Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ XIV. Збройнае рушанне

1. Святун у вязніцы

Пачалося новае, бурлівае жыццё. Чутка пра збройнае рушанне абляцела ваколіцы. Шляхта збіралася ў мястэчку ці прыязджала ў эканомію, каб даведацца пра апошнія навіны і прыняць рашэнне: ці далучацца да паўстання, ці заставацца дома. Некаторыя нават выказвалі рашучую нязгоду з дзеяннямі самаабвешчанага вайсковага начальніка - Артура Буевіча, і збіраліся яго скінуць.

Як там ні было, войска памалу ўзбройвалася, апраналася, забяспечвалася правіянтам. Выбіраліся камандзіры дробных падраздзяленняў, іх намеснікі. Дайшла справа і да вайсковых вучэнняў.

Жыццё ішло сваёй каляінаю. Адным днём злавілі прыстава Вусаціху. У першы дзень збройнага рушання ён схаваўся і, пэўна, адседжваўся ў некага на вышках, але не ўцярпеў, вылез і быў схоплены. Яго хацелі аддаць сялянам і мяшчанам з пакрыўджаных на расправу. Вусаціха кляўся і бажыўся, што ён чыстай вады ліцвін, але служыць цару яго вымусілі жыццёвыя абставіны. Мала таго, ён даказваў, што ён таксама са старой шляхты, а ніякі не расеец, не маскаль і нават партрэт ягоных продкаў знаходзіцца ў вядомай калекцыі карцін Радзівілаў у Нясвіжы. Нехта са студэнтаў, адукаваны, спытаў, канкрэтна які партрэт прыстаў мае на ўвазе.

- Партрэт невядомага, - не міргнуўшы вокам сказаў прыстаў. - Зроблены ў сярэдзіне мінулага, гэта значыць яшчэ XVIII стагоддзя.

Студэнт зморшчыўся, не прыпамінаючы такі партрэт. Летась падрабляў памочнікам бібліятэкара ў Радзівілаў, крыху азнаёміўся з калекцыяй. Пачалі шукаць са старэйшых, з шляхты, хто гасцяваў у магнацкіх палацах і бачыў той партрэт. Знайшоўся стары Шаламіцкі, які за колішнімі часамі насамрэч быў у Нясвіжы, бачыў і добра памятае тую калекцыю. Прадставілі прыстава перад Шаламіцкім. Той агледзеў высокі шышкаваты лоб, ледзь не ідыёцкай велічыні, чырвоныя губы прыстава.

- Нешта ёсць, - сказаў Шаламіцкі, - падобны. Не хапае толькі булавы ў руку ды сіняй ядвабнай ленты праз грудзі. А так рыхтык той самы шляхцюк з партрэта. Але ж і вырадак: хто б падумаў, што нашчадак слаўнага роду зробіцца царскім слугой?!

Прыстава хацелі судзіць судом гонару, раз ён шляхта. Прызначылі грамадзянскі суд, але нейкі няўрымслівы шляхцюк, якому Вусаціха ўпёкся ў пячонкі, навёў на бедачыну сялян, і тыя сталі частаваць спадара прыстава кухталямі. Каб не местачкоўцы, якія адабралі небараку, натаўклі б прыставу пысу да нясхочу.

- Га! Зух з калом на мух! - атурзвалі мяшчане шляхцюка. - Га! На пахілае дрэва і козы скачуць! У якой канаве ты, шляхецкая костка, спаў, калі Вусаціха на кані галёкаў?!

Каб прыстаў не ўцёк ці з ім не нарабілі бяды пакрыўджаныя зламыснікі, прыстава схавалі ў салявы склеп. Нічога лепшага не прыдумалі.

На другі дзень, памяты і пабіты, прыстаў стаў перад судом. На тым судзе прыстаў нечакана прызнаўся, што ведае, дзе шукаць зброю - скрынку са штуцэрамі.

- Гэнага Кавальца сын, Ясь, збаёдаў штуцэры.

- Як табе веры даць? - спыталіся ў прыстава.

- Чуў, як у пушчы страляў. Пістонаўка так не страляе.

Далажылі Артуру Буевічу. Той і сам нешта падазраваў няладнае. Паслалі людзей да Кавальцоў, прыцягнулі Яся. Хлопец упіраўся, бажыўся, што нічога не ведае. Зрабілі вочную стаўку з Вусаціхай. Ясь перастаў бажыцца, але па-ранейшаму адмаўляў, што чапаў тыя штуцэры.

- У склеп! - коратка загадаў Артур. - Думаеце, чыкацца з ім буду.

Вусаціху адпусцілі. Каб выслужыцца, прыстаў заявіў, што можа быць карысны паўстанцам як вайсковы чалавек. Навучыць, дзе ар'ергард, дзе авангард, што такое дазор, сакрэт. Яго слухалі і нават падпарадкоўваліся. Прыстаў разам са сваім атрадам паехалі на сядзібу Кавальцоў і зрабілі ператрус, каб знайсці штуцэры. Безвынікова.

Ясь сядзеў у склепе і ўпарта настойваў, што нічога не ведае. І безупынна маліўся.

З яго толькі пасмейваліся.

- Святун, - казалі, - моліцца. Дзірку ў небе прамоліць.

У мястэчку заўважылі маладога ваўка з нашыйнікам. Ён лазіў пазавуголлем, працяжна і пранізліва скавытаў. У гэтым скавытанні адчуваўся бясконцы сум па зніклым, увязненым гаспадару.

Каб Інсургент не скуголіў пад вокнамі, яго таксама запраторылі ў склеп. Адчынілі дзверы і разышліся. Воўк доўга не адважваўся падысці да ўвахода. Але як толькі Ясь ціхенька свіснуў, Інсургент на скрут галавы памчаўся да яго, ледзь з ног не збіў, стаў аблізваць, вішчэў ад радасці, а ў вачах свіціліся бясконцая мілата і адданасць.

