Літоўскі воўк

РАЗДЗЕЛ VII. Першы абавязак жанчыны

1. Сонца на захадзе

Развідняла, надыходзіў панядзелак, належала заняцца тым, чым звычайна займаўся, што запланоўваў. Але якая работа, якія планы! Урбановіч ледзь дачакаўся раніцы і цяпер зразумеў, што ніякай работы не будзе, а будзе пакута чакання, калі прыйдзе вечар. Абражаным, з увярэджаным гонарам час здаецца іншым.

Вонкава ў жыцці нічога не змянілася, але ў партманеце ляжала цыдулка, якая не давала ні жыць, ні дыхаць. Добра, што хоць Ганна сядзела ў лазні пад пільным вокам Мондрыка і клопат з ёю адсоўваўся на нявызначанае «потым».

Каб не бачыць жонкі, аканом сказаў, што паснедаў адзін, і пайшоў па службах. Пахадзіў па людзях хутка, бязмэтна.

Вось ужо прайшла і раніца, і людзі даўно рабілі свае работы, але да часу, на які было прызначана спатканне, - заход сонца, - усё яшчэ было далёка.

Сонца марудна кацілася па небасхіле. І хаду ягоную, бег - не прыспешыць. Хоць крычы, хоць валашэй. Урбановіч спрабаваў прымусіць сябе заняцца гаспадаркай. Належала паслаць людзей да карэты, якая прывезла доўгачаканы груз з Англіі, з сельскагаспадарчай выставы, але не даехала, зламалася. Карэту рамантавалі, але яна зноў, цяпер канчаткова, разламалася зусім блізка ад Манкевічаў.

Гаварыў з людзьмі і дзіваваўся са свайго змененага голасу, потым зачыніўся ў кабінеце, спрабаваў чытаць і нават драмануў крыху. Паклікалі абедаць. Сказаў, што паедзе да карчмы, і сапраўды сеў у брычку, але далёка ад эканоміі не ад'ехаў. Спыніў жарэбчыка і прастаяў мо з гадзіну, раз-пораз зіркаючы на сонца. Не, куды там. Яшчэ толькі поўдзень. І куды падзецца?

Вярнуўся ў фальварак, пайшоў у парк, пагладзіў аблезлых хартоў, паназіраў у сажалцы за таўстагубымі карасямі.

Выйшаў з-пад старых дрэў і абрадаваўся - сонца пачало жаўцець, ружавець, заблішчэлі ад ягоных касуляў лісты дрэў. Неўзабаве свяціла пачырванела, зрабілася, як налітае, і марудна стала хіліцца да небакраю. Аканом пазіраў на яго і ў думках усімі сіламі прыспешваў яго хаду. Яму здавалася, што ён ніколі не дачакаецца, калі сонца ўрэшце завісне над далёкімі лясамі Графскай пушчы, схаваецца за імі. І тады...

Што тады?! Думка, што адбудзецца далей, была такой страшнай, што ён і не дапускаў яе, адганяў прэч.

У Манкевічах спаць клаліся рана - часам да заходу сонца, і таму аканом не здзівіўся, калі яму далажылі, што пані Аксана ўжо зачынілася ў спальні.

- Пані што, спіць?

- Запалілі свечку і чытаюць.

«Чытае... Хм... Чытае...»

Аканом прайшоў у афіцыну, на мысачках прабраўся да дзвярэй Аксанінага пакоя, зазірнуў у шчыліну. Так, якраз добра відаць, што робіць. Востры боль працяў сэрца пана Ежы. Ён убачыў натхнёныя вочы жонкі. Яна ляжала і нешта крэмзала на старонках... Відавочна - твар закаханай.

Аканом сціснуў кулакі. Яму захацелася ўварвацца ў спальню сужэніцы, здзерці з яе коўдру, звалачы за валасы на падлогу, ударыць...

Не, гэтага рабіць нельга. Зрабіць гэтак - спудзіць рыбку.

