Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ XV. Мары і ява

1. Допыт з «пристрастием»

Урбановіча больш ніхто не чапаў. Буевічава нага таксама болей не ступала ў эканомію. Зносіны паміж павятовым камісарам, пані Аксанай Урбановіч, і Артурам Буевічам, вайсковым начальнікам узброенага атрада, ажыццяўляліся пры дапамозе веставых.

Буевіч як вайсковы начальнік, камандзір прыняў рашэнне выбраць самых надзейных, добра ўзброеных і экіпаваных паўстанцаў і рушыць на злучэнне з баяздольнымі атрадамі, якія ўжо мелі сутычкі з непрыяцелем. Высланыя дазоры і выведка шукалі такія атрады.

Напярэдадні выступлення Артур Буевіч з'явіўся перад саляным склепам, дзе ўсё сядзеў арыштант - Ясь Кавалец. Камандзір быў як звыкла - у куртцы наапашкі. У руках трымаў звычайнае крэсла, якое пазычыў у прысутным месцы.

- Адмыкайце, будзем рабіць допыт, - сказаў ён вартавым. - І, як кажуць расейцы, - з «пристрастием».

Вартавыя перазірнуліся.

- Як ён там? - ціха спытаў Артур, калі вартавы круціў ключом у замку.

- Ды маўчыць. Кажух на ноч прыносілі, - не бярэ, не хоча. Пакутніка з сябе строіць...

Артур спусціўся па прыступках, трымаючы крэсла перад сабой. У прыцемку, пакуль вочы не прывыклі, бачыў невыразны цень у кутку, дзе на падлозе наслана салома і накідана рыззё. Інсургент, які ляжаў побач, пільна глядзеў на прыхадня, сачыў за кожным ягоным рухам. Ясь нават не падняў галавы.

«Добра, што хлопец нічога не ведае пра мае мітрэнгі з гэтым паршыўцам аканомам», - падумаў Артур і ўздыхнуў. Уздых атрымаўся нечакана цяжкі.

- Добры дзень, Яська-затворнік, - з жартам прывітаўся ён. Паставіў крэсла пасярод склепа, сеў і заклаў нагу за нагу. - Ну, зараз рабіцьмем допыт. Ты хоць бы ўстаў, га?

Ясь заварушыўся, падняў ускудлачаную галаву.

- Цябе кормяць? І твайго сябра? - добразычліва спытаўся Артур.

Воўк нібы адчуў настрой камандзіра, стукнуў два разы хвастом, але глядзеў усё роўна насцярожана, нібы баючыся падвоху.

Ясь падняўся, воўк - таксама. Ясь ацёпаўся ад саломы, устрыбушнуўся і шырока пазяхнуў і воўк. Пільна, з-пад брывоў, крыху скоса глядзеў на Артура.

- Што, маўчаць будзеш? Я ж спытаў, мо галодныя?

- Не галодныя, - прабурчэў Ясь. - Маці носіць...

- Думаеш, я прыйшоў пра зброю выпытваць? - з уздыхам прамовіў Артур. - Не, братка. У мяне да цябе іншая, больш важная і пільная справа.

Ясь абыякава глядзеў на Артура.

- Ты ўжо тут каторы дзень?

- Хапіла, - адказаў Ясь. - Змарнеў ужо... Удзень яшчэ нічога, а ўночы маркота. Каб не Інсургент, кепска было б.

- Не прызнаешся, куды падзеў скрынкі, твая справа. Далёка ты іх не мог панесці, праўда? Лепшае, што ты змог, - гэта звалачы зброю ў буч. Мае хлопцы ўжо абшукалі рэчышча ніжэй гаці. Не знайшлі. Заўтра стануць шукаць вышэй гаці. Там хоць мулка, усё роўна знойдуць. Нам без зброі аніяк, Яська, нельга. Зрэшты, у руках рэвалюцыянера і гаршчок страшная зброя...*

* Палемічны выраз К.Каліноўскага.

Ясь зморшчыў нос, схаваў рукой крывую ўсмешку, шумна выдыхнуў.

- Разумееш, край у агні. Пачынаць змаганне без веры ў перамогу немагчыма... - Артур адкінуўся на спінку крэсла. - Галоўная зброя - не косы і не вілы, нават не стрэльбы, не штуцэры. Галоўная зброя - наша перакананасць у перамозе нашай ідэі. Разумееш?

- А якая ваша ідэя? - насцярожыўся Ясь.

- Незалежнасць... Свабода... Ты яшчэ пытаеш? - здзівіўся такому пытанню Артур. - Зрэшты, роўнасць паміж людзьмі... Няхай нават нас размятуць з палявых гармат - прыйдзе час, і ўсё адродзіцца. Бо так устаноўлена Богам: кожны жыве на сваёй зямлі, мае сваю мову...

