Зямля не раскажа

«Гэта ж самалёт паляцеў. І зоркі крылом захінаў».

Часовая радасць, якую спарадзілі Куляшовы словы — Рэната зможа напісаць Даніку ліст і атрымаць адказ і даведацца, дзе ён і што парабляе,— раптоўна прапала. Гул самалёта аддаляўся і заціхаў, і Рэната, услухоўваючыся ў яго і неадрыўна ўзіраючыся ў зорнае неба, што як бы пасвятлела над цёмнай сцяной лесу, зноў адчула, як падціскае сэрца туга.

«Навошта, навошта я адправіла Данічка ў гэткі далёкі свет?!»

Думкі, што дужа турбавалі і непакоілі раней, зноў вярэдзілі сэрца. Але Рэната баялася выказаць іх услых: побач стаяў Кулеш, які прывёз яе з Данікам на аэрадром, які ўсю дарогу ад лагера суцяшаў, супакойваў і падбадзёрваў і якому яна паверыла, што ўсё будзе добра. Як жа цяпер скажаш, што памылілася? Гэта ж яго пакрыўдзіш: вось, маўляў, паслухала дурнога... Але ж нечага і ён прымоўк, пільна ўглядаецца ў начное неба і як нечага чакае... І нешта быццам памацнеў гул матора. Так, памацнеў! Як назад ляціць самалёт! Сюды, падобна, вяртаецца! І ўдалечыні зоркі з неба пасыпаліся. Не, зусім не зарапад гэта. Трасіркі! Але ж нейкія незвычайныя, вялікія, доўгія. І не з зямлі ляцяць, а з неба ўніз, быццам бясконца падаюць зоры...

Рэната заціснула рукою горла, памкнулася наперад, каб лепей бачыць, і адчула, як пад локцем, што лёг на грудзі, тухціць, спалохана калоціцца сэрца. Ленты трасірак скрыжоўваліся ў паветры, зломваліся, круціліся, потым іх як звязалі ў патройны, пераціснуты пасярэдзіне, ланцуг. Раптоўна ў гэтым ланцугу, у самым цэнтры яго, пыхнуў белы агонь, нейкі час патрымаўся на адным месцы і паляцеў да зямлі, выцягваючыся доўгай тонкай стралою. Зарапад нечакана аціх, і толькі гэты адзін белы прамень, звужаючыся на канцы, імкліва ляцеў з высі ўніз, але ляцеў цяпер не адвесна, а з нахілам, пад вострым вуглом, і знік гэтак жа раптоўна, як і ўзгарэўся.

«Самалёт гэта. Гэта ж самалёт згарэў!..»

Страшэнная здагадка пра тое, што згарэў самалёт, які толькі што ўзняўся з партызанскага аэрадрома, мільганула, быццам не свая, а як нечы голас, што пачуўся здаля і тут жа аціх.

— Што гэта? Што гэта?— двойчы паўтарыла Рэната спуджана, хрыпатым голасам, учапіўшыся ў Куляшову руку.

Кулеш натужна закашляўся.

— Бой, здаецца. Падобна на паветраны бой... І самалёт узарваўся на зямлі...

— Дзе? Не бачу.

— У-унь там. На лес глядзіце...

Крыху правей таго месца, куды была скіравана толькі што белая страла, пыхнуў на даляглядзе белы агонь і тут жа прыгас, і тое месца, дзе ён толькі што ўзгарэўся і растаў, лілова засвяцілася, як быццам узняўся над далёкім лесам зламаны напалам серп.

— А калі гэта...— Рэната жахнулася таго, што гаворыць, але спыніцца не магла і скончыла ціха, амаль пошапкам,— наш самалёт? Ён жа туды паляцеў...

Кулеш пераконана перапыніў яе:

— Не-е, маршрут нашага вунь у тым напрамку. Вы ж бачылі! Ён туды паляцеў,— і Кулеш павярнуўся, паказваючы рукою ўправа ад ліловага зарава, што свяцілася над лесам.— Наш у тым напрамку паляцеў... '

Рэната дакладна не памятала, у якім напрамку пайшоў самалёт, яна ўвогуле дакладна не вызначыла той напрамак і цяпер не зусім дакладна прыкмеціла, куды паказаў рукою Кулеш. Але ёй падалося, што рух ягонай рукі быў гэткі ж няпэўны, як і голас, і як натужны, быццам роблены, кашаль.

Здаля прыляцеў глухі грукат выбуху, і Рэната зноў жахнулася, падумаўшы пра сваю раптоўную здагадку. А што, як паветраны бой адбыўся ўсё ж у тым напрамку, куды паляцеў самалёт з партызанскага аэрадрома? Няўжо гэта ён, той самалёт, узарваўся і гарыць зараз на зямлі?.. Але чаго тады не гаворыць пра гэта Кулеш? Не ведае? Ці проста хлусіць, каб неяк суцешыць яе?..

Ад думкі, што знарок, ведаючы, чый самалёт быў толькі што знішчаны ў паветраным баі і згарэў, Кулеш маніць, не хоча казаць праўду, Рэнаце зрабілася горача. Але яна стаілася, адкінула падазронасць, нават аблаяла сябе.

«Кулеш не памыліўся, ён правільна паказаў напрамак, куды паляцеў самалёт, і ты дарэмна, зусім дарэмна непакоішся».

Суцяшэнне, аднак, не прыйшло. Гарачыня адхлынула ад шчок, колкая зябкасць сціснула ёй плечы, суха і пагана зрабілася ў роце. Яна аблізнула шархоткія, як ад сцюжы парэпаныя губы і, крэслячы сваю здагадку, адкідаючы трывогу, прымусіла сябе паверыць у тое, што пачула ад Куляша, і двойчы паўтарыла пошапкам, як замову, у якую верыла і на якую спадзявалася:

— Хай жа даляціць шчасліва! Хай жа даляціць шчасліва!

Нехта ў цемры, з правага боку ўзлеску, паклікаў Куляша. Ён, кінуўшы Рэнаце кароценькае «я зараз», скоранька пабег на покліч. Але тут жа і вярнуўся, прапанаваў узбуджана, як быў незадаволены тым, што гаворыць і што збіраецца рабіць:

— Едзем далей. Неўзабаве развіднее, а нам шчэ трэба на млын заехаць і мяхі пагрузіць,— і дадаў, як бы апраўдваючыся: —Тут непадалёк, амаль побач...

— Трэба дык трэба. Паедзем і пагрузім.

— Паедзем, пагрузім,— паўтарыў ён яе словы і ярасна тузануў лейцы.— Н-но-а! Варушы ножкамі, дружа мілы!

Конь бег шпарка палявой дарогай. Шпарка каціліся калёсы і ў лесе, і Рэната, сцяўшыся ад непрыемнай дрыготкі ў плячах, якая ўсё не праходзіла, усё выбірала зручны момант, каб распытаць Куляша, ці шмат тых мяхоў, якія давядзецца везці з млына, і што ў іх. Але стрымалася. Калі трэба — Кулеш сам скажа, колькі тых мяхоў і з чым яны. А ёй, Рэнаце, няма патрэбы праяўляць празмерную цікавасць да таго, што будзе рабіць на млыне Кулеш. Ды, зрэшты, яна сама ўсё пабачыць. Цікава толькі, з якое прычыны ён незадаволены? Быў жа, як ехалі сюды, і вясёлы, і гаваркі, і ўпэўнены. А тут быццам падмянілі чалавека: нешта, відаць, важнае, але непрыемнае сказаў яму той, хто клікаў яго з узлеску,— таму гэтак адразу і змяніўся настрой, і змяніўся зусім не ў лепшы бок.

Кулеш нечакана спыніў каня, саскочыў на зямлю, стаяў і ўслухоўваўся.

— Што, прыехалі?— спытала Рэната.

— Ды не яшчэ. Паваротачка згубілася. Зараз паедзем.

Але павароткі ён не шукаў, невядома да чаго прыслухоўваўся, потым сеў на калёсы, моўчкі пашлёгаў ляйчынаю. На калёсах Куляшу не сядзелася: пасядзіць крышку, потым саскочыць, тупае побач з канём, як бы лучыцца навыперадкі пайсці, зазірнуць, што там на дарозе ўперадзе.

Гэтак, у маўчанні, яны і прыехалі на млын. Чорны вялізны будынак яго неяк раптоўна выплыў з цемры і стаяў маўкліва і загадкава: анідзе ні руху, ні агеньчыку, ні гуку — як усё вымерла ў ім і наўкола; толькі на застаўках, пад драўляным мостам, які яны пераехалі ціхутка, без грукату,— колы толькі двойчы прарыпелі на дошках, прысыпаных пяском,— аднатонна шумела вада.

Кулеш кінуў лейцы на калёсы, і ў той жа міг нехта гучна свіснуў і запатрабаваў:

— Сюды гані, сюды! Колькі ж можна чакаць?

— Упацеў ён, чакаючы,— весела адгукнуўся Кулеш, і, як падалося Рэнаце, вельмі нядобразычліва.

З чорнай будыніны млына прагучаў усё той жа нецярплівы і патрабавальны голас:

— Падганяй каня бліжэй! Чаго там спыніўся?

— А як я тады развярнуся, гружаны? Ты тут старымі жорнамі перагарадзіў дарогу — конь ногі зломіць.

— Не зломіць, калі правіць будзеш. Здавай задам, задам здавай!

— Памагчы што?— спытала Рэната, злазячы з калёс, яна пабіла ладыжку аб нейкі камень, але цярпела, нічога не казала, толькі да болю прыкусіла губу.

— Лейцы патрымайце. А я калёсы павярну. І назад здам,— і рупна крыкнуў на каня:—Н-но-а!

Калёсы пасунуліся назад, падкаціліся ўшчыльную да вугла млына, і аднекуль з высі адзін за другім шмякнуліся два цяжкія мяхі; конь заржаў, матнуў галавою, тузануўся ў аглоблях, пацягнуў калёсы ад млына. Рэната выпусціла ад нечаканасці лейцы, тут жа схапіла іх, учапілася аберуч, нацягнула:

— Тпру-у-у...

Кулеш ускочыў на калёсы і, ціха вылаяўшыся, гукнуў:

— Як ты кідаеш? Як ты кідаеш? Восі зараз зломіш!

— Вытрымаюць твае восі, не бядуй. Яшчэ траячка засталася.

— Дык валі на плечы і цягні!

