Зямля не раскажа

— Куды ж гэтая рота цяпер кіруецца? — спытала Рэната.

— Цяпер — да чыгункі.

Рэнату здзівіла сталасць, якая прагучала ў сынавым голасе, і яна папытала з асцярогаю, куды ж яны рушаць далей ад той чыгункі.

Алесь сказаў з гонарам у голасе:

— Дагнаць фронт. Рудак залічыў мяне ў сваю роту...

— Як гэта залічыў? — з гарачнасцю перапыніла яна сына, адчуўшы, як выбухнула ў сэрцы нядобрае пачуццё да капітана, які сядзеў на краёчку абрыву бокам да яе.— А хто гэта яму дазволіў?

— А навошта нейкі дазвол? Я папрасіў. Ён — залічыў!

— А я — выключу! Я вы-ы-ыключу цябе з гэтае твае роты,— і дадала зусім пэўна для сябе, перакананая, што ўсё зразумела і сыну.— Бач ты, які смелы адшукаўся! За лінію фронту ён пойдзе! Пад кулі! Малы шчэ!

— Пайду,— ціха і зацята адсек Алесь.

— Падрасцеш калі. Тады і пойдзеш!

— Я пайду сёння. І ты, калі ласка, не спрачайся. І не злуй. Гэта нічога не зменіць. Я пайду!

Рэната моўчкі ўтаропілася ў сынавы вочы. Нібыта падмянілі яго! Быў жа ціхі, паслухмяны, хай сабе і не адразу, але ж слухаўся. А цяпер што з ім адбылося? Адкуль гэтая ўпартасць і зацятасць у голасе? Адкуль гэтая незалежнасць і сталасць, цвёрдасць позірку, як бы жорсткасць? І гэтая, як зняважлівая, усмешка на шчыльна сціснутых губах? І недзе ж знайшоў і рэмень ужо з чорнымі падсумкамі... Недзе? Гэта ж тады Лагуцін сказаў і карабін узяць, і рэмень з падсумкам, сам жа і зашпільваў, і яшчэ смяяліся тады, што, як на яго, Алеся, мераны... І тады яна не запярэчыла, дазволіла і карабін узяць, і падсумак, і рэмень пачапіць... Хай сабе! Дазволіла. Дык цяпер — не дазволіць! Не хлапчукоўскі гэта занятак — з карабінам па лесе гойсаць і ў роце гэтай вайсковай, дзе ўсе дарослыя, служыць... І яна павінна яму зараз усё гэта сказаць... І яна — скажа! І яна загадае аддаць карабін і больш не дакранацца да зброі. Тады яна зрабіла памылку, што дазволіла сыну ўзяць карабін. Хай бы ляжаў і гэты карабін там, у пяску пад сасною, дзе ляжыць усё тое, што было на перадку драбінаў,— і кулямёт, і карабіны, і падсумкі. А можа, яшчэ большую памылку зрабіла яна, схаваўшы тую зброю?.. Вайскоўцам цяпер і трэба той ваенны рыштунак аддаць. Ды, зрэшты, перадаць не цяжка. Мурдан жа казаў, што Лагуцін, камандзір, сказаў «пратаць нада». Усё правільна яна зрабіла: і тое, што зброю прыхавала, і тое, што не пайшла адсюль нікуды, тут вырашыла чакаць... Размінуліся б сёння, не сустрэліся!

Усё, выяўляецца, правільна яна зрабіла, апрача аднаго: не трэба было дазваляць Алесю браць у рукі зброю, нельга было гарэзу гэтага адпускаць ад сябе! Сто разоў жа казала: на вачах каб хлопец быў! Цяпер яна выправіць сваю памылку! Цяпер яна не адпусціць яго і на крок ад сябе! Як толькі гэта зрабіць? Якім чынам лацвей пераканаць? Пераканаць? Не, яна не будзе яго ані ў чым пераконваць! Яна — загадае! Загадае? А што, як ён не паслухаецца? Хай толькі паспрабуе! Хай толькі паспрабуе не паслухацца!

З абрыву даляцеў кароткі і загадны покліч:

— Мажэйка!

Алесь адразу падхапіўся:

— Мяне клічуць!

Алесь падбег да капітана, стаяў, выцягнуўшыся стрункаю, слухаў. Рэната не чула, што казаў яму капітан, але гэты сынаў імпэт, тая ўвішнасць, з якой ён кінуўся ад яе, свае маці, уразілі і пакрыўдзілі гэтак жа, як нядаўна пакрыўдзіла Алесева абыякавасць да жахлівага гора, пра якое яна паведаміла яму. Крыўда цяпер трымалася нядоўга, яе крэсліла думка, якая ўсё мацнела — думка пра тое, што яе, матчына, улада сутыкнулася з уладай іншай, больш магутнай і ўплывовай, з якою змагацца ёй, Рэнаце, будзе цяжка зусім не з прычыны тае, што яе асабістая ўлада над сынам слабейшая. Сам ён, сын, не горнецца да яе, матчынай, улады, парывае з ёю і ахвотна ідзе пад тую, новую для яго ўладу, і гэтая ўлада, відаць, вельмі ж яму пажаданая. Відаць? А ты прыгадай, калі ласка, як ён ірваўся з Геначкам у тыя знішчальнікі! І цяпер вось: адно слова гукнулі, і ён ужо — ветрам туды!..

Рэната разумела, што пачынае губляць сваю ўладу над сынам, але не хацела мірыцца з гэтым, не хацела лёгка, адразу саступіць. Поўная ўпартага змагання, поўная жадання адстойваць сваё і за яго змагацца, яна рашуча рушыла да Рудака. Вось з кім ёй трэба зараз гаварыць! Вось ад каго залежыць сынаў лёс!

Рудак нібыта не заўважаў, што яна спынілася ў яго за спінаю, сядзеў, схіліўшыся над картаю; побач з ім, на карачках, сагнуўся Алесь. Чырвоная, абгарэлая на сонцы капітанава патыліца шарэла, як прысыпаная попелам; горбіліся плечы пад гімнасцёркаю, падранай паміж лапаткамі і палапленай. Яе здзівілі гэтыя латкі, нейкія яны не па-людску пасаджаныя і шэрыя, быццам белай мярэжкай абведзены. Небачка! Гэта ж не латкі, а плямы ад поту! Пыл насеў на іх, соль пісягамі закарэла...

Рашучасці, з якою яна наважылася была спрачацца, ужо не было, і Рэната, сумеўшыся, моўчкі слухала размову Рудака з сынам.

«Ты ўпэўнены, што тут скрыжаванне? — і Рудак пальцамі, у якіх быў заціснуты кавалак цукру, пастукаў па нейкай кропцы на карце.— Тут жа адна толькі дарога пазначана. Бачыш лінію? »

«Бачу. Але скрыжаванне — тут!»

«Не памыляешся?»

«Мы з Лагуціным стаялі на ім. Калі ўлева — на гравійку. Правая — зноў да гэтага ручая. А калі прамічком — на пераезд».

«Пераезд, вось, на гравійцы пазначаны».

«Там — другі. А гэта — як і не пераезд, бо знакаў няма. Новы, мабыць. А дарога ро-оўненька праз чыгунку. Я шчэ шпалы пералічыў, што ўпоперак паміж рэйкамі ляжаць. Чатыры шпалы».

«Чатыры?»

«Ну! Дзве — з абламанымі канцамі, як сякераю пасечаны. На адной шпаліне, апошняй, дзве пліткі абыржавелыя прыбіты кастылямі. На адной — два кастылі. На другой — адзін».

«Нават?» — спытаў Рудак і пачаў грызці цукар, нахіліўшы галаву.

«Адзін кастыль увагнаны ў тую плітку, што па правую руку, калі ідзеш».

«Слухаю і дзіўлюся».

«З чаго?»

«З твае кемлівасці, салдат! Прыроджаны ты разведчык, і да таго ж — пільнасць. Хто навучыў?»

«Татка.. Як у грыбы хадзілі...»

«Якім жа чынам ён цябе вучыў?» — Рудак яшчэ ніжэй нахіліў галаву, захрумстаў цукрам.

«Экзамены ўсё наладжваў. Як на новую сцежку павернем, ён мне — каманду: спыняйся і расказвай, што на сцежцы, якая ззаду, прыкмеціў. Вось і пералічваеш: што злева, што — справа, што на сцежцы ляжала...»

«Ну, усё пералічваў, відаць?»

«Не заўсёды. Але здаралася, што і пералічваў...»

«Затое ў нас ты на выдатна цягнуў. Калі шчэ на гэтым пераездзе ўсё будзе гэтак, як кажаш...»

«Тады што?»

«Аддам парабелум,— і капітан, праглынуўшы цукар, пастукаў рукою чорную кабуру, што вісела ў яго на рэмені з левага боку.— Аддам!»

«Мне? Гэты?»

«Слова камандзіра. А цяпер будзем гутарыць з тваёй маці...»

«А навошта? Я ўжо ўсё ёй сказаў: і што залічаны ў вашу роту, і што іду разам з вамі, і што гэта — мой абавязак...»

«А мой абавязак — пагутарыць...»

«Я іду разам з вамі! І маё рашэнне — канчатковае! »

«Гэтак, значыцца, вырашыў?.. Ну, глядзі!..»

Рудак, павярнуўшыся, убачыў Рэнату, марудна і запаволена ўзняўся, ляна і стомлена казырнуў:

— Капітан Рудак...

Ён быў ужо не малады — густая сівізна выпаўзала на скроні з-пад армейскай фуражкі, цямнелі падпухліны пад шэрымі стомленымі вачыма, рудзела густая, як фарбаю намаляваная, шчэць барады — і дужа згадваў з твару Бохача. Рэнаце нават падалося на нейкі міг, што Бохач і стаіць перад ёю, толькі ў вайсковым адзенні, не новым, змятым дужа; каля пахвін на гімнасцёрцы ляглі гэткія ж звілістыя, з белым проступам солі, пісягі, як і на спіне, паміж лапаткамі, толькі тут не суцэльнай мярэжкай, а як з кавалкаў.

— Я чула вашу размову,— сказала Рэната квола, яе рашучасць нешта даводзіць камандзіру прапала.

— Тым лепш. Ды мы, між іншым, і не тоімся, гаворым як ёсць,— ён скоса зыркнуў на Алеся і зноў глядзеў на Рэнату ва ўпор.— Хачу падзякаваць вам за цукар,— голас Рудака гучаў манатонна, шэрыя вочы глядзелі без цяпла і неяк бязлітасна, жорстка, нібыта казаў адзін чалавек, а глядзеў зусім другі.— І прабачце, што без дазволу ўзялі. Людзі ў мяне стаміліся і нічога не елі. А вы спалі, дык мы ўжо самі распарадзіліся. Ведама, з дазволу Алеся. Ён, як мы ішлі, казаў нам пра цукар. А нам і не верылася...

Рашучасць не вярталася, Рэната нават пачула непамыснасць з таго, што вось яна спала і не стрэла сына, не стрэла людзей, з якімі ён прыбіўся сюды і якія, галодныя, тэпалі па лесе ўсю ноч.

— Цукар дзяржаўны. Добра, што хоць цяпер на сумленні не будзе вісець... І яшчэ зброя ёсць. Мы яе прыхавалі — кулямёт і вінтоўкі...

З-пад драбінаў выкацілася Валя, следам за ёю караскаўся Данік. Валя радасна войкнула, убачыўшы Алеся, і ён пабег да яе. Рудак глядзеў на Даніка, быццам збіраўся яго паклікаць, потым сказаў Рэнаце:

— Зброі ў нас хапае — ледзьве цягнем. А вось транспарту нам не стае,— ён памарудзіў крыху, вывучальным позіркам акінуў драбіны.— Пяць чалавек параненых. І яшчэ — у вас жа адзін. Шэсць чалавек, лічым...

— Бярыце драбіны. Чаго ж ім тут стаяць? Конь у нас уцёк. Не наш быў конь. І драбіны не нашы...

— Я ведаю. Ведаю я ўсю вашу бяду. І спачуваю вам... Але ж усе гэтыя спачуванні — вецер. Яны, на жаль, не гояць нам раны,— сумна прамовіў Рудак і нейкі час глядзеў на свежую магілу за дарогаю, потым гукнуў у бок ручая: — Сямак! Сюды, да мяне! Бегам, бегам! — счакаў, пакуль да яго падбег блакітнавокі маладзенькі сержант.— Вам даручаецца фурманка. Каб праз гадзіну — у баявым. Ясна?

— Так точна! — Сямак казырнуў. Незашпіленая гімнасцёрка, калі ён узняў руку, разышлася, адкрыўшы забінтаваныя грудзі.— Дазвольце выконваць?

— Выконвайце,— Рудак счакаў, пакуль Сямак збег з абрыву, сказаў Рэнаце спачувальна, як бы зноў сіліўся пераканаць яе, што спачуванне яго шчырае, ад душы.— Цяпер над кожным бяда вісіць. І ніхто ад бяды не застрахаваны. І ніхто не падкажа, як ад яе ўберагчыся...

Спачуванне прагучала штучна, як змушанае, не сагрэтае цеплынёю. І выказаў яго чалавек, якога Рэната раней ніколі не бачыла, але які — яна гэта ведала — меў намер забраць яе сына, звесці далёка, і таму да слоў гэтага чалавека ў яе не было даверу.

— Калі дарослы чалавек, дык нейкі спосаб і знойдзе ўберагчыся,— сказала Рэната, і недавер і крыўда на Рудака, які зводзіць яе сына ў невядомую і небяспечную дарогу, прарваліся, выбухнулі з душы.— А ім, дзеткам, як тое зрабіць? Дзе ж ім той спосаб знайсці? Каб жа ж хто параіў?

— Я адно вам раю: вяртайцеся дамоў.

— Дамо-оў?

— Але... У свой горад. Туды, дзе жылі.

— Там жа фашысты! — яна ўсё аніяк не магла сцяміць, што ёй раяць.— Да іх у лапы?

— Навошта ж у лапы? Вяртацца трэба да сваіх людзей, якіх у горадзе засталося шмат. Ісці да іх — самае разумнае, на мой погляд, выйсце. Вы вось зірніце,— і ён паклаў далонь на карту, потым правёў пальцам кароткую лінію; шэрыя вочы яго глядзелі строга і безудзельна.— Фронт, прыблізна, недзе тут быў учора. Сёння — баі ў раёне Віцебска, Невеля. А ў Полацку — ціха. Адносна, ведама. І думаю, што вам з дзецьмі лепей там, у тыле ворага, чым ісці ў паласу агню. З намі вы пройдзеце да чыгункі,— ён узняў далонь, сагнуў указальны палец і ім пастукаў па карце.— А потым — дамоў. Па шпалах, па шпалах...

Чорныя рыскі і чырвоныя стрэлкі на карце зліваліся з зялёнымі плямамі, вагаліся, быццам плавалі перад вачыма. Але ў Рэнаціным сэрцы ажывала рашучасць, і яна сказала, радуючыся, што можа пярэчыць, даводзіць сваё:

— Лепей мы ўжо тут, у лесе, будзем ад бяды ратавацца. Тут нашых дачакаемся...

— А есці што? Кару грызці?

— Нешта ж знойдзецца і паесці. У вёску сходзім. Неяк перацерпім,— храбра адказала Рэната.

— Дзень-другі перацерпіце... А зімою? Калі маразы заціснуць і снег ляжа?

— Зімою? Яны што, тут да зімы панаваць будуць?

— Панаваць не панаваць, а — зазімуюць. І да вясны пасядзяць.

— Да вясны? — працягнула Рэната і нядобра зыркнула на Рудака.— Не верыцца.

— З ахвотаю і я б не паверыў. Але што ёсць — тое ёсць,— Рудак павагаўся, потым прамовіў рашуча, і яна заўважыла, што ён прымусіў сябе гаварыць.— І вам я скажу тое, чаго пакуль што не казаў нават ім,— ён хітнуў галавою ў бок ручая, дзе ўжо дыміла вогнішча і голасна гаманілі чырвонаармейцы.— Я чалавек вайсковы, навучаны мысліць толькі катэгорыямі рэальнымі. І таму кажу вам шчыра: мы занадта верылі дагавору з імі... І нам спатрэбіцца немалы час, каб узняцца на ногі, каб мабілізаваць усю нашу сілу і быць мацней за іх...

— Яны мацней за нас? — яна адкрыта, не тоячы непрыязнасці, з недаверам паглядзела на Рудака. Але цяпер ад гэтага недаверу ёй было неяк сорамна: чалавек жа, відаць, гаворыць з ёю шчыра, а яна на тое аніяк не адважыцца і кожнае яго слова ставіць пад сумненне.

— Я аналізую катэгорыі рэальныя: шчыльнасць агню. А шчыльнасць гэтая ў іхняй роце пераўзыходзіць шчыльнасць агню маёй роты значна. Гэта ўсё і вырашае...

Недаверу да Рудака ўжо не было, з’явіліся спачуванне і жаласлівасць, нейкае шчырае шкадаванне гэтага зморанага і стомленага чалавека. «Шчыльнасць агню маёй роты...» Дзівак нейкі! Нібыта адна яго рота і вядзе вайну! Ёсць жа дывізіі! Ёсць жа арміі! А ён да ўсёй краіны — са сваёй ротнай меркаю! «Гэта ўсё і вырашае...» Панікёр нейкі! Лагуцін вось зусім інакш аб усім разважаў: бадзёра, з вераю, упэўнена. Але дзе той Лагуцін цяпер? Які лёс напаткаў Лагуціна? А які лёс напаткае Рудака? Нейкія разважанні ў яго панікёрскія. Па карце ягонай, дык паўсюль ужо фашыст сеў. І нейкая як бы хітрасць ёсць у тым абяцанні, што зрабіў ён нядаўна Алесю. Бач ты, парабелум нейкі абяцае! Навошта ён гэта робіць? Няйначай, нешта выгадвае, заваблівае хлопца! Баіцца, што той можа адмовіцца, не пайсці з ім, дык вось і спакушае малога гэтым парабелумам!

— Загадайце Алесю, каб ён пайшоў разам з намі,— папрасіла Рэната і дадала: — Яму лепей з намі пайсці!

— Вы перакананы?

— Мне яно думаецца,— Рэната прамовіла гэта памяркоўна, з развагаю, быццам не зусім была пераканана, што гаворыць правільна, нібыта не сцвярджаючы, што гэта сапраўды лепей, а толькі выказваючы такую думку і запрашаючы ўсяляк абмеркаваць яе, узважыць. Разумеючы, што прапануе справу зусім нерэальную, дадала яшчэ: — Ці бярыце і нас разам!

