А іначай яна думаць не будзе! І жыць іначай не будзе, і ўсё адолее, і не зломіцца, і дзяцей сваіх уратуе і ад холаду і голаду! Небачка! Як яна хутка ішла! Гэта ж вунька і базар ужо!..

Вакол базарнай плошчы грувасціліся закіданыя снегам гурбы зямлі, якую вывернулі на паверхню бомбавыя выбухі,— фашысцкія самалёты з асаблівай ярасцю бамбілі ў першыя дні вайны чыгуначную станцыю, масты на Дзвіне і гэтую вузенькую плошчу, абстаўленую, як плотам, драўлянымі будынкамі ларкоў і крамак. Усе тыя пабудовы з таго боку, дзе была рака, пагарэлі, і маленькая цэркаўка, у якой да вайны быў склад уцільсыравіны і якая здавалася раней далёкай адсюль, цяпер наблізілася і стаяла аголеная, густа пакрапленая чырвонымі зарубкамі-мецінкамі ад асколкаў.

Ля ўвахода на базар, на попелішчы, чарнелі дзве жалезныя бочкі, састаўленыя адна на адну, на якіх клеілі свае загады камендатура і гарадская ўправа. Рэната звычайна чытала іх па дарозе дамоў, бо ўваходзіла з другога боку, ад Дзвіны. Цяпер жа яна ўвайшла на базар вуліцаю і спынілася ля аб’яў, чытаючы буйныя і кідкія літары. Папраўдзе, усё так і ёсць, як Гардзеіха казала. А твар вусача — партрэт «Міхала» ў цэнтры аб’явы — выдае знаёмым. Нешта няўлоўнае, як ужо аднойчы бачанае, ёсць у абліччы: шырокі лоб, валявы, з рэзка акрэсленай ямінкаю падбародак, пранізлівы, з усмешкаю, позірк крыху прыжмураных вачэй.

Яна прыгледзелася, таксама прыжмурылася, і доўгія вусы ў чалавека на партрэце як бы зварухнуліся, і мірганула, усмешліва, левае вока. Рэната аж адхінулася, потым падалася наперад, адчуваючы, як у скронях пругкімі тактамі запульсавала кроў.

«Рудак... Гэта ж Рудак!»

Кожная рысачка на партрэце імкліва ажывала, набывала цяпер зусім знаёмыя рысы. На нейкі міг яна змружыла вочы і тады зусім рэальна ўбачыла і тыя сосны ля ляснога ручая, і магілу каля зацярушанай шыгаллем дарогі, і будан, і вогнішча на жоўтым пяску, і лугавіну за ручаём, і старыя сінія яліны і ўбачыла Алеся, які саскочыў з пясчанага абрыву і бег да Валі...

Малюнак гэты ўзнік на міг, зусім кароткі міг, як высветлены бліскавіцаю. Даўжэй трымаўся ў вушах смех Алеся і сухаваты і ўладарны голас Рудака, які, седзячы на касагоры, казаў ёй бязлітасную праўду. Ёй падалося, што Рудак і Алесь недзе побач, зусім блізка, пра нешта гамоняць, і яна напружвала слых, і ад гэтага напружання ў вушах звінела, і ў гэтым бомканні губляліся знаёмыя галасы.

Марудна, перасільваючы знямеласць шыі, тугой, быццам не сваёй, яна павяла галавой улева і як зачапілася вачыма за ўважлівы, але прытоены позірк мужчыны, які трос валёнкамі і сіпата, як страціўшы ўсе зубы, шамкаў:

— Упрошваю... упрошваю! Купіце валёнкі з падошваю. Сто гадоў насіць — не знасіць!..

Валёнкі былі старыя, брудныя, некалі, відаць, белаватага колеру, з яркімі жоўтымі латкамі на задніках, падшытыя знізу тоўстай рубчастай падэшваю з аўтамабільнай пакрышкі. Глыбокія пратэктары чарнелі авальнымі ямінамі, і Рэнаце падалося, што і на твары мужчыны, замест вачэй, чарнеюць дзве гэткія ж глыбокія ямінкі. Падобна, што віжун нейкі. Пра валёнкі крычыць, а вочы шныраць, усё цікуюць, і на яе, Рэнату, нешта хітра зыркаюць. І галаву, відаць, знарок зрэб’ем абкруціў, каб твар прыхаваць. Трэба ўцякаць, трэба ёй згубіцца ў натоўпе. Але ж дужа рэдзенькі гэты натоўп, не схаваешся...