— Разумныя вы ўсе — валі яму. Храснуць плечы — свае ж мне не ўставіш. Асцярожна-а. Кіда-а-аю!

Раз за разам, мякка бухаючы, зваліліся з высі яшчэ тры мяхі, і кожны раз калёсы парыпвалі і трашчалі. Але конь цяпер стаяў нерухома, не матаў галавой, і лейцы больш не нацягваліся ў Рэнаціных руках.

Паправіўшы мяхі, Кулеш саскочыў на зямлю і знік у будыніне млына. Крыху спагадзя Рэната пачула ціхую гаворку; пра што ішла размова, зразумець было немагчыма, але галасы гучалі ўзбуджана і таропка.

Кулеш выбег з млына нечакана, зноў пачаў падраўноўваць мяхі, і, як бы працягваючы незавершаную размову, гукнуў у бок млына:

— Прасочыш, каб маскіроўка была надзейная. Галавой за яе адказваеш, улічы,— і, беручы ў рукі лейцы, дадаў: — Усё! Мы паехалі,— і тузануў лейцы, гаркнуў: — Н-но-а!

Колы зноў мякка пералічылі дошкі драўлянага насцілу і адразу ж, як толькі скаціліся з моста на ўсохлую гліністую дарогу, гучна заляскаталі, звонка задзвынькалі — абады часта траплялі на каменьчыкі; неўзабаве пайшла пясчаная дарога, колы шурхацелі па пяску, аж сіпелі, і было добра чуваць, як венькаюць цуглі, калі конь матае галавою; у лесе гэтае веньканне было дужа звонкае і чыстае.

Ад самага млына Кулеш аніводнага разу не прысеў на калёсы, крочыў моўчкі, усё нечага соп і толькі аднойчы, калі выбіліся на гладкую лясную дарогу, папытаў:

— Стаміліся? Сядайце на мяхі. Конь дужы.

— Дзе ж дужы! Сапе ды храпе.

Кулеш не спрачаўся, не настойваў больш, каб яна села. Рэната імкнулася напачатку ісці ўпобачкі з Куляшом, потым выбілася з сілы, і на лясной дарозе пачала адставаць, тупала ззаду. Сесці на калёсы яна зноў адмовілася, хоць Кулеш, заўважыўшы, што яна пачала адставаць, прапанаваў двойчы. У хадзе лягчэй думалася, меней дакучалі змрочныя і непрыемныя думкі, яна ўжо меней хвалявалася, паверыўшы ў тое, што нічога благога з Данікам не здарылася і не здарыцца, што ўсё ў яго будзе добра.

Аднак цяпер, калі яна амаль цалкам паверыла ў шчаслівы лёс Даніка, паводзіны Куляша, яго таямнічая гаворка з тым чалавекам на млыне яе ўсё болей і болей непакоілі. Не давярае ён ёй, ці што? Ці нешта благое здарылася, і Кулеш не хоча прызнавацца, не хоча яе непакоіць і турбаваць? Не хоча ці не мае права? Відаць, не мае права. І ёй, Рэнаце, няма чаго разлічваць, што Кулеш ёй пра ўсё раскажа.

«Я сама павінна аб усім здагадацца, разумна прааналізаваць і патлумачыць падзеі».

Усяляк супакойваючы сябе, Рэната пачала разважаць лагічна. Па-першае, на ўзлеску Куляша нечакана паклікалі і, відаць, там і загадалі ехаць на млын, куды напачатку яны ехаць не збіраліся. Калі яна — гэта па-другое ўжо!— згадзіўшыся ехаць на млын, сказала, што, маўляў, паедзем і пагрузім, Кулеш, уздыхнуўшы, паўтарыў яе словы іранічна, як бы падкрэсліваючы, што гэтае «паедзем і пагрузім» яго зусім мала і непакоіць. Значыцца, ёсць нейкі іншы клопат, больш важны і ён Куляша вельмі турбуе. Відаць, з таго яны гэтак паспешліва, бы на пажар ірваліся, грузілі мяхі з млівам. Відаць, з гэтым клопатам звязана прытоеная гаворка Куляша з тым невядомым Рэнаце чалавекам на млыне. Відаць, з таго ён зараз зацяты, хмурны і маўчыць. Што ж выяўляецца, калі ўсё падсумаваць? Ды тут, як кажуць, і сляпому відаць, што нешта адбылося не зусім прыемнае, і гэтае, непрыемнае, вывела Куляша з раўнавагі.

— Сядайце! Трэба спяшацца,— нечакана прамовіў Кулеш патрабавальна.

— Конь жа ледзь ідзе. Унь, як цяжка сапе!

— Нічога, дацягне. Нам шчэ трэба пякарню паспець ліквідаваць да світання!

— Ліквідаваць? Як гэта— ліквідаваць?— Рэната ажно запынілася ад нечаканасці.— Навошта?

— Перадыслакацыя. Атрад на новае месца ідзе. Пад Глыбачку.

Рэната на момант прыпынілася.

— А хлеб? А сухары? А мукі там гэтулькі!

— Загад. Перадыслакацыя ёсць перадыслакацыя. Усё трэба прыхаваць. Сядайце,— патрабаваў Кулеш усё тым жа загадным тонам, які Рэната ад яго не чула да гэтай ночы.

Яна села на калёсы і, узіраючыся ў цёмную сцяну лесу, нечакана спасцігла, з чаго Кулеш дзіўна паводзіць сябе: той чалавек, які паклікаў яго на ўзлеску каля аэрадрома, перадаў яму загад ліквідаваць пякарню. Лагер, значыцца, атрад пакідае і перабіраецца некуды на новае месца. Некуды? Кулеш сказаў жа табе: пад Глыбачку ідзе атрад. Але чаму гэтак раптоўна? Што магло здарыцца за кароткі час? Здаецца, што, калі яны ехалі на аэрадром, нічога незвычайнага не назіралася і не адчувалася.

«А можа, я проста нешта не прыкмеціла? Але, уласна кажучы, якія змены можна было заўважыць, калі ад самага рання... Так, так, ад самага рання я ў лагеры і не была зусім!..»

Рэната пакутна напружвала памяць, прыгадваючы ўсе драбніцы прайшоўшага дня, кожны свой крок. З пякарні яна, добра помніцца, сапраўды мала выходзіла: пакроіла боханы і паставіла ў печ сушыцца, прасеяла мех мукі, пасартавала гатовыя сухары. Адтуль, з пякарні, яны і паехалі на аэрадром... І Валя казала... Не, Валя была ў пякарні раней, не тады, як яны на аэрадром збіраліся паехаць — уранку Валя была. Данік тады яшчэ спаў, і Валя ціхутка пацалавала яго, потым супакойвала Рэнату, усё цвердзіла, што разумна гэта — адправіць Даніка за лінію фронту — і што ўсё будзе добра. Але ж чаго яна нічога не сказала пра гэтую перадыслакацыю? Не ведала, відаць. Адно толькі і сказала, што ідзе з узводам на баявое заданне. І Алесь гэтак жа сказаў. Але ён сказаў раней, яшчэ пазаўчора сказаў — яны тады з Лагуціным прыходзілі, жартавалі, сухароў яшчэ ў кішэню Лагуцін узяў. Два сухары вельмі падпякліся, ажно рудыя парабіліся, вось ён іх і прыхапіў, сказаўшы, што любіць, калі «сухарыкі ў роце, бы цукар, трашчаць»... І, помніцца, ні Алесь, ні Лагуцін аніводнага слоўца не сказалі пра тое, што давядзецца кідаць лагер. Не, Лагуцін казаў! Казаў, каб у выпадку чаго Рэната не адставала ад гаспадарчага ўзвода, разам з узводам была. «За Куляша трымайцеся, з ім не прападзеш»,— гэтак сказаў, смеючыся, Лагуцін. І Алесь смяяўся, і гаманілі яны весела, без трывогі, і Данічак яшчэ вакол іх круціўся, і да лагера яны тады разам пайшлі...

Калёсы мерна і мякка пагойдваліся на лясной дарозе, зрэдку парыпвалі восі, бразгалі атожылкі, і ўся гэтая гайданка закалыхвала, і трывогі ў Рэнаты болей не ўзнікала. Нідзе не было чутно ні выбухаў, ні стрэлаў, і цяжар сумненняў і развагі знікаў, і Рэнаце падалося, што небяспека мінула, што яны едуць у лагер, дзе ўсё пойдзе ранейшым парадкам.

Пакрысе пачынала адольваць санлівасць, Рэната спалохалася, што можа зараз нечакана заснуць, зваліцца з мяхоў, якія ўвесь час як бы выслізгвалі з-пад яе.

— А што, гэткая пільніца ўжо з той перадыслакацыяй?— спытала яна, разлічваючы гаворкаю адагнаць сон, і нечакана адчула, што голас яе непрыемна дрыжыць.— Няўжо гэткая ўжо нявыкрутка?

— Разведка данесла. Дазналіся фрыцы пра наш лагер. Заўтра. Не, сёння, ужо значыцца, ідуць да нас на госці. Задумалі наш лес — у кола.

— І лагер наш захопяць?

— Калі ўжо ў лес увойдуць, дык лагер жа не мінуць. Але ж дулю яны там знойдуць!

Горла ў Рэнаты перасохла, яна кашлянула, хрыпата войкнула:

— І мы промся ў пусты лагер?

— Не саўсім ён яшчэ пусты — гаспадарнікі свой рыштунак грузяць. А баявыя ўзводы ўжо абарону занялі. Але там, дзе іх не чакаюць. Можа, удасца і перахапіць фрыцаў...

Паганая сухасць у роце не праходзіла. Рэната нават не магла варухнуць языком — адразу боль дзёр паднябенне. А ёй хацелася распытаць Куляша, дазнацца, куды і навошта яны вязуць гэтыя мяхі, чаго Кулеш і яна зараз не там, дзе ўвесь атрад.

— А ў нас — свая задача,— сказаў Кулеш, як бы працягваючы сваю ранейшую думку і ведаючы, што менавіта гэта Рэнату зараз непакоіць болей ад усяго.— Мяхі прыхаваем, каб, калі вернемся, галадаць не давялося. У мяхах гэтых — перамога, калі хочаце ведаць.

— А тыя мяхі, што ў пякарні? Там жа і сухароў шмат!

— Сухары па ўзводах раздадзены. А мяхі прыхаваем... Н-но-а, вярні пакрысе...

