Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ XII. Звярынае і людскае

1. Абуджэнне паляўнічага азарту

Паляўнічай кайстры Інсургенту хапіла ненадоўга. Ён шкалупаў яе зубамі, валачыў па падлозе, адкідваў, наскокваў на яе, як на жывую істоту. Стаміўшыся, клаў кайстру паміж пярэдніх лапаў, лізаў, заплюшчваў вочы і нюхаў, немаведама што ўяўляючы. Але кайстра ляжала нежывым шматам. Інстынкт патрабаваў жывой, рухомай здабычы.

Яшчэ на пачатку лета на падаконне да Аксаны прыляталі голуб і галубка. Яны грэліся пад промнямі ласкавага сонейка, буркаталі песні кахання. Потым на нейкі час зніклі, бо, пэўна, выводзілі дзетак. Аксана любіла чытаць, седзячы пры акне, пад паэтычнае буркатанне закаханых галубоў. Гэтулькі спадзяванняў будзілі шызыя птушкі, іхныя замілаваныя галасы. Пад восень, калі залатое сонейка рыхтык у апошні раз шчодра лашчыла зямлю цёплымі, пяшчотнымі промнямі, птушкі з'явіліся зноў. Гэтым днём, па-летняму гарачым, акно было расчынена. Ваўчук наструніў вушы на незнаёмы гук, зірнуў на акно, убачыў птушак і... Іншае на свеце для яго перастала існаваць, акрамя гэтых двух галубоў. Аксана ўзяла ваўчаня на рукі, але яно ўпарта глядзела на птушак. Вачэй не спускала. Як зачараванае.

Аксана выпусціла Інсургента на падлогу, стала сачыць, што будзе далей. Пэўна, ён і раней слухаў галубоў, але праз шыбы не праходзілі ясныя, выразныя гукі буркатання.

Інсургент замёр на тым месцы, на якое яго паставілі. Не варушыўся, здавалася, не дыхаў. Быццам ператварыўся ў нежывы прадмет. Аксана міжволі залюбавалася ім. Ваўчук падрос за апошні час, ведама, гэтак карміць. Вочкі яго пільна сачылі за падаконнем. Не бачыў галубоў, але чуў іхняе буркатанне. Ведаў, каму належала песня. Скеміў, што з падлогі галубоў не дастане - уцякуць.

Ваўчаня глянула на Аксану, і ў вачах яго прачыталася просьба, маўляў, ты толькі мне не перашкаджай. Вось ваўчук ціхенька павярнуўся, пайшоў прэч паўз сцяну, завярнуў пад ложак і стаў паўзці да акна, прыпадаючы да плінтуса. Галубы не бачылі небяспекі, не чулі - буркаталі сабе.

«Ну, драпежнік, - падумала Аксана. - Адкуль у яго гэта? Хто навучыў... На вуліцу не выпусціць, баіцца...»

Напраўду, ваўчук страшэнна баяўся вуліцы, дрыжэў, калі Мондрык выносіў на падворак. А калі чуў віскатлівы брэх хартоў, проста абміраў. Мондрык тады казаў, што з ваўчаняці нічога не будзе. Маўляў, запалоханы насмерць, бо пабываў у сабачых зубах.

Аканом тлумачыў паводзіны ваўчука інакш. Казаў, што звер ёсць звер і ўспрымае дом, пакой Аксаны як сховішча, нару. Усе ваўчукі з нары да пары да часу баяцца вылазіць.

Тым часам Інсургент падпоўз да падаконня. Аксану забрала цікавасць: што далей? Далей належала разганяцца, каб скочыць на акно. Але калі разганяцца, значыць, паказваць сябе птушкам. Ваўчук пасядзеў пад акном, пакруціў галавой і раптам папоўз назад, па-змоўніцку пазіркваючы на Аксану, абышоў ложак, занурыўся галавой пад звіслы край капы і стаў спрабаваць падлезці пад яе.

