Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ XIII. Навальніца насоўваецца

1. Самавольны памочнік

Вясна руплівай гаспадыняй увайшла на балотныя абшары Палесся. Пралётныя зяблікі і шчыглы хмарамі аточвалі просекі, вільготнымі начамі ў прамежках паміж хмар цугам некуды на поўнач цягнуліся гусі. На досвітку на ўзлесках цецерукі пачыналі свае зацятыя бойкі.

Ясь не лічыў паляванне на гэтых лясных пеўняў з чырвонымі, як журавіны, бровамі дастойным сапраўднага паляўнічага. Ашалелых ад вясны цецерукоў можна лавіць рукамі. Навошта спатрачваць шрот і порах, калі пастаў сеткі, заблытаецца з дзесятак - скручвай галовы і кідай у мех. Ведае мясціны, дзе цецерукі адчуваюць сябе, быццам яны адныя на зямлі.

Вось глушца ўпаляваць - гэта дастойны прыз і вопытнаму паляўнічаму. Яны, праўда, таксама непрытомныя ў сваіх любоўных спевах, але да іх дабярыся яшчэ. Уночы выйсці, боўтацца ледзь не па грудзі ў вадзе па мокрым лесе, потым заняць на шарай гадзіне пазіцыю, ведаючы, што глушцы-пеўні прыляцяць сюды, на высачэзныя чорныя вольхі, і пачнуць паволі, ціха, з ледзь чутнага шчоўкання, скіргітання, потым што раз хутчэй, нервова, з неўстрыманай жарсцю ўваходзіць у шал, каб потым гучна, па ўсім рэхістым лесе паліўся шчодры струмень глушцовай песні, ашалелы, непрытомны вал гукаў.

А ўжо бляднець неба пачне, і сілуэты пеўняў відаць, бяры каторага на мушку, бахай, ды так, каб і іншыя ў момант стрэлу спявалі, тады не палятуць, не сарвуцца з месцаў і можна яшчэ аднаго зняць з вершаліны. Праўда, забітыя, падаюць у ваду, у зараснікі, шукай тады.

Добра знайсці паляну, куды глушцы злятаюцца біцца. Дзе яны распускаюць свае хвасты, рыхтык ліры, апускаюць крылы, скрабуць імі зямлю, пускаюцца ў шалёныя скокі, круцяцца, як ваўчкі, ашалелыя, раз'ятраныя юрам ад прысутнасці незавідных шэрых самачак, якія ціха сядзяць у хмызах ці на купінах і чакаюць пераможцаў. Вось тады набіць добра стрэльбу і палажыць адразу двух... Але гэта - мара, відмо, а значыць - глупства. Сёння, як выбраўся, адчуў, што надвор'е не надта спрыяе - ветрык, хмары нясуцца ў небе. Набяжыць дождж, тады пеўні ўвогуле не прыляцяць.

Апошнімі днямі Яся не пакідала пачуццё, што нехта за ім сочыць. Мала таго, і раней, калі напрыканцы зімы хадзіў на рабчыкаў у Графскую пушчу, адчуваў нешта падобнае.

Вось і сёння Ясь адчуваў, што нехта проста вачэй з яго не зводзіць. Ідучы да месца засідкі, ён нават пачуў, як нешта пялёхкае па вадзе то ззаду, то спераду. Так лёгка і апудзіцца, прызнаць, што цябе водзіць які-небудзь карчавік, лясун ці балацянік. Але Ясь не верыў у гэтыя забабоны - акрамя Бога, звышнатуральнай сілы не існавала. Да ўсяго меў у руках выдатную зброю вайсковага ўзору. Пашкадаваў адзін штуцэр, калі звалок у буч каля млына скрынкі са зброяй. Тады насмеліўся гэта зрабіць, бо адчуў, што не зможа жыць. Жыць згодна са сваімі перакананнямі. Зброя несла смерць, была прыладай смерці, і ад гэтых прылад належала пазбавіцца. Што і зрабіў. Нават палічыў, што выратаваў ад смерці не меней сотні чалавек. Хто яны: ці маскалі, якіх забілі б інсургенты, ці свае нейкія здраднікі, Яся мала турбавала. Усе яны людзі, роўныя перад Богам.

А вось жа і не ўцярпеў, пакінуў адну стрэльбачку. І не дзеля зброі супраць людзей, а дзеля палявання, дзеля здабычы, спажытку. Адчуваў, што нешта пакуль дазваляе яму страляць птушак, звяроў. Але ўсё часцей і часцей зазіраў у вочы застрэленых ім істот - і рабілася не па сабе. Яшчэ раней, у семінарыі, дзе вучыўся крыху, распытаў настаўнікаў, і аказалася, што душа ёсць у кожнай жывой істоты. Нават у рыбін. А вось кузуркі душаў не мелі.

Штуцэр страляў выдатна: трапна, моцна, гучна. Падчас стрэлу ледзь рукі не выкручвала - свінцовая куля пад шалёным ціскам парахавога газу лезла па нарэзцы ў ствале, а сам ствол і, адпаведна, ложу круціла. Затое закручаная нарэзамі куля прабівала за сто сажняў дваццацігадовую сасну навылёт.

Ясь разумеў, што стрэлы са штуцэра могуць пачуць жандары ці проста людзі, перадаць, каму трэба, а тады бяды не абярэшся. Потым даведаюцца ці Людовік Бароўскі, ці той жа Стасік. Скемяць, што скрынку ў буч сцягнуў ён, Кавалец. Ды яны і так адчуваюць - даказаць не могуць. Артур таксама прыязджаў, прасіў аддаць зброю, ды добра, бацька выгнаў Буевіча, чаго, маўляў, да дзіцяці прычапіўся.