Рудак сказаў цвёрда:

— У вас — дзеці. Пад кулі я іх не павяду.

— А чаго ж вы Алеську з ахвотаю ведзяце? Ён жа таксама дзіця горкае!..

Усмешка змяніла твар Рудака, адразу змякчыла, нават ля носа паменела падпухлін, і зусім па-новаму, з разумнай строгасцю глядзелі яго стомленыя шэрыя вочы.

— Хто? — са шчырым здзіўленнем папытаў ён.— Мажэйка? Уга! Гэта — салдат абстраляны. Разведчык прыроджаны! І па-другое...— ён на нейкі міг змоўк, быццам не адважваўся казаць далей і шукаў патрэбныя словы.— Ля вас, паверце мне, ён ужо сядзець не будзе. Не пойдзе з намі — яшчэ чыя-небудзь група надарыцца. І вы яго не ўтрымаеце, бо ён — ужо ў змаганні. І з гэтага змагання яго вырываць неразумна. У гэтым змаганні кожны з нас павінен нешта сабе ўзваліць на плечы. Кожны з нас...

— Магу і я стрэльбу ўзяць у рукі,— у запале выгукнула Рэната, у душы разумеючы, што Рудак гаворыць пра важнае і сур’ёзнае, і з гэтым важным яе сэрца пагаджалася.

— Я не кажу, што і вам трэба сёння ўжо стрэльбу ў рукі хапаць,— ён з усмешкаю глядзеў, як Данік плёскаў лазінаю па вадзе і нешта гукаў Алесю, які з Валяй стаяў ля вогнішча.— А хто дзетак малых ад агню, ад гэтай віхуры ўберажэ? Дзеля гэтага, можа, яшчэ большую сілу трэба мець, чым тая стрэльба ў руках. І ў сэрцы мужнасць мець, можа, яшчэ большую, чым таму, хто страляе...

Ад ручая Рудака клікалі, і ён, стомлена казырнуўшы, пабег уніз, зарываючыся ботамі ў сыпкі пясок, траха як не да верху халяў. І тое, як ён нязграбна і цяжка бег, і як потым ля ручая аббіваў рукою пясок з ботаў, і як марудна выпростваўся, прыціскаючы абедзве далоні да паясніцы, якая, напэўна, яму вельмі балела,— усё гэта ўзмацніла ў Рэнаціным сэрцы спачуванне да Рудака і закрэсліла недавер. Рудак сказаў ёй праўду! Ён не схлусіў ёй, відаць, ані ў чым. І ён, несумненна, бачыць тое, чаго яна яшчэ не бачыць, разумее тое, чаго яна яшчэ не можа спасцігнуць сваім розумам... І дзіва нейкае вакол. Учора ж, здаецца, гэтак роўна не ўпіраліся сонечныя промні ў касагор, як зараз, і не быў гэткі залацісты пясок, не цямнелі гэтак старыя яліны за лазнякамі, і гэтак зырка не зіхацела пад ранішнім сонцам трава на лугавіне, і не выдавала гэткай чорнай вада ў ручаі...

Новы, як ніколі раней не бачаны свет паўставаў перад яе вачыма, і кожны малюнак, кожны абрыс яго таіў у сабе непазнанае, нязведанае раней. Але ўсё тое, што было ў мінулым, усё тое, што давялося перажыць і пабачыць апошнім часам, і ўсё тое, што яна бачыла цяпер, і ўсё тое, што яна ведала раней і ведае цяпер,— усё гэта знітавалася з тым, што яна зараз пачула ад Рудака, і знітавалася не проста, а звязалася ў моцны і трывалы ланцуг, за якім ляжала незразумелая і неабсяжная далеч, неабсяжная для вока і розуму далеч; і гэтая далеч, у якой яна бачыла сябе, але да якой баялася нават наблізіцца, ужо ўцягвала — яна адчувала гэта і сэрцам, і розумам, і кожнай часцінкаю свае істоты! — і яе, і яе дзяцей, і ўсіх, хто быў побач з імі, у свой абсяг, уцягвала маўкліва, але ўладарна і неадольна.

Недзе далёка-далёка завухкала, забубніла прыглушаная кананада, і Рэната са здзіўленнем прыкмеціла, што кананада тая анікім як бы і не заўважана: марудна, не баючыся холаду, сцягвае з сябе гімнасцёрку Рудак; два чырвонаармейцы выкручваюць — у чатыры рукі — тоўсты жмут бялізны, і вада з гэтага жмута льецца і зіхаціць вясёлкаю; нешта строга гаворыць Алесь Валі, а Данік звонка смяецца і сячэ лазіною затоку... І гэтая абыякавасць усіх да таго, што гэтак адразу яе занепакоіла, зноў абудзіла ў Рэнаціным сэрцы крыўду і роспач, якую пасеяла нядаўняя Алесева няўвага да яе слоў; яна адчула сябе як бы адсунутай убок, адрэзанай ад усіх, нібыта побач былі людзі, якія не толькі не разумелі яе, але ўсяляк пнуліся падкрэсліць, што ў іх ёсць свой клопат, свая справа, якая найважнейшая ад усяго.

Рэната марудна перайшла дарогу і спынілася ля свежай магілы. На правым канцы дзірваны ляжалі няроўна, і яна, укленчыўшы, пачала папраўляць іх, падраўноўваць, асцярожна прыціскаючы кожны рукою. Няхай Геначка даруе ёй... Яна, можа, болей ад усіх вінаватая ў тым, што давялося яму легчы тут, пад сасною,— пабегла ж тады, дурніца, таго каня шукаць... А можа, у той самы час Геначка і клікаў яе, маці, вадзіцы прасіў ці яшчэ што-небудзь... А яна па тым лузе блукала, па дарогах тых лясных, след капытоў шукаючы. А каб побач была, каб пачула, дык магла б і ўратаваць. Магла ж? Напэўна, яна б Геначку, сыночка свайго, уратавала. А яна як збегла ад яго, кінула на пагібель, не ўратавала...

Новы, яшчэ больш пякучы боль, чым перажыты ўчора, Рэната прыняла цярпліва і мужна і моўчкі глядзела на магілу, быццам не верыла таму, што старэйшы сын пахаваны тут, пад гэтымі соснамі, і яна ўжо больш аніколі ў жыцці не ўбачыць яго. Пясок з аднаго боку магілы — ад дарогі — падсох і тонкімі струменьчыкамі каціўся па шчыліне паміж дзірванамі; пясчынкі беглі жвава, ліліся, як залачоная вада, і сонечныя промні паблісквалі на нябачных гранях, зіхацелі, быццам дробна стоўчанае шкло, і роўненькі пагорачак-пірамідка ўсё рос і ўверх і ўшыркі і пакрысе асыпаўся, і залацістыя кропачкі знікалі ў звялым сіўцы на дзірванах.

Рэната падставіла далонь пад гэты тонкі струменьчык, і пясчынкі холадна і пругка пацяклі між пальцаў, і нібыта адтуль, з таго струменьчыка, выплыў голас Генадзя, і яна пачула яго, і здрыганулася, сагнулася, як зламаная надвае, і, ціха стогнучы, прыціснулася лбом да шархоткага халоднага дзірвану, і ўбачыла сына жывога, і размаўляла з ім ціха, ласкава і пяшчотна.

9

Балаціна, што пачалася яшчэ ад чыгуначнага моста, ушчэнт разбуранага выбухам, рабілася ўсё шырэйшай, і пасярэдзіне яе, за прысадзістымі кудлатымі вольхамі, праз густую зялёную асаку праблісквалі, зіхацелі на сонцы сподкі вады. Рэната ішла споркім крокам, чула за сваёй спінай, як тупае Валя і ўсё гамоніць і гамоніць з Данікам — чула, што тая ўсё нешта даводзіць малому,— і з трывогай аглядалася па баках. Відаць, дарэмна яна не паслухалася дачкі і павярнула сюды, вырашыўшы па правы бок ад моста абысці балаціну. Тады ёй здавалася, што трэба, маўляў, браць напрамак на сасновы бор — там, відаць, балаціна канчаецца. Але вось ужо даўно той узарваны мост схаваўся ззаду, а яны тэпаюць і тэпаюць па ледзь прыкметнай у густой і высокай траве сцежцы; і сосны не набліжаюцца зусім, недзе далёка ўлева стаяць, а балаціна ўсё шырэе, і шырэйшая робіцца лугавіна, і сцяжынка верне ў правы бок, і ўсё больш прыкметная, як селавая дарога, са слядамі колаў, але старымі, леташнімі, відаць, што засталіся, як вывозілі адсюль сена.

Мінулі лазнякі, што густа перапляла ажына — ля іх жаўцела старая стажарка,— і асака адразу парадзела, адкрыўшы ладную звілістую стужку ручая. Цяпер сумнявацца не выходзіла: не туды, куды трэба, павярнулі — лепей было б паслухацца дачкі і пайсці ад моста ўлева. Напэўна б, яны б ужо і балаціну пераскочылі і па чыгунцы да нейкага селішча выбіліся б. Але цяпер няма чаго бедаваць! Чыгунка недзе далёка, назад ісці, ведама ж, неразумна, і трэба трымацца гэтай селавой дарогі і не выпускаць з-пад нагляду ручай — гэты шлях іх, напэўна, выведзе да гравійкі. Гравійка недзе ў тым баку, куды яны рухаюцца. Падобна, што вунь тыя кудлатыя шаты дрэў на дарозе ўжо, бо дужа ж роўненька, як па шнурочку, стаяць яны там. Недзе ў тым баку і вёска, бо не ў пустое ж везлі адсюль сена.

Думка, што назад дарогі няма і трэба ісці і ісці наперад, з кожным крокам сталела. Прыняла рашэнне? Вось яго і трымайся цвёрда і паслядоўна. Нельга ж ім, малым, паддавацца і патураць. Алесь вось ад рук адбіўся, сваім розумам усё распланаваў. Цяпер у той жа бок і Валя гне: адно пнецца, каб усё на свой капыл павярнуць, каб сваё слова ўставіць і верхам яго зрабіць, ва ўсім наўпярок матчыным словам ісці. Маўчыць вось зараз, не гаворыць, толькі сапе. А зірні ёй у вочы! Адно ў іх і свеціцца: вось, маўляў, не схацела мяне паслухаць, што не ў гэты бок павярнулі? Дык тэпай, тэпай цяпер...

Рэната ўздыхнула, крэслячы жаданне перадыхнуць. Хай сабе злуе дачка, хай сабе! Але прадчуванне яе, Рэнату, не падманвае: павярнулі яны правільна! Павярнулі ў добры бок! І назад дарогі няма, і вяртацца да моста ім патрэбы няма! Толькі наперад трэба! Да гравійкі б толькі выбіцца! Ці да якой яшчэ дарогі — дарога ж, напэўна, у вёску вядзе. А ў вёсцы — людзі, аб усім даведацца можна, прыдбаць хоць кавалачак хлеба. Ад самага рання яны нічога не елі, толькі цукар вадой запівалі — ажно ванітуе ад салодкага. Рэната яшчэ можа трываць. І Валя трывае, не просіць есці. А Данік усё нэндзіць і нэндзіць. А яго ж словам і не супакоіш, яго не ўпросіш, каб патрываў... Зноў, бедачок, сваё заводзіць. І нейкі ж дужа жаласлівы ў яго галасок!

Рэната спынілася.

— Цяжка табе з ім пагаманіць? — спытала дачку раздражнёна, выціраючы спацелы лоб.

— Пра што мне з ім гаманіць?

— Кветачкі пакажы яму. Пчолкі вось лётаюць. Цяжка малога заняць чым-небудзь?

Валя адказала пакрыўджана:

— Мне ўжо язык забалеў ад рознага казання.

— Пабаліць і аціхне. Пайшлі, пайшлі... Няхай і ён трошкі хутчэй патупае.

— Ага! Будзе ён табе тупаць. Чакай!

— А ты не сварыся на яго,— мякка параіла Рэната.— Ласкавенька папрасі, ён і заварушыць ножкамі.

— Ён языком толькі варушыць любіць. Гэтага і прасіць не трэба.

— Ужо блізка, дачушка. Пойдзем патрошку, пойдзем...

Ішлі моўчкі, вельмі марудна, і Рэната падумала, што самае разумнае, ідучы, не рабіць частыя прыпынкі. Вось яны пастаялі крыху, дык цяпер і ногі ісці не хочуць, і яшчэ горай ціснуць плечы і грудзі хатулі — быццам пацяжэлі яны за гэтыя пяць мінут! Яшчэ добра, што ў лесе павыцягвала з хатулёў прасціны, бялізну мужа і Геначкаву: прасціны падрала на бінты спачатку Геначку і Мурдану, потым — салдатам, якія прыйшлі з Рудаком, ім жа і бялізну аддала; і Алесю рэчмяшок напакавала — хто ж ведае, якая дарога яго чакае. Атрымаліся зусім, здаецца, лёгенькія хатулькі: два большыя яна сабе ўзваліла, два паменей — Валі дала. І зусім жа лёгка было цягнуць паклажу, як па чыгунцы ішлі, а цяпер дык нібыта каменне там...

Не спыняючыся, Рэната страсянула хатулі, падсунула руку пад лямку, каб меней рэзала грудзі, потым ацерла лоб і шыю рукавом, зірнула наперад і зарадавалася: дарога! Так, дарога! Вунь, прысады ўжо добра відаць. І за імі на даляглядзе — хаты вёскі. Далёка, ведама, да іх, але ж — відаць! Калі бачыш мэту, дык і ісці лягчэй. А мэта ўжо блізка — вёска гэта наперадзе! Можна ўрэшце і адпачыць, і Даніка супакоіць, каб не хныкаў.

Яна скінула хатулі з плеч, села, павярнулася да Валі.

— Давай, дачушка, гаротнічка мне! Ідзі сюды, ягадка мая,— і ўзяўшы сына на рукі, пачала люляць яго, радуючыся, што можна адпачыць, што наперадзе чакае іх вёска, што скончыцца неўзабаве гэтая зялёная, нудная балаціна.— Ну, чаго ж, мой маленькі, расплакаўся? Чаго ён вочкі трэ?

— Хачу кашы!

— А дзе ж яе нам узяць, любачка ты мая? — весела спытала Рэната, смеючыся з таго, што сын крыху павесялеў і не плача.— Хутка вёска, сынок. Бачыш вунька хаты? Вось туды дабяромся, нешта прыдбаем паесці. І хлеба табе куплю. Смачнага хлеба. А цяпер вось цукру пасмакчы. Дай яму кавалачак, дачушка.

— А ў мяне няма. -

Рэната аж ускочыла, спытала з недаверам:

— Няма? Дзе ж гэта ён падзеўся?

— А дарогаю ўсё елі і елі. Мы ж мала яго сабе і ўзялі.

Стрымала сябе, не насварылася, прамовіла, хаваючы горыч:

— І няхай на добрае, што сасмакталі. Лягчэй паклажа...

Данік, які слухаў размову маці з Валяй уважна, цяпер, калі Рэната змоўкла, адразу ж завёў новую песню:

— Хачу хлеба! Хачу хлеба!..

Сеўшы на хатулі, якія кінула з пляча, і, абціраючы босыя ногі жмутом травы, Валя паскардзілася:

— Ён мне ўсе нервы перапіліў гэтым сваім «ха-чу-у».

— Маленькі. Яму ж не патлумачыш...

— Ды не маленькі ён. Хітрун звычайны! Як там, ля ручая, з вудай лётаў — не дагнаць, а тут ісці не хоча. У мяне сілы няма, каб яго ўвесь час на гарбе пурыць!

— Ты зірні, якія ножкі ў яго! Дзе ж яму з намі роўна ісці! — і, павярнуўшыся, узялася люляць малога.— Паглядзі, любачка, якія кветачкі прыгожыя.

— Хачу хлеба! — зноў настырна запатрабаваў Данік.

— Бачыш, які ён? Усё-ё разумее!

— Не злуй ты яго,— ціха папрасіла Рэната і пачала закалыхваць малога.— Мы зараз, сынок, пойдзем, вёска тут непадалёку. Ты ўжо будзь мужчынам! Глядзі, якія птушачкі вунь на лазіне. Жо-оўценькія...

— Хачу хлеба-а-а!

Валя ціха, але зларадна хмыкнула. Рэната, злавіўшы знаёмую — што я, маўляў, табе казала? — усмешку ў вачах дачкі, зазлавала на сына:

— Бачыш? — спытала і вывернула перад малым далоні.— Пуста! Няма! Гэта ты можаш зразумець, што няма ў мамы хлеба?..

— Хачу хлеба-а-а!

— Няма, сынок, няма! Ну, патрывай хоць паўгадзінкі,— папрасіла Рэната стрымана і зноў села на хатулі.— Прашу ж цябе!

— Хачу хле-еба-а-а-а-а!..

Настырнасць малога па-сапраўднаму раззлавала Рэнату, і яна шлепканула яго, прыкрыкнула:

— Аціхні мне зараз жа! Аціхні, табе кажу!..

Данік наважыўся быў ступіць ад хатулёў, стаяў на ножках нетрывала, і гэты зусім слабенькі штуршок матчынай далоні зваліў яго ў траву. Ён заплакаў пакрыўджана, горка, болей ад спуду, відаць, чым ад болю, але ў Рэнаты як не разарвалася сэрца. Яна схапіла малога, прыціснула да сябе, гушкала на руках, люляла, казала няспынна ласкавыя словы і сама ўпотай плакала ад крыўды і роспачы. Ёй зрабілася не па сабе ад таго, што вось яна, маці, дарослы чалавек, а паказвае благі прыклад дачцэ, бо не стрымалася, пабіла малое, неразумнае дзіця. І завошта, каб хто спытаў? Ён жа есці хоча! Хоча есці і не можа зразумець, не можа сцяміць сваім дзіцячым розумам, чаму маці не дае яму хлеба, чаму не зварыць кашы! Яна ж гэта разумее. А што робіць? Злуе, нервуецца, не можа сябе паводзіць спакойна, разумна. І яшчэ — расселася. А трэба ж далей ісці, ісці толькі наперад і наперад і нідзе не спыняцца, пакуль яны не дойдуць да той вёскі, што відаць удалечыні, пакуль не накорміць сваё дзіця. Усё тое, што ёсць у гэтых хатулях, усе гэтыя сукенкі, кашулькі, усе грошы, што ў яе ёсць, яна аддасць зараз за акраец хлеба, за жменьку якіх-небудзь круп, з якіх можна зварыць гэтую кашу. Сынок ужо чыста гаворыць, прыгожа. А розум — дзіцячы. І таму не сварыцца, не злаваць ёй трэба. Бадзёрыць, на лепшае ўвагу скіроўваць...