«Ах, які разумнік!» - здзівілася Аксана. Ваўчук не мог сам узлезці на ложак пад капу, таму вызірнуў, умольна глянуў на Аксану, маўляў, падсадзі, чаго стаіш, мы ж з табой у адным хаўрусе?! Аксана ціхенька, каб не спудзіць галубоў, падсадзіла Інсургента на ложак. Той падлез пад капу і стаў марудна падпаўзаць да падаконня пад капай. Вось і ўзгаловак. Тут ваўчук стаў кешкацца, каб заняць зручную для нападу пазіцыю. Паміж галубамі і ім заставалася толькі фіранка ў дзірачках, край якой час ад часу варушыў ветрык. Чакаць доўга не прыйшлося. Скокнуў! Галубы лапатнулі крыламі і зніклі. Ваўчаня не ўтрымалася і вывалілася з пакоя.

Аксана вызірнула. Інсургент адплёўваўся ад пер'я. Усё ж у ягонай пашчы пабывала галубовае крыло ці хвост.

- Дурань! Аднаго трэба хапаць, а не адразу дваіх, - сказала Аксана.

Падумала яшчэ, што з ваўчуком належала нешта рабіць. Расце драпежнік, звер. У лес выпусціць, ці што?

2. На свабодзе

Інсургент вываліўся з акна і ўпершыню па ўласнай волі апынуўся на свежым і гэткім зманлівым паветры. Адзін. Раней ён туліўся да Аксаніных ці Мондрыкавых ног, баяўся кроку ступіць. Малы быў, зусім малы. А цяпер ён шмат чаго разумее, вопыту прыбавілася, сілаў.

Акно з Аксанінай спальні выходзіла ў агародчык, на вялікую клумбу з купамі восеньскіх кветак, кустамі дагледжаных ружаў. Ваўчук, як толькі падняўся на лапы, удыхнуў паветра. П'янкі водар кветніку ўскружыў галаву. І колькі іншых пахаў - і кожны пах - новы! Гудуць пчолы, недзе людзі гавораць, недзе на кухні бразгаюць посудам, стукаюць нажамі.

Першым чынам Інсургент абнюхаў ружу, накалоўся носам на шып, але ўсё ж яму захацелася пакаштаваць яе пялёсткаў. Выцягнуў з пупіха пук пялёсткаў і смачна счвякаў. Нічога вартага, так сабе. Вунь слімак рожкі наставіў. Ваўчаня лізнула ягоную хатку. Рожкі схаваліся. Падабраў слімака языком, хрумснуў, пакалоўся, выплюнуў, паварочаў лапай раздушанага слімака. Зноў ухапіў у пашчу, паспрабаваў расціснуць. Не, колецца. Зноў пакратаў лапай. Кінуць? Прыхаваць да наступнага разу, калі будзе галодны? Прыбіў лапай, пайшоў далей.

Сонца бліскучае і цёплае. Паветра, як бальсан, лёгкае і такое смачнае. І колькі пахаў! Ён і не падазраваў, што на свеце ёсць неабсяжная прастора, запоўненая тысячамі пахаў. Кожны мае свой настрой, нясе пагрозу, папярэджанне, напамін пра спажыву.

А гэта што за істота з дзіўным хвастом-веерам? Як падкрасціся ды ўхапіць за нагу? Здабыча! Схавацца, падкрасціся як мага бліжэй, а потым атакаваць.

Ваўчаня не разлічыла сілы. Калі падабралася да індычкі, якая прагульвалася каля агародчыка, падскочыла да яе і цапнула за лапу, індычка так дзюбанула ў лоб беднаму Інсургенту, што ў таго аж пацямнела ўваччу. Ён завішчаў, але лапы з пашчы не выпусціў. Індычка залапатала крыллем, пранізліва закрычала, пачала дзяўбці і драпаць свабоднай нагой нахабніка, каб вызваліцца.

Загаманілі, закрычалі людзі. Нехта з дворні свіснуў сабак. З'явіліся харты. Унюшкавалі ваўчаня, наляцелі, пагналі. Завішчаў ад страху, прытуліў хвост між нагамі, забіўся пад куст ружы. Хорт усунуў доўгую пашчу-шчыпец у куст, хацеў ухапіць ікламі, але Інсургент раз'ятрана ашчэрыўся, загірчэў, гатовы біцца. Хорт паспрабаваў ухапіць ваўчука вузкім шчыпцом, i ўхапіў бы, каб не Мондрык. Адагнаў хартоў, ухапіў ваўчаня за загрывак, аднёс да Аксаны. У гэты час у спальню ўскочыў разгневаны пан аканом. Яму далажылі, што пакусаная індычка кульгае. Ён хмурыўся, заікаўся, дакараў Аксану, прасіў, каб была больш асцярожная.