Хто яе абраннік? Тут за сто вёрст нікога больш-менш прыстойнага не знойдзеш. Хто яшчэ стане пісаць лацінкай на мове хлопаў? Да гэтага яшчэ дарасці трэба. Толькі ён, пан Ежы Ўрбановіч, адукаваны, богабаязны, багаты і, зрэшты, прыгожы, часам пісаў у сваіх каетах па-хлопску. Так, дзеля цікаўнасці. Ну ці прыдумаеш лепшую пару пані Аксане? Шкада, дзяцей пакуль няма. Пойдуць дзеці - зажывуць ціха і спакойна... Няўжо зблыталася з фурманам якім, каторы сяк-так асіліў абецадла? Як у якім-небудзь паганым французскім рамане. Не, не...

Аканом з цяжкасцю стрымліваў сябе. Старасвецкі гадзіннік у вялікай залі нізкім, крыху як бы асіплым басам прабіў дваццаць адну гадзіну.

«На заходзе сонца, на заходзе сонца... - Пульсавала кроў у скронях Урбановіча. - Яно акурат садзіцца...»

Вось жонка хуценька ўсхапілася. Падбегла да дзвярэй, прыслухалася. Пан Ежы стаіў дыханне. Жонка ўскочыла так хутка, што ён не паспеў адысці ад дзвярэй. Цяпер, калі яна расчыніць дзверы, адразу ўбачыць яго. Мужа, які падцікоўвае за жонкай. Ён паспеў заўважыць, што Аксана ляжала пад кодрай апранутая. Значыць - падрыхтаваная.

Вось пані Аксана ўсунула ключ у замок. У руках у яе была трасучка - не магла патрапіць у дзірку.

Усунула і павярнула, гэта значыць - замкнулася.

«Ага, баішся, хвалюешся, здрадніца... Пачакай, пачакай, будзе табе. У студню пасаджу, на хлеб, на ваду... - мільгалі ў галаве пана Ўрбановіча помслівыя думкі. - Абстрыгу! Я цябе ўзяў з жабрацтва, паіў, карміў, за жонку зрабіў, а ты?!. Няўжо ўсе жанчыны такія, салодкага ім хочацца?»

Праз дзірку, заткнутую ключом, пан Ежы нічога не бачыў. Але паслугачнае ўяўленне жыва намалявала, як ягоную жонку ўсю калоціць перад сустрэчай з каханкам. Урбановіч чуў, як жонка шамаціць нечым, прышэптвае незразумелыя, бо не чуваць, словы.

О Матка Боская, гэта ж шамаціць адзенне. Тая сукня, якую пашылі з адрэза, што падарыў на гадавіну вяселля. То дарагі, тонкі, прыгожага ткання муар. Ледзь не чысты ядваб... А як пераліваецца ўсімі калёрамі... З гэтага муару ленты-стужкі рабіць... Па рублю кожную можна было б прадаць. З таго адрэза колькі стужак выйшла б? А тут такая сукенка. І як яна сядзіць на ёй, падкрэслівае стрункасць паставы... Венера! А цяпер гэтая Венера - здрадніца!

Пан Урбановіч стоена перавёў дух.

Бач ты яе, не абы-што апранае... Мала таго, пераапранаецца! Значыць - ідзе да каханка.

«Мілая, каханая... - знянацку палезлі ў галаву словы хлопскай песні. - Цьху ты! Яе - любіць?»

Вось Аксана коратка фукнула на свечку... Вось стукнула рама. Вядома, стварэнні, якія здраджваюць мужам, лазяць праз вокны.

Яму хацелася зневажаць, абражаць жонку тымі ганебнымі словамі, якімі халопы пасля карчмы абзываюць сваіх жонак, але не мог сабе дазволіць нават у думках гэтага.

Яшчэ раз ціхенька стукнула рама. Гэта яна знадвору акно прычыніла. Вылезла і прычыніла. Божа мой, Божа! Што робіцца? О літасць Боская! Гэтакая... Такая!..

Гідкія словы самі наварочваліся на язык... Свет разбураўся! Усё, дзеля чаго жыў пан Ежы, імкліва развальвалася на часткі, на дробныя кавалкі, рассякаючы гэтымі кавалкамі, асколкамі, аскепкамі душу... Урбановічу захацелася дзіка завыць, замалаціць кулакамі ў дзверы, за якімі толькі што была ненавісная жанчына... Але ён прыхіліўся лбом да дзвярэй і моцна закусіў руку. Толькі не закрычаць, толькі не даць волю нервам, не заплакаць, як пакрыўджанаму малому. Ну, усё, гэта - канец.