У нізіне за ручаём Кулеш рэзка павярнуў каня ўправа. На лагер трэба было ехаць дарогаю ля старых ялін, а ён павярнуў калёсы зусім у іншы бок, крайком нізіны, на пуцявіну амаль непрыкметную, і Рэнату гэта ўстрывожыла яшчэ больш, чым тое паведамленне Куляша пра сухары, якія ўжо раздадзены па ўзводах. Значыцца, іх, сухары тыя, раздавалі, калі яны з Данікам ехалі на аэрадром? Кулеш ведаў жа гэта напэўна! Але ж маўчаў, нічога не казаў! Відаць, ведаў ён ужо тады пра гэтую перадыслакацыю, ведаў, але не казаў!..

— Здаецца, не сюды ж нам трэба было,— няпэўна прамовіла Рэната.

— Мы ад ракі на пякарню пройдзем — з другога боку зусім. Чым меней вачэй нас убачыць, тым лепш...

У голасе Куляша быў моцны і выразны неспакой, і Рэната спалохалася. Яна не задумвалася, чаму гэта будзе лепш, калі меней вачэй іх убачыць ля пякарні, яе бянтэжыла цяпер думка пра тое, што наперадзе, зусім блізка, іх з Куляшом чакае невядомая бяда. Яна ўзіралася ў цемру насцярожана, быццам тая бяда стаілася побач і трэба яе не прапусціць, своечасова заўважыць.

Наўкола было ціха. Цішыня панавала і ля пякарні. Кулеш адразу ж, як толькі спыніліся, узяўся цягаць мяхі з калёс у сутарэнне, і Рэната, крыху супакоіўшыся, адчула сябе ўдзельніцай справы патаемнай, вельмі сакрэтнай і важнай. Бяды нідзе паблізу не было, усё вакол выглядала знаёмым, звычайным, і гэта настройвала яшчэ больш лагодна і бадзёра. Яна наважылася памагчы Куляшу цягаць мяхі, але ён насварыўся, загадаў перакідаць дровы бліжэй да печы і ўвесь час падспешваў яе.

Складаючы бярозавыя плашкі, Рэната падрапала правую руку, узялася залізваць кроў, што танюткай нітачкаю сцякала ад запясця на далонь.

— Баявое раненне маем?— пажартаваў Кулеш.

Рэната адмахнулася:

— Драбяза. Ужо і загаілася, працы не замінае. Можна сюды плашкі кідаць?

— А мабыць, і хопіць. Трэба і там пакінуць, з таго боку, каб не кідалася ў вочы. Цяпер дошкі апусцім. Бяромся, бяромся!

Кожны аполак быў з шырокай абзой, няроўны, драпаў рукі. Правае запясце смылела, з яго зноў пацякла кроў, але Рэната цярпліва не зважала на боль і ўвішна дапамагала Куляшу закладваць аполкамі ўваход у сутарэнне. У яе душы ўсё мацнела адчуванне таго, што яна робіць работу незвычайна адказную і важную — хавае партызанскі хлеб. Нечакана прыгадалася гаворка з Лагуціным, калі той прыходзіў на пякарню з Алесем. Як гэта ён тады казаў, хаваючы сухары ў кішэню? «Хлебец — гэта жыццё». Незразумела толькі, чаму ж атрад не бярэ хлеб з сабою? Хаця, як ты будзеш мяхі гэтыя вазіць і цягаць у паходзе? І цяжка і нязручна.

Але вось сухары — два ж мяхі!— чаму ўсе не раздадзены і ляжаць на паліцы?.. Кулеш, значыцца, ведае, што трэба рабіць. Ён жа і гаворыць, што вернецца атрад — галадаць людзі не будуць: хлебец вось, бяры, калі ласка. Значыцца, ён ведае, калі атрад сюды вернецца. Ды і не на свой розум, відаць, ён гэта робіць: загад, напэўна ж, атрымаў. Шкада толькі: такі добры і ўтульны лагер даводзіцца пакідаць. І асабліва пякарні шкада, добра тут, утульна — парадак Рэната ўзорны навяла. Але ж нічога не паробіш — загад. Потым атрад вернецца, схованку адкрыюць, пякарня зноў пачне працаваць, і партызанам будзе што паесці: часовая, безумоўна, перадыслакацыя...

У гэтым нязвыклым для слыху слове адкрылася цяпер Рэнаце нешта значна большае, чым простыя пярэбары ў іншае месца, нешта дужа складанае і небяспечнае. І шчасце, вялікае шчасце, што яна паслухалася разумных людзей і адправіла свайго Данічка на самалёце. Непрадбачаны вэрхал цяпер тут, адказны клопат ва ўсіх. Што б яна рабіла, каб малы быў у яе на руках? А цяпер Данічак далёка, ён не пачуе выбухаў, стрэлаў, бяда яго не зачэпіць. Бяда не зачэпіць і Валю, і Алеся, і Лагуціна — яны салдаты, у іх у руках зброя, яны абароняць сябе.

«Добра, дужа добра я зрабіла, што паслухалася парады Куляша!»

Рэната наважылася выказаць Куляшу падзяку і сумелася, убачыўшы, што той робіць нешта дзіўнае. Бурыць сцяну ўзяўся! А навошта ж яе чапаць? А-а, усё было прадугледжана менавіта на гэткі вось выпадак!..

Круты выступ сцяны, што казырком навісаў над дзвярным праёмам сутарэння — ён дужа здзівіў Рэнату, калі яна ўпершыню ўбачыла яго!— шуснуў уніз, асыпаўся ўвесь, як толькі Кулеш падварушыў дошкі, і пясок надзейна і добра засыпаў уваход. Потым яны падкінулі яшчэ больш пяску рыдлёўкамі, падграблі смецця і зацерусілі ім свежыну, накідалі поверх бярозавых плашак, што ляжалі па правы бок печы. Частку ж дроў пакінулі на старым месцы, толькі крыху разварушылі.

— Каб не кідалася ў вочы,— зноў патлумачыў Рэнаце Кулеш.— І тут дровы ляжаць, і там дровы, і ўсё натуральна,— задаволена пачаў атрэсваць рукі.— Ладная ў нас спратка атрымалася? Цяпер хлебец паганцы не знойдуць — надзейна замуравалі. Я самасаду і ў пясок і ў смецце сыпануў — хай хоць сто сабак вядуць — дулю ў нос! Гэты наш самасад беларускі любой ваўкарэзіне фрыцаўскай нос набок зверне,— і задаволена рагатнуў: — Ха-ха!..

Знайсці ўваход у камору недасведчанаму воку цяпер было і сапраўды немагчыма: трэба і дровы параскідаць, і даволі ладны пласт пяску адвярнуць, і павыбіваць доўгія тоўстыя аполкі, якія замуравалі ўваход — звычайная сцяна зямлянкі.

Бралася ўжо на світанне. Агледзеўшы зробленую працу, Кулеш, вельмі задаволены, дзьмухнуў на газнічку, што стаяла на прыпечку і патрэбы ў якой ужо не было, потым адчыніў шырока дзверы.

— Ці ўсё мы зрабілі? — спытала Рэната, дзівячыся з таго, што ў ранішнім святле постаць Куляша выдае дужа шырокай — як не увесь дзвярны праём закрывае!

— Усё зрабілі. І выдатна зрабілі! І толькі вось гэтая дробязь не трэба, каб пад рукамі была...

Ён узяў рыдлёўкі, панёс іх з пякарні і тут жа вярнуўся. Увагу Куляша прыцягнула дзяжа, і ён пасунуў яе нагою ў кут:

— Куды б яе, гэтую пузанку, сунуць?

— А ў ручай схаваць,— прапанавала Рэната.— Я камення туды накідаю і вадою залью, каб не рассыхалася. А як вернемся — выцягнем. А тут, калі на дурное вока трапіць, паб’юць жа. Тады ў чым хлеб учыняць?

— Толькі не баўцеся. Я — да штабной зямлянкі, камандзіраву коўдру прыхаплю: у яго, пасля ранення, спіна баліць, калі на сырым паспіць.

— Я скоранька, скоранька,— паабяцала Рэната, узнімаючы дзяжу.

Ля ручая, што віляў па нізіне, парослай густым вербалозам, было ўжо амаль светла — пачынала па-сапраўднаму днець. Рэната, пазіраючы час ад часу на неба, дзе імкліва набрынялі ружовасцю доўгія і рэдзенькія, як складзеныя з кольцаў, хмаркі, прабегла адну паваротку, другую і нічога прыдатнага для схованкі не знайшла: скрозь ручай быў зусім неглыбокі, па шчыкалатку, з цвёрдым камяністым рэчышчам і заглыбіць, схаваць дзяжу не было як — напалову тырчыць з вады, як паставіш.

«Занясу на Дзвіну. Тут жа блізенька...»

Яна прабегла крыху, потым, калі хмыз скончыўся, спынілася, угледзеўшы пад правым берагам ручая шырокі сподак вады. Мажліва, удасца схаваць дзяжу тут. Да Дзвіны пакуль дабяжыш ды назад. А тут, падобна, глыбіні хопіць...

Паскідаўшы з ног атопкі, Рэната смела ўвайшла ў цёмную і нешырокую затоку. Глыбіня, аднак, аказалася падманная: вады толькі на паўкалена, і рэчышча гэткае ж, як і ля лесу — камяністае, цвёрдае.

«Трэба паспрабаваць паглыбіць якую мясціну, тады схаваецца дзяжа...»

Каменне ў цвёрдай, спрасаванай жарстве не паддавалася. Адразу засмылела запясце, якое Рэната падрапала, складаючы дровы. Потым яна зламала пазногаць на вялікім пальцы левай рукі, абадрала да крыві мезенец, але ўсё ж выдрала з рэчышча ручая вузкі пляскаты граніт.

Другі камень паддаўся лягчэй, і яна вырашыла, што тут ёй і трэба спыніцца, не шукаць лепшага. Ды і дзе ты знойдзеш лепшага! Днець пачало, светла ж наўкола, сонца зараз выкаціцца. Трэба спяшацца — адзіны ў яе паратунак. Як часцяком любіў казаць Лагуцін? «Поспешаем, не торопяся...» Вельмі ж весела гучаў у яго вуснах жарт. Але тут часу на жарты няма, ёй, Рэнаце, спяшацца трэба, з усяе моцы спяшацца. І каменне пайшло цяпер буйнае, адвернеш — адразу прыкметна: і паддаюцца яны лёгка, калі патузаеш, пакратаеш — вада жвір з-пад іх хуценька вымывае...