Ясь з мілатой пагладзіў штуцэр. Харошая зброя, праўда, цяжкаватая цягаць па лесе. Пістонаўка лёгенькая.

Дзе ж тыя глушцы, ужо добра развідняла, а ні гуку, ні стуку. Імжыць, праўда, з хмарак, але што паробіш. Божа, якое хараство - у вадзе лотаць цвіце. Відаць пялёсткі яе, усялякія тычыначкі, слупочкі...

Крыху пасвятлела. Потым хмары адпаўзлі ўбок і касыя промні сонца зайгралі на паверхні падтопленага павадкам лесу. І пад вадой гарэлі жоўтыя агеньчыкі лотаці. Ясь заплюшчыў вочы. Як хораша, як добра, як прыгожа: сонца, лотаць пад вадой, на душы лагода і супакаенне... Божа, дзякуй, што даеш паветра дыхаць, а вачам бачыць такі прыгожы, чароўны свет. Ёсць мноства краін, земляў, дзе жывуць розныя людзі, дзе горы, цясніны, непралазныя нетры з рознымі дзівоснымі птушкамі і звярамі, а вось такога краю, дзе так радасна, так прыветла цвітуць лотаці пад вадой, - няма нідзе на Зямлі.

Сонца бліснула промнямі, нібы прывіталася, і зноў схавалася за хмары, зноў заімжэў халодны дожджык. Нібы абуджаны сонцам, над вершалінамі альхі зазвінеў лясны жаваранак. І ягоная песня лілася гаючым бальсанам на душу.

«Божа, дзякуй... О Ўсёмагутны, бясконцая міласць твая да мяне, грэшнага... - сама сабой нараджалася малітва. - Не, немагчыма насіць гэткую мілату да свету ў душы... Трэба пісаць, пісаць...»

Глушца ў тое паляванне Ясь так і не ўпаляваў. Як добра развіднела, падстрэліў на ляту качку, якая - вось не шанцуе - упала ў ваду. Доўга разбіраўся, як дастаць з вады. Пашкадаваў - меў бы сабаку! Ісці шукаць сярод лазы - уброхацца па пояс. Потым мокраму ісці дахаты. А ісці - няблізкі свет. Потым яшчэ на чоўне плысці. Можна і прастудзіцца.

І раптам убачыў перад сабой ваўка, які плыў пасярод падтопленых вадой купін з качкай у пашчы. Прычым плыў проста на Яся. Адкуль узяўся гэты ваўчыдла?

Спрытна, завучана, у некалькі прыёмаў зарадзіў стрэльбу. Але страляць Ясь не збіраўся, бо пазнаў у ваўку... Інсургента. Вось ён вылез з вады, прыгнуўшыся, паднёс качку пад самыя ногі маладому паляўнічаму. Выглядала на тое, што воўк прымаў яго за гаспадара. Відаць, надакучыла вольніца пасля таго, як збег з эканоміі.

З гэтага дня Ясь і Інсургент зрабіліся неразлучнымі таварышамі. Воўк не пакідаў свайго новага гаспадара ні на хвіліну, а Ясь плаціў адпаведна - клапаціўся пра ваўчыны спажытак, а таксама не даваў ваўка ў крыўду. Усё ж не сабака - лясны звер.

2. Пра пачуццё самапавагі

У сярэдзіне красавіка ў мястэчку з'явіўся невялікі конны атрад шляхты, узброенай да зубоў. Уся шляхта належала да роду Палюховічаў. Мелі зямлю, адрэзаную балотамі, добра не ведалі, што дзеецца на свеце, а як пачулі, што Варшава паўстала, перабраліся на дарогі, гойсалі па лясах. Шаблі і пістонаўкі, якімі былі ўзброены, неўзабаве дапоўніліся расейскімі карабінамі вайсковага ўзору. Вядома, адкуль яны ўзяліся. Здавалася, усё ішло да таго, каб падбухторанае тутэйшае жыхарства паўстала супраць цара, але менавіта гэтыя карабіны ў руках Палюховічаў чамусьці гасілі ўсялякі бунтарскі дух.

Палюховічы першым чынам пабілі прыстава. Ледзь жывога адпусцілі яго, і ён знік невядома куды. Мяцежнікі конна галёкалі па местачковых вуліцах, ажно ляцела з-пад конскіх капытоў гразь, разбілі пошту, папалілі павятовыя паперы. Людзі пераказвалі, што на той пошце завалодалі немалымі грашыма, але гэта былі толькі чуткі.

На чале паўстанцкай збродні стаяў Лявон Палюховіч. Ён меў свае разрахункі, як ён казаў, з Расеяй-матухнай. Лявон назваў сябе генералам паўстанцкага войска і аб'явіў запіс у шэрагі паўстанцаў. Запісаць мала каго запісаў, але тым не меней атрад Палюховіча маршыраваў па мястэчку, спяваў патрыятычныя польскія песні, вербаваў новых прыхільнікаў. І вось што дзівіла - чамусьці прыхільнікаў гэтых было няшмат. Тыя, хто і прыходзілі, - лабары-няўдакі, вольныя, гэта значыць дзяржаўныя, сяляне, аматары гуртаўшчыны і зборні з беззямельнай шляхты, якім было ўсё роўна, дзе быць і што рабіць, - не мелі ніякай зброі і добра не разумелі, што дзеецца. «Генерал» жартам паабяцаў адразу вядро гарэлкі таму, хто ўступіць у ягоны атрад. Гэтым прывабіў усіх местачковых лайдакоў і аматараў выпіць нашармачка. Далучыліся да табару паўстанцаў і жабракі са сваімі торбамі. Іх упарта праганялі, але нябогі гэтак жа ўпарта далучаліся да гурмаў людзей, ці то ўзброеных, ці то не.