Агідна затрэсліся паджылкі. Але Рэната адолела слабасць, загадала сабе не стаяць, уцякаць, але памалу, каб не кідалася ў вочы, і яна пайшла марудна, забіраючы ўсё ўправа, каб павярнуць ля царковачкі на вуліцу, што ляжала па-над самай ракой. Крокаў праз дваццаць яна адчула вакол сябе імклівы рух. Людзі, пра нешта спалохана гамонячы, абміналі яе, твары ў іх былі спуджаныя, і Рэната, адчуваючы нейкую страшэнную небяспеку і наперадзе, і перад сабою, і за спінаю, таропка спытала ў нейкай жанчыны:

— Што там? Што там здарылася?

Жанчына махнула рукою, загадваючы павярнуць назад, крыкнула нешта папераджальнае. Сэнс яе слоў Рэната не зразумела, аднак сцяміла, што людзі разбягаюцца і што ёй таксама раяць уцякаць адсюль. Крыху прабегла, і на сэрцы зрабілася лягчэй: у гэтай мітусні яна схаваецца ад таго віжуна. А дзе ж ён? Нешта не відно. І людзі ўжо не бягуць. Не, бягуць. Але бягуць назад, як іх гоняць. Э-э! Эсэсаўцы і паліцэйскія гоняць. І машына вунь коціць... Здаецца, што ўліпла Рэната, наляцела на чарговы хапун. Пагрузяць зараз на грузавікі і павязуць куды-небудзь на працу. І не ўцячэш нікуды — з усіх канцоў эсэсаўцы гыркаюць, гоняць людзей у бок старой, без даху, цэркаўкі. І ля старых тэлеграфных слупоў поўна салдат у чорным — туды, аказваецца, і зганяюць людзей...

Рэнату ўжо цягнула агульная плынь рэдзенькага натоўпу. Цяпер ёй не выбіцца з яго. Але гэта, можа, і добра: нідзе не відаць таго віжуна — мільгануў ля ланцужка паліцэйскіх, калі яна павярнула назад, і знік. Каб жа і ёй гэтак незаўважна куды-небудзь з натоўпу мітнуцца. Але, відаць, не ўцячэш, бо ўсё шчыльней натоўп, мяшэчак з млівам піхаюць, як садраць імкнуцца. А ў гэтай мітусні здзяруць, што і не заўважыш, куды дзеўся. Трэба мацней учапіцца ў матузы, аберуч. Вось няхай цяпер піхаюць, хай штурхаюць, няхай тузаюць — галоўнае, каб не выпусціць з рук мех, і яна не выпусціць яго, будзе ўвесь час трымаць аберуч...

З-за спаленага будынка, які чорнымі праваламі вокнаў на ўсіх трох паверхах глядзеў у бок Дзвіны, на базарную плошчу выруліў грузавік, спыніўся ля тэлеграфных слупоў, звязаных уверсе кароткім брусам і падобных на вялікую літару «А». На грузавіку стаялі два салдаты ў чорных шынялях, і паміж імі, спінаю да кабіны, сядзеў мужчына ў падраным шэрым пінжаку, без шапкі; растрапаныя валасы звісалі няроўнай грываю з яго галавы, крыху нахіленай долу.

Людзей на базары было няшмат, і ўсе яны сціснуліся ў шчыльны гурт, які цяпер ужо з трох бакоў апаясаў рэдзенькі ланцуг салдат; гурт гэты, як сярпок, быў павернуты канцамі ў бок машыны, што заднім бортам прыціснулася да тэлеграфных слупоў. Чалавек, калі машына торкнулася бортам у слупы, узняў галаву, падобную на нейкі качан, які абсеклі толькі з аднаго боку, і тады пінжак у плячах неяк натапырыўся, быццам трымаў галаву, і стаў выразна відзён твар: падпухлыя і ўчарнелыя, як закопчаныя, шчокі зліліся з носам, ад якога ішлі да вушэй глыбокія крывавыя рубцы.

