Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ IV. Даю вам волю

1. Бажэсцвенны інструмант

Тым часам Стасік дайшоў да вазка і па-змоўніцку абвясціў:

- Жандары новыя! Нікога не пазнаў... Вусаты капітан робіць вобыск. Будуць адкрываць і гэтыя скрыні. - Стасік пастукаў кулаком па вечку. - Артур сказаў, каб мы ў твань цяжэйшую закапалі. Толькі скрытна... Спачатку во гэтую, а другую скрынку - потым. Барзджэй толькі...

Сказана - зроблена. Скрынку завалаклі за хмызы, знайшлі мокрае месца і прыхавалі - прыкідалі гразёю, прыграблі лісцем. Цягалі-шчыравалі Бароўскі і Кавалец, а Стасік цікаваў, каб не заўважылі жандары...

Калі цягнулі скрынку, разумелі, што можа быць у ёй. Ні на секунду не сумняваліся, што там - зброя. І для чаго гэтая зброя, таксама ведалі.

Толькі паспелі Буевіч-меншы і Бароўскі вярнуцца з хмызоў, як пад'ехалі жандары. Другую скрынку схаваць не паспелі.

- «Здравствуй, племя младое, незнакомое». Чые будзеце? - весела крыкнуў жандарскі афіцэр.

Ён выглядаў вясёлым - чаму не павесялець пасля добрае, прыязнае пачосткі.

Гімназісты паназывалі імёны. Кавалец змаўчаў. У зношаным сурдуце з касцянымі патрэсканымі гузікамі выглядаў Бог ведама на каго.

- А гэта... чый чалавек? - спытаўся жандар у гімназістаў.

- Я не чый чалавек, - запярэчыў Ясь, - я - Іяан Кавалец.

У голасе юнака прагучэлі і гонар, і крыўда. Жандар ажывіўся, угледзеўся ў хлопца.

- О-го! Якая фанабэрыя! Іяан?! Ці не сынок таго Кавальца, што ў казённай пушчы гаспадарыць... - Міна добразычлівасці сышла з твару капітана Фогеля. - Знайду я на вас управу...

- Чым васпана ўгневаў? - коса зіркнуў Ясь.

- Паглядзіце на яго. Зіркае, як воўк. Думаеш, калі маці твая шляхцянка, то маеш права так зіркаць?

Конь пад жандарам крутануўся, і мусова было тузануць жывёлу за ўздэчку. Ад гэтага конь ледзь не стаў на дыбкі.

- Тпру! Халера, - крыкнуў капітан, асаджваючы каня. - Не забывайся. Ты - селянін. Да нядаўняга твой бацька лічыўся халопам пана Ліпскага...

- Яшчэ невядома, чыім халопам вашыя...

- Што-о?! - равянуў жандар, і Кавалец асекся. - Глядзі ў мяне. - Жандар прыгразіў плёткай. - Што ў вас тут за скрынка?

Ясь апусціў галаву, закусіў вусны. Ці першы раз церпіць крыўду? Добра, што хоць байструком не абзываюць.

- І заступнік твой, пан Урбановіч, не дапаможа, калі ўлаўлю каторы раз у пушчы са стрэльбай, - з робленым, наўмысным гневам прамовіў жандар, быццам усё не мог супакоіцца. - Гм, Урбановіч таксама невялікая шышка... Не ён гаспадар, гм. Ён толькі ўпраўляе казённым землеўладаннем. І не мае права дазваляць паляванне...

Капітан саскочыў з каня.

- Дык пытаюся - чыя скрынка?

Хлопцы паціснулі плячамі.

- Твая? - насупіў бровы жандар, гледзячы на Яся.

Вядома, ён ведаў, чыя скрынка, - увесь груз належаў Урбановічу, але хацелася прычапіцца.

- Не-е, - адказаў Ясь. - Таго спадара з ландары, чужапанца.

Жандар пастукаў дзяржальнам плёткі па вечку, абышоў вазок.

- «Спадара з ландары», - перакрывіў Яся. - Падыміце вечка...