І ад таго, што згадаўся вясёлы лагуцінскі выраз, і ад таго, што праца ў яе пайшла спарней — камяні два яшчэ вывернуць, і можна, бадай, схаваць дзяжу! — Рэната запрацавала з яшчэ большай ахвотаю і ўвішнасцю. Нечаканая згадка пра Лагуціна зачапіла думку пра Алеся і Валю, якіх яна не бачыла, як здалося, дужа даўно. Дзе яны зараз? Трэба будзе распытаць у Куляша. Але гэта потым, дарогаю ўжо. Ён там, ля штабной зямлянкі, яе чакае, а яна тут бавіцца. Не, усё гатова, можна паставіць дзяжу, глыбіні хопіць, і камення пад рукою дастаткова, каб загрузіць дзяжу. Але ж хто гэта кліча яе? Ці падалося? Не, сапраўды нейкі голас!..

Трымаючы ў руках камень, які толькі што лёгка выдраўся з халоднай жарствы, яна азірнулася. Ці не Кулеш гэта там стаіць сагнуўшыся, нёрухома, як прыглядаецца да яе занятку? Дзіва нейкае! Ён жа сказаў, што будзе чакаць яе ў лагеры, ля штабной зямлянкі, а цяпер сюды прыцёгся. І нехта яшчэ побач з ім, у чорным адзенні!..

«Небачка! Гэта ж эсэсаўцы!»

Ад спуду Рэната выпусціла з рукі камень, і ён звонка бомкнуў у дно дзяжы. У лесе, як рэха гэтага бомкання, раскаціста чыркнуў аўтамат, вохнуў звонкі гранатны выбух, і за ім траскотным гарохам пасыпаліся аўтаматныя і кулямётныя чэргі і стрэлы і з боку лагера і аднекуль злева, ад Дзвіны.

«Ідуць! Яны ж сюды ідуць!»

Два эсэсаўцы з куртатымі чорнымі аўтаматамі ў руках набліжаліся да Рэнаты. З сухім храбусценнем ламалася пад ботамі маладая папараць, і лісце яе неяк дзіўна разрасталася, большала, і каскі салдат, якія падыходзілі ўсё бліжэй і бліжэй, таксама большалі, выцягваліся і нібыта асядалі на папараць, і папараць гнулася, і чорныя каскі зыбаліся, і твары пад імі рабіліся расплывістыя, быццам зацягваліся рэдкім вадзяным пылам.

«Бяжы!.. Ратуйся!.. Ратуйся ад бяды!..»

Загадвала сабе бегчы, а скрануцца з месца не магла, стаяла, уся спацелая ад дзіўнай слабасці, ад якой быццам адразу набухлі, абмяклі і пачалі дрыжаць ногі; глядзела на тыя расплывістыя каскі, на тыя расплывістыя чужыя твары, што быццам трымцелі за шыбаю, спаласаванай дажджом, і ўсё ў яе душы нема крычала пра бяду.

«Мне трэба бегчы! Трэба неадкладна бегчы, не стаяць на месцы! Трэба папярэдзіць Куляша, папярэдзіць тых, хто ёсць у лагеры!»

Ведала, разумела, што трэба рабіць. І нічога не рабіла, нікуды не бегла! Яна са здзіўленнем адчувала, што ёй непадуладныя і ногі і рукі і што яна быццам паралізаваная чорнымі, настаўленымі ў яе бок куртатымі аўтаматамі.

Эсэсавец, які ішоў першым, спыніўся на беразе, другі патэпаў па вадзе, раскідаючы на бакі пырскі; наблізіўся, скасавурыўся, схіліўся над дзяжою, як збіраўся плюнуць, потым пастукаў ботам па бакавіне — загадаў узяць дзяжу і несці на бераг.

Рэната не магла крануць ні рукой, ні нагой і па-ранейшаму стаяла на месцы. Салдат зазлаваў, нешта незразумелае гаркнуў і выцяў яе дулам аўтамата па правай руцэ вышэй локця.

Сагнуўшыся ад болю, яна закрычала адчайна, хрыпата, закрычала зусім не тое, што збіралася закрычаць, каб папярэдзіць Куляша,— падумала пра Даніка, запамятаўшы, што ён далёка, што ў лесе яго няма:

— Рату-у-уйся, Даніча-а-ак! Сынок, рату-у-у-уйся!..

У лесе грукацелі аўтаматныя чэргі, вухкалі стрэлы, звонка грымнулі яшчэ два гранатныя выбухі. Рэната глухла і ад гэтай страляніны, і ад болю ў руцэ, і ад свайго ўласнага крыку, і ад пранізлівай думкі пра тое, што яна трапіла ў бяду страшэнную, жахлівую, і што бяда гэтая не абмінула і Куляша, і што ёй неяк трэба памагчы яму, неяк даць знак, што эсэсаўцы адсюль, ад ручая, заходзяць на лагер.

«Трэба крычаць! Каб Кулеш пачуў! Ён — пачуе!»

Яна не думала пра тое, што яе голас з-за страляніны Кулеш не пачуе, яна разумела толькі тое, што павінна даць яму знак, папярэдзіць, і, сагнуўшыся і ўчапіўшыся рукамі ў край дзяжы, крычала па-ранейшаму адчайна, хрыпата, пакуль новы ўдар эсэсаўца — цяпер ён садануў ботам у жывот — не зваліў яе ў ваду...

28

З разбітага лба цякла кроў, покала па вадзе, і вада ружавела няроўнымі плямамі, і яны ўвесь час трымцелі, але не адплывалі і не губляліся ў гонкай плыні, і Рэната спалохалася.

«Няўжо гэтулькі крыві з мяне выцекла?.. Не, гэта аблачынкі адбіваюцца на плыні. Сонца яшчэ за лесам недзе, яго не відно, але аблачынкі сонца асвятляе, і адбіткі іх тут, на вадзе...»

Калі Рэната павалілася ад удару эсэсаўца ў ручай, яна не выпусціла з рукі дзяжы і цяпер сядзела, прыхінуўшыся да яе, учапіўшыся пальцам і ў драўлянае вушка. Ёй здавалася, што гэта быў адзіны і надзейны паратунак ад болю, які аперазаў жывот шырокай палосаю: палоса быццам вузела, калі Рэната прыціскалася да бакавіны дзяжы, і яна ўвесь час намагалася як мага шчыльней прыціснуцца да халодных абручоў, як не клалася галавой на ружовыя плямы на плыні.

«Блізка як вада — перад самымі вачыма трымціць ».

Рэната разглядала каляровыя плямы на вадзе, прымушала сябе глядзець толькі на іх, і тое, што яна бачыла, дзівіла. Кропля крыві покне на ружовую пляму, пляма скаланецца, дробненькае рабацінне расплываецца, шырэе і прападае ў ружаватым вірлівым патоку, што бурліць на каменьчыках; далей жа, за тымі каменьчыкамі, плынь выдае нейкай густой і цёмнай, быццам падфарбаваная чорнай фарбаю.

Эсэсавец зноў піхнуў яе ў плячо дулам аўтамата, загадваў ісці на бераг. Яна ўзнялася і, не выпускаючы з рук дзяжы, марудна паклыпала па вадзе, ішла, хістаючыся, усяляк адцягваючы той міг, калі давядзецца стаць на сухі бераг.

Дзяжа цягнула да зямлі, і Рэната, як толькі выбралася на мурог, паставіла яе на дол, не выпускаючы з рук, і сама асела побач на жарству, праз якую біўся рэдзенькі сівец; цяпер яна зноў моцна прыціскалася да бакавіны дзяжы, спрабуючы зламаць палосу болю ў жываце, якая то сунімалася, то зноў распаўзалася ва ўсе бакі.

У той момант, калі боль суняўся, Рэната, здзіўленая, абвяла позіркам прыбераг. Як нейкая новая лугавіна — быццам і не ішла па ёй! Не, вунь сцежка, па якой яна бегла ад лагера!

«Мне трэба глядзець убок, не на сцежку! Нельга паказваць, што я ведаю, куды гэтая сцежка вядзе!»

Яна ўтаропіла позірк у дол, быццам нешта шукала ў жарстве, прымушала сябе не думаць пра сцежку да лагера. Нейкая дужа ж халодная і каляная жарсцвяная зямля ля ручая. Ступакі зазяблі, ажно зайшліся. Недзе тут яна атопкі кінула... Але ж не відаць іх, відаць, гэтыя злыдні некуды скінулі... Як халодна без атопкаў, у вадзе дык цёпла было нагам. І дзяжа цёплая, як угрэтая. І моцны, густы водар ад яе — свежым хлебам патыхае... Ву-унь яно што! У пазах на дне крышку цеста ёсць, з таго гэткі пах і дае. І паскрэбла ж, здаецца, чысценька дзяжу, а вось жа колькі дабра засталося — можна было б добрую аладку спячы. Небачка, які клопат у яе галаве — нейкая жменька цеста таго яе непакоіць! Тут жа смертачка побач стаіць, чакае!.. Небачка, колькі ж немчуры з лесу высыпала!..

Уся яе ўвага была скіравана на салдат, якія, ланцужкамі, расцягваліся па лугавіне. Ідуць павольна, нешта гергечуць: як нічога і не адбылося, як не было стрэлаў толькі што. А можа, не яны стралялі? Можа, партызанскія стрэлы яна чула? Каб жа даведацца, каб жа хоць вокам адным зірнуць на лагер... Адступілі нашы ці зляглі ад куль? Няўжо не ўбярогся ад бяды Кулеш?.. А можа, ён пачуў, як яна крычала, ды кінуўся сюды, пад кулі?..

«Мне трэба было маўчаць! Трапіла ў пастку — памірай сама, не цягні другіх! Добра, што хоць боль сплывае, аціхае зусім...»

Падышоў афіцэр — за якім, ні на крок не адстаючы, сунуўся паліцэйскі,— нешта па-нямецку запытаўся, тукнуў мыском бота дзяжу і зноў запытаўся, але цяпер неяк таропка і нецярпліва, быццам быў незадаволены тым, што не ўсё яму своечасова і дакладна растлумачылі.

— Ты працавала на пякарні,— не спытаў, а з пагрозаю сцвердзіў паліцэйскі, перакладаючы, мабыць, тое, што казаў афіцэр.— Дзе мліва? Дзе хлеб? Дзе бандыты хаваюць свой хлеб? Пан афіцэр хоча ведаць!..