— А што ж гэта, людцы, дзеецца,—ціхім голасам прастагнала жанчына ў Рэнаты за спінаю.— Яны ж чалавека гэтага павесіць удумалі-і-і...

Рэнату затрэсла. Яна загадвала сабе: не глядзі ў той бок, не глядзі!.. Небачка, як калоцяцца ў яе рукі... І як хто прымушае глядзець наперад, сачыць за тым, што адбываецца на машыне. Чорная тоўстая вяроўка з шырокай пятлёй на канцы ўжо матляецца над кабінай грузавіка. Адзін салдат злавіў яе рукой, пачынае вязаць з кароткім канцом, які звісае з папярэчнага бруса пад тэлеграфнымі слупамі, другі салдат стаіць ля кабіны, чапляе на грудзі чалавеку ў шэрым пінжаку вузкую фанерынку з нейкім надпісам.

Скончыўшы сваю працу, салдаты сталі ля борта, як адпіхваюць чалавека ў шэрым пінжаку ад кабіны.

«Бохачаў жа пінжак на чалавеку! Адкуль?..»

Рэната з жахам хіснулася наперад, углядаючыся, не верачы сваім вачам. Яна адразу падумала, што з Бохачам прыключылася бяда, і нейкі чалавек надзеў яго пінжак. А мо Бохач там стаіць на машыне?.. Не, упершыню яна бачыць гэтага чалавека...

Нейкая імгла трымцела ў яе перад вачыма. Яна цяпер зусім блага бачыла твар чалавека, які стаяў у кузаве з пятлёю на шыі, і не магла даць веры ў тое, што зараз тут адбудзецца жахлівае і непапраўнае, і не хацела верыць у тое, што нейкія рысы ў абліччы чалавека на машыне пачынаюць здавацца ёй знаёмымі. Усё ў ёй крычала, што яна памыляецца, што яна ніколі раней не бачыла гэтага чалавека ў шэрым пінжаку. Але недзе глыбока ў сэрцы выспявала думка пра тое, што памылкі няма, і ад гэтай думкі, яшчэ зусім няпэўнай і кволай, у яе зводзіла рот; яна ўглядалася наперад адчайна, сілілася нешта гукнуць, сказаць і адчувала калянасць непадатных губ, як чужых; і гэткім жа чужым было і горла, у якім засеў немы крык адчаю і жаху, што аніяк не мог прабіцца і вылецець.

З кабіны грузавіка вылез афіцэр, пачаў гаварыць на ламанай рускай мове, грозячы натоўпу заціснутай у правай руцэ жоўтай скураной пальчаткаю. Раптам над голасам афіцэра ўзвіўся другі голас, адчайнай нотаю, моцны, але крыху картавы:

— Фашысты не ўзялі Маскву! Чуеце, людзі! Масква была і будзе нашай! Савецкай! Памагайце Маскве крушыць фашыста!..

Рэната пазнала адразу голас: Бохач гэта! Ён! Яго гэта голас гучыць над натоўпам. І твар гэта яго, толькі ўчарнеў, апухлы ад катаванняў!..

Зароў матор, а Рэнаце падалося, што зямля пад нагамі загула, захісталася, і гэта з таго цела Бохача дугнулася, як падскочыла, крутнулася ў паветры, дзіўна выцягваючыся ўдаўжыню, і паплылі ўгару, як выцягваючыся ўдаўжыню, два тэлеграфныя слупы з папярочным брусам уверсе. Гарачы абруч сціснуў Рэнаце скроні, і яна крутнула галавой, як скідаючы яго, і закрычала прарэзліва і дзіка:

— А-а-а-а-а...

Яна як захліпнулася гэтым енкам, што міжвольна выдраўся ў яе з горла, і тут жа адчула, што валіцца, але валіцца не на дол, а ляціць, правальваецца ў нейкую сляпуча-белую бездань і што сунецца, марудна спаўзае з яе плеч мех, і гэта — рух хатуля на плячы — было асабліва выразным.

«Я павінна трымаць яго... Я не павінна выпускаць мех... Мне нельга выпускаць мех з рукі...»