Аканом зайшоў у свой пакой і дастаў з дуэальнай скрынкі вычышчаны і зараджаны яшчэ ўночы пісталет.

Што ж, канец дык канец. Пан Ежы ўтыркнуў пісталет за пояс пад сурдут. Цяпер застаецца разлічыцца за здраду. Парашыць абаіх. Абаіх, з аднаго пісталета? Другі пісталет узяць... І ніякіх дуэляў, двубояў. Гэта глупства. Не той, каб страляцца. Ён не гусарскі афіцэр. Ён стрэльне з аднаго пісталета, а калі той дасць асечку, стрэльне з другога. Можна яшчэ і дубальтоўку прыхапіць, каб дабіць абаіх, звесці са свету здрадлівае племя... Знішчыць, вытруціць... Яна перад Богам клялася, што будзе яму вернай жонкай... У царкве стаяла, пад каронай... Мелі доўгі, бясхмарны год шлюбу... Божачкі, божачкі! Толькі-толькі пачало ўсё наладжвацца як мае быць. Толькі пачалося... Аканом злавіў сябе на тым, што ссёрбвае слёзы з верхняй губы. Слёзы былі не салёныя, як вада, салодкія, хіба што гарачыя.

Дастаў з кішэні звязку ключоў. Выбраў адзін, пакорпаўся ў шчыліне... Не, хітрая. Ключ у замку павернуты. У пакой можна ўлезці толькі знадвору, праз акно.

2. Падкрэслены радок

- Куды яна пайшла? - спытаў аканом у прыслугача, калі выйшаў на ганак.

Прыслужваў пану Ўрбановічу, і то толькі часам, Мондрык, які часцей выконваў абавязкі фурмана. Мондрык няўцямна паўзіраўся на пана.

- Дык куды пані, кажу, пайшла, ты аглух, ці што?

- У парк, васпане, - адказаў Мондрык. - А я прыйшоў сказаць, што таго... Ганна заснула.

Перапалоханы, ён выдатна разумеў, што да чаго. Глядзеў на пана са шкадаваннем, з літасцівым спачуваннем. Але і з насцярогай - пад сурдутам нешта тырчэла, і Мондрык быў не дурны, каб не разумець, што ў гаспадара за поясам. Ніколі не бачыў аканома такім рашуча настроеным.

Мондрык - была мянушка фурмана. Звалі яго Кандратам, было яму гадоў пад трыццаць. Чырванатвары, чарнавусы, з густымі чорнымі бровамі, меў прозвішча Гонта, а Мондрыкам празвалі, бо лічыўся з розумам, хоць часам, бывала, выдурняўся, зрэшты, як і кожны нежанаты. За розум, спрыт, талковасць пан Урбановіч трымаў Мондрыка пад рукой, і ён яму не столькі прыслугоўваў, колькі быў распарадчыкам. Злыя языкі ўвесь час тарочылі, што ў гаспадарцы ў Манкевічах усё да ладу дзякуючы Мондрыкавай руцэ. Гэта значыць, за што б ён ні браўся, усё ў яго выходзіла. З гэтымі плёткамі было цяжка не згадзіцца. Калі аканом быў сама лагода, мёд, ласкавасць, Мондрык мог у гневе хвастануць любога работніка плёткай. Калі хто скардзіўся - ішлі да аканома як да ксяндза, - пан прасіў прабачэння за Мондрыка, ад чаго апошняга аж выкручвала ад сораму. Увогуле, Урбановіч нечым выглядаў на ксяндза, - яшчэ пад сорак гадоў у яго з'явіўся жывоцік, плечы меў неразвітыя, рукі - дагледжаныя, белыя. Ён звыкла трымаў іх счэпленымі пад грудзямі, як святар, і, як святар, хутчэй не аддаваў загады па эканоміі, а прасіў. Непрыемныя ці часам нават жорсткія распараджэнні аддаваў праз Мондрыка. Валасы ў пана Ўрбановіча блішчэлі ранняй сівізной. Вочы, пранікнёныя, разумныя, заўжды, як у пільнага і руплівага гаспадара, свіціліся насцярожанасцю. За гэтыя неспакойныя вочкі аканома і баяліся, і не надта каб любілі. Хто любіць разумных, стрыманых, удачлівых і вечна маральных людзей? Гэта ўжо зусім зубожаныя, над якімі пан Урбановіч апекаваў, маліліся на пана аканома, як на абраз.