- Не ведаю, што мне з гэтым стварэннем рабіць? - развяла рукамі Аксана. - Не я лавіла ваўчанят, і не я прынесла яго сюды, васпан мне прынёс.

- Аднясі ў лес, - загадаў пан аканом Мондрыку. - Занясі і выпусці.

- Яно адразу прыбяжыць да людзей, - адказаў той. - Сабакі прыдушаць адразу. Давайце трэсну галавой аб вушак, каб не...

- Ты што! - Маладая пані выхапіла Інсургента ў Мондрыка.

Служка толькі ашчэрыўся.

- Добра, я загадаю не выпускаць свойскай птушкі, - сказаў аканом.

- А харты?

- А хартоў таксама патрымаем у псярні. Пакуль што. А там, глядзі, сам пачне гэтых старых псяюх ганяць.

- Гэты - пачне, - згадзіўся Мондрык.

3. Першыя крокі самастойнага жыцця

Ваўчаня, якое Аксана трымала пакуль што ў сваёй спальні, расло і дужэла проста на вачах. Адпаведна яно стала несуразмерна з ранейшым больш есці. Рабілася кемлівым, спрытнела на вачах і ўсё часцей праяўляла сваю стыхію неўтаймоўнага драпежніка. Рабіла прыкрасці кожны дзень: то фіранкі парве, то разарве на шматкі Аксаніны пантофлікі. Пасля таго як паварочала і пашкамутала вазоны, Аксана распарадзілася вытурыць Інсургента са спальні.

Ваўчаня было аддадзена пад апеку Мондрыка. Аканомаў памочнік змайстраваў каля стайні будку з невялікім пралазам, каб на выпадак чаго ваўчаня магло схавацца ад хартоў ці іншых сабак, якія маглі забегчы сюды. Наслаў саломы, Аксана прынесла стары паўкажушак. Быў верасень, і ночы стаялі свежыя, часам ранішнікі пакрывалі траву марозам.

Ваўчаня апынулася на свабодзе. Велізарны свет адкрыўся перад ім. Тысячы аб'ектаў для палявання. Але ты сам - таксама здабыча. Харты, калі іх часам пасля кармлення забывалі зачыніць, дружнай гайнёй палявалі на ваўчаня, але яно стала настолькі шпаркае, што паспявала ўцячы ў кусты ружаў, куды харты не адважваліся з-за калючак уплішчыцца, ці запаўзала пад свіран, а харты пільнавалі яго. Урэшце Інсургент нарабіў шкоды і на вуліцы - аб'еў ружы. Цудоўны гатунак ружаў, купленых за вялікія грошы. Садоўнік шуфлем ганяў ваўчаня па ўсім парку. Мондрыку даручылі пасадзіць ваўчука на прывязь, што Мондрык і зрабіў.

Трэба было чуць, як ваўчаня выла і скуголіла, пазбыўшыся свабоды. Сам пан аканом распарадзіўся спусціць беднае ваўчаня з прывязі. Спакайней пільнаваць, каб штодня зачыняліся старыя харты.

Чым большы рабіўся Інсургент, тым меней быў ён падобны на ваўка. Чамусьці худы, скура ды косці, жывот разбіты аб'едкамі ад панскага стала, зусім не тоўстыя лапы, крыху аблавухі і хітрыя, пранырлівістыя вочкі - вось партрэт шчанюка, які не зусім адпавядаў вобліку сапраўднага ваўка.