Рэната, самлеўшы, асунулася на дол. Але пальцы яе намёртва ўчапіліся ў мех з млівам, як прыкіпелі да тоўстай мешкавіны, пераціснутай кручанымі матузамі на два роўныя хатулькі.

15

У зямлянцы было прыцемна — марозную мярэжку на шыбах акенца яшчэ не злізала адліга, і святло хмурнага дня слаба прабівалася праз шкло,— і Валін твар з гэтага ўвесь час выдаваў таямнічым, хітраватым, і Рэната, гаворачы з дачкой, усё не магла пазбавіцца ад прыкрага адчування, што ад яе ўтойваюць праўду.

— А што яшчэ, прызнавайся, дачушка, твой Гарык табе казаў?

— Ты ж усё ведаеші

— А мне як саснілася: нешта ён табе паведаміў, пра што ты мне не гаворыш. І тады не гаварыла і цяпер утойваеш.

— Саснілася, матулька, саснілася.

— Не-е, я па вачах бачу,— прамовіла Рэната спачувальна, цвёрда вырашыўшы не націскаць на дачку, распытваць спакойна, не праяўляючы празмернай цікавасці.

— А як гэта ты бачыш?

— Калі ты мне праўду гаворыш, дык вейкі твае спакойненькія. А калі хлусіш — яны ў цябе неўпрыкметачку ўсё торг ды торг.

— І што, і цяпер яны — «торг ды торг»?

— Ну!

— Папраўдзе?

— Няўжо ж. І, павер, маці ты можаш казаць усё. Маці не здрадзіць, не прадасць. Маці лепей памерці, чым бяду на сваіх дзетак навесці.

— Нешта з табою, матуля, незразумелае творыцца. Я гэта адразу заўважыла. У той дзень, калі цябе цётка Вольга з базара прывяла...

— А я і не таюся. З таго дня, калі фашысты дзядзьку Лявона павесілі, як нешта ўва мне абарвалася.

— У гэткі час мы павінны дапамагаць адно аднаму, падтрымліваць усяляк... А ты мне — допыт...

— Гэта не допыт, дачушка. А што — і сама не магу даўмецца. Нешта са мною, як ты кажаш, незразумелае творыцца. І ўсё баюся, каб ты, па маладосці сваёй, у які-небудзь вір не ўскочыла...

Рэната прызнавалася ў гэтым шчыра. Смерць Бохача патрэсла, перавярнула ўсе думкі, зрабіла балюча абвостранай адчуванне жаху за лёс дачкі, прывяла да высновы, што яна, Рэната, нешта рабіла і робіць не так, як трэба. Рэната чакала вестак ад мужа і сына. А ёй неабходна было гэтыя весткі шукаць. Трэба было дзейнічаць, шукаць людзей, якія ведалі Міхала, якія ведалі Алеся. Людзі гэтыя былі, людзі гэтыя ёсць, толькі яна іх не ведае. А Бохач — ведаў! Бохач, напэўна ж, быў звязаны з гэтымі людзьмі. Але яна чамусьці не ва ўсім давярала Бохачу — быў жа гэткі час! — і адчувала, што той — можа, гэта толькі ёй здавалася — таксама не вельмі давяраў ёй, як бы ўсё нешта ўтойваў, як пабойваўся. А праз гэты свой недавер яна страціла шмат. Мажліва, каб яна болей давярала Бохачу, яна б магла яму нечым памагчы, неяк уратаваць чалавека ад бяды. І вось жа бяда і напаткала Бохача. І Лагуціна бяда можа напаткаць. І Рудака! Алесь жа быў разам з ім, Рудаком, партрэт якога надрукаваны ў нямецкай аб’яве! Значыцца, ён, Рудак, недзе непадалёк, калі яго і ў горадзе шукаюць! І Лагуцін недзе непадалёк, бо быў жа ён у горадзе! Трэба, значыцца, шукаць альбо Лагуціна, альбо Рудака! І не толькі шукаць! Трэба ж неяк дапамагаць ім. Дапамагаць? Але як? Чым? Каб параіцца з Лагуціным ці Рудаком. Параіцца? Трэба спачатку знайсці, сустрэцца з імі! А як знайсці? Як сустрэцца? Якім чынам? Каб жа вось дазнацца аб усім у гэтай упартай Валькі! Маўчыць, зацятая, як загадалі ёй. Але ж яна нешта ведае! Напэўна ведае! Дачка тут родная не давярае. А ты хочаш у некага чужога пытацца. Трэба неяк яе пераканаць, трэба, каб яна сказала праўду, на Лагуціна неяк выйсці каб... Толькі ж як гэта зрабіць? Падобна, што Валя з нейкім недаверам ставіцца да цябе, да тваіх роспытаў. Падобна? Яна ж табе ў вочы сказала: нешта, маўляў, з табою незразумелае творыцца...