На цяперашні момант у вачах аканома свіціліся невымоўная пакута, боль аж да шалёнасці, раз'ятранасці. Момант - і ў іх загарыцца пякельнае полымя помсты.

- У парк, кажаш, пайшла. У чым яна?

- Хто?

- Не прыкідвайся дурнем.

- Пані? У чырвонай жакетцы, што пан падарыў на Вялікдзень. І белай сукенцы... З таго белага муару...

Твар пана Ўрбановіча перасмыкнула.

Ён счапіў зубы, буркнуў:

- Цыц! Чаму ты тут, а не каля лазні? Што Ганна?

- А што Ганна? Плакала Ганна цалюткі дзень... Цяпер, кажу ж, спіць.

- Прыедзе пані Цэцыля, няхай з ёй пагаворыць. Зрэшты, не. Я сам пані Цэцылі скажу... А цяпер ідзі са мной.

Аканом абагнуў дом, падышоў да акна, з якога нядаўна вылезла здрадніца.

- Ногі чыстыя? - спытаўся аканом у Мондрыка.

Прыслугач няўцямна паглядзеў спачатку на свае боты, потым на пана.

- Пытаюся, ногі, а не боты, боўдзіла?!

Так пан аканом да службы ніколі не звяртаўся.

- Чыстыя... Днём мыў на рацэ...

- Здымай боты і лезь у акно.

- Добрачка, васпане.

Мондрык скінуў боты, ускараскаўся ў акно. Хітрун. Адчуваў пана, як сабака. Вось залез у пакой, азірнуўся, чакаючы загаду.

- Ідзі да століка...

- Якога, васпане, століка? Іх тут два... тры...

- Эйш! Таго, дзе свечка, бачыш?

Мондрык падышоў да стала.

- Ну!

- Там кніга.

Узяў кнігу, зноў няўцямна азірнуўся.

- Падай яе сюды.

Кніга была французскім раманам. Закладзеным пасярэдзіне сухім зялёным лістом клёна. Пан Ежы адгарнуў, паўзіраўся. У прыцемках не разабрацца, паднёс кнігу да вачэй. Не відаць.

- Запалі свечку.

Мондрык паднёс запаленую свечку. Аканом заўважыў, што на старонцы тоненька, пазногцем, падкрэслены радок. Што гэта значыць? Ага... l'amur... Гэта ясна, што лямур... Але канкрэтна што? Ага... De bien fermer la porte. Першы абавязак жанчыны... Што? Porte? Дзверы... Добра зачыніць дзверы?!

Фраза як варам абдала аканома.

«Хм. Першы абавязак жанчыны - добра зачыніць дзверы... Ага, вось чаму французы паганыя вучаць...»

Горла схапіла сутарга.

«Усё, ужо ж гэта - канец, - падумаў аканом. - Калі яна гэткі сказ падкрэслівае - гэта ўжо пэўны канец...»

- Што далей, васпане? - гучна прашаптаў Мондрык.

- Задзьмухні свечку. На, занясі кніжку на месца... І вылазь...

Мондрык вылез.

- Цяпер... ідзі сабе, - загадаў пан. - Туды ідзі, да лазні... Стой!

Мондрык спыніўся. Твар пана, бледны, як месяц, што выплыў са смугі загарынскага балота, скамянеў.

- Кажаш, пайшла ў парк, так?

- Ге, васпане.

- Яна што-небудзь казала?

- Не... Хіба што... - Мондрык наморшчыў лоб. - Сказала, праходку зробіць, каля старога палаца.

Калі Мондрык зайшоў за вугал, пан Урбановіч, толькі знешне суровы аканом Манкевіцкай эканоміі, ледзь чутна заенчыў і знясілена прыхіліўся да сцяны - ну не моцны ён, як здаваўся і сабе і іншым.