Ясь маўчаў. Здавалася, што Артура ўважліва слухае толькі Інсургент, які глядзеў на паўстанцкага камандзіра спакойна і пільна - вачэй не спускаў. Здавалася яшчэ, варухні Ясь толькі мезенцам, і воўк імгненна рынецца ў атаку на гэтага маладога дзядзьку, які начальніцкім тонам павучае нечага ягонага гаспадара.

- Каб не губляць часу, - працягнуў сваю размову Артур, - скажу коратка. Жыў такі разумны чалавек, немец. Звалі яго Георг Крысціян Ліхтэнберг. Памёр напрыканцы XVIII стагоддзя. Ён сказаў: «Больш чым золата змяніў свет свінец, і найболей - той, які ў друкарскіх літарах, чым той, які ў кулях...»

Першы раз за прыход камандзіра паўстанцаў Ясь зірнуў на яго. Выцягнуў шыю і воўк.

- Чытаў я твае вершыкі, Ясю, - сказаў Артур. - Нічога не скажу, не адмысловец у паэзіі. Не паэт мне трэба, але друкар. Разумееш? Граматны, разумны і які любіць нашу мову...

- Аксана перадала? Негадзяшчая якая...

Артур узмахнуў рукой і, мабыць, зарэзка, бо Інсургент дрыгнуў, наструніўся.

- Пры чым тут пані Аксана? - праказаў Артур, са здзіўленнем зіркнуўшы на ваўка. - Карацей. У мяне няма нікога, хто б змог быць друкаром. У нас, у краёвай арганізацыі, ёсць друкарня, але адна. Пад Беластокам. Будзе і тут. Абсталяванне ёсць. Зрэшты, табе пані Аксана ўсё раскажа і пакажа. Ну, згода?

Ясь у нерашучасці пацёр лоб. Нейкі светлы праменьчык бліснуў у ягоных вачах.

- Я... згодзен, - усё яшчэ нерашуча, але ўжо з надзеяй, з бадзёрасцю прамовіў хлопец.

- Тады давай руку.

Яны абмяняліся поціскамі рук. Інсургент пачаў аблізвацца і замахаў хвастом.

- Ён воўк ці сабака? - спытаўся з недаверам Артур.

- Ён - мой сябра. Цяпер - і ваш. Ён добрых любіць...

- Добрых? Я не добры... Нельга цяпер быць добрым. Усё, ты - свабодны. Можаш ісці. Спачатку дахаты - адаспіся, адпачні. Потым знайдзі спосаб звязацца з пані Аксанай. Ніхто не павінен ведаць, што вас звязвае. Ты ўпарты: паказаў на справе з гэтымі штуцэрамі, мне такі чалавек якраз і патрэбны. Усё далейшае будзе залежаць толькі ад цябе.

Ужо на вуліцы, калі вочы самі зажмурыліся ад сляпучага сонца, Ясь сказаў Артуру:

- Скрынкі пад вярбою. У бучы... Там глыбока...

Артур толькі пасміхнуўся, сказаў вартавым:

- Варта здымаецца...

- Дзіўныя рэчы, - сказаў адзін са знятых вартавых, калі Ясь і Артур пайшлі кожны сам па сабе. - І крэсла цэлае, і вязень «раскалоўся»...

2. Выправа

Урэшце надышоў дзень, калі адслужылі малебен і рушылі на захад, дзе адбываліся ваенныя падзеі. На асвячэнне зброі ксёндз прыйшоў сам, а бацюшка ўпіраўся, ледзь не сілком прывялі.

Аканома на ўрачыстым малебне не было. Не было і пані аканомавай. Адзінае, што яна змагла вымаліць у мужа, - праводзіць паўстанцаў па дарозе на захад.

Урбановічу карцела паглядзець, як яна будзе развітвацца з Артурам. Але яму не хацелася паказвацца паўстанцам на вочы, паслаў Мондрыка.

Інсургентаў назбіралася сорак чалавек конных і больш сотні пяхоты. Пяхотай паўстанцаў можна было назваць умоўна. У некаторых не было аніякай зброі, калі не лічыць косаў.

Пад вясёлыя крыкі, бязладныя песні і лунанне самаробных штандараў вырушылі за мястэчка. Буевічаў Стасік, які страшэнна задзёр нос за брата-камандзіра, расказваў пра тое новае жыццё, якім зажывуць, калі адваююць свабоду.

- У нас будзе свая дзяржава, і мы назавём яе Беларуссю. У нас будуць свае школы, свае грошы... Як то было колісь...