Ён дужэў з дня ў дзень, шыя таўсцела, праз рудавата-чорную шчанюковую поўсць бралася расці шэрае воўчае адзенне. І што было цікавым - ваўчук пазнаваў і адрозніваў людзей. Асабліва любіў, відаць, памятаў, Цэцыліных дзяўчат. Калі яны з'яўляліся ў маёнтку, па старой звычцы падскокваў да іх на рукі, лізаў, цалаваў твар - гэтак вітаўся. Хоць то было не зусім прыемна, бо ад Інсургента смярдзела немаведама чым, падбіраў на сметніку недаедкі, але дзяўчаты аж млелі ад такіх пяшчотаў. Любіў Інсургент і Аксану, а вось Ганну, пана аканома і Мондрыка не тое што недалюбліваў, неяк не паважаў. Лашчыцца падпускаў толькі Аксану, ад аканома адскокваў, як дзікі. Мондрыка на дух не пераносіў. Як бачыў, даваў лататы.

Было з ім клопату. Увесь час Ганна толькі і пільнавала, каб не ўлез у дом, не прашмыгнуў на кухню, дзе еў усё ядомае: крупы, муку, не кажучы пра мяса, рыбу ці яйкі. Калі дападаў да мяса, хапаў за цэлае сцягно і спрабаваў валачы. За што, зразумела, атрымліваў лупцоўку. На спіне ў яго нават выраслі гузакі, рыхтык мазалі. Але ніколі пры лупцоўцы не агрызаўся, адчуваў за сабой віну. Кеміў нешта.

4. Пачатак буры

Час ішоў, прайшла восень, адсвяткавалі Каляды, Раздво, Хрышчэнне, і тут пачалі даходзіць страшныя весткі. Адна страшней другой.

Тыя, хто чытаў газеты ці меў сустрэчы з рэдкімі праезджымі з Варшавы, расказвалі, што ў Польшчы абвесцілі рэкруцкі набор, каб апрануць у шэрыя салдацкія шынялі найбольш рэвалюцыйную польскую моладзь. Бралі да войска тых, каго падазравалі ў змове. Моладзь тысячамі ўцякала ў лес. Аднекуль у іх з'явілася зброя, і яны ўваходзілі ў мястэчкі, здзіралі двухгаловыя расейскія арлы і на іх месца прыбівалі шыльды з белым польскім арлом разам з Пагоняй і ўкраінскім архангелам Міхаілам.

Тут, у аддаленым ад сталіц краі, было ціха, мірна, спакойна, і не верылася, што ўсяго некалькі месяцаў назад знайшліся падбухторшчыкі, якія мітрэнжылі людзей, падбівалі на працівенства ўладам. З Менска пісалі, што чыгунка запруджана войскамі, па шляхах этапамі ідуць кавалерыйскія запасныя палкі, казацкія сотні, цягнуць на Польшчу палявую артылерыю, тысячамі ідуць рэзервовыя пехацінцы. У менскіх і адпаведна ва ўсіх губернскіх касцёлах у званы не б'юць і арганы не граюць - у знак нацыянальнай жалобы.

Прайшло яшчэ некалькі тыдняў. Ужо даходзілі чуткі, што ў Польшчы сапраўдная вайна, карныя маскоўскія роты люта распраўляюцца з паўстанцамі. Эўропа салідарызуецца з польскім народам, і Францыя збірае войскі, каб дапамагчы палякам ваяваць супраць расейскага ўзурпатара.

Жыды, якія ездзілі з гандлем да Гдыні, расказвалі, што на ўласныя вочы бачылі мерцвякоў, павешаных на тэлеграфных слупах. Відаць, у Польшчы паўстанне ішло поўным ходам. У доказ сваіх словаў гандляры паказвалі абарваную пашарпаную паперку з польскім арлом, у якой было дакляравана ўцякаць з Варшавы адзінкамі або партыямі, ісці ў бліжэйшыя пушчы і там чакаць наступных загадаў.

Неўзабаве тыя ж гандляры прывязлі і сталі паказваць па мястэчку друкаваны адбітак маніфеста, датаваны 22 студзенем. У ім народы Польшчы, Літвы і Ўкраіны заклікаліся да астатняй бітвы «эўрапейскай цывілізацыі з варварствам Азіі», увесь абшар ад Балтыкі да Чорнага мора паўстанчым урадам абвяшчаўся ў стане вайны, нацыянальнай інсурэкцыі. Акрамя закліку да зброі было абвешчана пра самавызваленне сялян і магчымасць атрымання імі праз рэвалюцыйны ўрад зямлі.