Стасік ад хвалявання чамусьці засвістаў, Людовік стаў натужна кашляць. Адзін з жандараў палашом падкалупнуў дошку. Юнакі, усе трое, перазірнуліся. Вечка вось-вось падымуць... Што будзе? Калі там зброя, тады Ўрбановіча і Артура... арыштуюць. Несумненна, яны ўдзельнічаюць у нейкай змове, пэўна - у інсурэкцыі... Гэта - Сібір...

Пад вечкам было грубае сукно, пад сукном - укручаныя ў вашчоную паперу бліскучыя прычындалы, складзеная трынога, футаралы. І паўсюль насыпаны вылітыя са свінцу шарыкі.

- Хм, - здзівіўся жандар, пакручваючы ў пальцах шарык. - Гэта што? Куля? Га?

Студэнты і Кавалец паціснулі плячыма. Тут падышоў да вазка Буевіч-старэйшы.

Жандар спытаўся ў яго, што ў скрыні. Буевіч таксама паціснуў плячыма.

- Гм, раз гэта вязуць пану Ўрбановічу, гм, - сказаў жандар са сваім звыклым гмыканнем, - гэта нешта павінна быць. Але што? Наколькі хапае мазгоў, рыхтык нейкая аптычная прылада... Навошта свінцовыя шарыкі? Хм, ці, можа, машынка якая для хуткаснай страляніны... Паклічце сюды гэтага брытанскага аўсаеда!

Прыйшоў і ангелец, а за ім паненка. Буевіч пераклаў ангельцу, што пан афіцэр патрабуе тлумачэнняў, што за прычындалле ў скрыні. Чужапанец раззлавана стаў нешта гаварыць.

- Калі я не зразумею, што гэта, канфіскую! - заявіў капітан Фогель.

Артур пераклаў, ангелец забурчэў, дастаў са скрынкі трыногу, раскарачыў яе, прыладзіў наверх трубу, прышрубаваў ручку, уставіў у вялікую трубу меншую, прыкруціў да яе знізу бліскучую штучку з футарала. Накіраваў трубу на паўднёвы захад, дзе светла-залатым карасём выплывала з зялёна-блакітнай мулі вячэрніх нябёсаў поўня... Ангелец доўга круціў колца на бліскучай штучцы.

- Please... - жэстам прапанаваў капітану паглядзець у трубу.

Жандар, як звычайна не хмыкнуўшы, зазірнуў у акуляр, зморшчыў нос, зірнуў на тое месца, куды толькі што глядзеў праз трубу. Зноў прынік да акуляра. Дзіўны меў выгляд - увесь утрапёны ў адно, толькі вусікі тырчэлі. Вось жандар працягнуў руку, не адрываючыся, мацнуў паветра.

- Гм, - праказаў, варушачы вусамі. - Месяц дзіравы, як сыр. Ямкі на ім, уга-га!

- Дайце і мне зірнуць, - сказаў Буевіч.

За ім у чаргу сталі Стасік, Бароўскі, Кавалец, некалькі жандараў, але жандарскі афіцэр не адыходзіўся, усё круціў ручкай наводкі на рэзкасць...

- Ах, Божа ж ты, Божа! Ваісціну Тварэц! Колькі жыву, такога не бачыў... Там жа горы! Сапраўдныя горы, даліны...

Ад захаплення жандар расчырванеўся. Зноў глядзеў на месяц то проста вачамі, то ў тэлескоп, вохкаў, цмокаў...

Нарэшце адышоўся, дастаў насоўку, стаў чысціць нос, смаркацца. Гэтым часам па чарзе зірнулі ў тэлескоп Буевіч-старэйшы, Стасік, Бароўскі, а Кавальца цікаўныя жандары сілком адцягнулі ад тэлескопа - ён глядзеў, глядзеў і не мог наглядзецца. А калі адцягнулі - на вачах хлопца макрэлі сцежкі ад слёз. Потым глядзела паненка, потым па чарзе жандары, зноў Кавалец. Падышоў глянуць і фурман ландары. Глянуў і адхіснуўся - спужаўся, схапіўся за галаву. Вось чаму развохкаўся жандарскі афіцэр! На месяцы, як на зямлі...

- Пэўна, там і балоты, там і рэкі... - прамовіў Кавалец.