- А свая паліцыя будзе? - пыталіся сяляне, якім было абы пацвеліць з маладзёна.

- А то як жа, абавязкова будзе. Толькі назавём яе не паліцыяй, а як-небудзь інакш, скажам, міліцыяй.

- І такі ж міліцыянт, як Вусаціха, будзе?

- А ён і зараз ёсць міліцыя...

Гучны рогат гаварыў пра ўздым і добры настрой інсургентаў.

Калі дзяўчаты сталі кідацца ў абдымкі і цалавацца-развітвацца з паўстанцамі, і гэта было натуральна, Аксана таксама абняла і пацалавала і Артура, і Стасіка. Пра гэтыя пацалункі аканому было данесена. Не мусіла яна рабіць гэтага, адзначыў потым аканом, як гжэчная, выхаваная, замужняя пані. Яна мусіла развітацца без пацалункаў. Але аканомава пацалавала спачатку Стасіка, потым Людовіка, і вось чарга дайшла да камандзіра. Ён і нахіліўся, паколькі быў конна. Нахіліўся, іх вусны зліліся.

«Адзін, два, тры, чатыры... - стаў лічыць «шпіён» - аканомаў даносчык Мондрык. - Можа, досыць! Гэтак на развітанне не цалуюцца. Нешта ёсць, мае рацыю аканом. Сем, восем... Божа, злітуйся!»

Аксана адарвалася ад Артура, прамакнула вочы хустачкай і пайшла да брычкі. Мондрык вывернуў запрэжку, Аксана яшчэ памахала хустачкай услед паўстанцам. Неўзабаве крыкі і песні сціхлі, чуцен быў толькі шоргат сотняў ног. Мужчыны ішлі бараніць волю. Кожны думаў пра тых, каго ён пакінуў дома.

3. Дурындала

Мястэчка апусцела. Здавалася, вымерла. Жыхары напружана чакалі, калі з'явяцца расейцы: паліцыя, жандары, казацкія раз'езды. Але маскоўцы ўсё не з'яўляліся. Па Пінска-Мазырскім тракце, за Прыпяццю, прайшло некалькі канвояў на ўсход. Пад надзвычай моцнай аховай, кожная падвода была літаральна аточана жандарамі і казакамі.

Трывожнае чаканне неяк само перайшло ў спакой, нават раўнадушша. Час ад часу падарожныя людзі, якія прыязджалі з Пінска, расказвалі, што сустракалі атрад з Манкевічаў; сваякам перадаваліся лісты, прывітанні. Падзеі, якія адбываліся ў краі - у Вільні, на ўсходзе, на Гарадзеншчыне, - не цешылі. А потым пачалі прыходзіць зусім нехарошыя весткі. То там разбілі атрад паўстанцаў, то там вёску маскалі спалілі. Хадзілі чуткі, што расейцамі па ўсім краі ўтвораны вайскова-палявыя суды, якія караюць бунтаўшчыкоў павешаннем, і што распраўляюцца нават з параненымі. Але дзе гэта было, якія вёскі папалілі, ніхто не маг сказаць дакладна.

Ясь Кавалец некалькі разоў спрабаваў пагаварыць з аканомавай пра друкарства, але Аксана рабіла выгляд, што нічога не разумее. Відаць, варта было вычакаць. Ды і часу асабліва не было - прападаў днямі на паляванні. Разам з ваўком. Заўважыў за Інсургентам асаблівасць: галодны не цацкаўся з падстрэленай здабычай - хапаў, ірваў зубамі, каб хутчэй праглынуць, насыціцца. Колькі ні біў па мордзе, каб адвучыць, - не дапамагала. Уцякаў і прападаў па два-тры дні немаведама дзе. Усё ж гэта быў воўк. Пасля вяртаўся, прывалакаў з сабой качку з адгрызенай галавой. Прыносіў гаспадару ў знак замірэнння. І добра, калі гэта качка была дзікай. Часам здаралася, што і свойскай. Куды ваўку, неразумнай істоце, разабрацца, што прыручаныя крыжанкі палешукоў, якія пялёхкаюцца ў лужынах пры сядзібах, а начуюць пад плотам, - абсалютная недатыкальнасць. Ужо і пагалоска пайшла, што воўк Кавальца Яся, якога ён трымае за сабаку, вялікі шкоднік. Калі і тхор убіваўся каму ў куратнік, прыходзілі да Кавальцоў, прыносілі мёртвых курэй і патрабавалі пакараць Інсургента. Дакажы, што Інсургент сядзеў дома на прывязі.