Аканом Урбановіч ужо радаваўся таму, што яго не чапаюць. Потым асмеліўся зрабіць захады, каб хоць неяк утаймаваць стыхію. Напачатку запрасіў да сябе самога «генерала» Лявона Палюховіча. Пагаварыць, патлумачыцца, магчыма, супакоіць старога няўрымсніка, у якога пад старасць засвярбела спіна па бізуну. Калі што, нават грошы паабяцаць. З галавы не выходзіла прапанова кракаўскіх купцоў палкоўніку Лангевічу. Праўда, даходзілі чуткі, што ў Лангевіча ўжо каля пяці тысяч войска. І ўсе добра ўзброеныя, бо паспелі набраць ружжаў у пабітых расейскіх ваякаў.

Палюховіч з'явіўся ў афіцыне, поўны фанабэрыі. У нашмараваных ботах, пры шаблі, з вусамі, якія ваяўніча тырчэлі ў бакі.

«Гэтага супыніць нядорага будзе каштаваць, - прыкінуў аканом. - Даведаюся, адкуль у іх вайсковая зброя, прыпужну. Ці не Буевічавага Артура гэта рук справа... Ну не сядзіць жа ён склаўшы рукі...»

Але Ўрбановіч і слова не паспеў сказаць.

- Хто вам даў права выступаць? - зусім нечакана накінулася Аксана на новаспечанага генерала. - Якія вашы паўнамоцтвы? Хто ваш вышэйпастаўлены кіраўнік?

Палюховіч ашалела глядзеў на Аксану.

- Пакажыце мне мандат, які вам дае права рабіць рэквізіцыі і збіраць складкі?

- Мы самі далі сабе такое права!

- Хто вас выбіраў? Якую паўстанцкую арганізацыю вы прадстаўляеце?

- Ды мы ж... Прыстава арыштавалі... Мы - за Польшчу! - спрабаваў апраўдвацца Палюховіч. Такога ён не чакаў. Жанчына, ды яшчэ жонка Ўрбановіча, ды яшчэ такімі страшнымі рэвалюцыйнымі словамі сыпле: мандат, арганізацыя...

- Вы - банда нягоднікаў. Вашыя нясвоечасовыя дзеянні прывядуць да краху справу вызвалення краю ад Масковіі!

Зняможаны такім палкім наступам, Лявон Палюховіч апусціўся ў фатэль, стаў апраўдвацца:

- Мы - не, мы - не так. У нас ёсць звесткі... Мы... Слухайце, я не майстар гуляць у канспірацыі...

- ...Апантанасці проціпаставіць арганізацыю! - давала ў косці Аксана старому няўрымсніку.

- ...Не ахвотнік я, выбачайце, па начох насіць плашчы і кінжалы. Я вашых раманаў не чытаў. - Палюховіч крыху ачомаўся, прыходзіў у сябе. - Вы паклічце майго сына Едруся. Ён вам усё чыста раскажа.

Паклікалі Едруся. З'явіўся высокі, худы, з белым, як крэйда, тварам юнак.

- Пачатак паўстання на Літве аб'яўлены на канец красавіка, - няўпэўнены, што тут, у эканоміі пана Ўрбановіча, ды яшчэ перад ягонай жонкай, можна агучваць падобныя навіны, - сказаў ён.

- Кім аб'яўлены? - строга спыталася Аксана.

Аканом нават залюбаваўся жонкай.

- Віленскім аддзелам, які кіруе правінцыямі ўсёй Літвы...

- А мы ў якой губерні жывём? У Менскай?! - гнеўна бліснула вачамі Аксана. - Вам ясна?

- Не! - сурова прамовіў юнак. - Я толькі што з Варшавы. На свае вочы бачыў лясныя равы, у якіх з-пад снегу відаць трупы маскалёў у абдымку з трупамі паўстанцаў. Вы жанчына і...

- Перастаньце... Што з таго, што я жанчына. Вы збіраецеся палохаць мяне трупамі? - збялелымі вуснамі праказала Аксана. - Ад імя камісара Менскага паўстанцкага камітэта патрабую тэрмінова спыніць усялякія несвоечасовыя дзеянні, распусціць атрад да наступных загадаў. Цяпер вам ясна? Вы прыехалі на ўсё гатовенькае і хочаце камандаваць?

Стары Палюховіч зірнуў на Ўрбановіча. Муж таксама меў бясконца здзіўлены выгляд ад прызнання Аксаны.

- Праўда? - перасохлым горлам спытаў «генерал», не зводзячы вачэй з аканома.

- Праўда, праўда, - толькі і адказаў Урбановіч.

- Але ж Польшча кіпіць, там вайна! Мы павінны выступіць!

- Усё ў свой час. Сябе паважайце. Генерала мы яшчэ вам дамо, - больш спакойна сказала Аксана. - Пакуль сядзіце на сваім балоце і чакайце загаду. Зброю мусова прыхаваць у надзейным месцы. Галоўнае, паўтараю, сябе паважайце, а не на Варшаву азірайцеся.

3. Ператрус

- Я... сыграла ролю... - толькі і сказала Аксана, калі яны засталіся сам-насам з мужам. - Ніякай арганізацыі няма. Я толькі чула, што ёсць паўстанцкі камітэт па Менскай губерні.

- Ад каго, душачка, чула? - Аканом ледзь-ледзь прыходзіў да свайго звычайнага, спакойнага і разважлівага, стану.

- Ад... - Аксана адвяла позірк. - Ад Бароўскіх.

- Ад Бароўскіх? Ад бацькі ці сына?

- Ад сына, - больш упэўнена адказала жонка. - Людовік мне неяк расказаў.

«Ілжэ! - адчуваў аканом. - Калі яна таго Людовіка бачыла?! Людовік у Пінску, заканчвае гімназію. Калі ён прыязджаў дахаты? Цяпер, па раскіслых дарогах, не наездзішся...»