І доўга яшчэ глядзелі на Палескім тракце пасярод балота ў тэлескоп жандары і спадарожныя, наводзілі то на зоркі, то на месяц, то шукалі Венеру, Марс, Юпітэр...

Навокал кракталі жабкі, дралі горла драчы, на далёкіх, забытых Богам хутаранскіх палетках галасілі перапёлкі, свісталі крыллем у звечарэлым паветры дзікія качкі, а над усім гэтым уладарна ўсходзіла чыстая, раўнакруглая, цяпер ужо ўся белая царыца-поўня.

2. Кляцьба

Жандары паўзбіраліся на коней, паехалі недзе на Пінск. З вобыскам нічога не выйшла. Праўда, афіцэр набраў у кішэню свінцовых шарыкаў. Патлумачыў - спытае пры выпадку ў манкевіцкага аканома, на якую халеру патрэбна такая процьма свінцу.

Было позна. Моцная поўня адблісквала ў прыдарожных балотцах. Недзе далёка ў альховых лясах вухкалі-рагаталі пугачы. Чужапанец стаў складваць тэлескоп, нешта сварыўся, лапатаў па-ангельску. Гаварыў так хутка і неразборліва, што гімназісты разумелі толькі асобныя словы. Артур Буевіч разводзіў рукамі - што паробіш! Разгневанасць ангельца разумелася і без тлумачэнняў - позна. Гэта ж так затрымацца! Уночы ехаць па такой дарозе немагчыма, давядзецца начаваць. Але дзе начаваць сярод балота?

Падарожныя сталі раіцца, што рабіць. Намерыліся праехаць колькі вёрст, каб дабрацца да Лэйбы.

- Who is Leyba? - пацікавіўся ангелец.

- Карчму трымае на распутку. Гэта каля Рухчы, - адказаў Буевіч па-ангельску. - Там і заначуем... Раніцай як выедзем, да Манкевічаў рукой будзе падаць.

Калі ангелец і паненка пайшлі да ландары, Артур даў каманду выцягнуць схаваную скрыню.

- Чыя скрыня? - спытаўся Стасік. - Не ангельская?

- Вядома, не... - адказаў Артур.

- Хіба тады Ўрбановіча?

- Навошта табе ведаць? - раззлаваўся Артур. - Вязіце скрыню на Стахавецкую грэблю. Да старога млына. Схавайце пакуль там.

- У гэтай скрыні - тэлескоп, а ў той скрыні? - не ўцярпеў і Ясь Кавалец.

- Табе важна, Ясю? - паглядзеў на яго Буевіч. - Ляпнеш каму і падвядзеш нас... мяне пад такі манастыр...

- Каго - вас? - спытаўся на гэты раз Бароўскі. - Увогуле, спадар Артур, ты... вы яшчэ ў Пінску маніліся расказаць тое-сёе пра палітыку...

- Маніўся - дык і раскажу, - адказаў Буевіч-старэйшы. - Бачу, без тлумачэнняў не абысціся... - Ён уздыхнуў. - Слухайце. Спачатку вазьму з вас клятву, што нікому ніколі, ні пры якіх абставінах не раскажаце тое, пра што даведаецеся...

Юнакі маўчалі.

- Ну? - павысіў голас Артур.

- Клянёмся, клянёмся, - бязладна, на розныя галасы пакляліся хлопцы.

Буевіч-старэйшы сабраў іх у гурток, галава да галавы, абняў і стаў шаптаць.

3. Сякія-такія здагадкі

Артур пайшоў паперадзе ландары. Часам на поўню наплывала хмара, і тады рабілася так цёмна, што хоць на ваўка садзіся. Вазок цягнуўся за ландарай, хлопцы ішлі абапал вазка, бо конік за дзень даўся і ўжо толькі рабіў выгляд, што ён усё яшчэ жвавы.

Ішлі некаторы час моўчкі. Усё, што здарылася - жандарскі вобыск, і клятва, і нашаптаныя словы Буевіча-старэйшага, ляжала на душы невыразнай, не зусім асэнсаванай радасцю, урачыстасцю далучэння да нечага грандыёзнага, сапраўднага. Першым не вытрымаў нематы Стасік.

- Выходзіць, - сказаў ён, - мы ўдзельнікі інсурэкцыі?!