Паляванне было работай, і работай не з лёгкіх. Ад дзічыны трэба як мага хутчэй пазбаўляцца, а гэта значыць снаваць на чаўне вёрстамі.

Вечарамі, калі начавалі на сядзібе, Інсургент пачынаў выць і скуголіць у клуні. Не любіў быць адзін, сумаваў. А ў дадатак да ўсяго страшэнна любіў цяпло. Не як звер, нават і не як сабака. Сціхаў толькі тады, калі пускалі ў хату. Упарта лез на ложак, каб зашыцца пад коўдру. А ў яго ўжо, як у кожнага стварэння сабачага роду-племені, і блыха завялася. Стары Кавалец браў тады лапату, якой саджаюць хлеб, і гнаў ваўка з хаты. Ясь нацягаў у бочку-будку саломы, заканапаціў дзіркі, закрываў адтуліну старым кажухам, каб мерзляку было крыху вусцішней.

«Што з яго вырасла? - усё часцей думаў Ясь. - Разбэшчаны... Не выжыве, калі кінуць у лесе. Пабяжыць да людзей, а там яго чакае доўбня...»

Зрэшты, ваўка і нельга было кінуць ці пакінуць у лесе - Ясь спрабаваў. Звер вяртаўся па слядах. Нават не разумеў, што ад яго хацелі пазбыцца. Відаць, думаў, што гэта такая гульня. Вінаватымі вачыма глядзеў на Яся, вінаватымі і поўнымі бязмежнага даверу.

Калі даводзілася на паляванні атабарвацца і начаваць, Інсургент грэўся каля кастра, як чалавек. Падстаўляў жывот, на якім чамусьці слабавата расла поўсць.

Калі Ясь прачынаўся, Інсургент драмаў каля самых шызых вуголляў, нос да жывата, ды яшчэ і дрыжэў, тросся, як худы конь пад дажджом. Пад раніцу Інсургент не вытрымліваў золі, лез Ясю пад кажух.

- Пайшоў прэч! - Ясь моцна таўхаў ваўка лапцем.

Сонца ўзыходзіла вышэй, пачынала ўжо грэць; скупа, нярадасна - раніца была золкай. Ясь прачынаўся ад холаду, і на яго таксама нападала трасучка нават пад кажухом. І ён ускокваў, браўся распальваць агонь.

Воўк слязлівымі, пакрыўджанымі вачыма сонна, зморана паглядаў на Яся, і ўвесь ягоны выгляд быццам гаварыў: «Бачыш, ты пакінуў мяне аднаго, мне холадна, я захварэў, я ледзь жывы, увесь дрыжу...»

Ясь пасміхаўся, адыходзіўся па дровы. Калі прыходзіў, Інсургента не было, некуды знік. Ясь нешта задумаўся... Агонь весела затрашчаў. Ясь прысеў, локцем абапёрся на кажух... і падскочыў, як ашпараны. Пад кажухом было нешта жывое!

- Інсургент! Зараза!

Воўк зашыўся пад кажух, у захаванае цяпло, і пазіраў з такім выглядам, быццам кажух належаў яму. Пагляд меў вясёлы, ужо задаволены.

Раніцай, на сядзібе, Інсургента паспрабуй раскатурхаць, каб скінуць з яго рэшткі сну. Быў у гэтым пытанні як які чалавек з ленаватых.

Часам Інсургент знікаў, а калі вяртаўся, прыносіў у пашчы ката. Мёртвага. Колькі ён тых катоў перадушыў! Відаць, на дух не мог пераносіць кацінага племені. Ну і, зразумела, з'яўляліся пакрыўджаныя гаспадары. Усчыналіся сваркі, папрокі, пагрозы. Каб Інсургент сядзеў дома, Ясь змайстраваў адмысловы нашыйнік, нешта накшталт набэдрыкаў, а замест вяроўчынкі-прывязі выкарыстаў ланцуг. Воўк моўчкі барукаўся з аброццю. Круціўся, ашчэрваўся, каб падчапіць лямцавыя паскі, браўся грызці жалезны ланцуг. Ніякага поспеху. Тады пачынаў выць, і так страшна, што Ясь прыбягаў у пуню, супакойваў свайго сябра, але ненадоўга. Тады закідваў бочку саломай, каб не было чуваць знадворку, у хаце.

Інсургент не вытрымаў катавання аброццю, несвабодай. Выдзер прабой, загачаны паміж клёпкамі, і знік. Знайшоў яго Ясь праз некалькі дзён на балоце. Ляжаў, небарака, на купіне акрываўлены, над ім роем віліся зялёныя мухі. Відаць, палез да некага ў куратнік і там яго і ўлавілі. Адвялі, што называецца, душу. Пэўна, трымалі за ланцуг і дубасілі, колькі ўлезе. Улезла да нясхочу.