Вечарам таго ж дня аканом Манкевіцкай узорнай гаспадаркі пан Ежы Ўрбановіч, скарыстаўшыся тым, што жонка паехала за Гарынь да пані Цэцылі, зрабіў найпільнейшы вобыск у пакоі ўласнай жонкі. Тое, што жонка схлусіла, калі гаварыла пра Людовіка, ён не сумняваўся. Гэта надавала імпэту ў пошуках крыміналу.

«А што магло быць крыміналам? - задаваўся думкай аканом, перамацваючы пярыны, зазіраючы пад ложак і сталы. - Ну, няхай будуць дакументы паўстанцкай арганізацыі, рознага роду падбухторніцкія ўлёткі, лісты з тайнапісам, але ж толькі не... не лісты жанчыны, закаханай у невядомага...»

Калі б аканом знайшоў такі ліст, ён тады б... Не, Урбановіч не ведаў нават, што з ім зрабілася б, каб такі ліст трапіў яму ў рукі. Перад вачамі паўставаў Артур Буевіч у паўстанцкай адзежы, з шабляй, прыгожы, плячысты, самаўпэўнены... Няўжо яна нешта мае да гэтага няўдакі, які так захапіўся паўстаннем, што прагарэў на самым пачатку?

Чым болей аканом шнарыў у паперах жонкі, тым болей яму рабілася зразумелым, што ён нічога не знойдзе. Уся пошта праходзіла праз ягоныя рукі. Калі хто і мог прыносіць жонцы лісты ці цыдулкі - гэта была Ганна. Стары хаўрус. А то яшчэ і Мондрык з імі, жанчынамі, у змове. Як злавіць, як праверыць?

«Але ж я нічога не знайшоў! - дакараў сябе аканом. - Дзеля чаго я падазраю ўласную кабету? Чым яна ўгнявіла мяне? Увярэдзіла змыслы той першай дурнотнай цыдулкай...»

З гэтымі думкамі аканом ашалела перагортваў Аксаніны кніжкі, мерачыся сярод старонак знайсці хоць які след ці то сужэнскай здрады, ці то матэрыяльнага доказу патаемнай, у абход мужа, сувязі жонкі з паўстанцамі.

У той вечар ён так і не знайшоў нічога. Нічагуткі. Але на тое, што жонка нейкім чынам звязана з паўстаннем, якое бушавала ў Польшчы, доказ знайшоўся. Страшны, неверагодны доказ.

Спачатку Ўрбановічу патрапілася невялічкая блакітнаватая паперка, на якой друкарскім чынам былі адціснуты словы на польскай мове:

«Прад'явіцель гэтага (далей ішоў прабел пад прозвішча), ёсць упаўнаважаны збіраць складкі і прымаць усялякія фундушы і прадметы. Выдадзена ў Варшаве, дня 7-га, месяца лютага 1863 года. Нацыянальны ўрад, камендант места Варшавы».

І пячатка была: белы арол і Пагоня. І подпіс каменданта Варшавы. Праўда, уласна прозвішча гаспадара мандата не ўпісана. Відаць, Аксана яшчэ не адважвалася зрабіць гэтага.

Аканому ўспомніліся пэўныя дзіўныя паводзіны і ўчынкі жонкі: часта ездзіла да Цэцыліных дачок, пасябравала, чаго раней не заўважалася, з Мондрыкам. А самае галоўнае - перастала ў адкрытую гаварыць пра палітыку. Маўчала, часам загадкава пасміхаючыся. Толькі ідыёт не зразумее, што яна ў тайнай арганізацыі. Увесь час аканом не мог пазбавіцца адчування, што Буевічаў Артур, які гэтак загадкава знік, недзе блізка і рыхтуе паўстанне. З другога боку, куды ён знік? Няўжо і насамрэч пакіраваўся на Каўказ, да месца сваёй работы, службы?

Урбановіч запомніў нумар старонкі кнігі, у якой закладзена небяспечная паперка, там яе і пакінуў. Пакуль што рана тлумачыцца, трэба пачакаць.

Зірнуў на кнігі, якія яшчэ не перагортваў. Узяў адну, трасянуў. З кнігі выпала паперка. Разгарнуў - і адразу зрабілася горача. Гэта была інструкцыя Літоўскага правінцыйнага камітэта павятовым начальнікам, датаваная 28 кастрычніка 1862 года. Узяў яшчэ адну кнігу. У ёй спачывала інструкцыя акруговым начальнікам. Датаваная таксама 28 кастрычніка 1862 года. Стаў разгортваць і вытрэсваць іншыя кнігі. З іх пасыпаліся абвесткі ЛПК аб аднаразовым падатку і пячатках, датаваныя снежнем 1862 года, адозва-абвестка пад гучным тытулам «Каралеўства паўстала» з датай 15 студзеня 1863 года. Меўся тут і маніфест Часовага ўрада Літвы і Беларусі ад 1 лютага 1863 года. («Беларусі? - хмыкнуў аканом. - Усё ж дапялі свайго...») Выдабыў нават цыркуляр супраць дэзінфарматараў, датаваны лютым 1863 года.

Ад боязі, што можа раптам вярнуцца жонка, Урбановіч стаў закладваць паперкі назад у кнігі. Рукі трэсліся, паперыны рассыпаліся, і аканом пераблытаў, куды якую ўкладваць. Вось стукнулі на ўваходзе дзверы. Ад перапуду, што гэта можа быць Аксана, Урбановіч загроб паперы ў кішэню сурдута, выскачыў з пакоя, замкнуў яго, прайшоў у свой кабінет. Высмыкнуў адну паперыну. Ага, паўстанцкая інструкцыя, датаваная пачаткам сакавіка. Ага: «Кожны камандзір асобнага паўстанцкага атрада, пакуль не звяжацца з ваенным начальнікам ваяводства, з'яўляецца неабмежаваным уладаром мясцовасці, якую ён займае, панам жыцця і смерці ўсіх сваіх падуладных...»