- Мо і так, - вяла адазваўся Людовік. - Толькі ты не кажы гэтак. Сказана - канспірацыя! Ніц не кажы, праўда, Ясю?

Кавалец прамаўчаў.

- Арыштуюць, не? - спытаўся Стасік.

- Каб нам паваротку на млын не прамінуць, - пераіначыў тэму Людовік. - Ясь, ты як паляўнічы, добра ў цемнаце бачыш, то ўзірайся.

- Яе не прамінеш... - адгукнуўся Кавалец. - Там пясок, з балота калі выедзем. Праваждаліся з трубой гэтай. Каб не жандары, дома даўно поліўку сёрбалі...

- Дык арыштуюць?! - нецярпліва, ні да каго не звяртаючыся, спытаў Буевіч-малодшы.

- Каго? - здзівіўся Бароўскі.

- Ежы Ўрбановіча... Праз кулі?

- Якія гэта кулі? - абурыўся Людовік. - Урбановіч пра сваё дбае. Яму да непадлегласці краю, не пры Ясю будзе сказана...

- Кажы, кажы, - падбадзёрыў Кавалец Людовіка. - Аканом мне хоць і брат па матцы, але дужа запанеў... А як чалавек запанее, то гэта ўжо напалавіну чалавек... Чулі, што Артур казаў пра роўнасць? Няма дваран... Ён мне хоць і брат, але няроўня... А раз няроўня, то якое братэрства можа быць...

- Маеш рацыю, - уздыхнуў Людовік. - Ты яму як парабак. Грошы ён грабе лапатай. Гаспадарку трымае з розумам. Там рубель, там капейка... Цяпер мэблю з лазы, кажуць, пачалі гнуць... Такія крэслы выгібаюць - залюбуешся... У Маскве ды Варшаве нарасхват. Ідуць, быццам венскія.

- Калі што - адкупіцца, - разважаў услых Стасік. - Дасць куку ў руку гэтаму вусатаму афіцэрыку, жандару, а спраўнік у яго даўно куплены. Слухайце, ці праўду кажуць: Урбановіч скарб знайшоў? У падмурках графскага палаца. Цэлую скрыню залатых дукатаў.

- Ты бачыў хоць адзін? - спытаўся Кавалец.

Стасік прамаўчаў. Пайшла цвярдзейшая дарога, неўзабаве колы сталі грузнуць у пяску. Конік ледзь перастаўляў ногі. Ландары не было відаць - ад'ехала далёка наперад.

Пацягнула туманам, сыромляй, і хутка сярод хмызняку паказалася рака ў нізкіх берагах. На яе паверхні затанцаваў адбітак поўні.

- Тут зварочваць, Людовік? - спытаў Ясь і без адказу пацягнуў лейчыну на сябе.

Выехалі на парытую бабрамі грэблю, і неўзабаве конь стаў як укапаны.

- Давядзецца несці, - сказаў Ясь, палазіўшы перад канём. - Тут прамывіна нейкая...

Знялі скрыню з вазка і панеслі ў канец грэблі, дзе віднелася будыніна з чорнай дзіркай праламанага даху. Гэта і быў млын.

- Я не засну, калі не даведаюся, што ў гэтай скрыні, - прамармытаў Стасік, цягнучы скрынку. - Жаба есць ад цікаўнасці.

- Ты брату не верыш? Сказаў, што там...

- Калі на свае вочы не ўбачу, не паверу. Арцік можа выдумаць, ого-го!

- Гэта ты пра сябе?

Але цікавасць брала верх. Намыслілі паглядзець, што ж у скрынцы. Доўга важдаліся, каб падняць вечка. Ясь завіхаўся з сякерай. Урэшце вечка паддалося. Памацалі, бо ў млыне было цёмна, змрочна - у скрыні роўненькімі радамі ляжалі цяжкія, вайсковага ўзору стрэльбы. Узялі па адной, вынеслі на месяц.

- Ангельскія штуцэры... - вызначыў Бароўскі. - Яшчэ змазаныя. Пэўна - проста з факторыі. Ангельцу не хапіла б ніякіх фунтаў адкупіцца, каб жандары трасянулі гэтую скрыню.