— Ну, рушым далей, дзеткі? — Рэната спытала, як бы просячы парады, і ўзнялася.

Валя моўчкі ўзнялася следам за маці. Рэната сказала бадзёра: '

— Рушым, салдацікі мае, далей рушым. Вёска ўжо блізка!

Рэната ішла цяпер таропка, несла малога на руках і адчувала, што і сама вельмі хоча есці. Пачала гаворку пра той хлеб, дык адразу і пустэча пад грудзьмі, і рэжа ў страўніку, быццам жарствы наглыталася. Ды гэта ж яна, дарослы чалавек, гэтак сябе пачувае! А яму, маленькаму хлопчыку? Добра, што хоць сцішыўся. І дужа добра цяпер ісці — собіла ёй туфлікі паскідаць. Басанож па гэтай травіцы прыемна тупаць. На шпалах тых вельмі ж нязручна было, увесь час збіваецца крок: са шпалы на шпалу — не штораз пацэліш, дробненька дыбаеш, ногі адразу стамляюцца. А праз шпалу калі сігаць — яшчэ горай і цяжэй. А тут — раскоша: дарожачка гэтая роўненькая, як стол, хоць каціся, і зямліца мяккая, лугавая, адразу студзіць ногі, бы гоіць натруджаныя ступакі...

Паабапал сцяжынкі цяпер раслі лазнякі, і яны ўсё гусцелі, і ўтаптаная палоса травы, атуленая імі, усё вузела і вузела і, урэшце, зрабілася як нітачка, тонкія гнуткія галіны завісалі над ёю, і ўвесь час даводзілася адкідаць іх рукой. А потым шчыльны зялёны плот лазнякоў скончыўся, і на вузкай палосе травы зачырванеў россып смолак, і за ёй, гэтай палоскай, жаўцела гравійка з чорным правалам спаленага моста.

Рэната, не спыняючыся, агледзелася. Здаецца, у гэтым месцы над радыятарам іх палутаркі зафантаніў струмень пары, і Смаль спыніў машыну і даліваў ваду. Тое месца! Моста толькі няма. Замест моста цяпер тырчаць і як бы дымяцца абвугленыя палі... Не, гэта мроіва трымціць над берагам ручая. Нейкі ж дужа маленькі ручай. А той, з якога чэрпаў ваду Смаль, быў дужа глыбокі, падобны на рачулку. Значыцца, проста падобнае месца. І гравійка, відаць, далей, ля вёскі. Тыя бярозавыя прысады, якія яна ўгледзела з лугавіны, па-ранейшаму далёка, якраз на вёску і скіраваны: значыцца, гравійка там. Але няма чаго бедаваць: ёсць дарога, ёсць вёска наперадзе — яны, значыцца, выбіліся да людзей!..

Круты схіл ля спаленага моста густа парос цёмна-зялёным маркоўнікам. Рэната першая ўзлезла на пясчаную, чыстую і шырокую дарогу і, спалохаўшыся, адразу ж пасунулася назад, сутыкнулася з Валяй, якая караскалася следам, ледзьве не павалілася.

— Ты чаго, мама? Гэтымі сваімі хатулямі ледзь мяне не сапхнула з дарогі пад адхон!

— Назад! Фашысты!

— Дзе? — Валя асеклася, голас яе задрыжаў: — Праўдачка! О-о-ёй! Фашысты! Машына ж гэта нямецкая!.. Мо толькі без людзей?

— Каб жа! Ву-унь, стаяць!

Па правы бок ручая на тарфяной нізіне чарнелі, падобныя на вялізную дугу, глыбокія каляіны, у якіх стаяла легкавушка, размаляваная зялёнымі і жоўтымі плямамі маскіроўкі. Спалены мост нядаўна, відаць, аб’язджалі танкі і грузавікі, і яны гэтак размалацілі тарфяную дарогу, што легкавушка загрузла па самыя дзверцы, колаў нават не відно.

Немец, які поркаўся ля машыны, згледзеў Рэнату і Валю, зароў, загадна махаючы рукой:

— Ком! Алес ком! Ком, матка, ком!..

Валя спалохана прысела:

— Уцякайма! У лазнякі, мамачка, уцякайма!..

— Куды? Пастраляюць, пакуль дабяжыш да іх...

Ля машыны трэснула аўтаматная чарга, і над дарогай знаёмымі чмялямі віскатнулі кулі. Рэната сагнулася, яшчэ раз з тугой зірнула на вузкую і стракатую ад смолак лугавіну за ручаём. Не, не дабегчы ім да лазнякоў, нідзе не схавацца. І яна, Рэната, пойдзе туды, да машыны, адна. Няма чаго там малым рабіць.

Загадала дзецям строга:

— Заставайцеся на месцы. А я пайду даведаюся, чаго ён раве.

— Ён жа ўсім загадвае ісці! Не чуеш, як крычыць? — Валя торкнула рукою ў бок немца, які трос аўтаматам, загадваючы ісці да яго.

Перад тарфяной нізінай шарэў страўлены, стаптаны, як вышараваны, дол. Адным бокам ён як бы навісаў над тарфяной дарогай, і на краёчку яго захавалася лапіна рэдзенькага, але дужа зялёнага сіўчыку. На гэтай лапіне Рэната пакінула Даніка.

— Стой тут, сынок,— сказала яна малому.— Мы зараз вернемся. Пачакай нас тут...

Шафёр, узлакаціўшыся на чорны руль, цікаваў праз адчыненую дзверцу на Рэнату і Валю і нешта казаў белагаловаму немцу, які стаяў у тарфяным месіве, шырока расставіўшы ногі ў кароткіх ботах з шырокімі халявамі; мышасты фрэнч белагаловы расшпіліў на ўсе гузікі, і была відаць змакрэлая ад поту, не белая, а сівая, як дужа брудная, кашуля.

На заднім сядзенні машыны месціліся два афіцэры, і Рэната зразумела гэта па белаватых вензелястых пагонах і кукардах на фуражках, якія ляжалі за сядзеннем пад заднім шклом. Афіцэр, які сядзеў з правага боку машыны, нешта гукнуў белагаловаму. Той паслухмяна паставіў аўтамат на сядзенне, схіліўся над адчыненай дзверцаю, выцягнуў з ножнаў блішчасты і доўгі цясак, і, падкідваючы яго на руцэ, пайшоў да Рэнаты і адразу ж, нібыта ўсё было ім даўно распланавана, ірвануў у яе з плеч хатулі. Бліснула на сонцы лязо цесака. Адсекшы ад хатулёў лямкі, белагаловы адкінуў іх, а хатулі згроб аберуч і ступіў з імі ў каляіну перад машынаю; ён мясіў ботамі гразкую разору, трос хатулі, нібыта высяваў з іх насенне на ўзараную глебу.

Рэната моўчкі, як знямелая, глядзела на свае сукенкі, на Валіны плацейкі, на Данікавы кашулькі, якія белагаловы заціскаў ботамі ў тарфяную жыжку, і тое здранцвенне, што сціснула сэрца, калі перад самым тварам бліснуў цясак, не праходзіла, мацнела. Непрыемна і дробненька калаціліся губы, і яна нічога не магла прамовіць і тады, калі белагаловы зноў наблізіўся, круцячы ў руцэ цясак,— ногі бы прыраслі да халоднай лугавіны; былі толькі адчуванне холаду ў ступаках і думка пра тое, што там, у лазняках, зямля была намнога цяплейшая.

Рэзкім рухам белагаловы садраў з Валіных плеч маленькія хатулькі, кінуў адзін у правую каляіну, падбіў пад колы ботам, другі хатуль кінуў у левую і ўскочыў на яго. У перасохлым Рэнаціным горле заклекатала сліна, яна ніяк не магла праглынуць яе і потым неяк асіліла, кашлянула, і белагаловы імпэтна крутнуўся, як бы ўчуўшы для сябе нейкую небяспеку, і цясак пагрозліва бліснуў у яго руцэ шырокім зіхатлівым лязом: потым ён паляпаў рукою па заднім буферы, загадваючы зайсці туды і піхаць машыну. Потым ён нешта крыкнуў шафёру, сам упёрся плячом у чорную планку над адчыненай дзверцаю і ярасна гаркнуў, махнуўшы рукою ўперад:

— Лё-ёўс! Лё-ўс!

Машына затрэслася, двойчы слаба гайданулася і папаўзла. Чорная ліпучая жыжка, што ляцела з-пад колаў, заляпіла вочы Рэнаце, і яна, каб нешта бачыць, выпрасталася, пачала аціраць рукавом твар; у гэты ж момант машына забуксавала, спынілася, нібыта перад гэтым яна рухалася толькі дзякуючы Рэнаціным намаганням.

Белагаловы, нешта шалёна зароўшы, схапіў лямкі ад хатулёў і падскочыў да задняга кола. Цясак і лямкі былі ў яго ў адной руцэ, і ён торкаў ёю ў буфер, усё нешта крычаў, і Рэната не разумела яго, але здагадвалася, што ён абвінавачвае яе з Валяй у тым, што яны блага піхалі машыну, і таму яна спынілася.

— А хай гэтыя пузаны вылазяць, што там, на сядзенні! І таксама памагаюць! — пакрыўджана крыкнула Валя, не тоячы пагарды.

Белагаловы злосна звузіў вочы, потым, нешта выгукнуўшы, моцна выцяў Валю. Рэната памкнулася затуліць дачку, і ў той жа міг моцны ўдар каляных ад гразі вузлоў на лямках апёк шыю, потым шчокі, патыліцу і лоб. Белагаловы, нібыта ашалеўшы ад маўчання Рэнаты і Валі, ярасна хвастаў іх гузаватымі лямкамі і выкрыкваў адны і тыя ж словы, знаёмыя ўжо Рэнаце:

— Фаўль русіш! Фаўль русіш!..

Потым ён адскочыў, торкнуў рукою наперад, паказваючы на радыятар, і Рэната сцяміла, што іх прымушаюць цягнуць машыну спераду. Яна пачула, як плача-заліваецца Данік — спалохаўся, відаць, сеў на лапіну сіўчыку, трэ ручанятамі вочы! — і памкнулася была пайсці да яго, але белагаловы пагнаў наперад, ускінуў хамут з лямкаю на яе і Валю і завязаў доўгія канцы лямак на буфер пад радыятарам.

Пагразіўшы цесаком — даваў гэтым знак, каб цягнулі з усяе моцы,— белагаловы ўпёрся рукою ў багажнік машыны, зароў пагрозліва і доўга:

— Лё-ё-ё-ёуўс!

Рэната адчула Валіна плячо сваім плячом і адчула трымценне туга напятых лямак — машына памалу рухалася. Валя нешта пагрозліва бурчала і лаяла некага. Падобна, што бэсціць белагаловага ўзялася. От жа дурніца! А што, як пачуе ды зразумее?..

Папярэдзіць дачку, нават зірнуць на яе Рэната не магла: яна ішла, нізка сагнуўшыся — павярнуць галаву ўлева, каб убачыць Валю, не было як,— глядзела толькі на правы ад машыны бок сухога долу, бачыла, што лапінка сіўчыку ўжо за плячыма Даніка, што малы сунецца за імі следам, румзае, расцірае слёзы ручкамі, і ўлягала ў хамут з гузаватых лямак з такой сілаю, што вузлы, здавалася, дзяруць скуру; хацела крыкнуць Даніку, каб ён стаяў на месцы, каб не падыходзіў блізка да гэтай машыны, каб стаяў, чакаў яе, маці, бо яна зараз будзе ля яго, возьме на ручкі і панясе падалей ад гэтай нізіны, ад гэтай машыны, ад гэтых нелюдзяў...

З-за машыны ляцеў усё той жа злосны загадны крык белагаловага, і Рэната напружвалася, цягнула хамут, і сачыла за Данікам, і нейкім кароткім бакавым зрокам бачыла сухую частку выгану, куды выпаўзалі каляіны, і сілілася як мага хутчэй дабрысці да іх. Зараз яны выцягнуць з чорнага месіва гэтую праклятую машыну, можна будзе падхапіць Даніка, кінуцца прэч.

Рэната зрабіла яшчэ адзін крок, і тады, як надзьмуты ветрам, пыхнуў з-пад правай нагі чысцюткі, зусім не заплямлены, белы пухірок, з маленькай яркаружовай кветачкаю пасярэдзіне. Ці не кавалачак гэта Валінай сукенкі вылузнуўся ў каляіне з-пад тарфяной жыжкі? Так, яе гэта сукенка! Белагаловы вытрас яе з хатуля, потым і запіхнуў у гразюку... А яна, Рэната, толькі адзін разочак, на вечар пасля экзаменаў, і дазволіла Валі надзець гэтую сукеначку! Пашыла яе ў сакавіку і забараніла насіць, берагла, шкадавала, і пасля вечара, калі дачка павесіла яе ў шафу, яна, Рэната, употай агледзеўшы плацейка, радавалася, што вісіць яно навюткае, свежанькае.

Успамін пра мінулае — даўняе і гэткае блізкае і гэткае цяпер далёкае, як несапраўднае,— быў жывы, балючы. Рэната толькі на міг убачыла сябе ў тым мінулым, і гэты міг быў бязлітасным падзелам рэальнасці на дзве чотка акрэсленыя палавіны: тое, даўняе, мінулае, дзе ўсё ў яе, Рэнаты, было добрае і прыгожае, дужа далёка, а блізка ёсць брудныя каляіны, куды кінулі часціну таго добрага, і ёсць вораг, які гэта зрабіў.

«Ніколі ім, ворагам, не паддамся!»

У Рэнаціным сэрцы марудна і неадольна прарастала новая, асэнсаваная нянавісць да чужынцаў. Яна ўжо іх не баялася, разумела, што не будзе ні хавацца, ні ўцякаць, і яшчэ вастрэй адчувала, што гэтую нянавісць трэба не выстаўляць бяздумна, як тое робіць Валя, а прыхаваць, каб потым з ёю, гэтай нянавісцю, і перамагчы. У гэтай думцы яна адшукала апірышча, знайшла паратунак і адчула сябе ўпэўнена і смела.

Ногі ступілі на цвёрды дол; хамут на шыі саслабеў — саскочылі з крука лямкі. Рэната, схапіўшы дачку за руку, кінулася ўправа, каб не трапіць пад колы машыны, якая ўжо сваім ходам перла наперад. Канец буфера ўсё ж зачапіў Рэнату, стукнуў па назе не вельмі балюча, але моцна, і яна павалілася, узнялася з цяжкасцю і не адразу, нейкі час стаяла сагнуўшыся, упіраючыся рукамі ў зямлю.

— Мама! Матулечка! — Валя кінулася да маці, падхапіла яе пад рукі.— Бандзюгі шалёныя! Звяры! Што ж яны робяць?!.

— Маўчы! Яшчэ пачуюць. Маўчы лепей!

Валя сціснула кулакі, уся напялася, бы струна, у голасе загучала ярасць:

— Маўчаць? Я не буду маўчаць!

— Не дурніся, кажу ж табе,— ціха папрасіла Рэната.— Не дурніся!

Белагаловы пратупаў ля іх, потым, як што прыгадаўшы, павярнуўся, моўчкі садраў з Валінай шыі зялёную хустку — яна павязала яе ўранку, каб прыкрыць ад сонца спаленыя плечы,— і гэтак жа моўчкі сагнуўся, пачаў абціраць хусцінкаю халявы. Абцёр правы бот, потым левы, наводмаш шпульнуў забруджаную, сціснутую камяком хусцінку — меціў Валі ў твар, але прамахнуўся, хусцінка шмякнулася ў Валіну спадніцу і звалілася ў каляіну.

— Вэ-эк! — зноў гаркнуў белагаловы.

Рэната цяпер выразна і добра разгледзела яго. Бялявыя, як саламяныя, бровы пад халоднай сінькаю вялікіх вачэй, ружовыя, напацелыя ад працы шчокі, роўная лінія прыгожага носа. Прываблівасць твару псавалі тонкія, скрыўленыя грымасаю губы і вузкі падбародак, на якім чарнела няроўнай тоўстай коскай бародаўка.

Сеўшы побач з шафёрам, белагаловы моцна бразнуў дзверцаю, зароў матор, раскідваючы па баках камякі чорнага бруду, машына праскочыла сухі дол, вывернула на пясчаную дарогу і адразу ж схавалася за густым шлейфам жаўтлявага пылу.

Данік ужо не цягнуў сваё, а вякаў, бы нешта з цяжкасцю глытаў, размазваў па твары чорныя пісягі.

Рэната падхапіла яго, панесла да ручая, узялася мыць твар і рукі. Потым памылася сама і, заўважыўшы, што Валя спрабуе выцягваць з гразі свае хатулькі — ратаваць там, уласна кажучы, не было чаго, бо колы ўсё пашкамуталі і заціснулі глыбока ў каляіны,— насварылася:

— Не чапай ты ўжо тыя транты! Ідзі сюды, памыйся,— і, убачыўшы на вачах дачкі слёзы, калі тая стала ля ручая, супакоіла ласкава: — Абыдземся неяк. Жывыя будзем — усё нажывём!

— Я не з таго саўсім. Крыўдна. Ведаеш, што гэты белагаловы крычаў на нас? Лянівыя, маўляў, рускія сабакі!

— Сам ён сабака. І падохне на нашай зямлі сабакаю. Гэтак вось і ляжа ў каляіну. Шчэ глыбейшую!

— А чаго ж ты гэта яму не сказала?

— Будзе час — скажу. Трэба ж ведаць, дзе можна казаць, а дзе і прытрымаць язык.

Валя прамовіла ціха, але зацята і ўпарта:

— А я болей не буду хавацца. Хай толькі гаркне каторы гэтае сваё «вэ-эк»,— скрывіла губы, перадражніваючы белагаловага: — «Вэ-эк!» Я ім ужо скажу, хто яны такія ёсць! І ў які бок ім гэтае «вэ-эк» рабіць трэба!

Рэната строга абсекла дачку:

— Гераіню няможна тут строіць. І перад кім? Нелюдзі ж гэта былі. Нелюдзі! Петрыць жа трэба!

— Таму я пайду і выцягну хатуль. Вады во поўна тут. Памыю сукеначку. Шкада мне яе.