— Я не ўскочу,— ганарліва паабяцала Валя.— Толькі ты мне скажы, што з табою творыцца. Нейкая спуджаная ты, уся наструнілася, як бяды вось зараз і чакаеш...

— Праўду ты кажаш. Праўду...

І, зусім нечакана для сябе, Рэната пачала расказваць Валі пра сваю трывогу і боль, пра тое, што мучыць яе, ад чаго не спіцца па начах. І чым больш яна гаварыла, чым больш спавядалася пра тое, ад чаго балела і баліць сэрца, тым усё больш пераконвалася, што перад ёю сядзіць чалавек, загартаваны жыццёвымі нягодамі,— гэткае стаўленне да дачкі было ў яе ўпершыню! — сядзіць не горкае, як гэта яна раней лічыла, дзяўчо, а роўны ёй, Рэнаце, чалавек, на якога можна спадзявацца і якому можна давяраць усё; яна не проста размаўляла з Валяй, а шчыра раілася, як спавядалася, адчуваючы, што яе шчырасць разумеюць, і разумеюць правільна, так, як гэта ёй і хацелася.

Неспадзяваная споведзь прынесла палёгку, і Рэната здагадалася, што вытокі гэтай палёгкі не ў шчырасці гаворкі, а ў тым новым, што адкрыла яна ў сваёй дачцэ. Як пасталела Валя! Дарослы ж зусім чалавек! Але ж гэтак, па-даросламу, яна, відаць, размаўляла і з тым сваім Гарыкам!

— А як жа мне з Лагуціным сустрэцца? — у роздуме, як толькі з сабою, прамовіла Рэната, крыху счакала, потым дадала даверліва: — Падкажы ты мне, дачушка.

— Дзе зараз Лагуцін — мне невядома.

— Але ж ён нешта табе даручыў. Ці папрасіў...

— Лагуцін даў мне заданне,— нечакана прызналася Валя.— І ўзяў з мяне слова, што я не буду нікому казаць. І я дала чэснае камсамольскае...

Рэната была ўсхваляваная і збянтэжаная гэтым сваім адкрыццём, і словы пра заданне, якое даў Валі Лагуцін, былі для яе нібыта пярун у сонечны дзень. Яна разумела, што дачка мела права прыняць самастойнае рашэнне і не сказаць аб ім ёй, але цяпер, даведаўшыся пра тое, адчула сябе падманутай.

— Нават мне, маці, не казаць?

— У крайнім выпадку толькі. Калі нявыкрутка поўная.

— Вось бачыш! А тут і ёсць, думаю, той выпадак, калі поўная нявыкрутка. Фашысты шукаюць Рудака, а з імі ж быў і наш Алесь. Іх трэба папярэдзіць.

— Як ты іх папярэдзіш? — спытала Валя няпэўна.

— Лагуціну паведаміць. Ён, думаю, з імі.

— А як Лагуціна знайсці? — запыталася Валя і сама сабе адказала, адказала таропка, і голас яе прагучаў шчыра: — Я ж не ведаю, дзе ён. Ён мне даў заданне: адшукаць камсамольцаў, з якімі я разам вучылася.

— Навошта?

— Не сказаў. Адшукаць прасіў, нічога не запісваць, трымаць у памяці.

— І ты іх адшукала?

— А што іх было шукаць? Два толькі і ёсць. Астатнія эвакуіраваліся. У нашым жа класе дзевяць прынялі, нават білеты шчэ не паспелі выдаць. Яны абодва на Запалоцці жывуць.

— Складанае заданне ў цябе было.

— Гэтае — лёгкае.