- Ангельцу? - здзіўлена шапнуў Стасік.

- А то не. Ды і які ён ангелец? Ён такі ангелец, як я... іракез. Ты чуў, як ён «р» гаворыць?

- Таксама мне знаток ангельскай мовы, - не згаджаўся Стасік. - Маўчаў бы лепей - гэта ангелец чыстай вады. Я на ўласныя вочы бачыў ягоны пашпарт. Ён Фогелю, капітану, паказваў.

- Такіх пашпартоў я табе надрукую на ўсю губерню. Кожнаму сабаку.

Адзін Кавалец маўчаў. Скрынка вайсковай зброі азначала адно - закалат. А разам з ім - страшэнную небяспеку. З жандарамі, колькі іх там ёсць, яшчэ можна справіцца, але цар нашле сюды такое войска, што стануць у лесе каля кожнай бярэзіны. Ён бачыў Маскву і ўяўляў, якая колькасць людзей у расейцаў можа быць. А гэта страшна, калі каля кожнай сасны ў бары, каля кожнага куста паставяць аднаго ўзброенага маскаля. Кавалец адчуваў сябе ўтульна, бяспечна толькі ў лесе, калі яго ніхто не бачыў і ён ведаў, што яго ніхто не бачыць.

Гімназісты таксама думалі кожны пра сваё. Людовік меркаваў, што ў краі рыхтуецца без іхняга, моладзі, юнакоў, ведама нешта надзвычайнае. Цяпер яны, хлопцы, зрабіліся саўдзельнымі гэтаму надзвычайнаму. Стасік падлічваў, якіх грошай можа каштаваць скрынка зброі і адкуль такія грошы ў брата. У кожнага ў вушах стаялі апошнія словы Буевіча-старэйшага: «Эўропа нам паможа...»

4. Радаводнае дрэва

Поўня залівала нізкарослыя альховыя кусты бледна-зялёным, быццам мёртвым, святлом, часам хавалася за хмаркі, і тады рабілася цёмна і страшна. Конік адчуў, што хутка будзе канец ягоным пакутам, і ступаў спрытней. І сапраўды, праз якую гадзіну забрахалі сабакі, з'явіліся шэрыя ў дасвецці стрэхі хат. Ясь свіснуў пугай, сабакі змоўклі, і неўзабаве, праехаўшы невялікую вёску, вазок уехаў на гаспадарчы двор маёнтка памешчыка Буевіча, Стасевага бацькі.

У двары звыклы беспарадак - там і там стаялі вазы з паднятымі аглоблямі, паўсюль шапацела пад нагамі салома, шмыгалі туды-сюды шматлікія каты і сабакі, цяжка ўздыхалі валы, якія ляжалі каля выдзеўбанага з дрэва карыта.

Людовік злез з вазка яшчэ ў вёсцы, пайшоў пешкі дахаты - маёнтачак Бароўскіх за вярсты чатыры. Змораны Стасік, не развітваючыся, - вядома, нацягаўся цяжкай скрыні, - пайшоў у дом, недзе ў свой пакой, падрыхтаваны да ягонага прыезду.

Кавалец пахадзіў па двары, паслухаў, як жавалі жуйку валы. Вось у доме запалілася святло, пачуліся галасы. Але ніхто не выйшаў, не паклікаў яго, Яся Кавальца, ні павячэраць, ні спаць.

Поўня схавалася за кучавыя воблакі, зазвінелі камары - навалакала на дождж.

Ясь крыўдзіцца не стаў. Што з таго, што гаспадар маёнтка - пан Буевіч - ягоны дзядзька? Адпаведна - Ясева маці стрыечная сястра пана Буевіча. Ейнай доляй было з шляхты выйсці замуж за мужыка. Вядома, страціла шляхецтва. Буевіч абяцаўся ўсынавіць Яся, каб карыстаўся прывілеямі шляхетнага стану. А ці патрэбны яму, Ясю, тыя прывілеі? Гэта ягонаму зводнаму брату, матчынаму сыну ад першага шлюбу, цяперашняму манкевіцкаму аканому, тыя прывілеі вой як прыгадзіліся. Яго ўсынавіў колішні муж пані Цэцылі, цяпер ужо нябожчык - пан Урбановіч. Усынавіў, прозвішча даў, царства яму нябеснае...