Спачатку Інсургент не падпускаў да сябе, гірчэў. У вачах блішчэлі і злосць, і дакор. Маўляў, гэта ты зрабіў аброць, жалезную почапку, ты, чалавек, і вінаваты, што ўсё цела баліць, косці ці цэлыя. Мала-памалу перастаў гірчэць, даўся зняць аброць, пачаў есці. Праз некалькі дзён стаў уставаць, накульгваючы, хадзіць. Малады - год толькі. Балячкі зараслі, выправіўся, павесялеў. Даваўся і гладзіць, але глядзеў з недаверам, з дакорам.

- Дурындала ты мой, - чухаў між вушэй ваўка Ясь, - падавай табе волю - і ўсё тут. Як тым палякам. Іх б'юць, таўкуць, у Сібір валакуць, а ім - не-под-лег-лосьць! Чаго не хапае?

З таго здарэння хлопец не разлучаўся з Інсургентам. Куды б ні ішоў, браў з сабой і ваўка. Знайшліся ахвотнікі, наказалі-перадалі - убачаць, як дзе воўк стане бадзяцца без нагляду, - застрэляць.

4. «Мордуй ляхів!»

З блізкай Валыні дайшла страшная вестка - украінскія сяляне парэзалі косамі студэнтаў Кіеўскага ўніверсітэта. Апошнія выправіліся на фурманках падбухторваць сялян да ўдзелу ў паўстанні. Планы заявілі чыста напалеонаўскія: ударыць з Чорнага мора пры падтрымцы італьянскіх гарыбальдзійцаў-добраахвотнікаў і турэцкіх штыкоў і ісці на злучэнне з паўстанцкімі атрадамі, якія дзейнічаюць на Валыні. Але галоўнае - падбіць украінскіх хлопаў на татальны бунт супраць цара, урадоўцаў, маскалёў-жаўнераў у імя лозунга «зямлі і волі». Пад Белай Царквою «няўдзячныя» хлопы напалі на фурманкі з дзікімі крыкамі: «Мордуй ляхів!» Гістарычная крыўда ўкраінцаў на ляхаў з'явілася больш істотным чыннікам, чым зямля і воля.

Урбановічу прыпомніўся выпадак, як пару гадоў таму ў Кіеве на святкаванні ўніверсітэцкага юбілею купка расейскіх студэнтаў разам з украінцамі, самыя раздземакраты, усчынілі дзікую бойку з польскімі студыёзусамі, якія неасцярожна абразілі рэліквію - указ Кацярыны ІІ пра заснаванне Кіеўскага ўніверсітэта. На Ўкраіне зямля была порахам, палітым рэкамі польскай і ўкраінскай крыві. Прайшлі гады - порах падсох. Можа здарыцца і так, што натоўпы ўзбунтаваных украінскіх сялян абрынуцца сюды, на берагі Прыпяці. Куды тады ўцякаць ад іхных вілаў і косаў? У Пецярбург, Маскву, Варшаву?

Урбановіч падумаў, што, �эўна, найбольш спакойна ў Вільні. Там замест лагоднага Назімава генерал-губернатарам прызначылі Мураўёва. Гэты ў крыўду не дасць. Толькі як давесці начальству, што ты супраць усялякага бунтарства?

5. Стасік купляе новыя боты

Тыдзень ішоў за тыднем, вось і месяц прайшоў, пачаўся чэрвень, а атрад паўстанцаў як у ваду булькнуў. Ніхто ўжо не атрымліваў ні лістоў, ні прывітанняў. Не было ніякіх канкрэтных звестак ні ад Артура, які ўзначальваў атрад, ні ад Людовіка Бароўскага, якога прызначылі цывільным начальнікам атрада, і ён адказваў за сувязь з павятовым камісарам - Аксанай.

Толькі больш чым праз месяц дайшло ў Манкевіцкую эканомію на імя Аксаны Ўрбановіч данясенне. То быў просты, звычайны ліст, у якім Артур паведамляў, што паездка ідзе цудоўна, без асаблівых прыгод, дзеці - здаровыя, але надвор'е не спрыяе - ідуць дажджы з навальніцамі. Ліст адмыслова пісаўся такой мовай, каб на выпадак, калі яго перахопяць, нельга было скампраметаваць пані аканомаву.

Аксана і цешылася вестачкай, але і насцярожылася. Што ж здарылася, што Артур не палічыў лішнімі такія меры перасцярогі? Можа, атрад напароўся на вайсковую групу рэгулярнага расейскага войска і быў бой - навальніца? Можа, здарылася нешта іншае? Хто мог паведаміць, расказаць?