- Акурат пбра, - казалі вартавыя. - Святун і воўк. Эй, Кавалец, аддай штуцэры!

- Не браў я вашыя штуцэры.

Вартавыя зазіралі ў шчыліну дзвярэй і кпілі:

- Святулька, аддай стрэльбы!

- Я чужога не бяру... Не жадай ні дабра брата твайго, ні авечкі, ні жаны...

- Як жа не браў, калі стрэлы ў пушчы людзі чулі? Молішся, а ілжэш, брахадла!

- Дзякуй вам і за такія словы, - адказваў Ясь, - бо я вас люблю і ўсё вам прабачаю...

- Во, манюка, лёстачкі падпускае... - абураліся вартавыя.

- Хто любіць брата сваяго, той у святле ходзіць, і спакусы ў ім няма... - неслася са склепа.

- Усыпаць добра бізуна - адразу прызнаешся, куды цэлую скрынку штуцэраў схаваў, нахаба. Праваслаўнік знайшоўся.

- А хто ненавідзіць брата сваяго, той у цемры ёсць і ў мораку ходзіць... - чулася з вязніцы.

- Цьху ты, святун і ёсць святун...

2. Вайсковая рада

Калі ўся ваколічная шляхта больш-менш вызначылася: падтрымаць або не падтрымаць паўстанне, склікалі сход - абмеркаваць, што рабіць, сабраўшы войска. Пакуль што непрыяцеля нідзе не назіралася. Сядзець і чакаць маскоўскія роты не з рукі. Таксама патрабавалі вырашэння некалькі арганізацыйных, як казаў Артур Буевіч, пытанняў.

Шляхты сабралася шмат, але ўсё драбнякі, яны нават не адважваліся заходзіць да Ўрбановіча ў дом, куды гаспадар запрашаў радцаў, - сядзелі на вуліцы ці жартавалі праз расчыненыя дзверы з людзьмі чалядні. З'явіўся Артур Буевіч у куртцы наапашкі. Яго як намеснікі ці ардынарцы суправаджалі маладыя шляхцюкі. Пачалася гаворка пра зброю, дысцыпліну, планы. Шляхта выкрыквала словы да месца і не да месца. Ледзь што, пачыналі высвятляць адносіны, узнімаўся гармідар. Таўкліся добрую гадзіну, а ні да якіх вынікаў не дагаварыліся. Надумалі тады сабрацца і параіцца вузейшым колам.

У кабінет, дзе і прызначылі раду, зайшлі абое Бароўскіх: сын і бацька, стары Магнусь Палюховіч, неўміруха пад дзевяноста гадоў, бацька Лявона Палюховіча, які ўжо недзе ваяваў супраць маскалёў, а таксама чалавек пяць-шэсць смялейшай і дысцыплінаванейшай шляхты. Прысутнічалі на гэтай радзе і аканом з жонкай, уласна, і як гаспадары, і як чынныя ўдзельнікі інсурэкцыі.

Сталі абмяркоўваць, што робіцца ў краі. Абстаноўка мянялася кожны тыдзень, а пошта даходзіла са спазненнем, бо шмат дзе паўстанцы паразбівалі паштовыя станцыі. Праезджыя гандляры прывозілі навіны процілеглага зместу. Арганізаваная некалькі дзён назад выведка нічога не дала. Пасланыя надзейныя людзі вярнуліся ні з чым - на ўсходзе і на захадзе натыкаліся на моцныя казачыя раз'езды, на жандарскія патрулі або на цэлыя табары рэгулярнага расейскага войска.

Артур даказваў, што трэба ісці на злучэнне з асноўнымі сіламі паўстанцаў, гэта значыць падавацца на Пінск, на Кобрын, на Слонім. Калі злучыцца з якім буйным атрадам, тады пра каардынацыю дзеянняў падумаюць вышэйшыя начальнікі. Стары Бароўскі сцвярджаў, што паход - рэч неабдуманая. Паход сам па сабе вымушае страту сілаў, сродкаў. Калі ж заставацца ў мястэчку, то ніякіх стратаў ні сілы, ні сродкаў не будзе.

- Што дасць гэтае сядзенне? - гарачыўся Артур. - Мы толькі губляем час і энергію. Калі мы пасядзім яшчэ тыдзень, людзі стануць разбягацца.

- Прашу пачакаць новых паведамленняў, - гаварыў Бароўскі. - Цаню такую думку: чорт абарону любіць.

- Якая абарона! - абурыўся Артур. - Наша сіла - у яднанні. Вы, я бачу, абсалютна невайсковы чалавек.

- Дайце сабе ўпыну зневажаць старэйшых, - казаў Бароўскі. - Я пацярпеў - мой сын ледзь не апынуўся ў Сібіры. А з-за чаго? З-за глупства!

Пасля арышту і вызвалення сына старога Бароўскага быццам падмянілі. З рахманага, ціхага чалавека ён пераўтварыўся ў ваяўнічага паўстанца. Каб быў тут спраўнік ці жандарскі афіцэр Фогель, яны здзівіліся б такой перамене. Праўда, ранейшыя рысы характару - асцярожнасць, абдуманасць кожнага кроку, абумоўлівалі паводзіны Бароўскага і цяпер.

- Ды вы, прашу прабачыць, не чыталі, пэўна, ніводнай працы па стратэгіі. Ваша спецыяльнасць, не крыўдзіцеся - арніталогія, гітара, ксёнжачкі, - не адказваў на канкрэтнае пытанне Буевіч.

Бароўскага кінула ў барву. Ён шумна дыхаў, але трываў, аж сціснуў рукі ў кулачкі.