Мароз пайшоў па скуры. Гэта хто? Артур Буевіч стане такім «неабмежаваным уладаром мясцовасці»? А можа, ён ужо камандзір і ўжо стаў «панам жыцця і смерці ўсіх сваіх падуладных»?

Далей што? «У кожным пільным выпадку камандзір сам цалкам вырашае ўсе пытанні, маючы на ўвазе толькі галоўныя прынцыпы, устаноўленыя Нацыянальным урадам...»

Валасы ў аканома заварушыліся на галаве, ён прашаптаў: «Нацыянальны ўрад...» У вочы лезлі радкі інструкцыі, пункты яе як цвікамі ўбіваліся ў свядомасць:

«Камандзір атрада мае наступныя правы:

1. Забіраць з выдачай адпаведных квіткоў агнястрэльную зброю, якую знойдзе ў прыватных асоб, а таксама косы, коней, прадукты, адзенне і падводы для перавозак.

2. Выносіць неадкладныя прысуды выяўленым здраднікам, шпіёнам, а таксама асобам, што супраціўляюцца яго распараджэнням».

«Божачка! - перахрысціўся Ўрбановіч. - Уратуй! Хоць ты не чытай...» Але вочы ўпарта працягвалі бегаць па радках:

«Камандзір атрада мае наступныя абавязкі:

1. Пакуль не збярэцца дастатковай сілы, павінен пазбягаць рашучых сутыкненняў з войскам, аднак гартаваць сваіх падначаленых пастаяннымі нападамі на меншыя непрыяцельскія атрады, рассыпаныя па краі, і раззбройваць іх.

2. У месцах, занятых паўстанцамі або якія зноў займаюцца, абвясціць і неадкладна прывесці ў выкананне дэкрэт Часовага ўрада пра надзяленне зямлёй сялян.

(«Вось ён! - адзначыў аканом. - Мой канец!»)

3. Знішчаць усе ранейшыя ўлады, а на іх месца ўстанаўліваць улады народныя ва ўсіх мясцовасцях, якімі завалодае, прычым ніхто пад самай суровай адказнасцю не можа ўхіліцца ад ускладзеных на яго часовых абавязкаў.

4. Забараніць пад самай суровай адказнасцю ўплату заборчаму ўраду ранейшых падаткаў, на якія адгэтуль толькі Нацыянальны ўрад мае выключнае права.

5. Даручыць і прасачыць, каб адпаведныя святары прынялі ад усіх жыхароў прысягу на вернасць і падпарадкоўванне Нацыянальнаму ўраду, а таксама заклікаць у паўстанцкія шэрагі ўсіх, здольных насіць зброю.

6. Перарываць, дзе прызнае патрэбным, камунікацыі, тэлеграфныя лініі, перахопліваць дэпешы, затрымліваць кур'ераў і эстафеты, захопліваць і адбіраць сродкі, што знаходзяцца ў руках заборчага ўрада, і, узяўшы з іх тыднёвае жалаванне свайму атраду, лічачы па 2 злотыя ў дзень на чалавека, рэшту, калі будзе мець надзейную сувязь з народнымі ўладамі, павінен апячатаць і неадкладна адаслаць ім.

7. Маскоўскую паліцыю нішчыць усімі спосабамі.

8. Найбольш вядомых прыгнятальнікаў сялян, сабраўшы людзей, судзіць ваенным судом і караць смерцю, не дапускаючы самавольнай расправы...»

- Не, я не прыгнятальнік, - прашаптаў збялелымі губамі аканом. - Я люблю сялян, сваіх работнікаў. Ніхто не паскардзіцца.

Урбановіч выграб з кішэняў паперы, засунуў іх у шуфляду стала.

«Выклікаць спраўніка, жандараў... - мільганула думка. - Прызнацца чэсна, што да чаго...» Але вочы затрымаліся на верхняй паперы, міжволі прачытаў:

«Цыркуляр супраць дэзінфарматараў - 19 лютага 1863 года.

Часовы Правінцыяльны ўрад Літвы і Беларусі даручае ваенным начальнікам і членам Народнай арганізацыі:

1. Сачыць за пашыральнікамі падманных чутак, паколькі моц захопнікаў, пахіснутая ў многіх пунктах моцай паўстання і не здольная ставіць яму перашкоды сілаю, звяртаецца да падману, сеючы фальшывыя звесткі пра паражэнне паўстанцаў, народнай рэакцыі, а прыхільнікі, паспешліва перадаючы гэтыя весткі ўраду, хочуць пагасіць высакародны запал і ўстрывожыць менш свядомых.

2. Людзей, якія сцвярджаюць, што Часовы ўрад устрымлівае паўстанцкія рухі ў нашых правінцыях, называюць імёны мяркуемых дзеячаў і пускаюць іх у ход, а таму шкодных нароўні са шпіёнамі захопнікаў, патрабуе адразу караць з усёй строгасцю ваенных законаў або неадкладна перасылаць іх імёны адпаведным народным уладам, каб належная кара магла спасцігнуць іх усюды».

- Не, ніякіх спраўнікаў... - прамармытаў аканом. - Пагляджу, на чыім баку будзе сіла. Тут круціцца трэба, як таму ўюну на патэльні. Ой падсмажаць яны мяне, ой падсмажаць.

4. «Казакі ідуць!»