— А другое? — Рэната прыкмеціла разгубленасць на твары дачкі — не мела ж намеру гаварыць пра другое сваё заданне, але вось прагаварылася, неспадзеўкі! — і ласкава прыгарнула Валю да сябе: — Дурнічка ты мая. Каго ж ты апасаешся? Маці роднай спалохалася...

— Я не спалохалася.

— Думаеш, не памагу табе? Ва ўсім памагу.

— А што памагаць? Заданне ўжо выканала. Ён даў грошы — купіць солі. На другі ж дзень я і купіла на базары. І схавала. Ён сказаў, што па соль чалавек прыйдзе. Ці сам заявіцца... А вось няма і няма нікога...

Рэната спытала ўстрывожана:

— А дзе ты соль схавала?

— Тут вось,— Валя паказала рукою на дровы, што былі складзены ў кутку зямлянкі.— Пад дрывамі.

— Блага ёй там, вадою ад вільгаці соль паплыве. У сухое трэба.

— О-ёй, а я і не падумала,— Валя кінулася ў куток зямлянкі, разварушыла дровы і выцягнула зялёны мяшэчак, трэсла яго ў руках, войкала разгублена.— Гэта ж яна мокрая саўсім. Прасушыць трэба. А дзе б гэта?.. А вось, на цагліну ля коміна пакладу. Тут, ля столі, цё-ёпла...

— Там ёй добра. А потым я табе схованку надзейную пакажу. Туды і пакладзеш.

— У зямлянцы?

— Ну!..

Расчуленая даверам дачкі, Рэната паказала ёй, дзе схавала мужавы боты і святочны гарнітур; паказала і адчула ніякаватасць. Нешта ж і яна сама ўтойвала ад дачкі, не паказвала з самага пачатку. Але Валя не заўважыла яе разгубленасці, дзівілася па-дзіцячы весела і шчыра:

— Ло-оўка! Ніколі ж не здагадаешся.

— А паспрабуй здагадайся, дзе ў грубцы схованка ёсць! Ну-ну, пашукай!..

Валя агледзела грубку з усіх бакоў, сказала з недаверам:

— Тут я кожную цаглінку ведаю!

— А гэтую? — і Рэната паляпала далонню другую ад падлогі цагліну ў правым кутку грубкі.

— Звычайная, як і ўсе.— Валя пакратала цагліну, нават паспрабавала выцягнуць. Але цагліна не паддалася.— Ва ўсім звычайная.

— Ва ўсім, ды не саўсім.

Рэната ўсунула лязо нажа ў шчыліну і пастукала ім, быццам адразала цагліну ад падмурка; цагліна лёгка адсунулася ўбок, адкрыўшы цёмную адтуліну. Валя глядзела на яе з апаскаю.

— Смялей, смялей,— сказала Рэната, пакруціўшы ў адтуліне рукою.— Там нічога няма. Бохач туды згортак увосень нейкі хаваў. Потым забраў.

Валя запусціла руку ў схованку, абмацала, пасунула руку па самы локаць, зарадавалася:

— Адмысловая схо-ованачка! І су-уха тамака!

Вось і пакладзеш соль. А цяпер ідзі і Даніка гані дамоў. Хопіць яму гуляць.

— Цёпла ж. Першая адліга сёлета.

На прыступках пачуўся грукат, дзверы адчыніліся, і праз парог, перакачаны ў снезе, перакуліўся Данік.

— А во і ён, сам ужо грабецца. Лёгенькі на спамін ты, сыночак,— Рэната ўзялася распранаць малога, абмацвала рукі, ногі, выгаворвала ласкава: — Ты ў снег не залязай, сыночак. Па сцежачцы тупай, па сцежачцы.

— Не сядзяць жа на сцежачцы.

— Хто гэта «не сядзяць»?

— Птушкі, а я за імі хадзіў. Чырвоныя.

— Гэта ж ён усё снегіроў ловіць,— патлумачыла Валя.— І злавіць хоча па гэткім снезе. Яны на канапліну прылятаюць.

Рэната ласкава папрасіла:

— А ты птушачак не чапай, сыночак. Уловіш, скажам, а снегірова мама дома плакаць пачне: дзе, маўляў, яе снегірок падзеўся, чаго дамоў не ляціць. Не будзеш іх чапаць, добра?