Рэната скаланулася: які знаёмы голас! Дзе яна чула яго! Ці падалося? Не, ёй даводзілася ўжо недзе чуць гэты лапаткі, але крышку картавы голас: гаворыць паліцэйскі, быццам у роце нешта трымае... Стаіць вось толькі бокам да яе, твар не разгледзіш...

Паліцэйскі марудна павярнуўся, і Рэната адразу ж пазнала: шафёр! Гэта ж той шафёр, які летась вёз яе з дзецьмі з горада, а потым кінуў іх у лесе і сам пакаціў далей! Як жа яго прозвішча?.. Лаль... Баль... Не, не тое. Падобнае па гучанню, але не тое. Смаль, здаецца? Так, Смаль яго прозвішча! Растаўсцеў дужа, раздаўся ў плячах... А-а, гэта фрэнч з нашыўкаю на рукаве робіць яго гэткім тоўстым — быццам нешта паддзета пад той фрэнч. А тады, на машыне, Смаль быў у кашулі. Дужа адметная была тая кашуля, і Рэнату вельмі ўразіла — аранжавая, у белы буйны гарох, зашпіленая на ўсе гузікі і цесная, як не свая, каўнер абціскаў шыю, быццам вяроўка, і скура на шыі ў Смаля была ажно ліловая.

Ён, калі Рэната пачала хатулі грузіць, ірвануў каўнер, і гузікі пасыпаліся... Небачка, якую лухту яна памятае і прыгадвае! А як жа ён, Смаль, цяпер утаропіўся, глядзіць колкімі, злоснымі вачыма.

«Здаецца, пазнаў! Цяпер мне канец!..»

Рэната апусціла галаву на бакавіну дзяжы, затуліла плячом твар. Але Смаль абабег дзяжу, прысеў.

— Э-э-э, старая знаёмая,— зларадна, крывячы губы, працягнуў ён і нешта пачаў тлумачыць афіцэру па-нямецку: Рэната была пераканана, што гаворыць пра яе.

Афіцэр кінуў два словы, кароткія, загадныя, і Смаль вёртка крутнуўся каля Рэнаты.

— Цябе адпусцяць,— прамовіў ён паспешліва.— Але ты павінна сказаць, дзе бандыты хаваюць хлеб. Скажаш — і можаш ісці. Узнімайся!..

Рэната зварухнулася, намагаючыся ўстаць; боль зноў палосаю аперазаў жывот, і яна сагнулася, моцна прыціскаючыся лбом да вузенькага жалезнага абруча. Боль узнік цяпер у галаве, і ўсё пашыраўся, быццам поўз насустрач болю ад удару; раптоўна гэтыя два болі сышліся ў адной кропцы ля сэрца і адкаціліся ад яго, як адкінутыя моцным штуршком; сэрца ёй не балела; боль, адскочыўшы ад сэрца, заціхаў, і ва ўсім целе нараджалася дзівосная лёгкасць, і ў галаве, астуджанай холадам абруча, білася, віравала адна-адзіная думка — думка пра хлеб.

«Небачка! Уратуй хлебец ад гэтых паганцаў! Хлебец наш, партызанскі...»

Рэната разумела, што ёй не выбавіцца з бяды, якая яе напаткала, разумела, што смерць блізка, што трэба яе стрэць мужна, не губляючы свае чалавечае годнасці.

Але разуменне гэтага існавала як бы асобна ад галоўнай думкі, той, якая прымусіла боль адступіць: хлеб! Яны шукаюць хлеб! Іх трэба звесці падалей ад таго месца, дзе яны з Куляшом хавалі мяхі! Абы-куды весці, толькі каб падалей ад пякарні!

Перасіліўшы боль, яна ўзнялася:

— Пайшлі,— ціха і хрыпата сказала яна.— Я пакажу...

Рэната зрабіла два крокі ў бок ручая, і эсэсавец заступіў ёй дарогу, як бы адціскаючы яе ад сцежкі, што ішла па нізіне ў напрамку Дзвіны.

— Ты куды?— з недаверам спытаў Смаль.— Лагер жа ву-унь дзе!

Рэната ведала, што скажа, але маўчала, маўчала знарок, цягнула час, як бы вагаючыся, потым, уздыхнуўшы, паківала галавою:

— Хто ж у лагеры будзе хаваць нешта? Навідавоку ва ўсіх не хаваюць...

Смаль пераклаў. Па ўхвальным воклічу афіцэра Рэната зразумела, што яе словы прагучалі пераканаўча.

«Паверылі! Яны мне паверылі! Цяпер трэба як мага далей завесці іх ад лагера і ні рухам, ні позіркам, ні думкаю не выдаць сябе!»

— Далёка дзе спратка?

— Там, ля Дзвіны,— і Рэната, не зірнуўшы на Смаля, махнула рукой у канец сцежкі, што, перакрэсліўшы лугавіну ля ручая, знікала ў сасновым гаі.

— Глядзі,— папярэдзіў Смаль.— Пан афіцэр сказаў, што кепска табе будзе, калі падманеш. О-ой, кепска!

— А што, гэткі ўжо галодны, гэты твой пан?

Смаль піхнуў яе ў спіну, вызверыўся:

— Ідзі, ідзі!

— Жытняку свежанькага захацелася, бачыш! Мала ён нарабаваў на нашай зямлі?

— Ну-у, ты!— гаркнуў Смаль.— Р-рухайся!..

— Паспееш, не спяшайся...

Сказала і адчула, што ў яе знік жах, што яна зусім не баіцца фашыстаў, зусім не баіцца {Смаля. Дзіўна, як ён апынуўся сярод эсэсаўцаў? Свой жа чалавек, а вось зрабіўся памагатым у ворага, якога яна ненавідзіць, дапамагае чужынцам, якія нарабілі гэтулькі бяды і гора... Свой чалавек?.. Не-е, не свой гэта чалавек. Правільна тады Алесь у лесе сказаў: гэта — фашыст! А яна яшчэ тады, дурніца, на сыночка сварылася, не верыла яму... І быццам дурны лёс зводзіць яе з гэтым здраднікам. І вось жа абмінула паганца куля, нідзе бяда не зачапіла — жывы і здаровы з фашыстамі пахаджвае. І на яе, Рэнату, смертачку навёў...

«А можа, удасца неяк выкараскацца, уратавацца?..»

З горыччу пасмяялася з таго, пра што падумала. Марная, смешная спадзяванка — уцячы. Ды табе і кроку не дадуць зрабіць — чыркануць з аўтаматаў. І — усё! А можа, яно і лепей? Няхай ужо адразу — хуткая смерць... Каб не пакутаваць, каб не цягнулі з цябе жылы... Не, не, смерць пачакае. Хай пачакае смерць. Яна, Рэната, павінна як мага далей адвесці фашыстаў ад лагера, ад пякарні... Хай шукаюць ля Дзвіны, шукаюць там, дзе нічога не схавана. А можа, знайшлі яны даўно тую схованку з хлебам? Не, не знайшлі! Каб тое было, дык навошта ім браць яе за горла: паказвай, маўляў, дзе ён, хлебец, схаваны! Значыцца, не знаюць! Ведаюць, што ёсць, і спадзяюцца, што яна ім скажа. Хай спадзяюцца! Хай нават не здагадваюцца, што марная іх спадзяванка!..

Сцежка скончылася, пад нагамі мякка зашухцела сасновае шыгалле; моцна падзьмуў у твар вецер, свежы, крыху золкі ад ранішняга туману, і за дрэвамі забялеў, як з волава, шырокі серп рачной плыні.

«Дзвіна! Гэта ж Дзвіна ўжо!..»

Рэната спынілася ля сасны, за якой пачынаўся круты абрыў. Непадалёк, прыкрытая лазнякамі, над якімі вісеў рэдкім клоччам ранішні туман, цякла Дзвіна. Зблізку рака была цьмяная, як з волава, і толькі на паваротку, дзе ружовіўся, асветлены сонцам, стромы жоўты бераг, плынь была сінявая і зырка зіхацела: водсвет вады як бы клаўся на цёмны гай, што сцяной стаяў на самай грані абрыву, і ўсе сосны, залацістыя знізу, змрочна чарнелі ніжнімі галінамі, а верхавіны дрэў зіхацелі, як памытыя, і ціха трымцелі, быццам па іх кацілася дробнае рабацінне плыні; злева ад гэтага абрыву, на поплаве, па левы бок ракі, нібыта вылузнуўшыся з рэдзенькага сіне-белага туману, узнімаў угору залачоную, як у познюю восень, вяршаліну стары клён, і клочча туману, што, як зачапілася за яго раскідзістае голле, нагадвала аблачынкі, лёгкія, з ружова-белымі закрайкамі, нейкія дужа рухомыя, увесь час зменлівыя — яны як бы раставалі ад сонечных промняў, але не адкідалі гэтыя промні ад сябе, а звівалі іх карункамі, піхалі пад голле, і голле з таго гайдалася, быццам чаплялася за зыркую плынь ракі, імкліва страчвала восеньскія барвы, густа і змрочна цямнела.

«Дзівосна, напэўна, тут увосень...»

І ад усяго гэтага хараства нейкі нябачны халодны ланцуг сціснуў шыю, і Рэната схапілася рукою за горла, як бы спрабуючы разадраць гэтую халодную зашморгу, ад якой не было чым дыхаць. Не, вось адлягло, галавою пакруціла, горла рукою націснула, дык і дыхаць лягчэй. І якая ж дзівосная асалода хапаць ротам паветра раніцы, адчуваць, што жывеш, што бачыш рэдзенькія, клоччамі, туманы пад рачнымі вербалозамі! А клён гэта стары! Гэткія клёны толькі тут, на Падзвінні, і стрэнеш.

«Няма, не існуе, мабыць, на свеце ракі больш прыгажэйшай за нашу Дзвіну!»

Зірнула на афіцэра, здзівілася: не глядзіць ён на раку. Не глядзіць, як не бачыць такой велічы і хараства. Нечага ўтаропіўся зусім у другі бок — пад абрыў глядзіць, на жоўтую пясчаную дарогу. Нечым дужа ж ён заклапочаны. І не малады ўжо — сівізна прабілася на скронях. Можа, тут, ля Дзвіны, і ссівеў афіцэрык ад жаху?.. А-а, вунь што яго непакоіць: машыны ў пяску загрузлі. Колькі ж іх тамака? Пяць, здаецца. Павярнулі з дарогі сюды, у бок лесу, дык і загрузлі ў пяску. Салдат ля машын поўна, адны цягнуць бярэзнік, другія рыдлёўкамі грабуць пясок ад колаў... І нешта знаёмае патрабуе афіцэр. Здаецца, ёй, Рэнаце, адрасаваны яго словы...