Пайшоў другі месяц пасля таго, як інсургенты з песнямі і штандарамі пакінулі мястэчка, і другі тыдзень, як атрымалі ліст ад Артура. І тут раптам Ганна, якая хадзіла аднаго дня на кірмаш, натыкнулася там на... Стасіка. Хадзіў па кірмашы ў нейкім паношаным сінім сурдуце, аперазаны простай вяроўкай. На яго ніхто з мяшчан не звяртаў увагі, а маладзён як ні ў чым не бывала купляў сабе новыя боты: стаяў каля давыд-гарадоцкага шаўца і адчайна гандляваўся, просячы ўступіць яму хоць бы дзесяць капеек. І гэта брат таго Буевіча, які выправіўся на бітву з захопнікамі краю!

Ганна падышла да Стасіка збоку, каб упэўніцца, што гэта менавіта той самы Буевічаў малодшы сын. Яна штурханула яго ў плячо і сказала «дабрыдзень». Стасік хмура павітаўся, разлічыўся, ужо не гандлюючыся, перавесіў пакупку цераз плячо і цішком падаўся прэч.

- Ты куды? - аклікнула яго Ганна.

- Дахаты... - прабурчэў юнак, не паварочваючы галавы.

- Дахаты? А як там? - спыталася Ганна, ідучы следам.

Стась ваўкавата зірнуў на яе, прабурчэў:

- А ніяк.

- Як ніяк? Што здарылася? Ты... Ты ўцёк?

Стася перасмыкнула, як выцялі дрынам.

Ён зайграў сківіцамі, азірнуўся, убачыў, што падазроных і непажаданых асобаў быццам няма, і сказаў:

- Якое табе дзела да мужчынскіх спраў?

- Якое маё дзела? - аж задыхнулася ад гневу Ганна.

Яна стрымала першы парыў гневу. Пастаяла, паглядзела, як Стась пайшоў сабе, таўчэцца каля гандляроў. Потым рашуча папраставала да юнака, пацягнула яго за новыя боты.

- Табе чаго? - прашыпеў Стась. Чырванашчокі, з далікатнымі юначымі вусікамі, з вялікімі, як у дзеўкі, вачамі, выглядаў на прыгажуна.

- Пакажы боты.

Зняў. Ганна зрабіла выгляд, што ўважліва разглядае Стасеў набытак. І раптам дзеўчына размахнулася і як урэзала маладзёну тымі ботамі ў спіну.

- Я пакажу, якое наша дзела! Вырадак! - закрычала яна. - Мы вас шанавалі, адзелі, зброю далі, выправілі ў дарогу, а ты... Ты збег, кінуў таварышаў ды па кірмашах расхаджваеш?! Прызнавайся, уцёк?!

Аперазаны тымі ботамі, Стась на момант разгубіўся, потым раз'юшыўся, ухапіў боты, ірвануў да сябе.

- Аддай!

- Баязлівец! Мамчын сынок! Кінуў таварышаў і прыбег цыцку ссаць! - крычала Ганна. І крычала наўмысна гучна і пранізліва, каб усе чулі.

Яе разлік спраўдзіўся - імгненна сабраўся натоўп. Акрамя разявак таўкліся тут і сур'ёзныя людзі. Разявакам радасць: шляхта б'ецца! Лепшай пацехі быць не можа! Ну а сур'ёзныя няхай уведаюць - хто ўцякач, баязлівец.

А тут яшчэ з натоўпу выйшаў... прыстаў Вусаціха. У сваім звыклым мундуры.

- Панове, што робіцца, што за беспарадак, гармідар? - аўтарытэтным голасам спытаўся ён.

І быццам нічога не было: хавання па закутках, туляння, мар пра будучыню, быццам не было патрыятычнага ўздыму, песень, агульнага рушання. Быццам як была, так і ёсць Расейская імперыя; як была, так і ёсць шляхта, якая пабілася на кірмашы, і гэты во Вусаціха прыйшоў разбірацца. І ад адных хабару возьме, і ў другіх лізне гарэлкі. Зрэшты, прыстаў! Ён жа паехаў разам з паўстанцамі ў якасці вайсковага інструктара. Што здарылася?!

Ганна выпусціла аслабелымі рукамі боты, падабрала сукенку і бегма паляцела ў эканомію.

6. Вінаватыя хаваюць вочы

Ганна расказала Аксане, што здарылася на кірмашы. Тая пайшла раіцца з мужам: чаму малы Буевіч не з'явіўся ў эканомію на даклад. І чаму прыстаў як ні ў чым не бывала выконвае свае службовыя абавязкі?