Валя ўпарта схмурыла бровы, і выраз яе твару казаў пра тое, што рабіць яна будзе ўсё гэтак, як лічыць патрэбным.

Яна ўзялася паласкаць у ручаі перакачаную ў гразі сукенку. Але тут жа, не дарабіўшы ўсё як след, падбегла да маці.

— Ты нічога, мама, не чуеш? Зноў жа машыны гудуць!

— Падобна...

Гул матораў то абрываўся, то ўзнікаў зноў, і цяжка было вызначыць, з якога боку ён набліжаецца. Але гул быў знаёмы. Падобна, што гэткі гул яны чулі на гравійцы, калі кацілі на драбінах... Так, гэткі гул даганяў іх тады. Гэткі!

— Адтуль,— Валя паглядзела на пыл, што ўзняла над дарогаю легкавушка і які яшчэ не растаў. Але тут жа крутнулася ў бок вёскі, хаты якой, падобныя на карабкі запалак, расцягнуліся на даляглядзе.— Цяпер здаецца, што таксама гудзе...

Знаёмае прадчуванне бяды ахапіла Рэнату, і яна загадала каротка, паказаўшы рукою на бярозавы гай за ручаём:

— Туды! Трэба ў гаёчку нам схавацца!

Валя не запярэчыла, адразу ж згадзілася:

— Так, тут нельга нам заставацца. Нельга!

Падспешваючы адна адну, яны перабраліся праз ручай, у якім па гарбатым і дужа стракатым рэчышчы струменіла па каменьчыках чыстая і халодная вада. Стоячы ўжо на дарозе, за спаленым мостам, Рэната вызначыла дакладна: гул матораў ляціць з таго боку, дзе роўным шнурам кучаравяцца бярозавыя прысады. Аніякага руху сярод тых бяроз яшчэ не было прыкметна, але гул матораў узнікаў там, у тым баку, і набліжаўся ўпарта, пагрозліва насоўваўся і мацнеў.

Валя прапанавала, збянтэжана азіраючыся:

— Збочым з дарогі. Збочым!

— Твая праўда, дачушка. Хутчэй бяжым...

Бярозавы гай быў ужо блізка, і яны шыбавалі да яго наўпрост па лугавіне. Трава тут расла зусім не такая, як там, па той бок ручая, калі яны выбіліся з густых лазнякоў і ўбачылі спалены мост: сярод чырвоных крапачак канюшыны палосамі ішла дзікая віка, з астраўкамі сінюхі, і бліжэй да лазнякоў шырокімі лапінамі разлеглася медуніца, густая, пышная. Ля самага ўзлеску ўбіліся ў мяккі, шаўкавісты гусінец, які, быццам падбіты вострым пырнікам, успаўзаў пад навісь гнуткага і доўгага бярозавага вецця.

Рэната адразу ж, як толькі галіны абвіслі ў яе за спінаю, адчула сябе ў бяспецы і, цяжка дыхаючы, бухнулася на калені, пасадзіла Даніка ля бярэзіны і сама прыхінулася плячом да камля, а потым спаўзла на траву. Няма сілы ні сядзець, ні бегчы. Дый навошта бегчы? Схованка ў яе з дзецьмі надзейная, утульная — адтуль, з дарогі, іх заўважыць нельга. Хай сабе і заўважаць! Пакуль хто-небудзь перабяжыць гэтую здзічэлую лугавіну, дык Рэната з дзецьмі паспее ў другі лес уцячы. Але пакуль што ў гэтым гаёчку някепска! І добра ж тут адпачыць! Пах канюшыны гэткі моцны, што перабівае нават медуніцу. І як жа мякенька лапоча лістота над галавою!..

— Падралася яно,— забедавала Валя, распраўляючы мокрую сукенку, якую не паспела добра памыць.— І тут, і тут падралася — коламі гэта. Але я зашыю. Падсохне і зашыю. Цяпер жа не будзеш сварыцца, калі надзену?

І гэты пераход ад ціхага шкадавання да з’едлівага папроку ўразіў Рэнату болей ад усяго. Яна горка ўсміхнулася, пагладзіла дачку па галаве:

— Каб жа ж усё наперад ведаць, дачушка...

Рэната прыўзнялася на локаткі і слухала гул матораў, які набліжаўся,— рэха яго перакатвалася ў яе за спінаю, у глыбіні гаю. Узлесак быў на ўзвышшы, і яна добра бачыла дзве сцежкі ў траве, якія памалу залізваў вецер, бачыла тонкія, як чорныя пікі, палі спаленага моста, якія адсюль, здавалася, стаяць дужа густа, зусім не так, калі глядзець з таго боку дарогі, бачыла чорную падкову аб’езду на шэрым выгане; за выганам чырванеў шырокі, як вокам кінуць, клін канюшыны.

Каліва канюшыны Рэната згледзела каля сябе, блізка, як не пад самым носам, і, працягнуўшы руку, сарвала буйную галоўку, выдрала шчопаць чырвоных зверху і белых знізу пестункоў і пасмактала. Мядовы слодыч прыемна астудзіў рот, і яна выдрала яшчэ шчопаць пестункоў Даніку:

— Пасмакчы, сынок. О-оёй, як соладка. Мядо-ок!

Рэната працягнула руку да новага каліва, і тут яе вока злавіла рух унізе, за дарогай — незнаёмыя няўклюдныя машыны, як састаўленыя з дзвюх скрыняў, успаўзалі на выган. Прыціскаючы да сябе Даніка, яна пасунулася за дрэва, глыбей пад навісь бярозавага галля.

— А небачка! А колькі ж іх тамака.

— Пяць... Шэсць... Сем...— спуджаным голасам пералічвала Валя.— Ім жа і канца не відно!

— Цішэй! Чаго ты крычыш?

— Не пачуюць.

— Але ж каб не заўважылі. Хіліся сюды, за дрэва...

На выгане, распіхваючы коламі чорнае месіва ля ручая, адна за адной паўзлі плямістыя, з крыжамі на бартавінах, грузавікі. Следам за імі праз роўныя, як адмераныя, інтэрвалы сунуліся гарбатыя машыны з высокімі фурамі, нейкія чорна-шэрыя, быццам пасыпаныя попелам. Потым пайшлі грузавікі, да якіх былі прычэплены гарматы, і ў доўгіх кузавах шчыльна, як злепленыя, сядзелі салдаты; за гэтымі машынамі зноў папаўзлі браневікі, але ўжо ніжэйшыя, зусім не падобныя на тыя, што выпаўзлі на выган спярша, і з кожнага ўверх былі нацэлены тоўстыя і блішчастыя ад сонца кулямёты.

— А мы іголкі не ўзялі? — нечакана спытала Валя.

— Што, што?

— Іголкі, пытаюся, ці ўзялі з сабою. Плацейка падсохне, дык я адразу яго і зацырую.

— Зробіцца, паспееш. Узялі і іголкі. Лепей за выганам сачы...

Машыны скатваліся з пясчанай дарогі, грузлі ля ручая, ажно хаваліся колы; чорныя каляіны нібыта гнуліся ад іх цяжару, западалі ў глыб зямлі, а за ручаём, перад жаўтлявым зрэзаным схілам дарогі, танчэлі, як расплываліся ў траве. Аніводная машына не буксавала, не спынялася: чорна-сіні дым спаленай газолі ўсё гусцеў і гусцеў і, быццам туман, поўз над выганам.

Бярозавае голле ціха, бязгучна матлялася, і ад гэтага ўсё тое, што Рэната бачыла, як бы зыбалася: зыбаўся сіне-чорны дым, зыбаліся пагрозлівыя машыны, якія паўзлі і паўзлі наперад, не спыняючыся, зыбаліся чорныя глыбокія каляіны, і ўся тая чорная падкова аб’езду як бы ўвесь час то апускалася, то ўзнімалася. Рэната трымала на руках Даніка, які сцішыўся і ўжо не зважаў на тое, што робіцца на выгане, а толькі смактаў і смактаў чырвоныя з белымі кончыкамі пестункі канюшыны.

З правага боку ўсё шчыльней прыціскалася дачка, маўклівая цяпер, спуджаная, і ў сэрца Рэнаты пачаў пракрадацца жах. Хто ж спыніць гэтую навалу? Хто знішчыць яе, не пусціць далей? І якую ж сілу трэба мець, каб павярнуць гэтую бясконцую, пагрозлівую калону назад?..

Прыгадала Алеся, з якім яна развіталася сёння ранкам на чыгуначным пераездзе, прыгадала жменьку чырвонаармейцаў, якіх павёў па лясной дарозе Рудак, прыгадала яго горкае прызнанне, і яшчэ мацней зайшлося болем сэрца; на вочы напаўзла імгла. Рэнату душылі слёзы адчаю, і яна, да звону ў вушах, сілілася стрымаць сябе, не зарыдаць.

— Каб вас зямелька ўсіх праглынула. Каб вас агонь усіх спапяліў, нелюдзі праклятыя,— ціха, як не аднымі губамі, прашаптала яна праклён калоне, што паўзла праз выган.

Гул матораў быццам паслабеў — а можа, яна пачала памалу глохнуць ад несціханага звону ў вушах? — пачаў атухаць. І раптам прыйшла палёгка, нібыта ўсё тое, чаго яна гэтак прагла, імгненна і дакладна спраўдзілася. Не, падман гэта, машыны нікуды не зніклі з выгану, калона ўсё рухаецца і рухаецца па чорнай падкове, і палёгка сплывае з душы, пакідаючы горыч. Марна яна, Рэната, атручвае сабе душу і пасяляе ў сэрцах сваіх дзяцей жах. Яна павінна не слаць пустыя праклёны, якія нічога і аніяк не зменяць, а нешта рабіць, каб быць падалей ад бяды, рабіць штось канкрэтнае і рэальнае.

— Хадзем! — рашуча сказала яна і ўзнялася.

Валя паглядзела на маці з недаўменнем:

— Куды, мамачка?

— Сваёй дарогаю. Дамоў ішлі? Дамоў і пойдзем!

Сказала і адчула сябе ўпэўненай: яна робіць правільна. Хай сабе коцяцца варожыя машыны. Хай сабе грыміць гэты пагрозлівы гул. Яна з дзецьмі — на сваёй зямлі. І гэтая зямля, і гэтае паветра, прапахлае водарам лугавых траў, належыць ёй з дзецьмі, а не ім, гэтым праклятым чужынцам, якія ўварваліся ў яе, Рэнаціну, бацькаўшчыну.

10

Жнівеньская раса асабліва густа абсыпала палыны па краі ўзвалу, і Рэнаце зноў — каторы раз ужо за гэты дзень! — падалося, што Дзвіна пачынаецца адразу ж за тымі палынамі, што рака разбухла і зараз вось-вось пакоціць хвалі сюды, у сад, зраўняецца з супрацьлеглым берагам, на якім чарнеюць абпаленыя пажарам рэдкія і каструбаватыя, як з дроту скручаныя, лазнякі.

Рэната падгрэбла вуголле бліжэй да падстаўленых на рабро дзвюх цаглін, на якіх бурболіў чыгунок з бульбаю — яна назбірала яе, перакапаўшы сёння ў другі раз гародчык,— паклала на вуголле два смалякі, што адкаціліся ад агню і дымелі, і ўзнялася з камля ссечанай асколкамі і цяпер распілаванай на дровы яблыні. І зноў здзівілася: Дзвіна далёкая, быццам зусім не за палынамі, а недзе ўнізе пад узвалам, жаўтлявая ад дажджоў, схмурнелая і чужая. Чужым выдае і попелішча, што засталося ад роднай хаты, і садок — у ім засталося і ацалела ад асколкаў толькі чатыры дрэўцы,— і вузкі пакаты дах зямлянкі пад адной з ацалелых антонавак, і куртаты комін над ім, пакрыты абгарэлым, без дна, вядром.

«Гэтак вось і канчаецца жыццё...»

Думка, аднак, не напалохала, яна здзіўляла гэтак жа, як дзівіла тое, што бачыла цяпер Рэната. Усё выдае воку як бы не сваім, усё неяк зменшылася, пакарацела, звузілася: і завулак, на якім ад фашысцкіх тэрмітак не ацалела аніводнай хаты, і садок, і суседскае селішча. Да Бохачавай хаты было раней тупаеш, тупаеш... А цяпер вось, здаецца, руку працягні і дакранешся да чорнай, закутай у жалезную адзяванку грубкі. А якой жа навіною была на завулку гэтая грубка пазалетась! Усе суседзі і паглядзелі, і памацалі рукамі пафарбаваныя срабрыстай фарбаю бляшаныя колы, выкладзеныя знутры цэглаю, і аднагалосна ўхвалілі: выдатная! А цяпер вось стаіць сіратліва ля абваленага коміна, абгарэлая, як пабітая ржой наскрозь, змізарнелая. Адно толькі замчышча нібыта пашырэла, насунулася, завісла над завулкам, як бы адпіхнула яго на бераг ракі, падалей ад сябе...

З зямлянкі валюхаста, распраўляючы плечы, выграбся Бохач, паглядзеў на неба, чмыхнуў, трасучы’ галавой, пачаў абціраць анучаю забруджаныя глінай рукі.

— Ідзі, гаспадынька, паглядзі, што маем,— прапанаваў ён Рэнаце, але глядзеў толькі на свае далоні, нібыта дзівіўся з іх.— Ажно гудзе грубачка. Мулярская ўва мне струнка шчэ жывая, не памерла.

Рэната згледзела белаваты дымок над куртатым комінам, шчыра зарадавалася:

— О-ёй, праўда ж! Дзякую, сусед! Каб не твая помач, дык гібець мне тут. Не ведаю, як і аддзячыць.

— Гэта паспеецца. Спачатку зробленае паглядзі!

Следам за Бохачам яна ўвайшла ў зямлянку. За няшчыльна прычыненымі дзверцамі пліты мігцеў агонь, увесь час гучна патрэсквала сучча, і праз шчыліны ў чыгунных кольцах канфорак выпаўзалі белыя скруткі дыму. Рэната патрымала рукі над імі, і тут жа скруткі зніклі, у коміне загуло, неяк адразу ўтульна зрабілася ў зямлянцы, і Рэната зноў шчыра зарадавалася:

— Перазімуем цяпер, не змерзнем!

— Па-царску можна перазімаваць,— Бохач паляпаў далонню па сырым, толькі што складзеным з чорнай задымленай цэглы коміне.— Пабелкі каб шчэ расстарацца.

— А няўжо ж! Зараз пабягу шукаць тую пабелку. І гэтак добра.

Бохач прамовіў задумліва, як бы разважаючы ўслых:

— Добра было б табе да швагруся майго перабрацца... Хаця цяпер да маіх сваякоў ты падазрона ставішся... Але хто ж ведаў, што гэты Смаль мярзотнік першай рукі? Але павер мне, суседка, ён сваё палучыць. За ўсё — разам!

— Ды я пра яго ўжо і думаць забылася. Ліха з ім... Я з іншае прычыны ісці адсюль не хачу. Як гэта гаворыцца? Калі ўжо і падавіцца — лепей першым кавалкам...

— Можа, яно і верна.

Нешта дужа ж хутка пагадзіўся з ёю Бохач. Перад гэтым жа цэлы тыдзень падбіваў яе пайсці з дзецьмі да свайго швагруся на Запалоцце, у хату, што ацалела ад пажару. А сёння — адразу Рэнацін намер ухваліў застацца ў сутарэнні, што побач з попелішчам. З чаго, цікава?.. Ды, зрэшты, навошта ёй тое ведаць? Чужая хата — не свая ўласная. Лепей ужо ў сутарэнні, але ж у сваім. На гэтым месцы яна нарадзілася, тут яна і застанецца да скону дзён. Тут ёй трэба быць. А раптам якая вестачка ад Міхала? Ці Алесь аб сабе знак падасць?.. Хто ж яе, Рэнату, на тым Запалоцці шукаць будзе! А тут — адразу знойдуць. Так што перазімуе яна на сваім старым селішчы. Тым больш што сутарэнне атрымалася ж вельмі добрае з тае схованкі, што ў першы дзень вайны яна з сынамі рабіла ў садзе. Геначка тады ўсё шчыраваў, усё казаў, што глыбей трэба капаць, глыбей... І падлогу гэтую з дошак ён паслаў. А сцены потым Бохач, дзякуй яму вялікае, зрабіў... З ім напілавалі бёрнаў і дошак з разбуранай матчынай хаты, сцены скідалі, столь змайстравалі, два акенцы паставілі. Нават дзверыну ў тамбурку падвойную ўдалося прыладзіць. І цяпер гэтая плітачка такая зграбная. Добрае жытло! Цяперашнім часам — раскоша! І столік пад акенцам, і ложачак у кутку, і тапчанок, і два крэслы. Калі плітачкі не было, дык сырызна па кутках паўзла, а цяпер усё прасохне, цёпла будзе, і страву згатаваць зручна: канфорку адклаў, чыгунок апусціў — у момант закіпіць. Было б толькі што ў той чыгунок пакласці... От жа разява: чыгунок з бульбаю там, на тых цаглінах! Вада, мусіць, выкіпела, прыгарыць бульбачка!..

Яна кінулася з зямлянкі, убачыла белую пару над чыгунком — адразу адлягло ад сэрца: не выкіпела! Зазірнула пад накрыўку — самы раз паспела,— потым абкруціла чыгунок анучаю і панесла ў зямлянку. З гэтым комінам шчыруе ад самага рання Бохач, галодны, яго пакарміць трэба.

— Згатавалася. Свежанькая,— і, стаўляючы чыгунок на канфорку, папрасіла: — Паясцё зараз.

— Дзеці хай спачатку. Памочнікі яны мне былі добрыя: і вады прынясуць, і цаглінку пададуць, і гліну мясілі...

— Хопіць і малым. Сядай! Дзень жа не разгінаў спіны!

— Затое маеш шыкоўную кватэру. Палац! І што важна, скажу табе, дык гэта — дроў мала спатрэбіцца; раз выпаліш — да заўтрага цяпла хопіць. Дзверыну б шчэ чым абабіць...

— Гэта ўжо не твой клопат: сама зраблю. Садзіся!

Яна як не сілаю прымусіла Бохача сесці да століка. Ён сеў, круціў у руках лыжку, нібыта баючыся дакрануцца да бульбіны ў місе, і, прыплюшчыўшы вока, глядзеў на тоўсты і чорны, як з зямлі, праснак, потым узяў, паважыў на руцэ.

— Амаль з аднае макухі. Як цагліна цяжкі.

— Хай бы гэткага ўдосталь было!