— Ну, дзе хлеб?— патрабаваў Смаль, перакладаючы, мабыць, тое, што загадваў афіцэр.— Паказвай зараз жа!..

— А Дзвіна цячэ і цячэ...

Рэната прамовіла гэта, як бы адасобіўшыся на міг ад усяго, што было вакол, як бы закрэсліўшы на імгненне і эсэсаўскага афіцэра, і Смаля, і машыны, і салдат, якія завіхаліся ля іх; яна бачыла толькі Дзвіну, попельна-белыя лазнякі, як завешаныя празрыстым туманным полагам; ёй на міг здалося, што плынь ракі, як тонкае вузкае лязо, распорвае лазнякі, рассоўвае іх на бакі, і лазнякі расступаюцца, і ад гэтага іх руху зыбаецца плынь ракі, і вагаюцца туманы, і пагойдваецца стары клён па поплаве, і ціха варушацца, як некуды плывуць, вяршаліны соснаў, што сцяною стаяць над жоўтым касагорам.

— Дзвіна цячэ і цячэ,— паўтарыла Рэната.

— Хлеб дзе?— гаркнуў Смаль.

— Хлеб?— Рэната з цяжкасцю адарвала позірк ад ракі, ад попельна-белых лазнякоў, марудна выдралася з кароткага мройнага летуцення і адчула ў сабе дужасць, новую сілу і смеласць.— Хлебец тут, у зямельцы,— і яна патупала нагою па доле.— Узараць зямельку трэба, пасеяць, потым сабраць збожжа, як вырасце, змалоць... А тады ўжо і спячы хлебец. А хто на чужое раток раскрывае — той галадае. Скажы гэта свайму пану.

— Дурная баба! Падмануць уздумала?

— Перакладзі!— патрабавала Рэната.— І каб слоўца ў слоўца было!

— Я перакладу-у...

Смаль паабяцаў гэта з пагрозаю, загаварыў па-нямецку, і твар афіцэра пачаў імкліва і дзіўна зменьвацца: тоўсты рубец ля правага вуха збялеў, як абведзены крэйдаю, чырвоныя плямы пайшлі па шчоках, злосна звузіліся вочы, скрывіліся і плямкнулі тоўстыя губы.

— Дзе схаваны хлеб?!

Рэната не адразу дапяла, што гэта прамовіў афіцэр, узіралася ў яго твар, быццам аднекуль і раптоўна выскачыў.

«Бач ты, па-нашаму загаманіў!»

Яна падумала гэта зларадна і з гэткай нянавісцю паглядзела ў вочы афіцэра, што ў галаве яе забомкала, зазвінела. Небачка! Каб жа ёй не страціць розум! Каб жа ёй паспець сказаць тое, што сказаць яна павінна абавязкова!..

— Дзе хлеб?— яна зрабіла крок наперад, уся напружылася, на момант змоўкла, быццам гэтыя два словы аселі, зачапіліся ў горле, потым з натугай выціснула:— Жытнічку табе захацелася... Чужога хлеба захацелася,— і раптам адчула палёгку, выкінула наперад рукі, сціснуўшы кулакі моцна, аж да болю ў пальцах.— Скулле! Скулле вам усім замест хлеба! Рабаўнікі! Фашысты клятыя!

Афіцэр крыкнуў нешта злоснае і гнеўнае, потым ударыў Рэнату ботам у жывот. Яна гайданулася, але не застагнала, а толькі сціснула зубы з такой сілаю, што нешта хруснула ў сківіцах; усё перад яе вачыма гайдалася, зыбалася, як падскоквала. У той жа міг новы і цяжкі ўдар апёк ёй галаву — ударылі ззаду,— і колкая гарачыня шухнула ў скроні, раздзіраючы галаву знутры.

Апошняе, што зафіксаваў яе затуманены колкай гарачынёю розум, былі вялізныя, тоўстыя дрэвы, нахіленыя над зямлёю, і чорная постаць афіцэра, якая скрывілася, змізарнела і, быццам чорны выгнуты струк, завісла ў паветры пад блішчастымі доўгімі галінамі.

29

Апрытомнеўшы, Рэната пачула жвавую нямецкую гаворку. Гергечуць нешта фашысты, смяюцца, а постаці іх нейкія цьмяныя, расплывістыя. І нейкі расплывісты шырокі пограб, з соснамі ўверсе, і недзе ў сярэдзіне пограба мітаецца чырвонае, языкастае полымя, і сноўдаюцца ля яго нейкія чорныя постаці. І дужа цяжка дыхаць — лезе ў нос, забівае горла гаркавы дым, смурод спаленага на агні тлушчу...

І раптам як сагнала з вачэй дымную заслону, усё акрэслілася вельмі выразна, і Рэната пазнала зямлянку. Пякарня гэта перад ёю! Толькі дзверы садраны, ляжаць яны пад сасною, насупраць акенца. У печы гараць дровы... Завіхаюцца ля печы салдаты ў чорным адзенні, смажаць мяса на доўгіх жалезных прутах...

«Небачка! Няўжо схованку паганцы апаролі? Ці я, у непрытомнасці, ім што сказала? Не! Я нічога ім не сказала! Нічога!..»

Тузанулася, спрабуючы сесці, спрабуючы зазірнуць у глыб пякарні, і тады боль у паясніцы і ў запясцях выціснуў з розуму рэшткі тлуму. Рэната ўбачыла водсветы полымя, што трымцелі на дровах, складзеных ля сцяны зямлянкі, злева ад печы, і тут жа дайшло да яе: не, гэта не водсветы полымя, гэта сонца ў акенца свеціць. І дровы ляжаць нечапаныя, як тады з Куляшом яны іх паклалі — гэтак і ляжаць.

«Не знайшлі! Не знайшлі яны хлебец наш!»

Рэната прыўзняла галаву, у вачах цяпер не зыбалася, бачылася вельмі добра. Яна пазнала лейцы, якімі былі скручаны ў яе рукі і ногі. Гэта ж іх перадаваў ёй Кулеш, калі яны ехалі на аэрадром! Яна сядзела тады на калёсах, прытуліўшы да сябе Даніка, які моцна спаў: ёй заміналі тады гузы на лейцах, і яна спрабавала іх развязаць, а потым кінула гэты занятак, адчуўшы, што вузлы тыя дужа зручныя — не выслізгваюць з рук лейцы, як бы асядаюць у далонях.

«Але ж як да эсэсаўцаў гэтыя лейцы трапілі?.. Мабыць, калёсы тыя да іх трапілі?..»

Яна пачала азірацца, і позірк адразу ўпёрся ў калёсы, што ляжалі абернутыя побач са сцежкаю ў лагер. І конь забіты ляжыць. Адна аглобліна зламаная, другая тырчыць з-пад пярэдніх колаў, быццам нехта сумысля падсунуў яе туды, спрабуючы падняць калёсы, паставіць роўна. Можа, Кулеш гэта і зрабіў? Ён, мабыць, ад камандзірскай зямлянкі ехаў сюды, па яе, Рэнату... А яна цягалася, дурніца, з дзяжою! З таго і трапіла паганцам у лапы.

«Але ж чаго яны прыцягнулі мяне сюды, да пякарні? Чаму не забілі там, на беразе Дзвіны?..»

І зноў, закрэсліўшы спробу знайсці адказ на гэтае пытанне, выбухнула шкадаванне. Навошта, навошта яна паперлася тую дурную дзяжу хаваць? Ды каб жа кінула Рэната яе дзе ў хмыз, яны б з Куляшом зараз кацілі б на калёсах далёка адсюль... Дык вось жа нарабіла неразумная галава! І сябе ў пастку загнала, і Куляша пад кулі падвяла. Але ж Куляша нідзе, здаецца, не відно, каб забіты быў...

«Ён жывы, жывы абавязкова! І ён не пакіне мяне ў бядзе, ён скажа хлопцам сваім, яны ўратуюць...»

Гаючая і суцяшальная гэтая думка імгненна аддаліла бяду, якая стаяла побач, і Рэната на нейкі міг перастала верыць у рэальнасць таго, што адбывалася. Хай фашысты злавілі яе, звязалі... Яна — жывая. А жывы чалавек не павінен губляць надзею. Усё яшчэ можа на лепшае павернецца, на добрае, і жыццё яе не абарвецца гэтак раптоўна і неспадзявана!..

Густы дым з коміна спавіваў кашлатыя вяршыні дрэў, упарта не ўзнімаўся ўгару, круціўся вакол галін. Потым вецер крыху павярнуў дым, і ў лесе адразу пасвятлела — сонечныя промні ляглі на сцежку, на садраную з дзвярэй плашч-палатку, на недаробленыя дзверы зямлянкі з сасновых жэрдак. Куды ж гэта салдаты цягнуць тыя дзверы?.. А-а, стол майструюць — паклалі дзверыну на бярозавыя цурбакі. Кацялкі, біклагі на яго паставілі, жоўтыя, са скураным верхам ранцы на канцы паклалі. Рассаджваюцца цяпер вакол стала, збіраюцца, відаць, есці...

Раптоўна вецер пагнаў дым уніз, да зямлі, і Рэната захліпнулася ад гаркавага чаду паленага на агні мяса. Заслязіліся вочы, і яна, як праз мройную сетку дажджу, убачыла Смаля, які завіхаўся ля печы.

«Што ён там робіць? Нейкія чорныя прэнты, але бліскучыя, у яго руках. А-а, мяса смажыць на прэнтах, пакручвае іх над вуголлем».

Яна павяла галавой управа, глядзела цяпер на эсэсаўцаў, якія рассаджваліся на цурбаках вакол стала. Чамусьці дужа гучна рагочуць яны, нешта крычаць Смалю, падспешваюць... Вось ён выходзіць з пякарні, аберуч цягне два чорныя прэнты, на якіх насаджаны вялізныя кавалкі мяса. Вурвалле нейкае... Э, гэта ён кур смажыў, на кожным прэнту — па дзве курыцы. Гайдае цяпер прэнтамі, нешта ўхвальнае гаворыць эсэсаўцам... Афіцэр са шрамам ля вуха — у цэнтры сядзіць, відаць, самы галоўны сярод іх — біклагу ўзяў у руку, налівае кубкі...