- Вы, Артур, кажаце, што я не чытаў ваенных работ? Чытаў... Вывучаў... Не думайце, - спакойна гаварыў Бароўскі. - Акрамя таго, я маю ўяўленне пра вайсковыя дзеянні з нядаўняй гісторыі.

- Вы маеце на ўвазе вайну дванаццатага года? - з ухмылкай прамовіў Артур.

- Так. Тады абсэрвацыйная армія расейскага генерала ад кавалерыі Аляксандра Пятровіча Тармасава супрацьстаяла войску, у якім лёс сабраў многа нашых землякоў, а ў прыватнасці - быў там і мой дзед.

- Так, згодны, - кіўнуў галавой стары Магнусь Палюховіч. - Помню. І я там быў... І скажу вам, харошыя людзі пранцузы, ліха іх матары, але слімакі, жабіны ногі і іншая дрэнь бон апетыт не прыбаўляе, халера на іх...

Прысутныя засмяяліся.

- Дык вось, - прадоўжыў, абрадаваны нечаканай падтрымкай, Бароўскі. - З дзядулевых расказаў я шмат чаго даведаўся пра тыя вайсковыя падзеі.

- Армія Тармасава стаяла на Ўкраіне, яна не вырашала падзей... - надумаў паспрачацца і па гэтым пункце Артур.

- Не скажыце. Тармасаў яшчэ ў ліпені 1812 года атрымаў ад Аляксандра I загад рухацца на поўнач, гэта значыць праз балоты Палесся на злучэнне з 12-тысячным корпусам генерал-лейтэнанта Эртэля, што стаяў у Мазыры, а таксама з 5-тысячным гарнізонам Бабруйскай крэпасці генерал-маёра Ігнацьева.

- Адкуль, проша пана, такая рыхтычнасць? - спытаўся Буевіч, строга насупіўшыся.

- Як, як?

- Дакладнасць у лічбах? - паправіўся Артур.

- Гэта па-новаму, па-ліцвінску, - заўважыў аканом Урбановіч. Не без з'едлівасці.

- Я ж кажу, што я займаўся гісторыяй вайны дванаццатага года, - прадоўжыў Бароўскі. - Дык вось, саюзных войскаў налічвалася 46 тысяч. Гэта ў першую чаргу саксонцы генерала графа Рэнье, аўстрыйцы генерала Шварцэнберга...

- Ге, ге, - паківаў галавой стары Магнусь Палюховіч. - Саксонцы і аўстрыякі...

- Рускіх было ажно 63 тысячы, - прадоўжыў Бароўскі свой гістарычны экскурс. - Вы ж ведаеце, што расейцы ў тую кампанію ў канцы ліпеня нечакана захапілі Берасце і Кобрынь. І гэта ў той час, калі войска Барклая пакінула Віцебск.

- Што вы хочаце гэтым сказаць? - насупіўся Артур.

- Маштаб Расеі не дае правільнага разумення тых ці іншых вайсковых дыспазіцый. Мы не можам весці правільных вайсковых аперацый, вось што. Толькі партызанская вайна... У той час, калі рыхтавалася Барадзінская бітва, армія генерала Тармасава пераследавала саксонцаў і аўстрыякаў, гнала іх на захад. Вы гэта разумееце? Татарскія і казачыя сотні зрабілі інвазію ў Польшчу, польскае апалчэнне кідала зброю і ўцякала хто куды...

- Так, пацвярджаю, было, - згодна кіўнуў стары Магнусь Палюховіч. - Магнаты абівалі парогі французскіх казармаў: ратуйце! Нават генерал Луазон, які стаяў у Круляўцы, быў змушаны выступіць у паход да Варшавы, бо баяліся, што Тармасаў захопіць сталіцу.

- Чулі? - пераможна абвясціў Бароўскі. - Расейцы трымалі край у сваіх руках нават тады, калі сэрца Расеі, Масква, было ўхоплена рукой карсіканца-падманшчыка.

- Часова. Шварцэнберг і Рэнье сваімі 40 тысячамі войска адкінулі Тармасава, - сказаў Артур, ківаючы пальцам. - Не думайце, што мы не чыталі гістарычных прац. Гэта - па-першае, па-другое, вельмі тыя аўстрыякі і саксонцы хацелі ваяваць. У нас іншая сітуацыя, у нас народ падымецца магутнай хваляй і змяце царскі трон.

- Змяце... Аж пыл пойдзе, - уставіў свой грош аканом. - Спачатку ён змяце нас. Зрабуе эканомію дашчэнту, пане Буевіч. Вы гэта разумееце?

- Таму важна як след накіроўваць энергію бунту, - дакляраваў Артур. - Давайце гаварыць пра надзённае, а не пра колішнюю вайну.

- Э-э не, пачакайце, - падняўся Бароўскі. Дагэтуль ён сядзеў. - Дайце дагаварыць да канца. Войска Тармасава не адкінулі, яно адышло ў палескія балоты, спынілася ў Ратна, тут непадалёку.

- Можа, хопіць? - Гаспадыня дома, пані Аксана, асцярожна пакратала старога Бароўскага за плячо.

- Тармасаў меў пад ружжом 28 тысяч жаўнераў, - не здаваўся Бароўскі. - Аўстрыякі сядзелі ў Кобрыне, саксонцы занялі Берасце. Вось і ўсё, на што яны маглі разлічваць: сядзець і не рыпацца.

- Але ж генерал Дамброўскі з дывізіяй па загаду Напалеона вярнуўся ў край з-пад Смаленска і... - урачыста абвясціў Артур.

- Адкіньце ваш пафас, - скрывіўся Бароўскі, перабіваючы Буевіча. - Вярнуўся?! Так, вярнуўся, каб сачыць за дзеяннямі корпуса Эртэля, які сядзеў у Мазыры, і Ігнацьева ў Бабруйскім гарнізоне. Расейцаў было 17 тысяч супраць 8 тысяч нашых.