Ежы вучыўся, калі з'явіўся на свет Ясік. Ежы стаў служыць, выслужыўся, змог ад самога менскага губернатара дамагчыся пасады распарадчыка казённай эканоміі. Ежы хацеў дапамагаць Ясю, калі той згодзіцца, каб яго ўсынавіў пан Буевіч, але Ясь не хацеў і слухаць, што стане яшчэ нечым сынам - ён сын Кавальца, мешчанчука, нядаўняга селяніна, і ўсё тут. Не адварочвацца ж ад роднага бацькі!

Калі ў доме пагасла святло, дастаў з заўсёднай паляўнічай кайстры падсохлую лусту хлеба, умалоў, папіў са студні вады, якая патыхала балотам, нацягаў у вазок саломы, зашыўся нагамі, накрыўся сурдутам. У вазку звыклей, прасцей. Зрэшты, пасцелю ў маёнтку Буевічаў яму зроду не прапаноўвалі.

5. Буяны пан

Раніцай Ясь прачнуўся ад уладнага воклічу:

- Гэй, Цімох! Дзе людзі?

Ясь высунуў галаву з-пад сурдута. Даўно развідняла, сонца паспела добра абсушыць расу. Валы пайшлі на пашу, дваровыя сноўдаліся паміж крывабокіх свірнаў.

- Цімох, дурная твая галава, дзе людзі?

Крычаў сам пан Буевіч. Ён стаяў на ганку дома, жываглядна раскудлачаны, у малінавым атласным халаце, у турэцкай фесцы. Пан панам.

- Чаму людзі не прыйшлі? - зноў равянуў гаспадар маёнтка.

З-пад свірна - спаў там - паказаўся Цімох, якога Буевіч нядаўна прызначыў за распарадчыка. Аканома ў Буевіча не было - чым аканомстваваць, калі гаспадарка зводзілася. Уласна, гаспадар з Цімоха ніякі - стрэльбачку любіў, а разам з ёй і чарачку. Ніхто не ведаў, за якія заслугі валацуга Цімох абласканы панам. Падазравалі нават, што гэты прайдзісвет ці не ачмуціў гаспадара.

- Каму казаў склікаць сялян? - пагрозліва спытаўся Буевіч. - Дзе людзі?

На Кавальца Буевіч не звяртаў увагі, рыхтык яго і не было. Цімох ішоў да ганка і на хаду выбіраў салому з барады. Перад самым ганкам згорбіўся, уціснуў галаву ў плечы, аблавушку скамячыў у руках і прасільна-прыніжаным тонам праказаў:

- Ласкавы пане, з бліжэйшых вёсак прыйшлі, а з далёкіх - на падыходзе.

Насамрэч з-за пабудоў паныла вызіралі некалькі сялян.

- Як не прыйдуць - галавой адкажаш! - прыгразіў пан, пачухаў пад пашкамі, паглядзеў на неба, павярнуўся і знік у доме.

- Атаву людзі косяць, а ён маніфестацыю ўздумаў, - гучна прабурчэў Цімох і рашуча насунуў на лабэшнік шапку.

Буевіч зноў паказаўся ў дзвярах.

- Гэй, ты. Скажы Мікіту, каб квасу прынёс!

Цімох зноў сарваў аблавушку.

- І каб болей прынёс, - дабавіў Буевіч. - Надта ў яго квас хвайны...

Цімох насунуў шапку, павярнуўся.

- Свой трэба мець, а то ўсё Мікіта ды Мікіта, - прабурчэў ён, калі праходзіў каля Ясевага вазка. - Прасіць сорамна.

Тут позірк Буевіча ўрэшце зачапіўся за вазок і Яся ў ім.

- О! Каго ж я бачу! - радасна крыкнуў памешчык. - Гляджу, думаю - дваровы... А гэта ты, Ясечка!

Буевіч шырока расставіў рукі і пайшоў да Яся.