3. Месца сустрэчы

Парк, колісь разбіты на высокім беразе Гарыні, быў дзівоснай мясцінай. Рака абягала бераг шырокай лукой, а на гары, на самай кручы стаяў магнацкі палац, які раней можна было бачыць за дзесяткі вёрст. Вакол палаца буялі самыя экзатычныя, заморскія пасадкі, што магла прыдумаць панская фанабэрыя і сялянскія дармавыя грошы. Цяпер ад палаца мала што засталося, а дзікая расліннасць глушыла здзічэлыя ружы, піхты, кедры, рададэндраны, Веймутавы сосны, глог і карчы бэзу. Усё гэта вясной зіхацела і стракацілася рознакалёрным кветам, напаўняла паветра чароўнымі пахамі.

Аканома мала цікавіла прыгажосць кутка. Ён вызіраў жонку. Аксаны не было відаць. На адкрытым месцы аканом стараўся трымацца за тоўстымі, у абхват, дубамі, заходзіў за купы язміну, прыгінаўся, перабягаў ад дрэва да дрэва - зусім як спрытнае дзіця, якое мяняе дыслакацыю, каб украсці цурпалку, калі гуляюць у хованкі.

«Дзе яна, дзе?» - змрочнай, шалёнай птушкай білася ў галаве думка.

Між кустамі на самай кручы мільганула прывідам нешта белае.

«Ага, дурніца... Вунь дзе ты... Каля палаца...»

Пан Ежы праз густы маладняк стаў прабірацца да палацавых парэшткаў. Па ўсім было відаць, што сустрэча каханкаў была прызначана менавіта тут, каля крушні. Чым бліжэй падыходзіў пан Ежы да руінаў, тым гучней тахкала сэрца. Яму здавалася, што гэты гук выдасць яго, таму спыняўся, стойваўся, пераводзіў дух.

Вось і палац. Дакладней, тое, што ад яго пакінуў час. Драўляныя сцены зеўралі дзіркамі пустых вокнаў, дах месцамі праваліўся. За будынкам, вышэй, на самым высокім месцы паўатокі, стаяла аброслая крушынай і воўчымі ягадамі капліца. Там была фамільная графская ўсыпальня. Ужо даўно, гадоў з пяцьдзесят, у склепе нікога не хавалі. Падходы ўраслі малінамі, ажынамі... Зямля паправальвалася над пустымі, незапоўненымі нішамі, дажджы павымывалі равы... Летась беспрытульная карова зламала нагу, праваліўшыся ў склеп, за што пастуху далі добрага дубца. Здаецца, тады ў апошні раз пан Ежы ўжыў такое пакаранне. Дубцы і бізуны не ў модзе. Яшчэ самых разбэшчаных можна лупцаваць, але тут бі і бойся... І ў газеце прапішуць, і самому брыдка... Хлапаманаў развялося, песенькі збіраюць... Ды што ў газеце, у Лондане Герцэн такое напіша, што... Цяпер нават і самі халопы заступнікаў шукаюць... Грошы завяліся на гербавую паперу, судовых пісараў...

Навокал нікога. «Дзе яна?» - мільганула думка. «Яна? Не - яны?!» - Пан Ежы сціснуў пісталет.

Не відаць...

І раптам жаночы смех паласнуў, як лязом, па сэрцы. Ёсць, ёсць яны тут. Аканом падышоў да самай сцяны палаца, прыслухаўся і пачуў невыразны шэпт. Ага, шэпчуцца! Калі ціхенька падысці да акна, то можна што-небудзь разабраць.

Пан Урбановіч пайшоў уздоўж сцяны. Моцна смярдзела крапівой і вужамі. Шэпт стаў выразнейшы. Вось ягоная жонка ўвогуле загаварыла ўголас. Праўда, разабраць, што яна гаворыць, усё роўна цяжкавата. Але ж як шчабеча, жаўручком заліваецца, нягодніца... А другі голас грубы, мужчынскі... Хто ж гэта, хто?!

Шкада, што прапусціў момант, як яны сустрэліся... Пэўна ж, кідаліся ў абдымкі.

«Твой першы абавязак, жанчына, - добра зачыні дзверы!» - усплыло ў галаве. Пану аканому хацелася бачыць парушальнікаў і звычаёвага, і святарнага права шлюбу на ўласныя вочы. Але жада падслухаць была большая...