Аканому Ўрбановічу паказаў гэты адбітак з пячаткай арла і Пагоні прыстаў. Ведаў, што за падобны паказ можа атрымаць пачастунак. І не памыліўся. Мала таго, Урбановіч папрасіў прыстава аддаць яму гэты адбітак. Вусаціха насцярожыўся.

- Я заплачу вам за гэты дакумент пяць рублёў, - прашаптаў Урбановіч.

- А... Навошта васпану? - здзівіўся прыстаў.

- Мне? Я спалю яго на вашых вачах.

- Ну што вы, - стаў аднеквацца прыстаў. - Пяць рублёў за гурбачку попелу вялікія грошы. Хопіць і рубля.

Але грошы ўзяў. Прыставу нават было ўсё роўна, ці спаліць аканом паперку з маніфестам, ці не. Прыстаў не сумняваўся, што хутка гэтых друкаваных маніфестаў навязуць з захаду тысячы.

Аканом спаліў паперку і нават расцёр пальцамі попел - каб не засталося і знаку. Ён і ў страшным сне не мог сасніць, як сяляне кінуцца захопліваць найлепшыя землі Манкевіцкай эканоміі. Зрэшты, уявіць гэтае лёгка. Цяжка жыць з такой візіяй.

Што з таго, што палякі паўцякалі ў лясы і распачалі сапраўдную партызанскую, на чэркескі манер, вайну супраць царскіх войскаў? Нават няхай Эўропа дапаможа ім. Але што будзе тут, на балотах Палесся? Над краем завісла падманлівая цішыня, якая прарочыла шмат падзей. Ведаў манкевіцкі аканом, што ёсць даволі гарачых галоваў і сярод тутэйшай шляхты, асабліва сярод маладых. Не хапае толькі іскрынкі, лёгенькага штуршка, каб падняліся і тут бура і навальніца.

5. Апошняя кропля

Інсургенту было ўтульна ў сваёй будачцы, не мёрз, бо гэтая зіма стаяла адліжна-цёплая. На вуліцы, на свежасці аброс чарнавата-шэрай густой поўсцю і толькі цяпер вырабіўся на сапраўднага ваўка. Паджары, нават худзезны, з хвастом, вечна заціснутым паміж нагамі, адным толькі выглядам пужаў гасцей, якія часам завітвалі да аканома. Але асаблівых клопатаў з ім не было - хіба што належала своечасова карміць, каб не ўлез куды і не атрымаў кала ў рэбры.

Аднаго разу да Ўрбановічаў прыйшоў Бароўскі са свежымі навінамі - атрымаў з Варшавы ліст. У лісце паведамлялася, што вуліцы польскай сталіцы вартуюць падвойныя казацкія патрулі, у горадзе поўна паліцыі, жандармерыі. Начамі ў Аляксандраўскай цытадэлі чутны стрэлы. Усе варшавяне гуляюць у нейкі фантастычны маскарад дзеля канспірацыі: прыклейваюць бароды і вусы, носяць тэатральныя парыкі. Кожны малады чалавек лічыць за гонар мець у кішэні цывільнага палітона рэвальвер або схаваны пад камізэлькай стылет. І гэтая мера перасцярогі не лішняя - людзі знікаюць без следу.

- Гэта ў Варшаве, а правінцыя што? - папрасіў удакладнення Ўрбановіч.

- У мястэчках і весях аб'яўляюць мясцовыя жонды, - адказаў Бароўскі. У ягоным голасе гучэў намёк, маўляў, і мы нешта павінны рабіць, а не сядзець склаўшы рукі.

Аксана з прагнасцю слухала Бароўскага. Вочы яе гарэлі, рыхтык яна была гатова бегчы на дапамогу аднадумцам. Яна ледзь не страціла прытомнасць, калі даведалася, што часам і паўстанцы робяць палонным маскалям «чырвоныя боты».

- Гэта як? - пацікавілася Аксана.