У мястэчка найшло мноства пагарэльцаў. Яны сцвярджалі, што іхнія хаты спалілі расейскія жаўнеры. Сярод пагарэльцаў былі і пакалечаныя. Наколькі разбіраўся аканом, пакалечаныя не падчас пажару. Раны выглядалі на шабельныя, багнетныя і нават кулявыя. Пагарэльцы і калекі прасілі хоць кавалак хлеба, хоць бульбінку на насенне ці які рызман прыкрыцца. Расказвалі жахі пра зверствы расейцаў. Ці лгалі, ці праўду казалі - хто праверыць. Гаворка іхняя была мілагучнай, як гавораць сяляне Наваградчыны, Лідчыны, Слонімшчыны.

Хадзілі па вёсках і калі чулі: «Так вам, польскім сабакам, і трэба», пачыналі пад наступнымі вокнамі прасіцца іначай:

- Падайце пацярпелым ад польскіх бандытаў. Аб'елі да ніткі, у свет пусцілі, жабракамі зрабілі.

Як потым расказваў Бароўскі, пагарэльцы адразу, на пачатку вёскі, выпытвалі, хто каталік, а хто праваслаўнай веры, і тады адпаведна прасіліся ў весніках. Калі Ўрбановіч бачыў гэтых пагарэльцаў, яму здавалася, што ў паветры смярдзіць дымам.

Жонцы пра тое, што ён знайшоў у яе кніжках мноства папер, і не проста паперак, але дакументаў, за якія можна не тое што ў Сібір, але на шыбеніцу патрапіць, нічога не сказаў. Як быццам і не бачыў. Усяляк пазбягаў гаворкі на тэму паўстання, хоць у краі даўно пахла не толькі дымам, але і порахам, крывёю.

Аднойчы праз мястэчка прайшло падраздзяленне расейкіх жаўнераў. Роты тры. Моўчкі, прыспехам, са свежымі сіламі. Шынелі звіты ў скаткі, на галовах баранчыкавыя шапкі, рулі вайсковых ружжаў уніз. Афіцэры ехалі конна, са здзіўленнем пазіралі на жыдоўскія крамкі, на сялян, якія прыязна, але няшчыра пасміхаліся. Жаўнеры пратупалі, не спыніўшыся, нікога не закрануўшы. Падаліся на захад, на Пінск, на Берасце - хто іх ведае.

З'явіўся і прыстаў Вусаціха. Не адзін - з дзесяткам-другім казакаў. Казакі зухвала праскакалі па вуліцы некалькі разоў узад-уперад, спешыліся, з аголенымі шаблямі заходзілі ў жыдоўскія крамкі, бралі ў кішэні разынкі, нюхалі каву і гарбату. Потым гэтак жа нечакана зніклі, як і наляцелі. Нехта бачыў, што Вусаціха павёў іх на балота. Чаго, да каго?

Потым высветлілася - да Палюховічаў. Як расказвалі потым дваровыя, казакі наскочылі на сядзібу нядаўняга «генерала» з усіх бакоў, каб стварыць уражанне шматлікасці, з дзікім гіканнем уварваліся на двор, сагналі мужчын у адрыну, Палюховічу падставілі пад нос рэвальвер і аб'явілі, што будуць праводзіць рэвізію-вобыск. Шукалі зброю. Перакапалі гной у хлявах, паднімалі падлогі і ў чаляднях, і ў панскіх пакоях. Грабліся ва ўсіх шуфлядах, пабілі ў буфетах посуд, расшкуматалі кнігі ў бібліятэцы. Нічога не знайшлі, ад злосці адлупцавалі нагайкамі Едруся, які рыпаўся ці то бараніцца, ці то проста рот раскрыў. Пад канец налавілі курэй, набралі гарэлкі, згвалцілі ў пуні касавокую дваровую дзеўку, паселі на свае маленькія коні і падаліся прэч.

Людзі бачылі, што недалёка ад сядзібы хаваўся ў карчах прыстаў Вусаціха. Пэўна, спадзяваўся, што казакі знойдуць зброю. Калі б у Палюховічаў знайшлі хоць адзін вайсковы карабін, ён, пэўна б, вылез з карчоў, каб без страху, з доказам на руках - зброя! - абвінаваціць Палюховічаў.

У тыя ж дні сядзіба Палюховічаў апусцела. Палюховічы выкапалі зброю, распусцілі людзей, паселі на коні і падаліся на захад. Старая пані Палюховіч не змагла стрымаць свайго Лявона, адной было страшна заставацца, і яна ў вазку з невялікім скарбам падалася на Гарадзеншчыну да замужняй дачкі.

Ці ведала яна, што едзе ў сапраўднае пекла?

5. Апошні шанец каханню

А неўзабаве ваколіцу абляцела першая ашаламляльная вестка - сын Бароўскага Людовік, гімназісты яшчэ, узяты пад арышт. Арыштавалі яго нейкія наезджыя жандары. Наляцелі на сядзібу, ператрэслі пакоі - усё шукалі зброю. Шляхта пагаворвала, што без падказкі капітана Фогеля, які гойсаў недзе па Піншчыне, не абышлося.

Малога Бароўскага правялі па мястэчку са звязанымі спераду рукамі, у парваным пад пашкамі студэнцкім кіцелі з абарванымі «з мясам» гузікамі. Правялі наўмысна, каб усе бачылі, што чакае кожнага, хто адважыцца выступіць супраць уладаў. Жандары нешта мелі ў галаве сваё. Немінучасць пакарання, на іхнюю думку, мусіла застрашыць абываталяў, прымусіць іх сядзець ціха. Надзіва, здзек, больш маральны, чым фізічны, зрабіў адваротнае.