Рэната дастала з шафкі пад сталом тонкі, бы скрыўлены, брусочак сала. Шафку некалі выбухам выкінула з тэрасы матчынай хаты, яна ляжала ў садзе паламаная, але Бохач перацягнуў яе сюды, збольшага паправіў. Як тут, пад сталом, і была шафа: месца не займае і нешта можна ў яе пакласці.

Бохач, гледзячы, як Рэната асцярожна раскручвае кароценькі падраны ручнічок, пажартаваў:

— Багата жывеш! Сала нават маеш!

— Гэта ж тое, што ты нам прынёс.

Рэната, адрэзаўшы тонкі скрылік, зноў пачала загортваць сала ў ручнічок, сказала з горыччу:

— Дзеці брусочак гэты ведаюць. Але не чапаюць. І нават не просяць. Як разумеюць усё.

— Не бядуй, суседка! Перажывём і гэта. А потым гаду берлінскаму ўсё прыпомнім.

У зямлянку з плачам укаціўся Данік, за ім уляцела Валя, сварылася:

— Румзай, румзай, неслух! Зараз па-сапраўднаму заплачаш, калі маме ўсё раскажу!

— Плача мой маленькі. Пакрыўдзілі маё золатца! Што ж ён тамака ўжо натварыў?

— Па ўсёй Дзвіне за гэтым «золатцам» лётаю. Ты паглядзі на яго штонікі! Лезе на глыб — ракаў ловіць вядром!

— Якія цяпер, сыночак, ракі? Іх улетку зловім, калі вада будзе малая.

— У мяне язык апух, гаворачы яму гэта!

Данік пачуў пах бульбы, ацёр рукамі слёзы, шуснуў да століка.

— Бульбачка! Бульбачка! Мне, мне!..

Бохач падсунуў малому сваю міску, паклаў побач лыжку:

— Садзіся, рыбак! Падмацуйся добра, бо чакае нас праца рыбацкая — шнуры кінем. На ноч. Каб добрага сома злавіць.

— На ноч? — не паверыў Данік.

— Але... А ранічкай — рыбку ў мех. Толькі ты гэтых ракаў вядром не ганяй. І ўвогуле залішне не боўтай на рацэ, каб буйную рыбу не напалохаць. Самы цішыню любяць. Зразумеў?

— Ага!

— То й малайчына! — Бохач узбухмаціў малому валасы, ласкава паляпаў па плячы, весела паклікаў Рэнату: —Хадзем, суседка! Зірнём, як з коміна дым цягне. Мо шчэ падпраўляць давядзецца...

— Пакармі яго. І сама паеш,— загадала Рэната дачцэ, зразумеўшы, што Бохач не будзе есці, і неяк пакорліва пайшла за ім з зямлянкі.

Бохач сеў ля цяпельца, пачаў варушыць галавешкі, якія адразу закурыліся дымам, густым і сінім. Бохач як сумысля не хоча глядзець ёй у вочы. Нешта незразумелае творыцца з ім у гэты ранак.

Маўчанне прыгнятала Рэнату. Але яшчэ больш прыгнятала пачуццё, што ахапіла яе ў тое імгненне, калі яна ўбачыла Данікавы вочы, галодныя, блішчастыя ад слёз, убачыла прагнасць, з якою малы схапіў лыжку,— гэтаму пачуццю яна і цяпер не магла дабраць назвы. Як бы яна нават і ўзрадавалася, што Бохач не стаў есці. Пашкадавала, значыцца, бульбіны чалавеку, які гэтулькі табе зрабіў добрага? Ён жа і сала прыносіў, і хлеб і не шкадаваў! Не, яна таксама не пашкадавала, толькі думка такая аднекуль заявілася. Спачатку яна ж яму, Бохачу, прапанавала сесці і паесці... Гэта потым ужо тое пачуццё нарадзілася, пазней, калі яна ўбачыла галодныя сынавы вочы і прыкмеціла, як моўчкі аблізнула губы і пракаўтнула сліну дачка... Як бы нейкая варожасць нарадзілася ў яе сэрцы тады, не падуладная сэрцу варожасць да чалавека, які мог з’есці тое, што належала яе дзецям. Сорамна цяпер і гідка. А можа, зусім і не было таго пачуцця? Ці калі і было, дык зусім іншае пачуццё, зусім неакрэсленае, якому з таго і не дабраць цяпер дакладнай назвы?..

Рэната ўсміхнулася Бохачу:

— Выхапілі місу з рук,— прамовіла, як бы апраўдваючыся і просячы прабачэння.— Хопіць бульбы... Зараз і мы паямо...

Бохач уздыхнуў і сказаў хрыпата:

— А ў мяне і камяк у горле сеў, як толькі вочы твайго малога ўгледзеў. І сэрца зайшлося...

Бохач змоўк, глядзеў, мружыў вочы ад сіняга дыму, але не бараніўся ад яго, нахіліўся бліжэй да цяпельца, як што ўгледзеў там дужа цікавае, сказаў зноў, быццам разважаў услых, і ў голасе была туга: — А можа, і мае жэўжыкі недзе вось гэтак з голаду пухнуць? І не магу дараваць, што хлопцаў да брата адправіў. Чым ён мяне спакусіў? Мора, маўляў, хлопцам патрэбна. Калі, маўляў, у маленстве чалавек мора пабачыць — багатая душа ад гэтага.

— А хто ж ведаў, што сёння дзеці паедуць мора глядзець, а заўтра гэткая бяда ўтворыцца?..

Бохач узяў з вогнішча галавешку, яшчэ больш змружачы вочы, і, схіліўшы галаву, пачаў прыкурваць; кароткая нямецкая цыгарэціна неяк дзіўна трымцела ў яго губах.

— Кабета мая ведала,— сказаў ён па-ранейшаму хрыпата і прагна зацягнуўся.— Яна не хацела дзяцей адпраўляць, як прадчувала штосьці... На вакзале, памятаю, заявіла цвёрда: праз тыдзень, маўляў, паедзе па дзяцей. Я не пярэчыў, сказаў, каб пісала заяву на адпачынак,— ён кінуў галавешку на вогнішча і сядзеў сагнуўшыся, як што зноў выглядаў сярод вуголля.— І напісала, і начальства ёй абяцала, і яна, радасная, нават збірацца пачала — да дзетак жа едзе. А давялося не ў той бок зусім ехаць. У зямельку давялося ехаць-класціся...

Ён гаварыў пра смерць жонкі спакойна, зусім не так, як тады, калі Рэната вярнулася з бежанства. Тады Бохач ледзь не плакаў, а цяпер гаварыў суха, толькі голас гучаў хрыпата, быццам у горле ўсё перасохла. Яна патлумачыла сухасць у яго словах тым, што чалавек зразумеў яе думкі, аб усім здагадаўся — чаго ж тут здагадвацца, калі ўсё перад вачыма прайшло! — і асуджае Рэнаціна скнарніцтва.

— Я добра памятаю, як ваш брат тады прыязджаў,— Рэната і сапраўды выразна прыгадала, як прыязджаў з поўдня Бохачаў брат, як весела праходзілі тыя дні на сядзібе суседа.— Ваш Лёнік прыбег развітвацца і ўсё пахваляўся: мы ў Адэсу едзем! Мы на мора едзем!

— А цяпер вось фашысты туды заехалі. Пад Адэсаю ўжо баі. Учора дачуўся.

— А я другое зусім чула. Масква дала загад, каб ні кроку назад. У наступ каб ісці...

— Загадаць лёгка. Але ж баі пад Ленінградам ужо. І ля Кіева баі.

— Лухта! Плёткі!

— Гэта не плёткі. Гэта праўда.

І хоць вельмі шчыра гучалі словы Бохача, яна паставілася да іх з недаверам. Чаго ж ён не скажа, дзе і калі пачуў тую праўду? Мажліва, пачуў недзе нейкую лухту і цяпер ёй табе галаву тлуміць? Не, Бохач абы-што плявузгаць не будзе.

— Ты даруй, сусед,— папрасіла Рэната, сумеўшыся.— Часам адно хочацца сказаць, а на языку зусім іншае вернецца — як сам па сабе язык жыве,— яна павярнула галаву ў бок зямлянкі, дзе пачуліся валтузня і пакрыўджаны голас дачкі, падхапілася.— Вось зараз вы ў мяне ўгамоніцеся!

— Не чапай ты іх, самі разбяруцца.

— Э, хай сабе,— пагадзілася Рэната і села на той жа камель яблыні, на якім сядзела дагэтуль, калі варылася на цяпельцы бульба, падграбла на агонь смецце.

Бохач прымасціўся непадалёк, на нізкім штабяльку каротка напілаваных і дробна пабітых дроў, параіў, узважваючы на руцэ паленца:

— Навідавоку не трэба іх класці.

Ён казаў ёй гэта і на мінулым тыдні, і цяпер напамінак прагучаў папрокам, і Рэната адчула непамыснасць.

— Тут — вецер. Сохнуць лепей.

— Каб жа адразу і ўсе не ўсохлі. Пад’едуць паліцаі і забяруць. Прыхаваць варта.

— А куды?

— Што — у зямлянку. Што — у садку быльнягом прыкрый, каб не кідалася ў вочы. Прыхавай, адным словам...

Рэната з папрокам паківала галавой, быццам тое, што раіў Бохач, толькі ад яго і зыходзіла:

— Адным толькі і жывеш: прыхавай, схавай, не паказвай...

— А каб тады, перад бежанствам, ты схованку не зрабіла ды транты нейкія не прыхавала? Чым бы цяпер жыла?

— Таму вось і не выходзіць з галоўкі адно: зімачка ж наперадзе до-оўгая... Як яе перажыць? Амаль жа ўсё, што можна было, на хлеб памяняла, на бульбу...

— Амаль? — спытаў нечакана Бохач, і гэтае пытанне здзівіла Рэнату.— Ці ўсё падчыстую?

— Міхалаву адзежу я не чапала. І Алесеву. І кашулькі, і баціначкі. Патрымаю ў руцэ, пагляджу і зноў пакладу.

— Дарэмна!

Бохач сказаў гэта рэзка, з асуджэннем, і Рэната спадыбла зыркнула на яго. Наважылася была не запярэчыць, але не стрымалася — словы вырваліся наўпярок волі:

— Ты што гаворыш! Алеська ж у сандалетах пайшоў. А заскочыць раптам сюды? Ці Міхал дамоў вернецца — што надзене? Паміраць буду, а боты яго не прадам!

— Думаеш, ухваліць Міхал за гэта? Боты, маўляў, захавала, а дзетак не накарміла,— і дадаў жорстка, загневаўшыся: —Галоўнае цяпер — хлеб. Без хлеба — дудкі, не пражывеш. І боты тыя не спатрэбяцца. І раю табе: мяняй на харчы ўсё што ёсць. Сама ж кажаш: зімка наперадзе до-оўгая...

— Няўжо ж яны аніводнай крамы не адчыняць? Людцы ж з голаду памруць!

Бохач сказаў, мружачы вочы ад дыму:

— Гэтым Гітлер і заклапочаны: нас — у зямлю, арыйцам — панаваць на зямлі. Новы, як яны кажуць, парадак.

— Хай яны захлынуцца сваім новым парадкам!

— Пакуль сытыя захлынуцца, дык галодныя двойчы ногі працягнуць. А яны — сытыя.

— Нашым сытыя. Нашым і падавяцца.

— Мы з табой гэта разумеем. А вось як яму патлумачыць і давесці,— ён паказаў на Даніка, які выбег з зямлянкі.— Ён толькі адно разумее, каб міса на стале была. І каб у місе нешта ляжала...

Следам за Данікам з зямлянкі, з місаю ў руцэ, выйшла Валя. Хуценька павярнулася, знікла ў зямлянцы і зноў паявілася, але цяпер несла дзве міскі, і ў кожнай ляжала лыжка, а на краёчку — лустачка праснака з маленькім скрылікам сала. Валя спачатку працягнула міску Бохачу, потым — маці. Ад хвалявання ў Рэнаты закалаціліся рукі. Разумніца Валечка, зрабіла тое, што павінна была зрабіць Рэната, дарослы чалавек: бульбу пароўну падзяліла, нават скрылік сала пароўну на ўсіх раскроіла, і праснака кавалкі роўныя.

Ад паху бульбы занылі дзёсны, горла пераціснула шархоткая спазма, і Рэната, праглынуўшы сліну, схілілася над міскаю. Ад голаду пякотна заныла ўсярэдзіне. Небачка, як жа яна хоча есці, хоча жахліва, моцна, нясцерпна. Але яна не возьмецца за лыжку, будзе трываць, пачне есці разам з Бохачам толькі. Хай ён спачатку дакранецца да лыжкі!

— Дзякую, дачушка. А вы хоць самі пад’елі? — спытаў Бохач, трымаючы міску аберуч.

— А як жа! Хапіла і нам. Рыбак першы справіўся! Во, зноў ён на раку прэцца...

Валя пабегла наўздагон за Данікам, галава якога ўжо хавалася за палынамі над узвалам. Рэната зноў з ухвалаю падумала пра дачку, якая здагадалася прынесці ім бульбу сюды, наважылася была неяк папярэдзіць яе, каб не давала волі малому, але перадумала, прапанавала Бохачу:

— Вы ешце, калі ласка. Добрым часам, дык і чарка б павінна быць з такое нагоды. Каб не дыміла і цяпліла плітачка.

Бохач сказаў, патрэсваючы лыжкай, быццам падкрэсліваў ёю кожнае сваё слова:

— І дыміць не будзе. І цяпла хопіць. А чарку мы з Міхалам тваім узнімем. Як вернецца.

— Тады ўжо расстараюся,— Рэната развяла рукі на бакі, потым прыціснула іх да грудзей.— З-пад зямлі, а — дастану!

— Буду ў памяці трымаць,— пажартаваў Бохач. Разрэзаў лыжкаю бульбіну, дадаў паспешліва, быццам яму карцела перавесці гаворку як мага хутчэй на іншае.— Дарослая зусім у цябе Валечка,— бульбіна развалілася, і лыжка брэнькнула па місе.— І, помніцца, з Пецькам маім на арэлі штовечар шлындала. Па душы, суседка, будзе зяцёк?

— Твой Пецечка ласкавы. Лёнік дык той хвалько трошкі. А Пецечка — сур’ёзны...

Бохач, прыстукваючы лыжкай па місе, сказаў урачыста:

— І гэтае ў памяці пакладу. Каб потым не сказала, што згоды на вяселле не было,— гаварыў сур’ёзна, а ў вачах — смех.— Ды, між іншым, Міхал абяцаў мне: усіх ейных кавалераў — набок. А Пецечку, зяцьку даражэнькаму, весніцы — нахлышч.

— Нешта мне ён пра тое — ані слова.

— А мы дамовіліся, слупы на арэлі стаўляючы. Жартаў тады хапала. Міхал твой і парадак ва ўсім любіць, але і каб жарт быў абавязкова. І ты ж памятаеш, што ля гэтых арэляў было! Штовечар — гурма. Як не ўвесь завулак на арэлі бег...

Унізе, пад узвалам, дурэлі Валя і Данік. Рэната чула іх галасы, і ёй мроіліся тая дзіцячая гурма ля арэляў, пра якую казаў Бохач, тыя жарты і смех, што не аціхаў, было, да позняга вечара. Дзяцей, здаралася, ледзь не сілаю даводзілася заганяць дамоў з тых арэляў, а яна, Рэната, напачатку пярэчыла, не хацела, каб ігрышчы ў садзе ладзіліся. І на Бохача тады злавала, думаючы, што гэта ён падбіў Міхала тыя арэлі зрабіць.

Успаміны не выклікалі радасці. Яна, дурніца, спрачалася тады з мужам, злавала на суседа. А тое, што яе ў тыя дні абурала, цяпер прыгадваецца, як самае, бадай, светлае і прыгожае. Хай жа толькі аціхне гэтая навала і вернецца дамоў Міхал — аніколі, ані ў чым і слоўца яна яму наўпярок не скажа! Ані ў чым ён не пачуе яе нязгоды!

Яна запэўнівала сябе шчыра, горача, нібыта ад успамінаў і гэтых яе думак цалкам залежала, калі павінен вярнуцца дамоў Міхал, з добрым вярнуцца ці з благім.

— А я часам зняверуся так, што толькі пра благое і думаю,— сказала Рэната, нечакана адчуўшы, што павінна быць з Бохачам шчырай да канца.

Бохач параіў з усміхам:

— А ты думай пра лепшае. Пра тое, што з перамогаю Міхал вернецца неўзабаве!

У абяцанні Бохача ёй пачулася няпэўнасць, нібыта выказваліся тыя запэўніванні дзеля адчэпнага, і гэта выклікала ў яе заклапочанасць.

Карцела пачуць ад Бохача нешта пэўнае, пачуць тое, што абнадзеіла б, хоць крыху ўзрадавала, прыгасіла тугу, і яна запыталася:

— Памятаеш, я табе пра Рудака казала? Усё па яго словах спраўджваецца. Цяжка нашым на фронце — да перамогі далёка...

— Але ж назад мы ўжо не коцімся! Ты на чыгунку паглядзі, што вязуць? На усход — тэхніка, тэхніка... А назад? Чырвоныя крыжыкі на вагончыках. І новых палонных у іхніх лагерах да-аўно няма. Да лагераў цяпер і не падаткнешся!

— Свабодна, я чула, падыходзілі кабеты да загарадкі.

— На тым тыдні! А ты сёння паспрабуй!

— І не спрабавала, і не буду! Я ведаю: Міхал мой у загарадку не трапіць,— і нібыта дакараючы сябе за тое, што ніколі не бегала, як знаёмыя кабеты, да лагераў ваеннапалонных, і як бы апраўдваючы сябе, дадала пераканана: — Ён альбо жывы, альбо ў зямлі!

— У зямлі хай нашы ворагі будуць, як кажа Лагуцін. А мы — на зямлі...

— Дзе ён цяпер, Лагуцін той!

Бохач сказаў з ціхім смяшком:

— Непадалёку, суседка. Зусім непадалёчку,— і дадаў, як праспяваў: — У зялёным лясочку...

У Рэнаты перахапіла дыханне, ёй падалося, што Бохач пасмейваецца, сказаў знарок, і яна праглынула кавалак шорсткага праснака, не дажаваўшы, падрапаўшы сабе горла.

— У партызанах ён? — спытала, адчуваючы боль у горле.— Партызаніць?