«Небачка! Як жа хочацца піць... Каб жа хоць кроплю вадзіцы... Адзіную кропельку...»

Яна з цяжкасцю аблізнула сухія шархоткія губы, і язык забалеў, як па рашпілі прайшоўся. Густая вязкая сліна асела камяком у горле, і горла сціснуў моцны колкі боль, і гэты боль імкліва бурыў надзею на паратунак; чэзла вера ў шчаслівае збавенне, у тое, што Кулеш выбавіўся з пасткі, што ён жывы і ўратуе яе ад бяды, знойдзе нейкі спосаб памагчы.

«Ніхто табе, даражэнькая, не дапаможа. Куляша, калі ён і жывы, паблізу, ведама ж, няма».

Ёй горка зрабілася і ад гэтай думкі, і ад той, якая ішла следам, бязлітасная і няўмольная. Не толькі няма паблізу Куляша, але і атрад, з якім пайшлі Алесь і Валя,— далёка. І гэта не яны табе, а ты ім павінна памагчы, павінна маўчаць, не выдаць схованку з хлебам. Бо хлеб — гэта жыццё, і калі ты скажаш, дзе схаваны мяхі, эсэсаўцы выграбуць іх, і атрад, калі вернецца сюды, будзе галодны. І Валя будзе галодная, і Алесь будзе галодны, і Лагуцін будзе галодны, і Данічак... Не, Данічак цяпер далёка ад бяды, добрыя людзі — напэўна ж! — прытулілі яго, накармілі, абагрэлі, і ён цяпер і сыты, і горачка не вісіць над ім, і добра яму... А як жа ён радаваўся, калі яна спякла яму маленькі боханчык!.. Небачка, салдаты яшчэ там, у пякарні поркаюцца, пошукі вядуць... Не, выходзяць! Адзін салдат выходзіць, другі, трэці... Першы спыніўся ля афіцэра, нешта сказаў, і той махнуў рукой у бок лагера... Два эсэсаўцы ўзнімаюцца з-за стала і разам з тымі, што выйшлі з пякарні, шнуруюць у бок сцежкі. Яшчэ нехта за імі пабег... Ці не Серафім? Ён, ён гэта! Адкуль жа ён тут? Не, памылілася яна, здаецца. Каб азірнуўся, дык пазнала б па твару. Але ж хутка дужа пабег, цяпер зусім знік за соснамі. На лагер, на лагер усе пайшлі. Ля афіцэра толькі два салдаты застаюцца, і Смаль ля іх, як вартавы, стаіць, цікуе ў бок лагера. Там, у лагеры, нешта гарыць, дым нізам ля соснаў гоніць у бок ручая...

«Яны не знайшлі схованку! Кінулі пошукі! Не знайшлі!..»

Каб схаваць сваю радасць, Рэната закрыла вочы і адразу ж адчула, як мройна кружыць галаву. Яна прыціснулася шчакой да камля сасны, услухоўвалася ў пошум ветру ў голлі. Зусім жа слабы вецер, павевы не дужа частыя, а вяршаліны шумяць несціхана, то таямніча гудуць, то шапацяць ласкава — як нечая незразумелая і дужа далёкая гамана недзе і спеў быццам...

На нейкі міг усё благое расплылося, знікла. Падалося: сядзіць яна ля пякарні адна, вось толькі што пасадзіла хлябы ў печ, а сама села, утомленая працаю, адпачывае, слухае, як у лагеры ціха спяваюць партызаны. Зараз прыбяжыць Данічак — ведае, жэўжык, што яна спякла паскрэбачак! — будзе круціцца вакол яе і стала, потым паставіць у кут пакацілачку, возьмецца дзьмухаць на той маленечкі калабочак, з наздраватай скарыначкаю па краёчках... Цэлы дзень круціцца па лагеры з гэтай пакацілачкай, што зрабіў Кулеш, усіх ужо ведае, з кожным пагамоніць, потым прыбяжыць да маці і высыпае, як з мяха, розныя навіны: які слаўны новы аўтамат атрымаў Алесь, колькі патронаў у дыску, колькі рабрынак у гранаце, якіх у Алеся дзве...

«Нечага крычыць, кліча Данічак!..»

Забілася, затухацела пад рэбрамі сэрца. Небачка, як жа выразна ўсё памроілася, нібыта вось тут, побач, Данічкаў голас прагучаў. А гэта ж зусім чужы голас чуецца — Смаль нешта гаворыць афіцэру, і той смяецца, як бы падахвочвае таго казаць далей.

Рэната, адкрыўшы вочы, нейкі час з нянавісцю глядзела на афіцэра, і позіркі іх стрэліся. Афіцэр змоўк, нейкая як сутарга прайшлася па яго твары, перакасіла губы.

Выхапіўшы са Смалевых рук прэнт, ён ступіў да Рэнаты, спытаў злосна і пагрозліва:

— Дзе хле-е-эб?

Смаль стукнуў Рэнату ботам па калене, прасіпеў паспешліва, як баючыся, што не паспее дагаварыць:

— Апошні раз па-добраму просяць. Чуеш?

Афіцэр чорным канцом прэнта пастукаў Рэнату па рэбрах і, падвёўшы прэнт пад самае горла, пакручваў яго, як бы завінчваючы ў каўнер кофтачкі. Боль ад колкіх удараў па рэбрах быў далёкі, яго глушыў іншы боль, які раптоўна сціснуў сэрца.

«Гэта ж Данікава пакацілачка ў яго руках! Курку смажыць прыстасавалі...»

Яна глядзела на ручку, якую Кулеш скруціў удвая і заматаў белай драцінаю, бачыла, што пакацілачка ўнізе разагнута і падраўнавана — каб лацвей, мабыць, было насаджваць курыцу, перад тым як смажыць! — і дзіўнае, непатрэбнае шкадаванне прыйшло да яе: сапсавалі, зглумілі добрую цацку. Данічак жа гэтак радаваўся, калі кольца гнаў па сцежачцы!..

У яе вушах раптоўна загучаў і аціх Данікаў смех — Данік заўсёды, з радасным смехам, гнаў кольца па сцежцы,— і непапраўнасць бяды, у якую яна трапіла, паўстала перад ёю аголена, бязлітасна, канчаткова закрэсліўшы ўсе надзеі на паратунак.

Прэнт, саскочыўшы з падранага каўняра кофтачкі, апаліў скуру, і Рэната застагнала. Але застагнала не гэтак ад болю фізічнага, а з таго, што пабурылася, знікла канчатковая яе наіўная і слабая надзея на тое, што ў яе асабістым лёсе нешта можа выправіцца, павярнуцца ў добры бок, змяніцца на лепшае.

Афіцэр узрадавана хмыкнуў, кінуў прэнт Смалю, і той лоўка падхапіў яго, прамовіў з пагрозаю Рэнаце:

— Зараз ты загаворыш, старая падла! Пан афіцэр цябе прымусіць загаварыць... Гарачанькім!..

Смаль падбег да стала, схапіў другі прэнт і, трымаючы іх перад сабою, мітнуўся ў пякарню. Рэната бачыла, як ён сунуў прэнты на агонь.

«Не буду глядзець на агонь...»

Утаропіўшы вочы на вяршаліну сасны, зацягнутую дымам, яна дзівілася з таго, што дым нейкі залацісты па краях, марудна ўзнімаецца вышэй, да блакітнага неба, лапіна якога добра праглядвалася за вяршалінамі дрэў, і ўся сцялася, глушачы і боль ад апёку на шыі, і боль у сэрцы, і радасць, што жывіла яе сілы.

«Не знайшлі наш залаты хлебец! І не знойдзеце! Ніколі не знойдзеце!..»

Яна паўтарала ў думках гэтыя словы, паўтарала, як замову, і, паўтараючы, упарта не ўзнімала галаву, упарта не глядзела ў бок пякарні, баючыся, што эсэсавец ці Смаль па яе позірку здагадаюцца пра тое, аб чым яна не павінна сказаць аніводнага слоўца.

«Нічога ім, гадам, не скажу! Хай катуюць, хай заб’юць — не скажу, не выдам партызанскі хлебец! Я атраду не здраджу! Я дзеткам сваім не здраджу! Дзеткі яшчэ прыйдуць сюды, прыйдуць!..»

У ноздры лез гаркавы дым бяросты, і яна пакруціла галавой, каб глытнуць чыстага паветра, і, закашляўшыся ад дыму, зірнула не ў бок пякарні, а крыху лявей, на схіл погарба, а потым рашуча і цвёрда паглядзела на дзверы зямлянкі.

«Чаго мне іх, паганцаў, баяцца? Яны мяне ўжо не застрашаць!..»

Цяпер яна бачыла, з чаго гэтак пагусцеў дым — Смаль разварушыў дровы, бярозавых плашак навярнуў. Сыраватыя яны, гараць не дружна, толькі з аднаго боку, і агонь вузкімі стрэлкамі то выбіваецца наверх, то імкліва ападае, быццам прыціснуты зводам печы. Смаль яшчэ бярэмя дроў цягне. Афіцэр жа сядзіць на цурбачку, аберуч трымае смажаную курыцу, адкусіць і, жуючы, пакручвае ў руках, быццам выглядае, дзе смачнейшы бок. Не, адарваў крыльца, трымае ў левай руцэ, а правай налівае з біклажкі ў вузкую блішчастую конаўку. Каву, здаецца, налівае...

«Каб мне вадзіцы халоднай кропельку. Адзіную кропельку...»

Яна імпэтна павярнула галаву, быццам вада была побач, варта толькі павярнуцца, нахіліцца, каб піць. Адразу стала лягчэй дыхаць — вецер пагнаў дым на той бок зямлянкі,— і добра стала відаць, як у печы гараць дровы. Языкі полымя, аранжавыя, імклівыя, выбіваліся з-пад бярозавых плашак, звіваліся, размалёўваючы іх белыя бакавіны чорнымі пісягамі, і дровы ад гэтага як бы сціскаліся, меншалі і па краях жаўцелі.

«А цяпер жа хто хлебец атраду спячэ?.. Валя спячэ! Яна ўжо дарослая!»