- Рыхтык ге! - усклікнуў стары Палюховіч. - Нас было мала, але мы былі маладыя... Эх, колькі дзяўчат нам усміхалася, панове.

Грымнуў рогат. Але не да рогату зрабілася Артуру. Ён стаў падазраваць, што на гэтай радзе яго наўмысна цягнуць у нейкае балота.

3. Зразумець маштаб Расеі

- Дамброўскі меў нават артылерыю - 20 гармат. Нічога лепшага не прыдумаў, як рассяродзіць сілы: пакінуў батальёны ў Магілеве, Глуску, Свіслачы. Эртэль разагнаў гэтыя батальёны. Сотні забітых, палонныя... Потым Эртэль паслаў генерал-маёра Запольскага ў Пінск. І выгналі аўстрыякаў з горада... Вось што рабілася. Напалеон сядзеў у Маскве, галоўныя сілы расейцаў стаялі пад Таруціна, а ў палескіх балотах і лясах вайна не заціхала ні на дзень. Во дзе, выбачайце, кавалася расейская перамога. Тут, у нас...

Наступіла хвіліна маўчання.

- Хм, дык што вы прапануеце? - спытаўся Артур. - Сядзець і чакаць, калі прыйдуць казачыя сотні?

- А які ў нас стратэгічны рэсурс! - працягваў сваю думку Бароўскі. - Наша задача зразумець, якімі рэсурсамі мы валодаем, каб змагацца супраць ворага, які нечакана з'явіўся перад намі.

- Якога ворага вы маеце на ўвазе? - спытаўся пан аканом.

- Якога? Расею! - выгукнуў Артур.

Пан Урбановіч пабялеў. «Расею мець ворагам? Барані Божа... - падумаў ён. - Што яны гавораць... Чаму, чаго я тут сяджу?»

- Панове, - спалохана прагаварыў ён, - вы хоць уяўляеце, што такое Расея?

- Уяўляем, - смела адазваўся Артур. - Гэта нязмераны па тэрыторыі край з дзікім, азіяцкім урадам, які нясе нам абрусенне, забыццё мінуўшчыны, знявагу нашай мовы, культуры, рэлігіі. Улада Масквы апіраецца на багнетах і рамёнах жаўнераў, учарашніх цёмных і затурканых барадатых мужыкоў.

- Во-во, - сказаў Бароўскі, - правільная думка. І багнетаў гэтых будзе не сто, як, скажам, у нас, і не тысячы, а дзесяткі тысяч, а можа, як прыпячэ, і ўсе сто тысяч.

- Ну, ужо сто тысяч? Адкуль яны возьмуць гэтулькі зброі...

- Нельга лічыць, што Расея прадстаўлена злосным, але па сутнасці даволі бяскрыўдным прыставам ці спраўнікам... Паслухайце, я мушу скончыць маю гістарычную лекцыйку. - Бароўскі падняў палец. - Восенню 1912 года маларасейскія губернатары набралі, узброілі, экіпавалі і забяспечылі правіянтам 15 конных палкоў колькасцю 18 тысяч шабель! Гэта ж новая армія!

- І ў нас па Менскай ды Гарадзенскай вобласці набярэцца не меней, - перабіў старэйшага Артур.

- А тут яшчэ з Малдавіі падаспела 35-тысячная Дунайская армія адмірала Чычагава. - Бароўскі падняў руку, даючы знак памаўчаць. - Мелі 200 гармат. Вы ўяўляеце, якая гэта сіла? Каб не звычайная расейская бесталкоўшчына...

- Якую бесталкоўшчыну вы маеце на ўвазе? - спыталася пані Аксана.

- А хоць бы такую: раптам Аляксандар I назначыў Тармасава галоўнакамандуючым 2-й Заходняй арміяй пасля смерці Баграціёна на Барадзінскім полі. Сумятня, адным словам. Тым не меней расейцы наступалі з поўдня. Аўстрыйцы і саксонцы ўцякалі так, што расейская пяхота не паспявала за імі. Тут, у краі, які называюць Беларуссю, Літвой, як хочаце, і быў пачатак канца Наполеона, а не пад Масквой! Тут, пад Берасцем, саюзнікі мелі 40 тысяч штыкоў, расейцы - 50. Аўстрыякі і саксонцы не адважыліся даць бой, уцяклі ў глыбіню Польшчы, пад польскі Драгічын. Ведаеце, што нарабілася... Рэквізіцыі, напад расейцаў на Слонім, дзе сядзеў наш генерал Канопка.

- Так, Канопка, - пагадзіўся Магнусь Палюховіч. - Было, панове, было. Палонныя, сорам...

- Саксонцы і аўстрыякі паспрабавалі адцягнуць сілы Чычагава, але... - няўмольна працягваў Бароўскі. - Але жаўнеры расейскага генерал-лейтэнанта князя Сакена атакавалі Ваўкавыск, дзе нанеслі страшэнную паразу саюзнікам. Рэнье ўцёк праз акно, а саксонцы згубілі палкавы сцяг. Сорам і ганьба, панове.

Стары Магнусь моўчкі толькі ківаў галавой.

Артур не вытрываў. Падняўся, хадзіў. Ён, здаецца, здагадаўся, куды хіліць стары Бароўскі і што ён зараз прапануе. Хітры стары.

- Слухайце далей, - сказаў Бароўскі. - Аўстрыякі і саксонцы, нягледзячы на заклікі з штаба Напалеона, не змаглі ні дагнаць армію Чычагава, ні знішчыць корпус Сакена. - Бароўскі зрабіў перапынак, уздыхнуў і з неўласцівай яму патэтыкай вымавіў: - А прычына, панове, простая - яны не хацелі пакідаць Палессе! Куды ісці? Адчуць на ўласнай скуры ўсе радасці адступлення напалеонаўскай арміі ад Масквы?