Не, з акна не чуваць. Яны недзе ў глыбіні палаца. Як улезці ўсярэдзіну?

Пад нагамі храбуснула галінка. Палюбоўнікі змоўклі. Замёр і аканом. Пастаяў і толькі хацеў учапіцца рукамі ў падаконне, каб лезці ў палац, ледзь не ўскрыкнуў ад нечаканасці - на адлегласці працягнутай рукі на цаглінах падаконня ляжала клубком, цэлаю гурбаю тоўстых завіткоў нешта жывое. Здаравенны вужака! Гад калі не бачыў чалавека, дык добра адчуваў. Пакуль аканом не варушыўся, вуж спакойна ляжаў. Пан аканом пастаяў хвіліну, пачуў, як у пакоі зашамацелі абарваныя шпалеры. Вуж крутануў галоўкай і споўз з падаконня проста пад ногі аканому. Спаўзаў ён бясконца доўга, але аканом нават і не варухнуўся.

Нехта з-за сцяны нягучна спытаўся:

- Хто тут?

Аканом расслабіў пашчэнкі, каб не скіргітнуць зубамі. Такі знаёмы голас... Каб гэты чалавек высунуўся вонкі, вызірнуў з акна, то заўважыў бы аканома. Але той нехта пастаяў, пачакаў і выйшаў з пакоя. Кавалкі шыбаў трашчалі пад ягонымі нагамі, як стрэлы.

«Не хапала, каб мяне ўбачылі, - прадыхнуў аканом. - Во сарамоцце было б. Стаю, затоены... Цьху ты!»

Зрэшты, чаго баяцца? Сустрэну лёс у твар. Божа, ён жа яшчэ і з пісталетамі! Няўжо азвацца...

Але цікаўнасць проста раз'ядала аканома. Што яны гаварыцьмуць? Што між імі, зразумела, але вось як гэты момант падлавіць, каб не было ніякіх пярэчанняў, хлусні...

- Тут нікога не бывае... - данёсся голас Аксаны. - Сюды ніхто не ходзіць... Тут столькі вужакаў...

- Я думаю... Ступіць нельга... Хацеў з акна вызірнуць, а там такі ляжыць, тоўсты, як каўбаса...

Па прыглушаным голасе таго, хто гаварыў, цяжка было пазнаць, хто ж гэта быў.

- Страшна? Эх ты, баяка. А яшчэ ваяваць збіраешся. Маскалі як стрэльнуць, вы і пабяжыце...

- Вельмі ты смелая.

- Гэта вужы, не гадзюкі, - патлумачыла Аксана. - Я дзеўчынай у рукі вужак брала, не баялася. Іх тут шмат. Кажу, ніхто не ходзіць, яны і развяліся. Увечары на паляванне выпаўзаюць. Бачыш, вунь яшчэ адзін, з-пад падлогі папоўз. Ды не бойся ты, стой. Інсургент, называецца. А там, глянь, каля грубкі кахлянай, яшчэ адзін... Маленькі...

- Гэта кіёчак проста...

- Чаго ж ён скручваецца?

Аксанін голас таксама прыглушаны, але яго Ўрбановіч пазнаваў без цяжкасці.

- Божухна, вунь з бэлькі хвост звісае... Такога зроду не бачыў... - прагугнявіў мужчына. - Пайшлі адсюль...

«Дык чый гэта такі знаёмы голас? - тахкала кроў у скронях Урбановіча. - Дзе чуў яго?»

- Мы з Ганнай прыдумалі, што тут блукаюць прывіды... - сказала Аксана. - Яны сапраўды тут блукаюць... Прывід старога графа... Каб сюды ніхто не хадзіў. Хочаш грушу? Гэта сапяжанка... Па дарозе ўзяла некалькі... Яны яшчэ цвёрдыя.

Пачуліся лускат, чвяканне...

«Цалуюцца... Ці ўсё ж ядуць грушу?» Прыслухаўся. Супакоіўся - каханкі грызлі грушу. Як дзеці, зусім дзеці. Застрэліць шкада. Зрабіць як раней - аддаць у манастыр... Прынамсі - яе. Яго - у маскалі!»