- Чаго табе турбавацца, любачка?! Ты што, не бачыш, што творыцца ў краі?

- Бачу, ведаю, - адказала Аксана. - Шляхта падпісвае вернападданніцкі адрас на імя гасудара. Але гэта яшчэ не азначае крах паўстання.

- Вось так. Усё ідзе да свайго лагічнага завяршэння. Пакрычалі, памахалі штандарамі і назад... у ярмо. Не так належала дзейнічаць, не так...

- Няўжо Стасіку цяжка прыйсці і расказаць праўду? Няўжо ён не разумее, што мы тут як на іголках сядзім? - абуралася Аксана. - Можа, яшчэ хто вярнуўся? Можа, яны ўсе паварочаліся, пакінулі камандзіра аднаго?

Пана аканома перакрывіла. Зноў узнікае Артур. Куды ні кінь - паўсюль Буевічаў вырадак. Гэта ўжо надакучвала.

- А калі і вярнуліся, любачка? - казаў пан Ежы. - Дык што кепскага? Абставіны прымусілі... Яшчэ пасядзіць крыху так званае інсургенцкае войска ў лесе - і прыйдуць дахаты... З косамі супраць палявых гармат не пойдзеш... Прызнаюся, ясачка, што сёй-той з нашых людзей таксама вярнуўся...

- Хто? - усклікнула Аксана.

- Я загадаў ім пакуль на вочы табе не паказвацца, - спакойна, цалкам валодаючы сабой, гаварыў аканом.

- Але чаму? - з нецярпеннем выкрыкнула Аксана. - Хто вярнуўся? Дзе яны...

- Бачыш, любачка, яны не сюды прыйшлі, а ў лесе сядзелі. Гневу баяліся і твайго, і майго. Раз я іх выпраўляў: даў зброю, адзеў, абуў, торбу наладаваў з харчамі, дык і адказ павінны даць. Яны, мусіць, даўно вярнуліся, але знаку не паказвалі. Ім жонкі ў лес паесці насілі. Пакуль Мондрык не заўважыў...

- А цяпер яны дзе? Калі ласка, прывядзі каторага сюды...

- Яны расказваць не надта ахвочыя. Маўчаць, як сабакі пабітыя.

- Што ж здарылася? Бітва была?

- Ну, скажам, не бітва, сутычка. З невялікім урадавым войскам.

- Яны... цэлыя?

- Не хвалюйся, любачка. Усё ў парадку. А то аж збялела. - Аканома аж перасмыкнула, калі ўбачыў, як Аксанін твар змяніўся ў колеры.

Ну не магла ж яна пабялець толькі ад «любові да радзімы». Пэўна, яе сэрца ўсё-ткі акруціў нехта. Калі не Артур, то нейкі агламэзднік з гэтых інсургентаў. Толькі вось бяда, невядома хто. Чаму яна так перажывае? Што ёй тая Літва, што ёй тая Беларусь?

- Не думай, любачка, не перажывай.

- Як так? - ускрыкнула Аксана. - А Артур? А Бароўскі? Што з імі?

«Вось, вось, - непрыемна казытнула ўсярэдзіне. - Зноў Артур. Нават не сароміцца адкрыта вымаўляць гэтае імя... Бароўскага дзеля прымітыўнага прыліку спамінае...»

Жонка падазрона зіркнула на яго.

- А вы... З імі гаварылі?

- Любачка, гаварыў. З конюхам нашым, да прыкладу.

- З Хведасам? Хведас вярнуўся?

- Папёр яго нячысцік у такую звадку, браты маладзейшыя звялі. Пытаюся, чаму ж ты маўчыш, расскажы, як яно там. Ён і кажа, паўстанне, кажа, як паўстанне, і адмахнуўся.

- Даўно ён дома?

- З паўмесяца.

- Паўмесяца? І вы, ты... маўчалі дагэтуль?

- А пра што расказваць? Як уцёк ад расейцаў пасля першага стрэлу?

Аксана абхапіла твар рукамі.

- Дзе ён? - выкрыкнула яна. - Дзе гэты баязлівец?

- Мо тут, па хатах, дзе служба жыве, туляецца, а мо дзе ў лесе...

Аксана ўжо выскачыла з афіцыны. Клікнула Ганну, і пабеглі па службах у пошуках конюха. У адной з хатаў, уласна, на той палавіне, дзе жыў Хведас з жонкай і трыма дзеткамі, было расчынена акно - не паспелі зачыніць. Хведас уцёк, выскачыў праз акно. Каб не паказвацца на вочы суровай гаспадыні. Відаць, адчуваў за сабой нейкую віну.