- Расказвайце! - нецярплівілася пані Аксана. - Я і не ведала, як гэта ўсё цікава.

Артур незадаволена зіркнуў на Аксану, што не прамінуў заўважыць аканом.

4. Палескі авёс як чыннік выгнання карсіканца

- Далей усё даволі празаічна, - сурова, глухім голасам прамовіў Бароўскі. - Чычагаў выступіў пад Менск, дзе яго сустрэў 3-тысячны атрад генерала Касецкага.

- Правільна, Касецкага, - уставіў Магнусь.

- Ну і што тыя тры тысячы? Расейцы акружылі і вынудзілі Касецкага здацца ў палон. Напалі на Мір, на Койданава, на Нясвіж. Тактыка простая - акружалі пераважальнай колькасцю войска і прапаноўвалі здацца. Не, пане Палюховічу? Вы ж непасрэдны ўдзельнік тых баталій.

- Так, панове, быў. Чыхвосцілі нашага брата, як кажуць мужыкі, у хвост і ў грыву. Пад адным Мірам 500 чалавек забілі, а больш 700 у палон узялі. Пад Койданавам - 2 тысячы палонных, пад Радашкавічамі - 2 тысячы палонных. Калі расейцы падышлі да Барысава, дзе стаяў Дамброўскі, пастка зашчоўкнулася. Кажуць, што менавіта ў гэты дзень карсіканец бегаў узад-уперад, зазіраў на мапу і ў разгубленасці шаптаў: «Палтава! Палтава!»

Некалькі хвілін невясёлай цішыні далі магчымасць прысутным абдумаць, што расказаў Бароўскі і дапоўніў стары Магнусь Палюховіч.

- Дык што, - парушыў цішыню гаспадар кабінета, - палескі авёс спрычыніўся да перамогі расейскай зброі?

- І палескі таксама, - стомлена вымавіў пан Бароўскі. - Ёсць звесткі, што дзесяцідзённы запас правіянту для арміі Чычагава сабралі ў раёне Пружан, а гэта, заўважце, 160 тон сухароў і 160 тон круп.

Зноў наступіла гнятлівая цішыня.

- Нас падтрымае Эўропа, - раптам сказаў Артур. - Мы развіваемся ў эўрапейскім рэчышчы.

- Ну-ну, - адказаў Бароўскі. - Думаю, нас у хуткім часе чакае сустрэча з капітанам Фогелем, а не з Эўропай. Менавіта ён прывядзе сюды, у наш край, роты тры рэгулярнага расейскага войска. Пра гэта дбаць, а не пра Эўропу мроіць. Нам тут жыць, і жыць не з Эўропай, а з Расеяй, калі нават мы і пераможам. Трэба навучыцца дамаўляцца.

- Тры роты? - не зважаючы на апошнія словы, выгукнуў аканом. - Мы не зможам супрацьстаяць тром ротам! У нас усяго некалькі дзесяткаў надзейных людзей, якія не баяцца стрэлаў. Я маю на ўвазе нармальных, рэшта, гэта, выбачайце, нейкі зброд. Яны кожны вечар упіваюцца.

- Нічога, мы навядзём дысцыпліну, - сказаў Артур. - Праўда, пане Палюховіч?!

Стары Палюховіч хітнуў галавой. Ён крыху дзюбнуў - пачаставаўся ў чалядні.

- Заўважце, процістаяць добра абучаным, узброеным па апошнім слове вайсковай навукі жаўнерам, - дадаў Бароўскі. - Майце на ўвазе, экіпіроўку паўстанца і салдата расейскай арміі не параўнаць.

- Але затое на нашым баку веданне мясцовасці, раптоўнасць і... імпэт, - не здаваўся Артур. - Як у нас кажуць - мыш капы не баіцца.

- Ну, за імпэтам і ў расейцаў не стане. Яны ваякі адмысловыя. Як падцягнуць артылерыю ды дадуць залп карцеччу, вы... мы паразбягаемся хто куды, - сказаў Людовік, які нечакана, відаць, пасля гістарычнага экскурсу, стаў на бок бацькі.

Ці не дзеля сына гэтак стараўся Бароўскі?

- Дык чаго мы ўвогуле тут сабраліся? - нечакана ўскіпеў Артур. - Там, і там, і там, - паказваў рукой на захад, поўнач, усход, - паўстанцы змагаюцца з заклятым ворагам, а мы тут гістарычныя лекцыі слухаем. Маё рашэнне - выступаць неадкладна, шукаць ворага па ўсім краі і біць яго, біць, біць... Каб зямля пад ягонымі нагамі гарэла...

Урбановіч апусціў вочкі. Зрабіў гэта і стары Бароўскі. Толькі яшчэ і ўздыхнуў.

- А я ведаю, куды вы дугу гнулі. Сядзець ціха, каб ніхто не загінуў, - голасна выгаворваў Артур. Ноздры ягоныя раздзімаліся ад гневу. - Нас не чапаюць, і мы нікуды не рушым. Мо адразу адрас цару-імператару падпішам? У вернападданстве? І будзем поўзаць у нагах гэтай маскалёўскай набрыдзі, як той Інсургент поўзае ў нагах малога Кавальца? За тое, што прыгарнуў, у лес не выгнаў... А прыйдзе час, яшчэ і цалавацца будзем. «Милости просим...»

Прысутныя маўчалі. Толькі пані Аксана глядзела на Артура смела, вачэй не хавала.

- Што вы ўсё мяне палохаеце: маштабы Расеі, маштабы Расеі! - не мог супакоіцца Артур. - Думаеце, я сам не баюся? Не ведаю, супраць каго іду? Можа, і мне хочацца ўзяць тоўстую бабу, нарадзіць дзяцей і жыць сабе спакойна, вучыць гэтых дзяцей, адукацыю даваць.