Бохач, азірнуўшыся, кіўнуў галавой. Рэната ўчапілася ў рукаў яго пінжака, спытала пошапкам, адразу паверыўшы ў тое, што пачула:

— Можа, і Алеська там? Ён жа тады з Рудаком пайшоў. Я ж казала табе...

— Рудак, думаю, прабіўся за лінію фронту. Бо Лагуцін у мяне пра Алеся распытваў.

Рэната стаіла дыханне, чакала, што Бохач паведаміць нешта яшчэ. Але ён маўчаў, і тады яна запытала адрывіста, паспешліва:

— Калі? Ты размаўляў з Лагуціным? Калі?

— Учора.

— І маўчаў! — Яна не папракнула Бохача, а прамовіла гэта са шкадаваннем, як бы суцяшаючы сябе.— І толькі цяпер сказаў!

— Не сказаў, а — прагаварыўся. Не меў я права казаць!.. І тое, што ты пачула, каб на агні прапала. Было — няма.

Яна сказала роўным голасам, зусім без хвалявання, як бы падкрэсліваючы, што ўсё добра зразумела:

— Бульба ж астыла.

— Нічога, у жываце сагрэецца...

Бохач паправіў рукою кепку, чорную, старую, асабліва зашмальцаваную зверху, ля тоўстага гузіка-бубачкі, нахіліўся над міскаю. Ад краёчка міскі ішоў слабы водсвет, і гэты водсвет соўгаўся па цяні ад казырка, што ляжаў на Бохачавым твары наўскасяк ад правай скроні да левага куточка губ, спыняўся ля носа, быццам чапляўся за ноздры, і надаваў твару хітраваты выгляд.

І гэты рухавы водсвет ля носа і на змучаных, збляклых шчоках і гэтая старасвецкая кепачка, і асабліва тая падкрэсленая ўпартасць, з якой Бохач глядзеў толькі ў сваю міску, быццам нічога не заўважаў вакол сябе,— усё гэта раптоўна адкрыла Рэнаце новае, патаемнае жыццё, якое былым суседам старанна ад яе хавалася і хаваецца. Бохач працаваў да вайны на аэрадроме, і цяпер зноў для яго там знайшлася праца. Рэната, як толькі даведалася, дзе працуе Бохач — фашысцкі ж аэрадром, адтуль узлятаюць і туды штодня садзіцца шмат самалётаў ворага! — адразу ж з недаверам пачала ставіцца да ўсяго, пра што казаў і што рабіў яе былы сусед; нават тое, як Бохач лаяў і бэсціў Смаля, калі пачуў пра здарэнне на лясной дарозе, яна не палічыла шчырым. Не палічыла шчырым і тое, што зусім не павінна было выклікаць ніякіх сумненняў — разы чатыры прыносіў хлеб з нямецкай сталоўкі, недзе даставаў пакункі з крупамі, будаваў зямлянку,— і ўсё гадавала ў душы падазронасць, разумеючы, што ніці гэтага пачуцця ідуць туды, на лясную дарогу, дзе яе з дзецьмі скінулі з машыны. Бохача там не было, гэта праўда. Але ж ён, Бохач, пасадзіў яе на машыну Смаля! Ён, Бохач, давяраў, значыцца, шафёру!..

Цяпер як нешта вялікае і цяжкое звалілася ў яе з душы: Бохач не прадаўся фашыстам. Яго праца на аэрадроме — толькі шырма, ёсць у Бохача іншае жыццё, пра якое ён нічога не расказваў ёй. Цяпер, даведаўшыся, яна адразу паверыла ў тое, другое, жыццё Бохача, і ганарылася ім, і ганарылася, што ведае пра тое жыццё, і разумела, што не мае права нешта пра другое Бохачава жыццё распытваць, і паклялася сабе, што лепей памрэ, чым хоць слоўца скажа каму-небудзь пра тое, што ёй нечакана адкрылася.

Цяпер, калі Рэната давярала Бохачу, яна вырашыла ва ўсім яго паслухацца. У бліжэйшы час, пакуль моцна не захаладала, трэба пайсці па вёсках — зямлянка ёсць, Валя дагледзіць малога — і расстарацца хоць крышку хлеба, бульбы, круп. Спачатку кінуцца ў адзін бок, потым — у другі, затым — за Дзвіну... Недзе ж, напэўна, пашчасціць. І з дрывамі так яна зробіць, як Бохач раіць: тое, што ёсць, прыхавае, а потым яшчэ назапасіць. Зіма ж наперадзе доўгая, праўду ён кажа. Толькі адну яго параду яна адкіне, не паслухае: мужавы рэчы не зачэпіць. Дый колькі тых рэчаў і засталося! Касцюмчык адзін, бялізна і боты... У зямлянцы зроблена схованачка, там усё гэта ляжыць — нават дзецям Рэната яе не паказала. Пра схованку толькі яна адна і ведае. І зямля яшчэ ведае...

11

Пасярэдзіне вёскі, з доўгай калгаснай аборы, што стаяла на пясчаным узлобку, ля самай дарогі, хтосьці паклікаў Рэнату танюткім пісклявым галаском, і яна спынілася. Двойчы здзіўлена азірнулася наўкола: нікога ж не відно! Здань якая, ці што? Не, зноў гэты працяглы і жаласлівы, як дзіцячы, покліч... Вунь якая праява! Брама гэта рыпіць. Вецер яе гойдае, яна і рыпіць!..

Рэната стамілася, і гэты нечаканы прыпынак быў палёгкаю. Відаць, варта ёй адпачыць ля гэтай пустой і сіратлівай будыніны. Адна палавіна брамы ляжыць на зямлі, а другая скасабочылася, гойдаецца ад ветру, хутка, як хто піхне, зачыніцца, а потым марудна-марудна адкатваецца назад і рыпіць, і нехта як бы рукою махае ў чорнай глыбіні аборы.

Наблізіўшыся да аборы, Рэната ўбачыла салому ў кутку. Зручна было б і заначаваць тут: нікому не трэба кланяцца, нічога не давядзецца прасіць — сама сабе гаспадыня. Блізка ўжо вечар, з цёмным ісці кепска — да горада яшчэ кіламетраў дзесяць, калі не больш. Так што запыніцца недзе ёй усё роўна давядзецца. Можа, сапраўды тут ёй і атабарыцца? А ранічкай, адпачыўшы, рушыць далей. Толькі каб не змерзнуць у гэтай стадоле ноччу. Падобна, што на мароз бярэцца. Дый не дзіва: сёння ранкам лёталі ўжо белыя мухі!

Над дахам аборы, як зачапіўшыся за вільчык, шарэла аднастайна бляклае, як снегавое, неба. Учора яно было цяплейшае. Учора, відаць, ёй і варта было вяртацца ў горад. Гэта ж чацвёрты дзень яна ўжо ў дарозе, усё блукае па вёсках, спрабуючы памяняць свой жабрацкі скарб: старыя свае сукенкі, Геначкавы кашулькі, Валіны кофтачкі. Нікому, аказваецца, не патрэбны гэтыя рэчы. Паўсюль пытаюцца адно і тое ж, адно і тое ж просяць: соль, мыла, запалкі. Праўда, учора ёй пашчасціла: дзве прасціны, новыя, яшчэ аніводнага разу не сціраныя, яна памяняла на паўпуда жыта і сукенку сваю памяняла на тры фунты гароху. І за кофтачку цёплую, якую Міхал прывёз ёй у падарунак з Ленінграда, дала ёй адна кабета два фунты сала...

З настойлівым, пагрозлівым свістам рыпнула брама. І не ў аборы, здаецца, як недзе ззаду. І, падобна, што не брама гэта зарыпела. Гэтак і ёсць: паліцэйскі стаіць на дарозе! Адкуль ён тут гэтак нечакана? Во будзе, калі прычэпіцца... А што прычэпіцца, дык адразу відно.

— Фю-ю-ю,— зноў свіснуў паліцэйскі і загадна паківаў ёй пальцам.

«Не брама гэта рыпела. Ён, гад, свістаў!»

Рэната марудна ўзышла на дарогу. Нешта ж дужа знаёмы твар! Не, падалося. Тоўсты чырвоны нос, маленькія і вёрткія, як мышыныя, вочы.

— Куды ідзеш? — спытаў паліцэйскі.

— Дамоў. У горад. «Голас мне зусім незнаёмы».

— Пасведчанне маеш?

— Нам шчэ не выдалі. Толькі рэгістрацыя была ва ўправе. Маю пашпарт. «Твар яго мне здаецца знаёмым...»

Ён пакінуў без увагі яе словы пра пашпарт, спытаў, крывячы губы:

— А што тут выглядаеш?

— Стамілася. Стаю дый думаю: не дацягну да горада, давядзецца заначаваць.

— А дазвол ты ўзяла? У маёй вёсцы без майго дазволу не заначуеш!

— Я ж толькі падумала, каб заначаваць,— пачала яна тлумачыць, сілячыся надаць свайму голасу пачцівасць і пакорнасць.— Я ж абавязкова папрасіла б дазвол. Парадак ведаю.

Паліцэйскі стаяў цяпер перад ёю, крыху нахіліўшы галаву, быццам збіраўся дзюбнуць, барабаніў пальцамі па спражцы шырокай дзягі, варушыў губамі, быццам штось жаваў.

— А ў аўторак? Ц-цюп! — і ён, нешта выкалупнуўшы языком з-пад верхняй губы, гучна сплюнуў.— А ў аўторак чаго тут віжавала і швэндалася?

— У аўторак? — «Бачыла яго! У аўторак бачыла, ён сядзеў ля аселіцы на паваленым плоце каля школьнага будынка!» — У аўторак я з горада ішла — па вёсках хлеба шукала. А цяпер во дамоў валакуся...

— Паказвай!

— Пашпарт у мяне ёсць. Калі ласка, пашпарт я вам зараз дам...

— На сметнік кінь свой пашпарт. Што ў мяху нясеш, паказвай!

Зненавідзеўшы сябе за пачцівасць і пакорнасць, Рэната сказала суха:

— Жыта, я ж кажу.

— Паказвай!

Яна зняла хатуль з пляча, падзелены аборкаю на дзве часткі, пачала развязваць тую, дзе было жыта.

— Паўпудзіка толькі і маю. Гароху шчэ жменьку,— пра сала не сказала, хоць адразу ж намацала яго рукою.— А тут — старызна. Транты, адным словам. Не хочуць людцы за іх даць хлеба. Дарагі хлеб скрозь...

— Нашто табе хлеба гэтулькі?

— Дзетак карміць. Чацвёра ж у мяне роцікаў — і кожны просіць есці.

— А работкі чаго яны не просяць? — паліцэйскі злосна патыкаў мыском бота мех, які Рэната зноў узялася завязваць.

— Малыя яны ў мяне.

— Сама павінна робіць. Загад ведаеш? Хлеб дадуць кожнаму, хто шчыруе на карысць вялікай Германіі. Цяміш?

Яна адказала па-ранейшаму суха, але цяпер з прытоеным выклікам.

— Але ж спярша паесці трэба. Не паясі, дык і не наробіш нічога.

— Вось паясі — і працуй. А па вёсках не шлындай. Убачу шчэ раз тут — адбяру ўсё. Пусценькая пойдзеш, каб не стамлялася,— і, задаволены сваім жартам, зарагатаў, гучна, басавіта.— Га-га... Чаго ўставілася? Ма-арш!..

Рэната таропка, як не подбегам, пашыбавала вуліцаю. Ішла не азіраючыся. Пашэнціла: выбілася, лічы, з бяды. Па вёсках цяпер хадзіць небяспечна — паліцэйскія абшукваюць незнаёмых людзей, рабуюць. Мог жа зараз свістун гэты забраць у яе і жыта і сала... І што ёй рабіць тады? Жаліцца ж не пойдзеш? Няма куды пайсці жаліцца. І ніхто тваю бяду не ўбачыць, ніхто не паспачувае... І як павымірала ўсё наўкола: ні галасоў, ні каб табе хто абазваўся, нават сабачага брэху не чутно...

Ля апошняй хаты, на маленькім выганчыку, пад старой ракітай, чарнела нізкая студня. Нейкая бабулька, сагнуўшыся, стоячы бокам да вуліцы, правай рукою круціла калаўрот, потым узялася аберуч за тоўстую ручку. Калаўрот круціўся бязгучна, і, як прывязаная да яго, ківалася бабулька, потым сагнулася, ухапілася левай рукою за дужку вядра: працягла і звонка забрэнькаў ланцуг.

Увесь дзень Рэната тупала, амаль і не прысела анідзе, толькі што перажыла жахлівы допыт, які наладзіў ёй паліцэйскі, і цяпер ад выгляду блішчастага вядра ў яе яшчэ больш перасохла ў горле. Трэба напіцца вады! Калі яна зараз не глытне гаючай, асвяжаючай асалоды, дык не зможа рухацца далей, гэтая сухасць задушыць яе.

Рэната звярнула з дарогі на выганчык, пашыбавала да студні шпарка, быццам за ёю нехта бег і адзіны паратунак быў там, ля таго чорнага квадрата, нізкага, складзенага са старога, пазелянелага па кутках бярвення. Спытала, яшчэ не дайшоўшы да студні:

— Ці не дасцё вы мне вадзіцы? Піць дужа хочацца.

— А як жа вы тут пап’яце? Кубачка ж у мяне нямашака.

— Лініце ў прыгаршчы,— папрасіла Рэната і заўважыла, што гэта не бабулька, а маладая кабета.

— А навошта ж? Пойдзем да хаты, там і нап’яцёся...

Голас быў спагадлівы, ласкавы, і Рэната ўміг забылася на тое папярэджанне, што рабіў ёй паліцэйскі. Яна смела пайшла за жанчынаю, вырашыўшы, што крыху адпачне, а потым ужо рушыць далей.

Увайшоўшы на вузкі, як сцяжынка, затравелы падворак, адгароджаны ад палісадніка нізкім плотам, які спавілі жаўтлявыя, даўно пасохлыя вяроўкі гарбузніку, жанчына спынілася, спытала:

— Чаго Жыгалка да цябе чапіўся? — і тут жа дадала, заўважыўшы, што Рэната не ўсё сцяміла: — Жыгалка, паліцэйскі наш, да кожнага новага чалавека — як сабака някормлены.

— Куды, пытаўся, іду. Ды што нясу.

— Носіць жа зямелька злыдня!

— А да вайны што рабіў Жыгалка? — спытала Рэната, разумеючы, што знайшла нейкую нітачку для гаворкі з чалавекам, які спагадліва паставіўся да яе.— У калгасе працаваў, ці дзе?

— Не было яго ў Жарцах да вайны, не было. Прыхадзень. Аднекуль прыбіўся да Рубаніхі ў прымы,— і, паставіўшы вядро на лавачку пад акном, папрасіла: — Пасядзіце. Здарожыліся ж, бачу, галубка.

— Ай, што й казаць: ледзьве брыду...

За плотам, пад доўгай і высокай, як верацяно, ігрушай, спрэс у дробненькім чырвоным лісці, чарнелі падпаленыя прымаразкамі мальвы, і дужа далёка за тымі мальвамі, пад лесам, жаўцеў кавалак дарогі, што вяла ў горад. Як далёка тая дарога. І горад далёка! Небачка, як жа ён далёка! Ці зможа ж яна давалачыся да яго сёння? А трэба ж неяк дабіцца...

Рэната зморана апусцілася на лавачку, побач з вядром. Ці ў вачах, ці ў вядры замільгацелі гэтыя чорныя мурашы? Не, у вядры, на вадзе пырхацяць буйныя і ружовыя, падобныя на спечаную прымаразкамі квецень мальвы, матылі. Адбіткі гэта, згаслі вось, сплылі. Твар толькі нейкі старэчы: запалыя шчокі, доўгі нос, падціснутыя ў нітачку губы.

«Небачка! Няўжо гэта я?»

Рэната нахілілася бліжэй да вады, пасунула з ілба цёмную хустку. Яна, углядаючыся ў адбітак свайго твару, раптоўна падумала пра тое, што аніводнага разу, ад першага дня вайны, не бачыла сябе ў люстэрку. Выгляд стомленага і схуднелага, як старэчага, твару яе засмуціў, яна адсунулася ад вядра, і адбітак твару знік, як праваліўся, на дно вядра. Цяпер на паверхні вады, як у люстэрку, адбітак барвовай ігрушыны, але дужа маленькай, быццам дрэва тое расце недзе дужа далёка-далёка. А галаву ўсё кружыць, кружыць, і гудуць натруджаныя доўгай хадою ногі, баляць, ажно смыляць пад хатулём плечы. Хай сабе... Гэта пройдзе. Зараз гаспадыня вынясе ёй кубак, яна пап’е вады і рушыць далей. А можа, ёй варта папрасіцца пераначаваць? Гаспадыня — чалавек неблагі, відаць, душэўны. Але ж тады, калі папрасіцца пераначаваць, трэба ісці да паліцэйскага, узяць дазвол. А дазвол ці дасць той злыдзень? Не, мабыць, трэба рухацца далей. Не такі ўжо вялікі і свет — гэтыя дзесяць кіламетраў. За плячыма ж разоў у шэсць болей!..

З хаты выйшла гаспадыня, але без кубка, узняла вядро, прапанавала лагодным і добрым голасам:

— Заходзьце ў хату. Адпачніцё.

— Дзякую,— сказала Рэната, са здзіўленнем заўважаючы, што ёй хочацца зайсці ў хату, хочацца размаўляць з гэтай незнаёмай жанчынай.— Мне толькі напіцца вады.

— Сцюдзёную навошта ж піць,— светлыя вочы гаспадыні глядзелі на Рэнату добразычліва.— Каб застудзіцца?.. Заходзьце, я прашу...

Пагана дрыжалі, падгіналіся ногі, калі Рэната ўзнялася і дыбала ў сенцы. Хатуль, перавязаны надвае, яна зняла і несла ў руках і апусціла на падлогу толькі ў хаце, але ўсё трымала ў руцэ, быццам баялася, што, выпусціўшы, згубіць. У сенцах прыемна пахла сушанай мятаю і кменам, а ў хаце, як толькі пераступіла нізенькі парожак, аглушыў смачны водар смажанай на сале цыбулі. Млява аслабела цела, забурчала ў пустым страўніку, і рот забіла густая ліпучая сліна; Рэната зглытнула яе, і камяк сліны неяк балюча пакаціўся па горле, быццам піхнуў яе назад, да дзвярэй; яна прыхінулася спінаю да вушака, і чорная засланка, якой была застаўлена печ, і залацістая вязанка цыбулі, што вісела ў чалесніку, гайдануліся ў яе перад вачыма. Дзіўна неяк, гэты смачны, п’янкі водар коціць не ад печы, а злева, ад акна. Так, на стале стаіць патэльня з дранікамі, побач — карычневы стаўбунок, укручаны каля шырокага гарляка бяростаю, і два белыя кубачкі.