Пан аканом, асцярожна ступаючы, абагнуў дом, пераступіў праз правалены ганак у адзін з прадпакояў, выйшаў да таго пакоя, у якім млелі адно каля аднаго каханкі. Ён ужо не баяўся, што яго заўважаць. Таіцца не было сэнсу. Пан аканом ішоў насустрач свайму лёсу.

- Паглядзі, што я прывёз... - пачуўся голас.

Зашамацела папера.

- Му-жыцкая праўда... Дзецюкі... - пачуўся голас Аксаны, якая, пэўна, чытала з паперы. - Што гэта? Супраць цара... Не відаць, цёмна ўжо...

- Уга, супраць цара. Мужыкоў падымаць, арганізаваць адукаваных хлопцаў... Ну, накшталт Людовіка Бароўскага. Каб чыталі газету простаму люду. Табе ўвогуле мужа ўгаварыць, падбіць...

Урбановіч пачуў слова «муж» і наструніўся. Голас незнаёмца гучаў гучней, выразней, а Ўрбановіч усё яшчэ не мог пазнаць, здагадацца, хто ж каханак ягонай жонкі.

- Не, дарагі. Пан Ежы чалавек старых правілаў. Ён строгі... - сказала Аксана.

У пана аканома сціснулася сэрца. Называе чужога чалавека «дарагі», а ён, муж, для яе - «чалавек старых правілаў»...

- Ведаеш, шмат на што спадзявацца не прыходзіцца. Простыя людзі цёмныя. Тут работы непачаты край... Інсурэкцыя ім пусты гук. Проста бунт - вось гэта можна...

Голас таго, хто гаварыў, быў настолькі знаёмы, што Ўрбановіч губляўся ў здагадках.

- Звернемся да ягонага сэрца... У любым сэрцы ёсць куточак, у якім жывуць самыя шчырыя, патаемныя пачуцці... - казаў мужчына. - Ды што я табе расказваю, я месяц прабыў настаўнікам...

4. Тайна раскрыта!

«Дык гэта ж настаўнік! Арыстокаль, як на яго дворня кажа! - урэшце здагадаўся аканом. - Ах ты, смаркач! Заўтра ж выгнаць подлую душу... А прыкінуўся, што ў Вільню паехаў...»

Рука сутаргава сціснула рукаяць пісталета.

- Артур, пан Ежы заняты чалавек... Ён добры... Але катэгарычна супраць палітыкавання. Я шмат магу расказаць пра яго...

«Авохці! Ён ніякі не Арыстокаль! - ашаламіла аканома навіна. - Гэта ж... Буевічаў старэйшы... Артур! Вось яно што. Настаўнік і Артур Буевіч - адна асоба. І яны, Артур і Аксана, знюхаліся... Не, гэтага і страляць не выпадае. З Буевічамі сілай лепш не мерацца. З імі, шалёнымі, лепей не звязвацца...»

Аканом напружыў слых. Цяпер Аксана стане гаварыць пра яго. Гэтага проста нельга не паслухаць...

- Ён добры... Але... Што яму міласць да радзімы... Ён адданы зямлі ў яе... грубым сэнсе. Хоча вырошчваць тут, падумаць толькі, персікі, марэлю, вінагроны...

- Марэля? Вінагроны... Кажы па-нашаму... - буркнуў Артур.

- А як па-нашаму?

- А хоць бы абрыкосы, вінаград...

- Дык то ж па-расейску.

- Ну і па-нашаму так. Лепш па-расейску, чым па-польску...

- Чаму, Арця? Хіба па-польску не радней...

- Не кажы так. Я табе ніякі не Арця... - незадаволена перабіў Аксану Артур.

- Ты капрызны, як Цэцыліна Маня. Хто ж ты?

- Я табе - грамадзянін. А што да палякаў, то яны мне ў Пецярбургу гізунты дасталі...

- Я ведаю чаго. Ты ўсіх ловіш на словах. Табе мова хлопаў...

- Перастань! - абарваў Аксану Артур. - Любоў да радзімы пачынаецца з любові да бацькоў, да зямлі і да роднага слова...

Пан аканом змог здаля вызірнуць. Негустая, але цыбукаватая крапіва хавала яго... Ды і добра сцямнела. Ён заўважыў, што Аксана стаіць на лігары і круціць гузік на Артуравым сурдуце.