— Я аднаго толькі злаўлю. А потым адпушчу. Толькі пагляджу і хай ляціць.

— Ты дапоўзаешся па тых гурбах,— папярэдзіла Валя.— Як пацэліш у варонку — тут табе і капут.

— Не пацэлю. Я ўсе варонкі ля Дзвіны ведаю.

— Ці сабака фашысцкі, як зайца, за вушы схопіць.

Данік зыркнуў на сястру пакрыўджана:

— Я сабак фашысцкіх не баюся. У мяне на іх зброя прыпасена, каб ты ведала!

— Ты чуеш, матуля? Чуеш, што ён чаўпе? Якая ў цябе там зброя прыпасена?

— Такая!

— Лепей прызнавайся!

— Зараз. Расстаўляй свае доўгія рукі!

— Ну, снегірочкі мае, не сварыцеся. Злятайцеся, снегірочкі мае, за столік. На вячэру...

Рэната пагнала дзяцей да стала, наліла поўныя місачкі заціркі, сабе пакінула тое, што засталося ў кацялку — на самым донцы. Дзеці прагна накінуліся на зацірку. Рэната ж ела марудна, падоўгу абшкрэбваючы беражкі кацялка, старанна злізвала з лыжкі рэдзенькае варыва. Час ад часу яна, назіркам, паглядала на дзяцей, і ў яе пагана падала, як абрывалася, сэрца. Яна хацела есці, яна ведала, што можа здужаць і поўны гэты кацялок, каб у ім што было, але перасільвала голад, пераконвала сябе, што не хоча больш нічога, што наелася дасыта. Сябе яна, ведама, можа і павінна пераканаць: наелася. А іх, гэтых снегіркоў, што барабаняць лыжкамі па місках?.. Сёння яна накарміла іх, накарміла, пакінуўшы сабе толькі нейкія чатыры лыжачкі амаль нішчымнай заціркі. Яна можа накарміць іх і заўтра, і яшчэ тыдні два. А далей? Нават калі яна і захоча аддаць усё дзецям, сабе не пакінуўшы нічога, у кацялок не будзе чаго засыпаць. Жыта яна змалола. Крупы канчаюцца. Гароху — на чатыры супчыкі зварыць, не болей! Трэба зноў ісці па вёсках, нешта шукаць. Гардзеіха казала, што вельмі багатыя базары па нядзелях у Дзісне, вельмі ж выгадна мянялі яе суседкі адзенне на хлеб. Хоча яна з імі пайсці, яе, Рэнату, кліча. Але ж дужа далёка, кіламетраў, мабыць, за сорак. А што, калі рызыкнуць і пайсці? Трэба ісці. Трэба! Ёсць яшчэ прасціны, шоўк на сукенку. Гадзіннічак можна будзе там прадаць. Не, гадзіннічак можна і тут збыць. Гардзеіха казала, што попыт там болей на крамніну розную.

«І трэба, мабыць, паслухацца, ісці!»

Думка гэтая завалодала Рэнатай. Але нешта было трывожнае ў гэтай думцы, увесь час непакоіла, і ўвечары, калі Данік заснуў, а Валя ўхуталася ў коўдру на канапе, Рэната прысела да дачкі, пачала з ёю раіцца. Хутчэй нават не раілася, а намагалася пераканаць сябе, што ісці ёй у тую Дзісну давядзецца. Вельмі ж зманліва тое, пра што кажа Гардзеіха. Але ж і рызыка вялікая, і шлях вялікі.

— А навошта табе ісці? — рашуча спытала Валя.— Я пайду. З цёткаю Вольгаю пайду. Яна ж не адна збіраецца.

— Чалавек пяць ці шэсць, казала.

— Тым больш! I я — з імі. Спако-ойненька пайду!

Рэната толькі цяпер зразумела, што, пачынаючы гаворку з дачкой, Валя менавіта гэта і прапануе, і цяпер адчула сябе ніякавата, быццам хавалася ад цяжкасці і нягоды за чужую спіну.

— Назад жа, мажліва, не ўлегцы давядзецца,— сказала яна, баючыся прынімаць нейкае рашэнне.