Бароўскі маўчаў, не адважваўся патлумачыць, зірнуў на аканома. Урбановіч хутчэй здагадаўся, чым ведаў, што ж ёсць такое - «чырвоныя боты».

Узяў і сказаў:

- А гэта, душачка, калі скуру з ног здзіраюць. Гэта і ёсць «чырвоныя боты».

У тым жа лісце паведамлялася, што быццам да палкоўніка Мар'яна Лангевіча, камандзіра буйнога паўстанцкага атрада, які атабарыўся ў Сандамірскіх лясах, прыехалі кракаўскія багацеі гандляры. Яны прапанавалі палкоўніку шалёныя грошы, каб той распусціў сваё войска. Былы афіцэр прускай артылерыі, былы выкладчык вайсковай польскай школы ў Генуі выгнаў таўстасумаў.

- Ведаеце, што ён сказаў? - прыцішана расказваў Бароўскі. - «Я радзімай не гандлюю».

У дзверы вітальні, дзе сядзелі, нешта зашкраблося. Аксана паднялася, прачыніла дзверы. У вітальню ўлез Інсургент, уюном закруціўся ў Аксаніных нагах.

Незадаволены аканом выйшаў у чалядню, пачуўся яго строгі голас:

- Хто пусціў пса ў дом?!

Не дабіўся прызнання, вярнуўся. Па рашучым настроі Аксана здагадалася, што аканом збіраецца вытурыць маладога ваўка прэч. Яна ўмольна зірнула на мужа. Той развёў рукамі, сеў у фатэль, паказаў на Інсургента:

- У яго морда ў крыві, глядзі, Аксана, не вымажся. Зноў некага прыдушыў...

Аксана прымусіла ваўка сядзець. Бароўскі дастаў з кішэні газетку.

- Вось з Прусіі жыды знаёмыя давезлі. І ведаеце, што ў ёй пішацца? Так, дзе гэта, ага... Прускі старшыня Рады міністраў, міністр замежных спраў Ота фон Бісмарк у размове з ангельскім амбасадарам Баханэнам заявіў наступнае: «Прусія ніколі не пацерпіць незалежнай Польшчы. Калі палякам нават і ўдасца выгнаць расейцаў, тады Прусія зробіць усё залежнае ад яе, каб спыніць узнікненне варожай нам дзяржавы...»

- Ого, - усклікнуў Урбановіч. - Гэта сур'ёзная заява.

- Гэта яшчэ не ўсё, - дадаў Бароўскі. - Слухайце: «Пытанне польскага паўстання для Прусіі ёсць пытаннем жыцця ці смерці...»

- Тут пахне вялікай эўрапейскай вайной, панове, - шматзначна заявіў аканом і крадком глянуў на Аксану.

Жончын твар быў нібы скамянелы.

- Тут яшчэ вынікі галасавання ў прускім сейме за Канвенцыю супраць паўстання ў Польскім Каралеўстве. За выступілі 246 дэпутатаў, супраць - усяго 57.

- Вось прусакі! - роблена ўсклікнуў Урбановіч.

Нечакана знадвору пачуліся шумны вокліч і божканне Ганны. Аксана выйшла.

- Марата нехта задушыў, - паведаміла Ганна.

Марат быў самым вялікім, яшчэ і не надта каб старым хартом. Ганна завяла пані ў ружоўнік, у аранжарэю. Сярод абламаных ружаў, што сведчылі пра зацятую бойку, ляжаў яшчэ не адубянелы хорт. Галава яго была ненатуральна завернута набок. Па ўсім было відаць, што сабака задушаны. Аксана ўспомніла пра кроў на мордзе Інсургента.

- Скажам, што здох сам па сабе, ад старасці, - сказала яна Ганне. - Іначай муж загадае застрэліць Інсургента.

- Марат тут грэўся, у аранжарэі... - захліпала Ганна. - А гэты смярдзюх пракраўся і...

Паведамілі аканому. Цукровы, рафінаваны твар аканома перасмыкнула. Ён хацеў ласкі ад жанчыны, якая апекавала звера, гладзіла яго і песціла. Ласкі і іншыя ўцехі гэтай жанчыны мусілі належаць толькі яму, ейнаму мужу, а не іншаму чалавеку ці нават зверу.