Урбановіч нядобра пасміхнуўся. У ягонай галаве варылася свая каша. Ведаў, ведаў пра няшчаснае каханне Буевічавага сына да наймічкі Хрысці.

- Дык у тым то і бяда, што вучыць стануць не так, як хачу, а як захоча нейкі маскоўскі начальнік, які прыедзе сюды, - працягваў свой гнеўны маналог Артур, - і стане распараджацца намі, як сваімі халопамі. Або свае халопы знойдуцца і ў дагодлівасці стануць лізаць, прабачайце, адно месца...

Урбановіч у знак пратэсту супраць грубага слова падняў руку.

- Расея, Расея... Ведаю, на што іду. На сподачку ніхто нам вольнасцей ніякіх не дасць. Воля, гэта вам, выбачайце, не баба, - не звярнуў увагі на жэст гаспадара кабінета Артур. - Яе бяруць не беленькай, а часцей, перапрашаю, крывавай рукой.

5. Камісар на пяць хвілін

- Давайце не разважаць на гістарычныя тэмы, але рабіць канкрэтную справу, - сказаў Артур пасля некаторага роздыху, калі ўсе памаўчалі і абдумалі ягоную пагрозлівую філіпіку.

- Увогуле, мне здаецца, мы не з таго пачалі, - праказала Аксана. - Мы пратаўкліся, выбачайце, на вуліцы з добрую гадзіну, дзе шляхта ледзь не хапалася за чубы. Вось што: спачатку мы павінны выбраць павятовага камісара.

- Спадзяюся, што пярэчанняў не будзе, калі мы зацвердзім на гэтую пасаду, - Буевіч зірнуў на аканома, - нашага паважанага гаспадара, васпана Ўрбановіча.

Урбановіч адчуў, як кроў ударыла яму ў галаву. Ён не верыў сваім вушам.

- Таксама лічу найлепшай кандыдатурай свайго мужа, - данёсся, як з лёху, голас Аксаны.

Аканом зірнуў на жонку. У яе вачах прачытаў давер, замілаванне.

- Я - павятовы камісар? - разгублена прамармытаў Урбановіч.

Ён падняўся з крэсла, але адчуў, што калені ягоныя затрэсліся. Таму бухнуўся назад у крэсла і стаў церці твар рукой, каб не было відаць, што ён бялее на вачах.

«Вось яно, вось... Рашучая хвіліна. Або - або!» - праносілася ў галаве.

- Пярэчанняў няма, - праказаў Артур. - Павінен зачытаць нешта накшталт інструкцыі павятовым камісарам. - Артур разгарнуў паперыну: - Такім чынам, хто стане павятовым камісарам, першае, павінен ведаць спосаб думак усіх жыхароў у павеце. Другое, пра шкадлівых народнай справе паведамляць ваяводскім камісарам. Трэцяе, сачыць за дакладным выкананнем законаў і дэкрэтаў, выдадзеных Нацыянальным урадам і Выканаўчым аддзелам.

- Пастойце, але я не... згодны, - ціха прамармытаў Урбановіч.

Надзіва, ягоны голас ніхто не пачуў.

- Чацвёртае. Звяртаць пільную ўвагу, каб вёскі, у якіх сяляне надзелены зямлёй, не вярталіся да сістэмы захопніцкага ўрада. Пятае. Патрабаваць ад службовых асоб народнай арганізацыі, каб як найхутчэй стварылі з адказных грамадзян пошту ў розных кірунках павета. Шостае...

- Артур... Пан вайсковы начальнік, - гучней, каб ужо ўсе добра пачулі, праказаў аканом. - Дазвольце...

- Не дазваляю, - абарваў аканома захоплены ўрачыстым момантам абвяшчэння паўнамоцтваў новай улады Буевіч. - Ага, шостае. Службовыя асобы народнай арганізацыі ў павеце павінны быць энергічнымі і самаахвярна займацца абавязкамі, даручанымі ім уладай. Калі акружныя і парафіяльныя начальнікі пазбаўлены гэтых якасцяў, павятовы ўрадавы камісар абавязаны звярнуцца да цывільнага начальніка павета, каб на працягу трох дзён замяніць іх іншымі; адначасова ён павінен паведаміць пра гэта ўрадаваму камісару ваяводства для далейшых захадаў.

Артур на хвілінку змоўк, каб перавесці дыханне, сказаў як бы між іншым:

- Бачыце, спадар Урбановіч, колькі абавязкаў, колькі работы. Я сёе-тое паспеў зрабіць, ёсць прызначаныя людзі, потым усё раскажу.

- Мне ў галаву не ўкладваецца, што... - гучна, амаль абурана прамовіў аканом, але тут да яго нахілілася жонка, якая стаяла недалёка, і прашаптала:

- Гэтая інструкцыя ў нас застанецца. Мы яшчэ раз уважліва прачытаем... Я дапамагу...

Аканом глынуў сліну, але яна не глыталася - у роце язык быў як трэска.

- ...Назіраць, каб у памешчыцкіх маёнтках меліся запасы прадуктаў, адзення, зброі і рыштунку, - гучэў узнёслы голас Артура, - паводле нормы, устаноўленай павятовым камітэтам, з тым, каб зручна забеспячваць атрад. Восьмае. Рупліва сачыць за спагнаннем нацыянальнага падатку, а таксама - ці ахвотна гэты падатак жыхары сплачваюць. Дзевятае. Назіраць за ўтварэннем, развіццём і дзеяннямі камітэтаў апекі з паўстанцкіх жанчын.

- Гэтым я займуся, - зноў шапнула жонка Ўрбановічу.