— Нейкага пудзіка жыта я не прывалаку? Саначкі прыхаплю. Я іх учора драцінаю перапляла — што хочаш можна пакласці...

Рэната прамовіла няпэўна:

— Падумаем, дачушка, падумаем.

— А чаго думаць? Давай вырашым!

— Заўтра вырашым,— паабяцала Рэната, каб супакоіць дачку.— Спі.

— Не, давай ужо зараз вырашым, каб потым не сварыцца. Вырашылі, што я іду?

— Ну, хай вырашылі. Спі...

Рэната сказала гэтак, аднак няпэўна, спадзеючыся, што, мажліва, знойдзецца нейкае іншае выйсце, якое яна сёння не бачыла і пакуль што не знайшла. Спадзявалася немаведама на што, але на душы неяк зрабілася лягчэй, нібыта хтось паабяцаў ёй добры паратунак, даў шчырую параду, якая ўсё перарабляла, іначыла на лепшае.

Але рана-раненька прыперлася Гардзеіха, сказала, што суседкі яе збіраюцца выходзіць не ў суботу, як планавалі, а сёння, у пятніцу, і дужа ўзрадавалася, калі дачулася, што ісці з ёю хоча Валя. Гэта, маўляў, дужа разумна: Рэната пасядзіць з Данікам, а Валя пойдзе — яна ж на нагу лягчэйшая. І тое, што саначкі ёсць, дужа дарэчы: яны, безумоўна, ім прыдадуцца ў дарозе. Яна, між іншым, іх ужо і абгледзела, і прыйшла да высновы, што яны вельмі лёгкія, зручныя і выгляд маюць такі, што на іх — ламачча, слова людскага не вартыя! — не дужа-ткі злыдзень які і паквапіцца.

І раптам засмяялася, зухавата падмігнуўшы Рэнаце, а потым і Валі:

— Ды не хвалюйся ты, галубка, можа, там прыгажуню за якога заходнічка багатага сасватаю!

— Позна спахапілася! — пажартавала Рэната.— У нас ужо Гарычак ёсць!

— Ну і хай здаровенькі жыве, гэты ваш Гарычак. А заходнічка мы ўсё ж нагледзім. Каб і свіран поўны быў і кубелец. Праўда ж, Валечка?

— Праўда, праўда, цётка Вольга!

І зарагаталі ўсе разам, і неяк душа ж усцешна зрабілася Рэнаце, і яна адпусціла дачку са спакойнай душою: не адна ідзе, цэлай гурмою, у крыўду не дадуць дзяўчыну, калі што якое. Але праз гадзіну — засумавала. А наадвячорку і зусім занепакоілася: зноў, як у той раз, калі паслала дачку на Запалоцце, лезла ў галаву несусветчына. І тады ж яна, Рэната, закаялася: нікуды яна адну Валю не адпусціць. І вось табе маеш! У гэткі шлях выправіла! А мароз зноў бярэцца. І вецер са снегам, з поўначы...

Сілілася згасіць неспакой розным клопатам: нацягала вады з рэчкі, дроў у зямлянку прынесла, з марозу, ля грубкі сценачкаю саставіла, каб хутчэй і лепей сохлі,— у зямлянцы прыемна запахла жывіцаю. Данік памагаў ёй ахвотна, і яна зарадавалася, калі бачыла, як паружавелі разагрэтыя працай сынавы шчокі: пайшло, пайшло добра на папраўку, і знаку ўжо няма ад тае хваробы. Цяпер толькі каб не застудзіць малога ды падкарміць чым добрым...

Увечары, калі вецер памацнеў яшчэ больш, яна ўжо не выпускала Даніка з зямлянкі, як ніколі дагэтуль, рана ўламала яго на сон і сама прылегла побач. Недзе блізка ля поўначы пачула страляніну, адразу вызначыла: на Дзвіне недзе, ля чыгуначнага моста. Падскочыла да акна, з трывогай углядалася ў густыя стужкі каляровых трасірак. Стралялі і ля моста, і недза значна правей, за лесапілкай. Потым трасірныя пацеркі згаслі ў зыбкім святле ракет. Але страляніна не сціхла, недзе гучна, праз роўныя інтэрвалы, татакалі кароткія кулямётныя чэргі.