- Дарагі сваяк, радак! Кроў! - крычаў ён, падыходзячы да вазка. Пантофлі ў пана з форсам, таксама турэцкія, з загнутымі ўверх насамі. - Ну вылазь ты са сваёй бярлогі, ну абдыміся з дзядзькам...

Ад Буевіча пахла сівухай.

- Які ты малайчына, дай я цябе пацалую... А нос які, а бровы! А як раздаўся ў плячах... Як жэ ж - наша парода, наша. Ты чаго дзядзьку абмінаеш, га? Нягоднік ты гэткі! Чаму не прыедзеш каторы дзень? Я цябе гады ў рады бачу!

Бачыліся яны тры дні назад, калі Кавалец прывозіў з бровара барыла гарэлкі.

- Гэй, Хрысця, нясі сюды тацу, што ў залі... - крыкнуў Буевіч дзеўцы, што перабягала двор.

- Нясу, нясу... - адгукнулася тая.

- Ты чаго тут? - спытаўся дзядзька.

- Я, дзядзьку, з Пінска. Стася прывёз...

- Калі прывёз? - здзівіўся Буевіч. - Уночы? Станіслава? А Артура не сустракаў?

Пан меў даўно не голены, бурачковага колеру твар. Пышныя бакенбарды скудлачана тырчэлі ва ўсе бакі. Расхрыстаны, расперазаны - рыхтык пудзіла, з якім добра пагуляў вецер.

- Што маўчыш, як язык каўтнуўшы? - спытаўся Буевіч і моцна ляпнуў Яся па плячы. - Нясмелы? Забыў, як мядзведзя ў пушчы падымалі? Каб не твой стрэл, задраў бы мяне лясны дзедка... Не прымячаў, ёсць яшчэ ў пушчы мядзведзі?

- Ёсць, васпане, поўна!

- Не называй ты мяне васпанам... Я табе - стрый, ты мне - сястрынец.

Высозная, з тоўстымі лыткамі дзеўка Хрысця прынесла спод. Стомлены выгляд, валасы не ў парадку паказвалі, што спаць у гэтую ноч ёй давялося прыхапкам. Яна злавіла цікаўны позірк Яся, апусціла вочы. З квадратовай бутэлькі цёмнага шкла Буевіч набулькаў у парцэлянавыя кілішкі гарэлкі, адпіхнуў рукой Хрысцю, маўляў, ідзі.

- Entre nous, - сказаў Ясю, - паміж намі...

Прыхіліўся да пляменніка, прычым ягоныя бакенбарды заказыталі Ясевы шчокі, сказаў некалькі словаў па-французску, пры гэтым некалькі разоў зіркнуў на Хрысцю, якая стаяла ўбаку. Дзяўчына густа пачырванела.

- Вось як яно бывае, калі ў мужчыны рана памірае жонка, - сказаў пан і яшчэ дабавіў нешта па-французску.

Ясь пацепваў плячыма. З усяго сказанага ён зразумеў толькі асобныя словы - ранішняя кветка, Афрадыта, каханне.

- Ну, давай тады за сустрэчу...

Буевіч не заядаў гарэлку, адразу наліў яшчэ.

- І не крывіся... За німфу, якую паслаў мне Бог... Пакуль, хм... дзяцей не было дома... Арціка і Стасюка. На, во, агурок... О, чорт, дзе той Мікіта з квасам...

Гарэлка нашча не лезла, але давялося глынуць. У галаве зашумела так, як часам шапоча каласамі жыта.

- Яшчэ па кропельцы, - сказаў Буевіч. - Жывеш і не ведаеш, калі памрэш. А як памрэш, то занясуць на могілкі, закапаюць, прыйдуць дахаты, стануць піць кохвій ды плявузгаць пра цябе розную дрэнь... Трымай кілішак... Ведаеш, у Парыжы ёсць там адна вуліца... Дык францужанкі з раніцы танцуюць, заўваж, у будзень, сярод тыдня, танцуюць, падкідваюць ножкі, што аж відаць кутасікі панталонаў, і крычаць - vive le midi, vive le midi! Няхай жыве раніца! Няхай жыве раніца! У-га... Хадзіў і я па той вуліцы...

- Прабачце, васпане дзядзьку, midi - гэта полудзень, а не раніца...