«Нешта не тое робіцца, - круцілася ў галаве аканома. - Яны не туды гнуць... Яны мяне... у яму хочуць завесці. У воўчую яму... Я не хачу быць ні павятовым, ні якім-небудзь іншым камісарам... Не, не буду я сядзець, маўчаць і пазіраць, як вол з-пад абуха...»

- Калі селянін, натхнёны патрыятызмам, зробіць са сваіх бедных даходаў дабравольную ахвяру на справу вайны з Масквой, павятовы камісар павінен паведаміць пра гэта камісару ваяводства з указаннем імя і прозвішча ахвяравальніка, а таксама месца яго жыхарства, - грымеў урачысты голас Артура Буевіча. - Павятоваму камісару належыць паставіць на пасады сялян...

- Мужыкоў? - не вытрымаў адзін са шляхцюкоў. - Мужыкоў на пасаду?! Гэта, выбачайце, нешта не тое...

- Не тое! - паўтарыў, амаль выкрыкнуў аканом. Яго раз'ядала, раздзімала крыўда, што з яго хочуць зрабіць павятовага камісара без ягонай жа згоды. Аканом адчуваў, што калі ён зараз не пачне крычаць, не пачне пратэставаць, ніколі сабе не даруе такога здзеку са сваёй асобы.

- Дайце я ўжо дачытаю, тут ужо мала засталося, - дзелавітым тонам сказаў Артур і скорагаворкай, як мітуслівы поп на хаўтурах, зачасціў: - Павятовы камісар мае права прызначыць памочнікаў, за якіх асабіста адказвае... Як павятовы камісар, так і ягоныя памочнікі абавязаны быць у пастаянным руху - не злазіць з брычкі... Сродкі на паездкі і асабістае ўтрыманне будзе атрымліваць ад ваяводскага камісара... Вось што, пане Ўрбановіч, важна... Пункт пятнаццаты: павятовы камісар павінен прысутнічаць пры фарміраванні атрада і назіраць: а - каб зброя была як мага лепшай, наколькі гэта дазваляюць мясцовыя ўмовы; бэ - каб кожны жаўнер меў пры сабе сама меней 50 зарадаў.

- А я не хачу быць павятовым камісарам! - гучна, каб усе чулі, прамовіў Урбановіч.

- Цэ - каб быў добра адзеты, - тарочыў сваё Буевіч, - дэ - начальнік атрада павінен добра інструктаваць адносна дысцыпліны; е - каб не было п'янства і дэмаралізацыі; эф - прымаць захады, каб пры атрадзе быў хірург, інструменты і медыкаменты... - Буевіч замармытаў: - Ну, гэта не важна... абозная паклажа, запасны рыштунак, сухі паёк... А во, сухога пайка павінна быць на 4-5 дзён.

- Я не буду камісарам, - ужо ледзь не крыкнуў Урбановіч.

Усім зрабілася ясна, што Артур Буевіч пачуў словы аканома, але не ведае, што рабіць, як рэагаваць. Ён нават зірнуў на збялелую ад словаў мужа Аксану.

- Ну, гэта так... Далей, во, пане Ўрбановіч, цікава: камісар павета павінен самым пільным чынам сачыць, каб ва ўсіх маёнтках, дзе праходзіць атрад, абвяшчаўся дэкрэт Нацыянальнага ўрада пра надзяленне зямлёй сялян.

«Яны - Буевіч і мая жонка - хочуць мяне звесці са свету, - падумаў аканом. - Яны - палюбоўнікі. Яны зробяць мяне камісарам, Фогель вернецца, арыштуе і, чаго добрага, павесіць. А яны - Буевічаў сынок і гэтая во... краля, стануць раскашаваць на маім дабры. Не-е-е...»

- Гэты дэкрэт павінен абвяшчацца і акт надзялення зямлёй складацца ў трох аднолькавых экземплярах, - гаварыў Буевіч, зацяты ў чытанне.

«Або стануць, як палюбоўніца таго Лангевіча, дачка расейскага генерала, жыць з ім у вайсковым табары...» - віхурыліся думкі ў галаве аканома.

- Адзін з актаў застаецца ў сялян, другі перадаецца начальніку павета, а трэці павінен быць...

- Прэч! Прэч адсюль! - раптам нема зароў заўжды выхаваны і стрыманы аканом Манкевіцкай узорнай гаспадаркі Ежы Ўрбановіч.

Ён ускочыў з месца і паказваў рукой Буевічу на дзверы.

- Ідзіце прэч! Я не хачу быць ніякім камісарам! Ні павятовым, ні валасным - ніякім! Дзеці! Вам гульні трэба! Вы ў кроў хочаце, у смерць пагуляць хочаце!

Урбановічыха пляснула рукамі і выбегла прэч з кабінета, Бароўскія - сын і бацька - знямелі ад здзіўлення.

- А трэці, трэці акт адсылаць ваяводскаму камісару, - па інерцыі скончыў Артур Буевіч.

Шляхцюкі адзін за адным праз дзверы, якія вялі з кабінета ў чалядню, сталі ўцякаць. У кабінеце засталіся двое Бароўскіх, стары Магнусь Палюховіч, які круціў галавой, не разумеючы, што адбылося, і, уласна, два праціўнікі - Артур Буевіч і Ежы Ўрбановіч.

Буевіч акуратна склаў паперыну, якую толькі што чытаў, засунуў яе ў нагрудную кішэню курткі і, чырвоны ад гневу ці ад сораму, выйшаў прэч.

Вайсковая рада на гэтым і скончылася.