Гаспадыня ўзяла стаўбунок і пачала наліваць малако ў кубачкі.

— Малачко, от пабачыцё, пойдзе лепей, чымся тая сцюдзёнка з вядра,— сказала яна, стаўляючы стаўбунок на месца. Падсунула зэдлік, прапанавала, як добрай і жаданай госці: — Выпіце. І дранічка пакаштуйце. Ранічкою пякла. У печы стаялі — цёплыя.

«Якое густое малако,— падумала Рэната.— І як нейкая пара над ім. І над стаўбунком таксама...»

Белы тлумны туман ударыў у галаву, уваччу зноў пыхнулі вялізныя ружовыя матылі, і Рэната, пахіснуўшыся, пачала павольна асядаць на падлогу.

— А што ж гэта з вамі зрабілася? — гаспадыня паспела падтрымаць яе, падсунула нагою зэдлік, памагла сесці, спалохана завойкала, замітусілася: — А вой-вой-вой... Ці не галаву закружыла?.. Яно пройдзе, пройдзе, толькі каб адпачыць...

Рэната села, прыхінуўшыся плячыма да сцяны, і адразу ж у галаве пасвятлела, матылі прапалі, як пераселі на квяцістую шторку ў драўлянай пераборцы, што аддзяляла куханьку ад залы; шторка ціха дугнулася і гэтак жа гайдануліся, быццам пераляцелі з адной ружовай кветкі на другую, два ружовыя матылі. Матылі неяк раптоўна расталі, следам добра акрэсліліся кветкі на шторцы, краёк канапы, што стаяла ў пакойчыку за пераборкаю, і вузкі, саматканы дыванок на падлозе.

— Галава ўжо нічога. Слабасць толькі ў целе,— прызналася Рэната, удзячная гэтай незнаёмай жанчыне за ласкавасць і спагаду.— Спудзілася была дужа, як паліцэйскі прычапіўся... Ён ботам па мяху лупіць, а мне гэта бы па сэрцу: парвецца мех, жытцо ў пясок пасыплецца. Як не памерла тады, быццам не мех той, а мяне ён ботам патоўк...

Гаспадыня загаварыла напеўна, як усё роўна малілася:

— О, прыхадзень! О, звяруга, каб жа яму магіла донца паказала. Каб жа яго і тамака гэтак таўклі, як ён жытцо малаціў ботам.

— Я адразу сцяміла, што паганы ён чалавек,— сказала Рэната, ёй карцела працягнуць гаворку.

— Хіба ж то чалавек? Упершыню на сваім вяку такога паганца бачыць вёска. У нас, у вёсцы, людзі харо-ошыя, чулыя. А гэты... Але доўга не паносіць ён галавы сваёй паганскай.

— І адшукаўся ж недзе, выпаўз...

— Хай ён сабе... Лепей — паешце вы ўжо,— і гаспадыня падсунула бліжэй да Рэнаты кубак, потым патэльню з дранікамі, дадала лагодна: — І малачка папіцё. Калі доўга не паясі, дык галаву, ведаю, заўсёды кружыць...

Рэната ўзяла кубак у руку; рука дрыжала, і яна абхапіла кубачак аберучкі, адпіла глыток, другі. Які мяккі, даўно забыты смак! Адразу ў горле адмякла, смага прапала, знікла сухасць у паднябенні, быццам яго памазалі нейкім дзівосным гаючым маслам... Даўно, дужа даўно не даводзілася піць малака... Як пачалася вайна, дык гэта, здаецца, першы раз. Так, упершыню! А Данічак як жа любіць малачко! Валя, то калі і малая была, брыкалася — заўжды не па душы ёй малако. А Данічак — цэлы кубак запар выпіваў. Гэты кубачак на той, Данікаў, падобны. Не, кветкі сінія там былі, а тут — жоўтыя. І беражок у Данічкавым кубачку быў сіні. Пабіўся кубачак той, калі на горад фашысцкія самалёты наляцелі. Геначка ўскочыў тады з крэсла — снедалі яны якраз на тэрасе — і зачапіў кубак локцем. Яна яшчэ тады папрасіла Геначку шклянне выкінуць, каб малое не пабачыла і не плакала. Геначка тое шклянне выкінуў. А цяпер жыццё і яго самога выкінула... Ляжыць, бедачок, у пясочку пад соснамі — няма каму там і магілку дагледзець. Трэба будзе вясной туды абавязкова дайсці... Вясной фашыста прагоняць, вернецца Міхал, і яны паедуць у той лясны кут, перанясуць сыночка на могілкі, пахаваюць па-людску... Але гэта потым ужо, як вайна скончыцца. А зараз пра другое яна павінна думаць, пра іншае клопат у галаве трымаць. Данічак і Валя — вось галоўная яе турбота. Як ён, Данічак, тады бег да століка, бульбу ўчуўшы! «Бульбачка! Бульбачка! Мне, мне!» А каб жа гэткіх дранікаў яму! Ды малачка хоць кубачак! Хоць глыточак які!..

Боль сціснуў сэрца, і Рэната, не дапіўшы малака і да палавіны, спачатку асцярожна паставіла кубак на стол, а потым адсунула падалей ад краю, апусціла рукі і сагнулася, як бы сядзела дзе сам-насам, заплакала ўголас, заплакала наўзрыд, не саромячыся чужога чалавека, быццам не заўважала яго. Уся бяда, усё гора, што давялося спазнаць за апошні час, прыціснула цяжка, як ніколі раней, і яна ўпершыню яскрава, бы сабранае ў адно, убачыла перажытае і, убачыўшы, спалохалася, не паверыла: няўжо яна гэтулькі перанесла, гэтулькі сцярпела, не зламалася, засталася жывой?..

Яна плакала ўголас, але цяпер ужо крыху сцішана, давячыся сваім плачам, плакала і ад гора, якое было ў душы і ад якога ў яе не было паратунку і збавення, плакала ад цеплыні і нечакана стрэчанай сардэчнасці, плакала ад ласкавага пагляду гаспадыні, якой ніколі раней не ведала, плакала ад спагады чалавека, які сядзеў побач і ні пра што благое не нагадваў, плакала, перапоўненая ўдзячнасцю да гэтай жанчыны, якая ні пра што яе больш не распытвала, не цікавілася, хто яна і адкуль. Ёсць добрыя людзі на свеце! Ёсць, бо без іх звёўся б увогуле гэты свет! Вось запрасіла гаспадыня да сябе ў хату яе, Рэнату, чалавека зусім незнаёмага, частуе гэткім багаццем і не шкадуе нічога, нібыта разам з Рэнатай перажыла гэтулькі ж, колькі і яна перажыла, і гэтулькі ж адпакутавала, і ўсё цалютка разумее і прымае блізка да сэрца.

— Вы ешце, ешце,— папрасіла гаспадыня, даліваючы з гладыша малака ў кубачак, са спагадлівай усмешкаю на твары.— Запіваць дранічкі малаком добра...

— Дзякую... Неяк мне і сорамна...

— Бяды навошта ж саромецца? Яна да кожнага прыстаць можа. Яна кожнага дзюбне, абы толькі ёй паддацца.

Рэната ўзялася есці. Дранікі, як самі, лезлі ў рот, і яна ела іх напоўніцу, але не прагна, і ўсё яшчэ крыху саромелася, але саромелася ад удзячнасці, якую не магла выказаць так, як гэтага ёй хацелася,— удзячнасць ішла нават болей не з таго, што яе частуюць багата, а са спагады, ад якой адразу змякчылася сэрца,— і расказвала аб сваім жыцці, пра нягоды, што зваліліся на яе за апошнія месяцы, пра сваё гора. Расказваючы, яна час ад часу лавіла сябе на думцы, што спыняецца на ўсіх падрабязнасцях быццам знарок, каб і разжаліць гаспадыню, і апраўдаць свой голад, і разумела, што гэтыя думкі ідуць ад сораму, з якімі яна ўсё яшчэ не можа саўладаць.

Потым раптам спахапілася, што яшчэ не назвала ні свайго імя, ні прозвішча, і не ведае імя гаспадыні, і не папытала ў яе пра жыццё, ані ў чым не паспачувала, нібыта бачыла перад сабою чалавека, які жыве ў поўным дастатку, у багацці, шчаслівага. Хаця, відаць, не вельмі багата шчасця ў гэтай хаце. Малако на стале — значыцца кароўку мае. Дранікі з салам — значыцца бульбачка ёсць. І, відаць, не пусты кубелец. Але ж у сініх вачах гаспадыні туга, самота, і цёмныя дужкі ад бессання ў вачніцах, і неяк гаротна звісаюць бялявыя валасы, нібыта хаваюць дзве глыбокія зморшчынкі праз увесь лоб, і горкія складкі крывяцца ля тоўстых губ, і сядзіць неяк яна, гаротна сагнуўшыся, схіліўшыся на правы бок, быццам увесь час хоча нешта не прапусціць там, на падворку, і разам з тым суняць боль у правым баку, ля паясніцы; адна рука ў яе там, на паясніцы, а другая на падвоканні, нерухомая, як нежывая, і неяк тужліва звісаюць канцы шэрай хусткі, што спаўзла з галавы і лягла на плечы.

— А дзе ваш дамок, кажаце, быў? — спытала гаспадыня.— Я калі да сына прыязджала, дык была на замчышчы — ведаю тую мясціну. Малодшы мой на цагельным заводзе рабіў. Можа, чулі прозвішча Сямак? Рыгор Сямак.

Рэната паціснула плячыма:

— Ды нешта, прабачце, не даводзілася.

Гаспадыня аднеслася да гэтага прызнання спакойна:

— Не дзіва — завод вялікі. На ім мой муж, Антонка, таксама рабіў. І старшанькі тамака працаваў. Да арміі. Адтуль служыць пайшоў...

Яна назвала яшчэ імя нявесткі і імёны ўнукаў і сказала, што нявестка з малымі паехала да бацькоў на Урал у адпачынак і што ў канцы ліпеня яна з сынам таксама павінна была паехаць туды. «Ой, як жа ён упрошваў! Ой, як жа яна мяне маліла! І я ўжо была і пагадзілася паехаць, Урал той паглядзець». І раптам пачала расказваць пра мужа, які загінуў пад Выбаргам, і двойчы — Рэната, перапыніўшы яе, паведаміла, што яе Міхал таксама быў пад Выбаргам,— папытала прозвішча Рэнацінага мужа, і доўга маўчала, быццам нешта прыгадваючы.

— Мужчынкі на вайне свечачкамі гараць,— парушыла маўчанне гаспадыня. Гаварыла яна цяпер новым, нейкім сухаватым голасам і марудна, быццам чытала блага напісаны сказ.— Але ж і няроўна: аднаго — першым ветрыкам згасіць, другога — ніякая непагадзь не завее...

Рэната слухала моўчкі, баючыся ўставіць нават слоўца, усё спадзявалася, што дачуецца ад гаспадыні пра свайго Міхала. Не выпадкова ж яна папытала прозвішча яе мужа, не выпадкова, відаць. Урэшце, страціўшы ўсялякую надзею, запярэчыла:

— Цяперашнім часам, скажу я вам, і кабетам нясоладка.

— А каму цяпер соладка? Даўней з калгаса нам усё: і збожжа, і гародніна, і грошы... До-обра жылі. Дык вось маеш: фашысты, погань гэтая, прыпёрліся. Рабуюць нас, як пёрка, трасуць. Спачатку сказалі: тры дні на тыдні — малако ім здаваць. Цяпер — пяць дзён увесь надой да кроплі на маслазавод ім пурыш. Масліца сабе робяць...

— І далёка маслазавод? — спытала Рэната, нібыта толькі гэта і было ёй цікава ведаць.

— У Пясках, напрамкі — тры кіламетры. Дак жа ж на маслазавод не толькі «млека» цягнеш. Яйкі — здай. Шпэк — здай. Воўну — здай не адкладваючы. Мяса — здай, хоць ты яго з калена выламі, калі не маеш. А Жыгалка кожную раніцу — шусь у хату. Спіс у яго — кожны ж двор падаткамі абкладзены,— і ён па ім шпарыць: гэтае, маўляў, не здала, гэтае за табой лічыцца... Піце вы малако, піце! Упадабалі дранічкі?

— Не памятаю, калі і каштавала гэткую смакату. Як разлічыцца толькі, не ведаю. А во! Сукенку бярыце.

— Якую сукенку?

— Сінюю. Добрая сукенка. Новая амаль. Яна тут, у хатулі ў мяне ляжыць.

Рэната пацягнулася да хатуля, які ляжаў ля сцяны. Гаспадыня, перайшоўшы на «ты», замахала рукамі:

— Ты што прыдумляеш? Не людзі мы, ці што! У мяне ад людской бяды сэрца штодня баліць. Пурыш гэты бітон з малаком у Пяскі, цягнеш, а сэрца — ірвецца: ворагу ж нясеш! Што, каб свайму чалавеку панесці, дзетак малых уратаваць. Вось як цябе, гаротніцу, за госця прыняць...

Рэната паклала хатуль на ранейшае месца, адсунула кубак на сярэдзіну стала, пальцам зняла з цыраты кропельку малака, злізнула яе. Цяпер за ўсё плоціш. Усё як перавярнулася ў свеце.

— У свеце, можа, яно і перавярнулася. Але ж у сэрцы чалавечым — не павінна. Чалавек павінен чалавекам і застацца...

— Ведама ж...

Ад тлустай і сытнай ежы, цеплыні, дабрадушнай гаворкі гаспадыні Рэнату размарыла, пацягнула на сон; загадвала сабе, што трэба падзякаваць, узняцца і рушыць далей, і ўсё сядзела, слухала, са згодаю ківала галавою, і ад гэтага ківання ўсё больш не падуладным розуму рабілася цела, цяжэлі, зліпаліся павекі.

Гаспадыня як не заўважала нічога, гаварыла і гаварыла, узрадаваная, што яе ўважна слухаюць:

— Наш Пятровіч, даўней, усё казаў нам: ты, маўляў, калі і паміраць давядзецца — чалавекам памірай. Як арол! Ды і сам быў — аро-ол!

— А хто гэта, ваш Пятровіч?

— Старшыня да вайны быў. Ён, даўней, да мяне — заўсёды з павагаю: Ганна Андрэеўна ды Ганна Андрэеўна... Я ж увесь час у калгасе рабіла. На свінаферме, о-ох, у нас жа свінаферма была — на ўвесь раён грымела... А ты да вайны робіла дзе?

— На хлебазаводзе. У брыгадзе па выпечцы.

— Хлебец, значыцца, пякла. Ручкамі пакуль яго намесіш. Ведаю.

— Машыны ў нас былі, новыя. Добрае абсталяванне!

— А твой гаспадар дзе робіў?

— Там жа, на заводзе. А ў трыццаць дзевятым у армію пайшоў. Ён партыйны. Пасылалі тады партыйных у армію.

— У нас таксама. Амаль усе брыгадзіры — камандзірамі ў армію,— і раптам вярнулася да гаворкі ранейшай.— Машынны хлеб — не тое. На кляновы лісточак калі яго пасодзіш ды кмену дасі поверх. Крамны хлеб — яго да вайны нам везлі штодня — я не брала. Сама пякла, сама!

— Калгас у вас добры быў! — сказала Рэната, адчайна змагаючыся са сном. «Мне трэба ісці. А я што раблю?»

— У-у! На выстаўку я ў Маскву ездзіла са сваімі свіннямі. Пазалетась. О-оё, колькі свету пабачыла!

Рэната, адолеўшы санлівасць і стому, пачала ўзнімацца.

— Буду ісці, бо калі гэта дабрыду,— і шчыра падзякавала.— Душою тут я ўгрэлася. Дзякую... І хай шчасціць, і хай бяда абміне...

Гаспадыня, усхваляваная ўспамінамі, удзячная, што яе гэтак уважна слухалі, усхапілася:

— На ноч гледзячы ісці? Чатырнаццаць жа кіламетраў!

— Як? Мне ж казалі — дзесяць!

— Гэта, калі на маслазавод. Але ж мост там спалены, і кладачку ноччу не пяройдзеш,— і завяршыла тлумачэнні цвёрда: — Заначуеш, а заўтра — пойдзеш!..

Рэната ўзрадавалася, у душы яна адразу пагадзілася з тым, што казала гаспадыня. Але трывога ў сэрцы мацнела, не знікала. Дзеткі ж там адны, чакаюць: яна паабяцала, што сёння вернецца! Не разлічыла вось сілы, не паспела прайсці ўвесь шлях. І блізка ж, а — не дойдзеш. Каб сонца, дык можна б было ісці, а тут — хмары, амаль ужо і цёмна. Жахліва адной у дарозе — трэба заначаваць. Адшукаць таго паліцэйскага, узяць дазвол... .

— А во! Хай ён апруцянее са сваім дазволам,— абурана выпаліла гаспадыня.— Ноччу ён па хатах не цягаецца, балюе з былым калгасным конюхам — адна, ведаеш, хэўра. І спяць потым, пакуль сонца пяты не зашкварыць...

Сон адольваў Рэнату. Варта было ёй дазволіць сабе далей не ісці, як адразу нібыта што абламілася ў душы, пабурылася тая перасцярога, якая ўвесь час падтрымлівала і бадзёрыла.

— Я раненька ўзнімуся — ніхто мяне і не заўважыць у вёсцы,— паабяцала яна санлівым ужо зусім голасам.— На саменькім золачку. І пашпарт у мяне ёсць. Вось, калі ласка, паглядзіце.

Гаспадыня адмахнулася:

— А навошта ён мне? Сабе мы ўжо верыць не будзем?

— Не, я не тое зусім, каб правяраць там, ці што. Я вам свой адрас пакіну, вы перапішаце. Намалюю нават, як ісці!

— Ды ведаю я ўжо ўсё! У мяне шчэ, дзякуй богу, па-амяць. Мне, ведаеш, як на выстаўку тую ехаць, Пятровіч до-оўгую паперчыну прыцёг: во, кажа, тут табе ўсе паказчыкі нашы. Пачытала я тую паперчыну і кажу: звярай, маўляў, з цыдулькаю. І ўсе тыя лічбы — адтарабарыла... О-ох, смяяўся Пятровіч! Калі цябе, Ганна, казаў, міністрам сельскай гаспадаркі зробяць — не здзіўлюся...