Імгненна ўзніклі купкі людзей, якія пазірквалі на жандараў не сказаць, каб варожа, але смела. Запужаць можна селяніна, знуджанага работай, які сядзіць у пазыках, часам галодны, галодны сам і яшчэ горай - з галоднымі дзецьмі. А местачкоўцаў, ды яшчэ - шляхту, ды яшчэ шарачковую шляхту, застрашыць немагчыма. Небагаты шляхцюк-местачковец і не галодны, і губляць няма чаго, як магнату якому. Сёння ўхапілі Людовіка - ні за што, паводле даносу, заўтра брэхне які Дзяркач (памяталі, не забылі) - і цябе ж гэтак павядуць, як злачынцу. Не, тут нешта не так. Тут падсушвай порах ды гастры шаблі і сякеры.

У эканоміі пра арышт маладога Бароўскага даведаліся ад Мондрыка, які нечага хадзіў у мястэчка. Ён і расказаў пра ўбачанае. Жандары паехалі на Пінск, а Людовіка пакінулі пад вартай унутранай аховы, якая з'явілася нядаўна, з сярэдзіны красавіка, пасля нечаканага выступлення Палюховічаў і такога недарэчнага арышту Вусаціхай. Ахова складалася з дзесятка жаўнераў, якія большай часткай бязмэтна бадзяліся па мястэчку. Яны ўсе на жыццё не наракалі - у мястэчку цішыня, жывуць амаль адныя жыды, якія заняты сваімі справамі: у падбухторшчыкі не лезуць і да іх ніхто не прыстае з падбухторшчыкаў. Іншая справа памешчыкі, тутэйшая шляхта. Асабліва з бедных, з маладых, з ганарыстых. Але апошнія з'яўляліся ў мястэчку рэдка.

Жаўнеры, каб меней мець клопату з арыштаваным, і запраторылі яго ў вязніцу - саляны склеп з вечна вільготнымі сценамі. Добра, што хоць ні пацукоў, ні мышэй у ім не вадзілася.

Аксана, як даведалася пра арышт, стала збірацца пагаварыць з жаўнерамі, урэшце - з прыставам. Яна не траціла спадзявання, што можа паўздзейнічаць на прадстаўнікоў улады, каб яны адпусцілі няшчаснага юнака хоць бы пад дамашні арышт.

Маладая жанчына апранула лепшае, што мела, нават прыпудрылася, што рабіла рэдка. Аканом хацеў ехаць з жонкай, але яна папрасіла яго застацца. Адной ёй будзе зручней угаворваць прыстава і жаўнераў унутранай аховы.

У свой час, каб жонка так клапацілася пра якога-небудзь арыштанта, Урбановіч абрадаваўся б. Нават і цяпер, калі глядзеў, як ягоная жонка Аксана перажывае за арыштаванага Людовіка, адчуў нешта падобнае на радасць. Бо гэтае перажыванне яскрава сведчыла - каханка ў жонкі няма, яна клапоціцца так, з любоўю, з мілатой, пра кожнага. Але прыйшоў час, калі гэткія і любоў, і мілата маглі саслужыць кепскую службу.

У той дзень, як Аксана паехала ў мястэчка, аканом стаў чытаць, але нічога ад узрушанасці не лезла ў галаву. Чакаў-чакаў жонку і, не дачакаўшыся, не ўцярпеў. Тое, чаго так баяўся манкевіцкі аканом, надышло. І ад гэтага нельга схавацца нідзе: ні ў Вільні, ні ў Маскве. Арыштаваць маглі ў любы дзень. І было ж за што! Ён муж жанчыны, якая трымала страшныя, забароненыя паперы!

Выйшаў на вуліцу, сеў у брычку і пакалываўся ў мястэчка. Першае, што ён убачыў на пад'ездзе да мястэчка, непрыемна яго ўразіла.

Шыльда з царскім двухгаловым арлом была збіта, а на яе месцы нейкія няўрымснікі пачапілі іншую, на якой харашыўся польскі белы арол і... старая літоўская Пагоня.

Мурашы забегалі па спіне ў аканома. Што за свавольствы? Добра, калі наедуць казакі і ўсыплюць катораму нягодніку бізуна. А калі румнуць у эканомію з вобыскам? Тут пабітым посудам, як у Палюховічаў, не абыдзешся.

Пад'ехаў да ўправы і... вачам не паверыў. Каля прысутнага месца стаяла некалькі аседланых коней, на лавачцы сядзеў зняможаны Людовік Бароўскі, а каля яго... Буевічаў Артур. Адкуль узяўся?! Побач з ім стаяла і ягоная жонка Аксана.

«Забяру з сабой. Скажу, каб ехала дахаты...» - мільганула ў галаве. Але ні забраць, ні загадаць жонцы ехаць дахаты Ўрбановіч не адважыўся. Ужо потым аканом даведаўся, што ні да якіх жаўнераў, ні да прыстава Аксана і не ездзіла. Ці сама выклікала, ці паслала ганца да Артура, а той прывёў недзе з лесу паўстанцаў. Па дарозе да іх далучыліся сяляне з віламі і косамі. Жаўнеры, якія вартавалі Бароўскага, не аказалі ніякага супраціву. Убачылі такую процьму людзей, узброеных дубальтоўкамі, косамі, віламі, а шляхта яшчэ пры шаблях - самі аддалі ружжы. З рук нават не вырывалі. Словам, абышлося без крыві. Іх нават не сталі арыштоўваць - разышліся па хатах, у каго жылі.

Аканом пад'ехаў да кампаніі. У галаве круцілася: «Мураўёў, Вільня...» Ён, манкевіцкі гаспадар, мусіў выбіраць: або застацца ў цяні - і тады назаўжды страціць Аксану, або падтрымаць паўстанцаў - і тады ў яго застанецца нейкі шанец.

6. Сваё войска!