6. Мужны ўчынак жанчыны

Неўзабаве пакінулі кабінет Бароўскія, выйшаў з крэхтам і стары Магнусь. Аканом застаўся адзін. І дзіва! Толькі што ў ім усё кіпела і бушавала, а цяпер зрабілася лёгка і пуста. На душы і ў галаве. Цяпер - усё роўна, што будзе. Жонка? Няхай кідае яго і едзе, куды хоча. Хоць з Буевічам, хоць дахаты, да бацькі. Галоўнае, у яго, Урбановіча, засталося чыстае сумленне. У адносінах да самога сябе. Не захацеў стаць павятовым камісарам і не стаў. Не здрадзіў сабе.

А каханне... Што каханне? Каханне - пакута, пакутай і застанецца. А цяпер ён вызваліўся і ад кахання, і ад усіх іншых праблем.

Стукнулі дзверы, зашалясцела адзенне - то ішла жонка. Урбановіч падняў галаву. Жонка мела заплаканы, нават апухлы твар.

- Што? - суха спытаўся аканом.

- Яны зараз прыйдуць, арыштуюць і пасадзяць у склеп.

- У склеп? Разам з Ясем Кавальцом? - зіркнуў Урбановіч. Яму чамусьці зрабілася смешна.

- І будуць судзіць як здрадніка... Як здрадніка і калабаранта...

Аканом скуксіўся. Ага, праўду кажуць: не радзіся, а ўдайся. Баяўся патрапіць у кіпцюры царскага двухгаловага арла, а ўскочыў пад капыты... Пагоні. Стопча, знішчыць. Ягоны твар прыняў плаксівы выгляд.

Каб схаваць гэта перад жанчынай, ён крыва пасміхнуўся:

- І што? Мо яшчэ і павесяць?

Аксана адвярнулася да акна.

- Я гэтулькі ўбухаў... грошай на гэтых галадранцаў... Нешта, дарагая, тут не гэтак. Тут Буевіч гэты нешта круціць. У яго і выхілкі ўсе бацькавы.

Аксана маўчала.

- Ну, няхай арыштуюць мяне... А як жа, як жа наша жанімства? - прамармытаў Урбановіч.

І тут ягоная жонка зрабіла тое, чаго аканом ніколі ад яе не чакаў. Канечне, у думках марыў пра гэта, але наяве - не чакаў. Аксана адвярнулася ад акна, рашуча сягнула да мужа і парывіста абняла яго. Паколькі ён сядзеў на крэсле, абняла за галаву і прыціснула яе да жывата.

- Бедны мой, любы, няшчасны Ўрбановіч... Ты не разумееш, што гэта - сур'ёзна. Што гэта - не гульня. Яны зараз прыйдуць арыштоўваць цябе...

- Яны?! Хто яны! - Урбановіч крутануў галавой, бо задыхаўся, адняў жончыны рукі.

Нечаканая сіла абудзілася ў ім. Ён адчуў сябе моцным-моцным. Ну і дурань жа ён, што раней не даваў ніякага адпору гэтаму Артуру. Цяпер - позна. Што рабіць?

- Я... Я буду бараніцца... Хто яны такія, урэшце?

Аканом падскочыў да стала. Там яшчэ з мінулага лета ляжалі зараджаныя пісталеты.

- Пакліч Мондрыка. Мы забарыкадуемся...

- Не трэба нічога рабіць, гэта - лёс, - сказала Аксана і зняможана апусцілася на канапу.

Мо праз якую гадзіну да афіцыны Манкевіцкай эканоміі напраўду пад'ехалі паўстанцы. Яны паскоквалі з коней, наставілі зброю напагатоў і сталі насцярожана падыходзіць да ўвахода ў дом. Нідзе ні душы, як вымерлі. Самыя зоркія бачылі, што ў афіцыне каля вокнаў стаяць узброеныя людзі. Гэта было сур'ёзна.

- Гэй, - крыкнуў адзін з паўстанцаў. - Камандзір Буевіч загадаў арыштаваць вашага пана.

У адказ ні гуку.

- У нас і загад ёсць на арышт. Няхай васпан Урбановіч выходзіць. З паднятымі рукамі...

Маўчанне.

- Тады мы пачынаем страляць і паліць афіцыну. Падпалім з усіх бакоў! Маскоўскіх падбрэхічаў нам не трэба...

- Гэй, - пачуўся глухі, але дастаткова выразны крык з афіцыны. Гэта не вытрымаў маўчання Мондрык. - Галадранцы! На назе саф'ян рыпіць, а ў баршчы трасца кіпіць! Чужога нашармачка захацелася. Наце, атрымайце!

Раптам шыба аднаго з вокнаў гучна раскалолася, у праёме паказалася стрэльба і рэзкі гук стрэлу раскалоў паветра. Па надворку залётала кудзеля набою. У адказ на стрэл Мондрыка паўстанцы далі магутны залп. Білі па вокнах і дзвярах. Ад дрэва трэскі толькі адляталі.

- Апошні раз папярэджваю! - закрычаў паўстанец, які агучваў загад Буевіча. - Даю вам пяць хвілін і - пачынаем паліць.

Паўстанцы замітусіліся, хаваючыся ад магчымых стрэлаў з афіцыны, пабеглі да дваровых пабудоў і сталі круціць жмуты саломы.

Раптам дзверы афіцыны расчыніліся. На ганачак выйшла... пані Аксана.

- Чаго раскрычаліся? - гучна прамовіла яна.

Некаторы момант паўстанцы са здзіўленнем пазіралі на жанчыну, якая выйшла з абложанага дома і смела стаяла пад рулямі стрэльбаў. І ведала, што стрэльбы зараджаны не вішнёвымі костачкамі.

- Аб'яўляю, - гучна, урачыста прамовіла Аксана. - У імя любові да айчыны, добраахвотна і без прымусу ўскладваю на сябе абавязкі павятовага камісара.

Твары паўстанцаў выцягнуліся. Нехта прысвіснуў.

- Прашу тэрмінова паведаміць гэта вашаму вайсковаму начальніку.