Гаспадыня доўга яшчэ расказвала, як яна ездзіла ў Маскву, што бачыла там, як сустракалі яе тут, у калгасе, калі яна прыехала, і Рэната, слухаючы гаспадыню, адчувала дзіўнае заспакаенне і лагоднасць. Гора быццам сплыло, аддалілася, нібыта было ўжо даўно перажыта, закрэслена, не пагражала болей нічым, і меней вярэдзіла сэрца турбота аб дзецях. Яна ўвесь час думала пра іх; але са здзіўленнем заўважала, што клопат пра Валю і Даніка быў цяпер нейкі сцішаны, светлы, без ранейшай роспачы і тугі, якая непакоіла ад самага ранку. І неяк дзіўна знаёмае гэтае адчуванне, што бяда аддалілася, што ўсе нягоды быццам перажыты, закрэслены. Так, зусім мала трэба чалавеку, каб ён адразу змякчэў, адтаяў душою — крышку цеплыні і спагады. І вось ужо табе і добра і лёгка, і думаецца пра заўтрашні дзень без трывогі і адчаю. Заўтра яна не заспіць, узнімецца на золку, прабяжыць тыя чатырнаццаць кіламетраў, і ўбачыць сваіх дзяцей, і накорміць іх, і будзе расказваць ім пра сваю вандроўку, пра тое, што бачыла, пра людзей, з якімі страчалася, пра гэтую слаўную жанчыну, якая прытуліла на ноч, пачаставала шчыра, нічога не пашкадаваўшы. І не тое галоўнае, што накарміла: шчырасць сагрэла, давер, чуласць... Ганна Сямёнаўна... Не, Ганна Андрэеўна Сямак! Каб жа толькі запамятаць! Прозвішча дужа лёгкае, простае. Ды і хай бы самае мудрагелістае прозвішча было — яно ў Рэнаціным сэрцы на ўсё жыццё. І дранікі якія ж смачныя! Трэба абавязкова расстарацца бульбы, цыбулькі і сала — дзецям гэткіх дранічкаў напячы...

З добрымі і спакойнымі думкамі засынала Рэната. Гаспадыня ўладкавала яе на канапе ў шырокім пакоі-зальчыку, які быў адгароджаны ад кухні пераборкаю,— уладкаваліся на ноч адразу ж, як толькі ацямнела, нават не запальвалі святла. Гаспадыня легла на ложку ў кутку пакоя, за рагатым — ад акна да акна — фікусам, пажадала добрага сну, потым, паляжаўшы ў маўчанні, прамовіла:

— Кладзешся ўвечары, а з чым ранак стрэнеш — і ведаць не ведаеш. Гэта ж, думаю, страшна вам тамака жыць, на попелішчы.

— Я дык і не заўважаю. Прызвычаілася.

— А малыя?

— А таксама. Ім — абы не галодным класціся...

— Я ў жніўні — адзін раз пасля таго, як гэтая набрыдзь накаціла,— была ў Полацку. Коміны, коміны, коміны — бы па могілках ідзеш. Бляха недзе ў спаленым будынку ад ветру: «джынь-джынь-джынь...» І сэрца аж маленькае робіцца — гэткі жах. Тады шчэ яўрэяў бачыла. Па бруку ім загадалі тупаць, на тратуар каб не заходзілі — дубца тады па хрыбеціне. І тупаюць яны, тупаюць. І ў кожнага зорка жоўтая шасцікутная на грудзях і на спіне. У каго ні пыталася, ніхто не ведае, чаго тая зорка шасцікутная. Праўда, адзін чалавек казаў, што гэта — зорка Давіда, нешта там з рэлігіяй іх звязана. Ты, часам, не ведаеш?

— Не, не ведаю.

— У нас баялі, што золатам гета іхняе адкуплялася, калі гэты хапун на іх ішоў. Спярша загадалі: нясіце чатыры пуды золата — воля ўсім. Сабралі. Тады яны ў другі раз ім загадалі: нясіце шчэ столькі ж. Толькі два сабралі пуды — не было, быццам, болей. Ці было, ды не схацелі аддаць, каб і сабе ж нешта пакінуць. Ну, тады іх усіх і пастралялі.

— Не чула я пра гэтую гісторыю з золатам.

— А ў нас — баялі. Хаця, цяперашнім часам, чаго толькі людзі не нагавораць, не наплятуць. Раней радыё ўключыш — усё табе раскажуць, і ўсё ты ведаеш, і шчэ песняў наслухаешся. А калі чалавек ведае, што ў свеце робіцца, дык і на сэрцы весялей. І з тропу яго не спіхнеш.

— Кепска, ведама, без радыё.

— Яшчэ што ў нас баялі. У Баравусе, каля цагельні, нашы палонныя паўстанне ўзнялі.Варту перабілі і — у лес. Усе начыста паўцякалі. Чула пра гэта?

Рэната насцярожылася. Нібыта нешта хоча выпытаць гаспадыня, пра нешта даведацца, а адкрыта пра тое сказаць не адважваецца.

— Гэта не навіна, што з лагераў палонныя ўцякаюць. Гэта скрозь ёсць, не толькі ў Баравусе...

Няпэўны гэты адказ як бы падахвоціў гаспадыню, голас яе загучаў больш жвава:

— Не-е, не кажы. Было паўстанне ў кастрычніку. Ты вось паслухай. Іду гэта я, малако тое здаўшы. Да братавай забегла, дамоў толькі надвячорку, прыцемкам ужо — які там дзень у кастрычніку. Перабегла кладачку, хата ўжо відаць. А з хмызняку — покліч. Гляджу, ажно наш салдацік стаіць. Прыгледзелася — жанчына. Просіць яна: паесці чаго дайце, сюды, паказвае на ядловец, прынясіце. Пабегла я ў хату, пахапала хлеб, бульбу — вараная бульба ў мяне была, у печы стаяла, цёплая. Прынесла. Кажу ёй, маўляў, з Баравухі ўцяклі, з палону? Не, кажа, не ўцяклі, мы паўстанне ўзнялі і на волю вырваліся. Гляджу, у ядлоўцавых парасніках яшчэ людзі туляцца. Можа, здалося мне, але шмат там людзей было. Ватовачку я шчэ ёй аддала. Ну, развіталіся, мне няма чаго там было яе распытваць, а ў хату пайсці яна адмовілася, пра паліцэйскіх папыталася. Дні праз два — на ганку мая ватовачка ранкам ляжыць, значыцца, была тая жанчына зноў тут. А вось жа не заходзіла,— гаспадыня гучна ўздыхнула.— Гаруюць людцы, о-ёй, гаруюць. Але ж нездарма кажуць: чужую хату бурыш — сваю зачэпіш. Так што падцісне і Гітлера бяда, о-ой, падцісне: яму нашы слёзкі адальюцца...

Гаспадыня паўздыхала, змоўкла, і Рэната, услухоўваючыся ў яе цяжкое дыханне, зноў падумала пра тое, што нейкая важная гаворка засталася нечапанай, і ўсё чакала, што гэтая гаворка пачнецца. Але стомленае цела прагла адпачынку, і млявасць усё мацнела, і гаманіць і слухаць ніякай ахвоты ўжо не было. Рэната, як здаля, пачула гаспадыніна «ты спіш ужо?», і мармытнула, што спіць, і заснула моцна, як правалілася ў цёплую і ласкавую бездань....

Абудзілася Рэната ад ціхай і прытоенай гаворкі, ад пачуцця, быццам яе нехта паклікаў, і ляжала ў чаканні, і не адразу сцяміла, дзе знаходзіцца. Потым прыгадала ўсё і адразу, наважылася была адгукнуцца, паклікаць гаспадыню. Але вусны як звяло — цяжкія, непаслухмяныя, не паварушыць імі. І грукатлівае туканне сэрца: «тоўх-тоўх-тоўх...» Цемра ў пакоі дзіўная, няўстойлівая, аднекуль прабіваецца незразумелае слабае святло, як водсвет нейкі: то прападзе, то зноў узнікне, быццам пырхне з-за рагатага фікуса. І лісціны фікуса то акрэсляцца, то праваляцца ў цемры, то зноў выплываюць з цемры. І пах дыму нейкі...

«Кураць! Гэта ж за пераборкаю кураць! І гавораць пошапкам — там!»

Пераборка была не да самай столі, і водсвет пырхаў адтуль, і адтуль жа чулася слабая, прыцішаная гаворка. Галасы пульсавалі, як і святло, і словы то знікалі, то выплывалі, і Рэната, аглушаная тоўханнем крыві ў скронях і грудзях, прагна ўслухоўвалася, намагаючыся злавіць сэнс гаворкі.

«...давяраць, не пярэчу. Але ж ён...»

«...хлеб бярыце. Болей, болей...»

«...галоўнае, калі павязуць. Тады мы...»

«...ён прынясе. Я сказала...»

«...яго не трэба чакаць. Бо яна настойвала...»

«...у аўторак, не раней. Калі штодня — у вочы кінецца».

«...кокнуць яго. Робім, як на пляцень вешаем...»

«...цішэй, кокальшчык. Бяры болей, болей...»

«...а яму гэтак і перадайце...»

Два галасы былі мужчынскія: адзін усё са смяшком, з падкавыркаю, а другі — стомлены, басавіты; і жаночы голас было чуваць зрэдку, але на голас гаспадыні не падобны. Не, яе гэта голас! Ганна гэта з імі гаворыць! І дзверы адчыняюцца... Не, зачыніліся дзверы, нешта ў сенцах ляпнула, але мякка, прыцішана. Асцярожныя крокі за акном. І мяккія крокі ў пакоі: «ляп-ляп-ляп...» Басанож, відаць, гаспадыня ідзе. Цяпер вось рыпнуў ложак. Затарахцелі шпалеры на пераборцы — зачапіў, відаць, хтосьці, як таркай шкрабануў. Зашамацеў фікус, быццам патрэслі яго... Цяпер сцішылася ўсё. Каб табе хоць слабенькі гук які — ажно звініць у вушах. Падобна, што і гаспадыня не спіць, не дыхае нават, як бы няма яе за пераборкаю. Не, дыхае роўна, быццам добра і салодка спіць. Няўжо яна гэтак хутка заснула? І зноў слаба пыхкае святло, але гэта ўжо з акна, што ля канапы,— як нешта гарыць дужа далёка.

А можа, здаецца ў сне табе гэта ўсё? І галасы сасніліся, і крокі, і святло?.. Не, ніякае гэта не зданнё! Нешта няўлоўнае, але знаёмае было ў тым басавітым голасе — як недзе чула ўжо. І колькі ж яна спала?.. Гадзіну, дзве?.. Ранак ужо ці ноч яшчэ? Мусіць, ноч. Дужа ж цёмна. Адразу ж, як толькі пачне днець,— у дарогу! А можа, варта пагаманіць з гаспадыняю? Не, не! Каб яна хацела, сама гукнула б ці зрабіла нейкі знак, што не спіць. А то стаілася, быццам мыш у нары, быццам моцна спіць. І няхай! І яна, Рэната, будзе спаць. Нічога яна не бачыла, нічога не чула. Гэтага і ранічкою трэба трымацца: моцна спала, маўляў, не прасыналася, як лягла на адзін бок, дык з гэтым і прачнулася... Але ж цікава, што гэта за начныя госці? І гаспадыня добра іх ведае, бо і прыняла цішком, і гаманіла цішком, і выправіла нячутна амаль... Чужая душа — пацёмкі, верна гэта гаворыцца. І табе, даражэнькая, няма патрэбы сляпіцаю да гэтай жанчыны ў вочы лезці. Далі табе прытулак на ноч? Далі. Вось ты і падзякуй за ласку, за цяпло. Падзякаваць, ведама ж, няцяжка, трэба неяк аддзячыць. Хай гаспадыня і не схацела ўвечары ўзяць сукенку, але Рэната ёй ранкам яе аддасць. Сінюю, самую лепшую... Не! Усё тое, што не давялося памяняць,— тут трэба і пакінуць. Але ж пакрыўдзіш чалавека... Хопіць! Хопіць ёй пасярод ночы планаваць нешта! Будзе дзень — будзе і свята! Усё, само па сабе, належным чынам павернецца. І калі шчэ той дзень! Заснуць трэба, заснуць, каб заўтра сілы мець, каб без перапынку да горада дабіцца.

Галёкнуў недзе далёка певень, і Рэната радасна адзначыла, што ўпершыню сёння ноччу чуе яго, і тут жа зноў, адразу супакоеная гэтай думкаю, моцна і добра заснула.

12

Сонца ўсё ніяк не магло прабіцца праз белае, як зімой у адлігу, хмарнае сутонне, што завісла і над полем, і над лесам — ён застаўся ў Рэнаты за спінаю,— і над дарогаю, якая шарэла наперадзе; сонца было ўвесь час злева ад дарогі, і густая імгла ў тым баку як бы сунулася, плыла над маладым альхоўнікам.

У туманным сутонні дарога выдавала незнаёмай. Але гэта ніколькі не бянтэжыла Рэнату: ідзе яна правільна, не зблудзіла. Зараз скончыцца поле, потым будзе ручай, з густымі лазнякамі па берагах, за імі дарога папаўзе на ўзгорак, да чыгуначнага пераезду, і адтуль ужо добра будзе відаць гарадскія гмахі, асабліва белыя царкоўныя муры, што стаяць ля Дзвіны на крутым замчышчы. Хаця сёння наўрад і ўбачыш іх ад насыпу: гэта толькі ў сонечны дзень адтуль згледзіш горад. А сёння гэткая імгла, што здаецца, як села на зямлю неба. І сняжынкі залётваюць. Відаць, Ганна праўду ўчора казала: сёлета, маўляў, зіма дужа рана пакладзецца — шыпшына і дагэтуль скрозь па берагах Дзвіны не абляцела. Гэта, значыцца, верная прыкмета на сцюжу, на снягі вялікія, на вятры. Тое вось і ёсць... Але па гэткім снезе яшчэ можна і ўпрыбег. І яна, Рэната, сёння ідзе хутка і спорка — вунь ён, ручай, наперадзе. Добра, што паслухалася ўчора Ганны, адпачыла, сілы набралася.

«Ганна Сямак... Сямак Ганна...»

Рэната паўтарыла пра сябе імя і прозвішча жанчыны, з якой нядаўна шчыра і сардэчна развіталася і запынілася, быццам хто піхнуў яе ў грудзі. Сямак?! Ды гэта ж прозвішча таго маладзенькага вайскоўца, якому Рудак тады, ля ручая, даваў загад падрыхтаваць драбіны! Ці ж не яго голас Рэната і чула сягоння ноччу! Яго голас! Значыцца, Ганна — маці таго маладога вайскоўца. Блакітнавокага... А ў Ганны якія вочы? Светлыя, здаецца... Якая яна, Рэната, дурніца! Як жа гэта яна адразу, як толькі пачула прозвішча гаспадыні, не прыгадала той дзень ля ручая? І ўночы, калі пачула голас, чаго не прыгадала?.. І раней, як толькі Ганна сказала, што два сыны ў яе, што адзін працаваў на цагельным заводзе. А старэйшы — у арміі... А можа, малодшага сына яна, Рэната, бачыла тады ля ручая?..

«Трэба спыніцца...»

Рэната збочыла — ручай не перасякаў дарогу, ён падыходзіў амаль ушчыльную да яе з правага боку, маленечкі, але з цвёрдымі беражкамі і жоўтым жвірыстым дном, — зачэрпнула, з цяжкасцю нахіліўшыся, вады ў прыгаршчы, памыла твар, потым зачэрпнула вады зноў і напілася. Ад сцюдзёнай вады — вада чамусьці моцна пахла аерам, хоць яго паблізу на беразе і не расло анідзе,— закалола зубы, і неяк дужа яскрава прыгадалася, як сёння яна прачнулася ранкам і мылася на падворку ў Ганны. Вада там, са студні, гэтак жа моцна пахла, як тут, у ручаі, аерам. Ганна стаяла побач, ветліва гаманіла з ёю, распытвала, ці добра выспалася і адпачыла, і аніводным словам не нагадала начных гасцей, і выгляду нават не падала, што нехта прыходзіў, і, як падалося Рэнаце, зусім не цікавілася тым, што чула што-небудзь уночы яе госця. Адно толькі прасіла, і, здаецца, шчыра прасіла, пачакаць, пакуль выпаліцца печ, каб паснедаць, а потым ужо рушыць у дарогу. Рэната адмовілася ад снядання, тады Ганна пачала ўпрошваць узяць з сабою бохан хлеба і дзве бутэлькі малака. Рэната пагадзілася толькі пасля таго, як Ганна прыняла ад яе ў падарунак сукенку.

Бутэлькі стаялі цяпер у хатулі за спінаю, і Рэната, выбраўшыся ад ручая на дарогу, абмацала іх. Во ўжо будзе радасці Даніку, во ўжо запляскае ў далонькі, калі малачко ўбачыць! І ёй радасць напаіць хлопчыка малачком, расказаць дзецям пра добрую жанчыну — пра Ганну Андрэеўну. Трэба будзе шчэ як-небудзь да яе прабіцца, памагчы па гаспадарцы. Мажліва, нават з дзецьмі выбрацца, як яна і запрашала. Але Жыгалка ж гэты папярэдзіў, каб у вёску болей не прыходзіла. Ліха з ім, тым злыднем, ёй з ім не страчацца болей, бо разам з дзецьмі ёй наўрад ці ўдасца выбрацца — зямлянку не пакінеш жа пуставаць. Ты пойдзеш, а тым часам ад Алеся ці Міхала — вестачка. Мо якраз і водзяць іх дарогі вось гэткія, як сёння ўночы незнаёмых людзей... Мажліва, за гэтыя дні, што Рэнаты не было, якая-небудзь навіна і ёсць, і чакае. Можа ж гэткае здарыцца? Ведама ж, можа. Таму нельга ёй, Рэнаце, тут валэндацца, спяшацца трэба! Нейкім дымам пацягнула. Адкуль жа тут дым? Жытла, здаецца, паблізу няма. За пераездам толькі — а да яго ж кіламетра паўтара! — стаіць хата дарожнага майстра. Няўжо адтуль, з гэтай далечы, дым нагнала? І нейкі ж паганы дым, як фарба і рыззё гарыць. І бразгаціць нешта наперадзе. Не, гэта справа, з таго боку, дзе пераезд, і далей крыху, пад сасоннік. І маторы там гудуць!