- Во хто зоймецца матэрыяльным забеспячэннем войска! - бадзёра, весела праказаў заміж прывітання Артур Буевіч. Адзеты ў зялёную суконную куртку, шытую чорнымі шнурамі, і падшытыя скурай кавалерыйскія рэйтузы, якія аканом бачыў на конных жандарах, выгляд меў самы ваяўнічы. А з-за паса яшчэ тырчэлі і рэвальверы.

- Нашых людзей, грамадзянін Урбановіч, трэба як след апрануць, абуць, зразумела, забяспечыць правіянтам. Узбраенне я бяру на сябе.

- Гэта... загад? - спытаўся аканом.

- Успрымайце як хочаце, - ужо амаль сурова сказаў Артур. - Памочніцай вам будзе ваша жонка.

- Чыя... жонка? - ледзь выціснуў з сябе Ўрбановіч, міжволі строячы з сябе дурня.

- Ваша жонка, пані Аксана. Яна даказала сваю прыхільнасць справе паўстання. І мае паўнамоцтвы...

Буевіч, калі гаварыў гэтыя словы, глядзеў убок.

«Яны каханкі?! - пакутліва крутанулася ў галаве Ўрбановіча. - Ці не?!»

Урбановіч зіркнуў на Аксану. Жонка мела прамяністы позірк, вачэй не спускала з новааб'яўленага камандзіра паўстанцаў. Яна з захапленнем глядзела на Артура. У аканома сціснулася сэрца.

- Прыступайце да справы. Неадкладна, - ужо зусім суха прамовіў Буевіч. - Вечарам сустрэнемся. А мне яшчэ належыць знайсці зброю... Шмат зброі...

Аксана нечакана падышла да мужа і прылюдна, парывіста абняла яго і моцна пацалавала. Сэрца аканома забілася мацней.

- О, птушка мая! - толькі і выціснуў ён і палез за хустачкай выціраць слязіну. - З чаго... пачнём?

- У першую чаргу нашых ваякаў як след адзенем і абуем, - заклапочана прамовіла жонка.

Урбановічы селі ў брычку, і аканом настаяў, што спачатку варта разабрацца з той зброяй, якая мелася ў эканоміі. Сёе-тое можна было нашкрэбці. Бо кожны з навабранцаў патрабаваў паперш зброю. Вопратка і правіянт маглі пачакаць.

- Яшчэ, Ежы, нам трэба грошы, трэба шмат грошай, - гаварыла ў брычцы Аксана. - Я і не падазравала, што наша тутэйшая шляхта, нават патрыятычна настроеная, з заможных, такая сквапная. Трасуцца над кожным грошам.

- О, маё сэрцайка, хто ахвотнік выпускаць з рук грошы ці нават правіянт, - згаджаўся з жонкай бясконца шчаслівы аканом. Яму верылася, што шанец, які быў дадзены яму, шанец вярнуць, узмацніць каханне, ён не прапусціў, не прамінуў - выкарыстаў.

Неўзабаве ў эканомію, пад афіцыну, сабраліся сяляне з ваколіц. Сюды ж пад'ехалі і незнаёмцы, якія таўкліся каля Артура Буевіча. Гэтыя былі за агітатараў: словы і заклікі ліліся рэкамі. Мужчыны з сямейных, талковых на заклікі падбухторшчыкаў выказваліся, што толку з паўстання не будзе, бо паўстанцаў мала, а зброі зусім няма, што ў расейскага цара войска больш, што зброя ў царскіх жаўнераў вайсковая, сапраўдная, а пістонаўкамі ды сякерамі не паваюеш.

- Вільня дапаможа, Варшава зброю прышле, - чуліся пярэчанні. - Вось-вось выступіць супраць цара Францыя.

- Што нам тая Вільна? Што нам Варшава?! Мы самі сабе і Вільна, і Варшава, і Масква разам узятыя, - казалі сяляне. - Дайце нам заміж касы стрэльбачку. Хоць якую...

Калі агітавалі шляхту, то казалі пра заваяванне вольнасці, сцвярджалі, што адбудуем край, як было колісь.

- А галоўнае - усе будуць роўныя. Ніякай табе ні шляхты, ні мужыкоў... Кожнаму будзе дадзена зямлі, колькі хто захоча.

- Не выдумляйце, - пярэчылі сяляне. - Не хочам мы станавіцца шляхтай... Мы жывём з мазаля, а мазоль, браткі, скажу табе, гэта такая штука, што любога сцягне з неба... Не вольнасць нам патрэбна, не шляхецтва, але зямля.

- Ды не можа быць зямлі без вольнасці! - гарачыліся агітатары.

У атрад набралася чалавек за сотню. Карміў, апранаў, абуваў усіх, зразумела, пан Урбановіч. Ён ужо каяўся, што так, на скрут галавы, згадзіўся заняць пасаду інсургенцкага інтэнданта. Прасцей было б адкупіцца грашыма. Але Аксане падабаўся гэты штодзённы ваяўнічы, рэвалюцыйны вэрхал у эканоміі, натоўп узброеных людзей каля афіцыны. Яна пасылала ганцоў да Артура Буевіча ледзь не штогадзінна. Што б ні рабіў аканом, то рабіў з аглядкай на Аксану. Ягоная ж жонка проста расцвіла! Яна так актыўна ўдзельнічала ў арганізацыі войска, што яе выбралі нават у вайсковую раду, галоўны орган па кіраванню ўсім тым, што адбывалася ў наваколлі. Інсургенты нават хацелі атабарыцца ў старасвецкім парку пры маёнтку, але аканом запратэставаў і вывеў атрад па-за межы фальварка.

Інсургенты на выгане каля мястэчка, дзе звычайна спыняліся цыганы, саставілі пабраныя з вёсак падводы, выставілі ахову. Зрэшты, гэтае войска і выглядала, як табар цыган, але на гэтую акалічнасць ніхто не звяртаў увагі. Гэта было сваё войска.