Яна падумала пра гэта спакойна. Спакойна ж думаць пра страчаную надзею на збавенне і паратунак зноў было цяжка, зноў прыйшло знаёмае шкадаванне, і не паддацца яму было цяжка, шкадаванне глушыла ўсе іншыя думкі. Праз нейкую сваю дурноту загінуць! Дзежачкі ёй зрабілася шкада! Хаваць панесла дзяжу! Вось і дахавалася! А каб паехала разам з Куляшом, дык усё б інакш павярнулася, і яна б далёка цяпер была, каціла б дзе-небудзь па лясной дарозе... Каціла?.. Вось яны, тыя калёсы, спруцянелі, ляжаць, абернутыя. І конь забіты ляжыць. І, мажліва, недзе ў лесе ляжыць забіты Кулеш...

Шкадаванне абяззбройвала, расслабляла волю, і ў свядомасці з новай сілаю выбухнула нязгода з ім. Не, не павінен загінуць Кулеш! Ён ацалеў, ён адбіўся ад гэтай брыдоты, пайшоў за атрадам, каб выбіцца з кола, выбіцца да волі, да сваіх баявых сяброў, да жыцця. Ён пайшоў па гэтай сцежцы, што вядзе ад ручая ў глыб лесу. Не, ён пайшоў, хутчэй, да Дзвіны, пайшоў у тыя лясы па правы бок ракі, дзе няма фашыстаў, дзе зараз ужо ўвесь атрад... Вунь, за тымі выгоністымі соснамі, цячэ Дзвіна.

Промні сонца прабівалі густое голле, вузкімі палосамі клаліся на вольхавы параснік у нізіне і адразу ж за імі ламаліся ў шызым полагу туману; туман узнімаўся ўверх, нібыта поўз па сонечных палосах і распаўзаўся, імкліва змяняючы колер,— за ляшчэўнікам ён быў белаваты, і, як толькі ўспаўзаў на светлыя прагалы, жаўцеў, як латуневы рабіўся, і ля соснаў ружавеў, бы падсвечаны знізу моцным агнём. Дагэтуль туман у нізіне? Не, гэта дым туды гоніць. З погарба гэтага ў нізіну ён і паўзе...

Праз тую аранжаваю заслону, якая то радзела, то гусцела, куточак сасновага гаю за ручаём быў добра відзён. Дрэвы ў ім нібыта не стаялі на месцы, увесь час зыбаліся, як заступаючы адно за адно, і ля соснаў увесь час грувасціўся дзіўны карагод святла і ценяў. Вось хаты стаяць ланцужком, і шыбы ў іх зырка зіхацяць на сонцы, блішчаць... Вось коні імчаць фурманкі па выбоістай дарозе, і фурманкі трасе і падкідвае...

Вось людзі бягуць, размахваюць рукамі. Бягуць, вяртаюцца і бягуць зноў, як навыперадкі... Адзін толькі адстаў. А небачка! Гэта ж Данічак там, на ўскрайку лесу, кліча да сябе, паказвае, каб не марудзіла!..

Рэната напружылася, ірванулася наперад і застагнала — вяроўкі балюча ўрэзаліся ў цела; асабліва пякельны боль быў вышэй ступакоў, і яна падкурчыла ногі, спрабуючы схаваць іх ад болю, і ад гэтага варушэння крыху палегчала, меней балелі суставы і скура. Разам з гэтай палёгкаю знікла і дзіўнае відовішча, якое толькі што замуціла ёй розум.

«Дым гэта на ўскрайку бору! Ніякага там Даніка няма, памроілася мне ўсё... І знікла...»

Не зніклі толькі афіцэр і Смаль — першы сядзеў на бярозавым цурбаку, другі стаяў побач,— і Рэната з новай і лютай сілай ненавідзела іх. Чакаюць, што яна здасца, прызнаецца, пакажа, дзе схаваны партызанскі харч... Але яна не скажа! Яна не здасца, не пакажа, дзе ляжыць хлебец! Спакойненька на паліцах ляжаць мяхі, поўныя бялюткага мліва, пахкага, добрага... Зямелька яго хавае, хлебец! Яна, зямелька, нічога не раскажа... Не раскажа ворагам нічога і Рэната, будзе маўчаць гэтак жа, як і зямелька!..

І нечага два эсэсаўцы ідуць па сцежцы з лагера... Смаль ім насустрач кінуўся... Не, гэта ён у пякарню мітнуўся, цяпер бяжыць назад, нясе напаленыя, ажно ружовыя, прэнты... Афіцэру адзін прэнт аддае. І другі, з белай драцінай каторы...

Афіцэр наставіў прэнты Рэнаце ў грудзі, спытаў з клёкатам у голасе.

— Дзе хле-еаб?!

Руды дым абвіў прэнты, і канцы іх нібыта адразу сцямнелі, і ў той жа міг Рэната адчула, як пякельныя цяжкія цвікі працінаюць ёй грудзі, колюць плечы і прабіваюць горла. Усё пакруцілася ў яе перад вачыма, нейкае чорна-рудое мроіва затрымцела на веях, густа асела на вочы, быццам церусіўся аднекуль зверху бясконцы чорны снег-попел... І гэткі бясконцы попел сыпаўся з высі на ўскрайку бору, дзе нядаўна памроіўся ёй Данічак. Дзе ж памроіўся! Стаіць там сыночак!

Рэната затрэсла галавой, туманны полаг на веях, аднак, не прарэдзіўся, пагусцеў, але ў ім яна цяпер добра бачыла блішчасты ляшчэўнік, зацягнуты па краях попельна-шэрымі палосамі дыму, і там, за той палосаю, нават як бы па ёй, ішлі яе дзеці. Наперадзе рупіўся Генадзь, ганарліва крочыў Алесь, далей тэпала Валя, а за ёю следам бег Данічак, смяяўся ўвесь час. Вось ён апярэдзіў усіх, бяжыць, вельмі ж хутка набліжаецца да чорнай прорвы, што пачынаецца за попельнай палосаю дыму. Дзіва! Ніхто са старэйшых не папярэдзіць малога, нічога не скажа, не запыніць!..

— Няможна-а-а, Данічак! Чуе-е-еш?! Не ідзі сюды, Данічак! Тут фашысты!..

Яна закрычала гэта адчайна, з усяе моцы, і гэтак жа адчайна рванулася, спрабуючы выдрацца, уцячы ад каляных цвікоў, што дзерлі грудзі і гарачым цяжкім ланцугом ціснулі горла. Постаці старэйшых сыноў расплыліся, зніклі, і прапала недзе дачка, і толькі маленькі Данічак усё бег і бег па вузкай пакручастай палосе, цяпер ужо не чорна-попельнай, а нейкай ярка-жоўтай, як медзяной, бег усё далей да чорнай прорвы і радасна смяяўся.

Афіцэр выцяў Рэнату прэнтам па плячах, кінуў яго пад сасну, потым шпульнуў туды і другі, нешта загадаў эсэсаўцам, і тыя схапілі Рэнату, як бервяно, і патралявалі да пякарні. Адзін эсэсавец цягнуў яе за ногі, другі — за вяроўкі, якімі былі звязаны рукі, і галава ў яе звісала да самага долу, і валасы мялі шыгалле, чапляліся за трэскі і стаптаны, перакручаны верас.

Перад Рэнацінымі вачыма ўсё зноў перавярнулася: унізе было блакітнае неба, з белай аблачынкай-крывулькаю, побач шаты дрэў, а за імі шчыльны ляшчэўнік, прыціснуты зыркай сляпучай палосаю дыму. Ёй падалося, што гэта не дым, а плынь Дзвіны вывернула з-за соснаў, рака зіхаціць на сонцы, шырока разліваецца, зыбае дрэвы, гойдае, некуды гоніць. І як бы сапраўдная вада падкатвае пад ногі, але гарачая, пякельная вада. І ўсё ярчэйшымі барвамі палае тая палоса, па якой бяжыць і бяжыць Данік. Няроўна неяк бяжыць, то сігане некуды ўбок, за шаты дрэў, то зноў заявіцца, падскоквае, бы лучыцца схапіць рукою тую крывульку-аблачынку, якая, як і дрэвы, увесь час дугаецца і нейкая чорная труха сыплецца з-за той крывулькі-аблачынкі.

«Няможна, дзетачкі! Няможна па той палосе бегчы! Фашысты там!»

Рэната круціла галавой, трэсла, каб лепей бачыць, каб скінуць з веяў попельнае шумавінне, што ўвесь час зыбалася, мільгацела, то ападаючы долу, то імкліва ўзлятаючы ўверх; яна ўсё крычала дзецям, маліла, каб спыніліся, не беглі сюды, і ўжо не разумела, што гэта цяпер крычыць яе розум, крычыць сэрца, а губы толькі марудна і непадатліва варушацца, і з іх злятае ціхі, сіпаты стогн.

Працягнуўшы Рэнату па падлозе пякарні, эсэсаўцы ўзнялі яе, піхалі нагамі ў агнявое чэрава печы. Рэнаціна галава матнулася, гупнула аб цагляны прыпечак, і Рэнаце здалося, што не з чэрава печы, а з гэтых чорных цаглін шырокім клінам ударыла ёй у вочы жоўта-барвовая віхура; клін гэты быў гарачы, але не каляны, нейкі гнуткі і як бы здзіраў з ног скуру, скручваў яе кольцамі, быццам бяросту, і Рэната чула, як трашчаць, дзяруцца гэтыя кольцы, і сілілася адхіснуцца ад таго гарачага кліна, адпіхнуць нагамі і плячом; нечакана ёй быццам і ўдалося гэта зрабіць, і клін дугнуўся, пачаў разломвацца, і ў той жа міг яна адчула, як нешта за вушамі хруснула, зламалася, зламалася з дзіўным і рэзкім трэскам.

Жоўта-барвовая віхура, як узарваўшыся знутры, збялела, зрабілася па краях празрыстай, і Рэнаце адкрыўся шырокі поплаў з мяккай атавай, жоўты пясчаны прыбераг, па ім, ля саменькай вады, што зіхацела ад яркага сонечнага рабаціння, спяшаліся да лазнякоў яе дзеці. Наперадзе бег Данічак, гнаў жалезнай чорнай пакацілачкай блакітнае кольца, і кольца павольна кацілася па атаве, блішчастай і зыркай, у густыя попельныя лазнякі.

«Цяпер яны схаваюцца... Схаваюцца ад бяды дзеткі...»

Хрыпаты ўздых выдраўся з Рэнацінага горла, і ў той жа міг гарачы клін выгнуўся дугою, зламаўся з пранізлівым гудам, і адтуль, дзе ён зламаўся, з рудога разлому, пасыпалася дробнае чырвонае зерне, балюча сцебанула па скронях і, разануўшы рот агністым белым сяйвом, усё загасіла.