Тады Аксана і Ганна пабеглі разам праз парк да мястэчка. Сталі хадзіць па тых дамах, гаспадары якіх ці хто з сям'і ўдзельнічалі ў інсурэкцыі. І ўбачылі некаторых з іх. Маўклівыя, негаваркія, яны хавалі вочы і на ўсе роспыты адгаворваліся, што нічога не ведаюць. На пытанне, што з атрадам, крыва пасміхаліся. Пра Стасіка толькі расказалі - заснуў і боты спаліў пры агні, ваяка. Таму новыя спатрэбіліся.

7. Роспыты пана Бароўскага

Уражаная, Аксана некалькі дзён не выходзіла з пакоя. Аканом баяўся, каб не прычапілася да жонкі якая хвароба.

У нядзелю яшчэ адну навіну прынёс стары Бароўскі, які часам прыходзіў памузіцыраваць. Праўда, і ён пра тое, што сын вярнуўся, сказаў не адразу. Шапнуў аканому. Той, зразумела, адразу кінуўся ў роспыты. І трэба было Ганне пачуць. Тут жа далажыла Аксане. Аксана выйшла да госця, прывіталася, села ў фатэль. Выглядала кепскавата: бледная, прычасаная прыхапкам. Вочы свяціліся рашучасцю і трывогай. І гэта зноў непрыемна ўразіла Ўрбановіча. Так нецярпліва чакаць навін можна толькі вядома ад каго.

Бароўскі піў каву, расказваў пра свае гаспадарчыя клопаты, пра літаратуру. Потым узяўся расказваць пра птушак. Ну, цяпер, калі пан Бароўскі сядзе на ўлюбёнага коніка, не злезе, пакуль яго не спыніць. Таму Аксана спыталася:

- Чаму вы нічога не гаворыце пра Людовіка? Вы што, не бачыце, што са мной творыцца?

- А што, уласна, здарылася? - роблена здзівіўся Бароўскі.

- Ваш сын вярнуўся?

- Так, вярнуўся, - згадзіўся Бароўскі, быццам сын кожны месяц сыходзіў на смяротны бой і вяртаўся назад як ні ў чым не бывала. Як казачны герой. - Вярнуўся, і што з гэтага? - паўтарыў Бароўскі.

- Раскажыце, раскажыце, калі ласка, як яны там... Мы ж так чакалі іх... Ці хоць... цэлы ён? Як яны змагаліся?

- Ён-то цэлы... Хіба што старая хвароба разгулялася... - неахвотна стаў расказваць Бароўскі. Ён пазіркваў на гаспадара, урэшце адважыўся: - Усё адбылося так, як я і казаў. Маскалі далі залп, і нашыя хвалёныя інсургенты паўцякалі хто куды.

- Няўжо так і было? - усклікнула Аксана.

- А як яно іначай магло быць? - уступіў у размову аканом. - Няўжо табе, сэрцайка, хочацца разні, крыві, трупаў? Нейкія нялюдскія, звярыныя інстынкты ў цябе, любачка, выбачай, абуджаюцца...

- А воля, а незалежнасць? Няўжо марам нашага народа аб вяртанні да цывілізаванага, эўрапейскага шляху развіцця не дадзена ажыццявіцца?

Пан Урбановіч і пан Бароўскі перазірнуліся.

- Урэшце, як павятовы камісар я маю права на справаздачу, - суха сказала Аксана.

Твар аканома перакрывіла.

- Забудзь, ясачка, ты гэтыя словы... - прашаптаў ён. - Паслухай, што раскажа васпан Бароўскі, ды выкінь усё гэта з галавы. І каб ніхто не ўспамінаў нават, што ў нас тут было нейкае камісарства.

Бароўскі ціха, нягучна, гледзячы на вокны, пачаў расказваць:

- Нашыя не паспелі далучыцца да баяздольнага атрада паўстанцаў. Расейцы зграмаздзілі нечуваныя сілы. Цэлы вайсковы корпус падышоў з боку Менска. Тысячы вайсковых падвод, артылерыя, уланы, драгуны, некалькі тысяч пяхоты. Страшна ўявіць гэткую процьму войскаў.

- Я вам не веру, - з апушчанымі вачыма прамовіла Аксана. - Я еду да Людовіка.

У голасе Аксаны было гэтулькі рашучасці, што аканом не стаў пярэчыць. Зрэшты, у тым, што жонка з'ездзіць да Людовіка, быў і свой разлік. Няхай пачуе на ўласныя вушы, што мары не заўсёды стыкуюцца з жыццём, з жорсткімі рэаліямі, з явай.