- Гэта ты - мне? - Буевіч пагрозліва глянуў на Кавальца. З-пад густых русых броваў чырванелі жылкамі злосныя вырачаныя вочы. - Я кажу - ты мне мову французскую папраўляеш?

- Але ж midi - не раніца, здаецца...

Кавалец пашкадаваў, што зрабіў заўвагу.

- Ах ты, смаркач! - выбухнуў на ягоныя словы Буевіч. - Я к табе як... да чалавека, да сваяка, а ты, цецярук балотны, нявыхаваная пыса... Невук, басяк, халоп!

Ясь адступіўся ад пана - ненарокам ударыць. Успышка гневу прайшла. Буевіч агледзеўся каламутнымі вачамі.

- Гэй! - раптам гучна раўнуў пан Буевіч. - Людзі! Ідзіце сюды. Усе - сюды, хто прыйшоў.

Сяляне, якіх за гэты час крыху паболела ў двары, стаялі, маўчалі, баязліва перамінаючыся з лапця на лапаць.

- Гэй! - крыкнуў п'яны памешчык. - Даю вам свабоду. Ад гэтай хвіліны вы - вольныя.

Мужыкі насцярожана пазіралі.

Буевіч скінуў са спода начынне, грукнуў у яго, як у бубен, і крыкнуў:

- Вы - вольныя, кажу. Ідзіце ад мяне. Я даю вам волю!

Буяны пан, грукаючы ў спод, пайшоў па крузе, спрабуючы вытанцоўваць. Ногі ў яго, зрэшты, як і язык, запляталіся.

Цімох, які падышоў знекуль збоку да Кавальца, прашаптаў:

- Зноў дурэе. Учора вечарам так, выбачайце, нарэзаўся, што з валамі цалаваўся. Хутчэй бы пані Цэцылія прыехала пана ўгамоньваць.

- Вы - вольныя, - урачыста, нацягнутым голасам выгукнуў пан, на гэты раз з высокага ганка. - Якой халеры вы стаіце тут? Волю даю, волю вам даю!

- А паночку, а куды ж ты нас выганяеш, а што ж мы будзем рабіць без цябе... - пачала плакаць з падвывам нейкая ўдава.

- Ідзіце прэч! - стомлена рэкнуў пан. - Бачыць вас не магу!

- Пане Купрыяну! Выбачайце... Чым жа пана так угнявілі?! Нам цар волю дае, дык мы не хочам браць... Нашто нам воля з голым садном, паночку... - пачуліся і мужчынскія галасы.

- Я сказаў - мае вочы вас бачыць не хочуць.

І раптам пан сеў на ганак і моцна заплакаў.

- Паклічце Хрысцю... - даў знак некаму Цімох, падняў з зямлі квадратовую бутэльку і панскі кубак, пляснуў гарэлкі, спаласнуў, наліў, выпіў, гідліва крэкнуў і весела прамовіў, звяртаючыся да Кавальца: - Пан п'е, а за ім і дворня.

Каля п'янага пана завіхалася Хрысця. Буевіч учапіўся за яе рукі. Дзяўчына ласкава ўгаворвала гаспадара ісці спаць, шаптала нешта, а Буевіч толькі скіргітаў зубамі.

- Цімох, - паклікаў Кавалец распарадчыка, - ты мне хоць аўса насыплеш?

- Які авёс, панічу? - здзівіўся Цімох. - Мо яшчэ рубель папросіш?

- Ты ж распарадчык.

- Э-э, братка, - Цімох наморшчыў лоб. - Які з мяне распарадчык. Каб ты ведаў, чаго мяне пан трымае...

- Ведаю, - прамовіў Ясь. - Ты яму абяцаў паказаць прошчу ў Графскай пушчы... Ну, дзе звяры хаваюцца...

- І пан так думае, што ведаю, - пачухаўся Цімох. - А я, братка, не ведаю. Далібог, не ведаю. Гэта табе, Ясю, звер у рукі даецца, а я, выбачай Госпадзі, у лесе так, недарэка нейкі.

«Толку не будзе... - падумаў Ясь. - Прапаў рубель за фурманства. Дзякуй, Божа, што за сваяка прызнаў, са двору не прагнаў...»

Было часам і так.