Пан Урбановіч спакойна, вельмі спакойна, без ценю раздражнення распарадзіўся харта закапаць на сабачых могілках, а Інсургента пасадзіць на ланцуг да вырашэння ягонага лёсу.

Уночы малады воўк вылузнуўся з нашыйніка і збег з эканоміі.

6. Спляжаныя спадзяванні

Неўзабаве пасля знікнення Інсургента, ужо зусім напрадвесні, у Манкевічах з'явіліся невядомыя маладыя людзі, адзетыя па-гарадскому - у доўгіх чорных сурдутах і шэрых нагавіцах, у кароткіх футрах. З-пад нізкіх капелюшоў з цёмнага сукна пазіралі запалыя вочы. Выраз хваравітай летуценнасці на тварах выдаваў у іх прафесійных падбухторшчыкаў. З кайстраў тырчэла рознага роду літаратура. Вялікага поспеху аратары не мелі - з некаторых вёсак сяляне пагналі іх дубаўём. Яны зніклі нечакана, як і з'явіліся, пакінуўшы пасля сябе друкарскія адбіткі з пратэрмінаванымі, рознага роду пракламацыямі, адозвамі і маніфестамі.

Не прамінулі яны і Манкевіцкую эканомію. Прасілі грошай, і пан Урбановіч, нават не спытаўшы мандат, які даваў права на збіранне сродкаў, адкупіўся невялікай сумай. Госці ад удзячнасці расказалі пра студзеньскія баі пад Брэст-Літоўскам, як партыя Рамана Рагінскага авалодала Пружанай. На пытанне, дзе цяпер Рагінскі і ягоныя прыхільнікі, прыхадні адказаць не змаглі ці не захацелі.

Надышла ўрэшце і вясна. Яшчэ ўчора, здаецца, плавіліся на люстраных плашчаніцах лютаўскага снегу адбіткі сонца-шчокагрэйніка, кунежыліся крумкачы ў небе, срабрыстыя коцікі ледзь вылезлі на галінкі лазы, а глядзіш, ужо галкі скупаліся ў лужынах, падзьмуў цёплы вецер-валынец, і празрыстыя, голыя кусты ляшчыны пакрыліся жоўта-зялёнымі вісюлькамі кветак. Зашчоўкалі жоўтымі дзюбкамі шпакі, а вечарамі крыкі дзікіх качараў ужо бунтуюць кроў свойскіх крыжанак у гаспадарскіх загарадках.

Сакавік быў сухі і сонечны. А вось у красавіку задажджыла, ці не штодня крапаў марослівы дождж.

На паштовым тракце Пінск - Мазыр з'явіліся першыя этапы з асуджанымі польскімі мяцежнікамі. Іх, скараных на Сібір, везлі вазамі, частка з іх ішла пешшу. У вазах сядзела шляхта, пешшу ішоў просты люд. Першых асуджаных, якіх аканом наўмысна выязджаў глядзець, апраналі ў арыштанцкія шынялі, закоўвалі ў кайданы, на галовы надзявалі суконныя, без брылёў шапкі. Пазней, калі пачала зелянець трава і заклекаталі буслы, арыштанты валакліся бязладнымі натоўпамі, у цывільным, часта парваным адзенні.

Урбановіч адзначыў, што, пэўна, арыштанцкіх шынялёў не хапае на ўсіх асуджаных. Колькі ж іх было, калі велізарная і багатая Расея не магла забяспечыць вязняў неабходным?

- А дзе ж вашыя тры каралі? - са здзекамі пыталіся ў арыштантаў сяляне. - Чаму вам не прыйшлі на дапамогу? Не, нашага цара ніякія каралі не пабарукаюць.

Пытацца пыталіся, але з дазволу канвойных давалі галодным мяцежнікам і хлеба, і да хлеба. Надта ж нэндзнымі выглядалі пабітыя, адубянелыя на вуліцы, мокрыя пад халоднымі дажджамі паўстанцы. У вачах іх ужо не было ні надзеі, ні жыцця. Яны не прасілі хлеба, яны прасілі тытуню. Перад імі маячыла страшная, невядомая Сібір.