«Займаюцца любошчамі ўпотай, ды яшчэ пра радзіму думаюць... Я пакажу вам любоў да радзімы і да мовы хлопаў. Гэта толькі шырма! - мільганула ў галаве аканома. - Вось бы стрэльнуць зараз... Проста ў гэтую прыгожанькую галоўку. Або гэтаму хлапаману ў плечы ўваліць куляй...»

- Грамадзянка Аксана, - пачуўся голас Буевіча. Ён адхіліў Аксаніну руку ад сурдута. - Давядзецца табе самой ці з надзейнымі людзьмі хаваць тое, што я табе перадам. Не ведаю, дзе схаваеш... Тут, у склепе, побач, ці дзе ў лесе... Словам, у надзейным месцы... І яшчэ... Калі пан Ежы не схільны да інсурэкцыі, яго не варта ўводзіць у нашыя справы... Пакуль...

- Так, пакуль не. Я паважаю мужа, нават... крышачку люблю яго, - пачуўся голас Аксаны. - Але, але, грамадзянін Артур, да паўстання, мне здаецца, ён ніколі не далучыцца...

- Не далучыцца? Нават калі мы пераможам?

- Лепш за ўсё будзе, калі мы станем паводзіць сябе так, каб ён як мага даўжэй нічога не ведаў... Іначай ён стане перашкаджаць рыхтаваць паўстанне...

Артур гучна чмыхнуў.

Аксана прадоўжыла:

- Разумееш, я настолькі ўдзячна пану Ежы, што не хачу... Не хачу рызыкаваць ягоным дабрабытам... Ён мой дабрадзей. Я магу рызыкаваць хіба толькі ўласнай, выбачай, скурай. Артуру! Я жыццё сваё аддам дзеля Бацькаўшчыны, але чужымі ні гонарам, ні дабрабытам нам не вольна распараджацца... Зрэшты, я ягоная жонка, а ён мне муж. Веру, я здольна пакахаць яго яшчэ больш, як кахаю цяпер...

- Дык ты яго ўсё-ткі кахаеш? - прагучала пытанне.

У голасе Артура аканому пачулася расчараванне.

- Скажам, моцна захапляюся... Ён разумны. І раз так выйшла ў жыцці...

Пан Урбановіч нагнуўся, сціснуўшы пальцамі нос. Ён не верыў уласным вушам. Аксана - не здрадніца?!

- Я дала клятву перад Госпадам Богам, што буду яму вернай жонкай... - гучаў Аксанін голас. - І я застаюся пры гэтай сцяжыне, сцяжыне шлюбных абавязкаў, буду вернай уласнаму слову і клятве перад Богам. Але, павер, сэрца маё таксама цалкам аддана Айчыне, нашаму краю, нашаму люду.

Востры, пякучы боль замілавання да маладой і вернай жонкі працяў аканома наскрозь.

- І паколькі сэрца належыць Бацькаўшчыне, - казала Аксана, - як патрыётка, я аддам жыццё на карысць нашаму забранаму і зрабаванаму краю, калі гэта будзе патрэбна... Але... дзеля Бога, не ўмешвайце сюды майго мужа...

Курчы звялі вочы пана Ўрбановіча. Яму хацелася плакаць, крычаць ад шчасця, ад нечаканай палёгкі, як бывае, калі нечуваны цяжар раптам сам па сабе спадае. Стрымліваўся. А яшчэ хацелася даслухаць шчырасці маладых людзей да канца.

- Ты скажы, што ў цябе з Хрысцяй, Артур?

- Кожны насельнік краю павінен нешта ўскласці на алтар нашай волі... - прабубніў панылы голас, відаць, расчараваны прызнаннямі Аксаны. - Калі кожны стане адводзіць ад агульнай справы сваіх мужа ці жонку, што ў нас атрымаецца?

- Прашу вас, грамадзянін Артур... Пан Ежы такі добры, далікатны... Ён шмат зрабіў простым людзям. Ён - само ўвасабленне дабрадзейства... Ужо адно, што ён згадзіўся выпісаць настаўніка... Дык чаму ты пра Хрысцю нічога не кажаш?

- Нам спатрэбяцца ў хуткім часе не настаўнікі, а вайсковыя афіцэры. Пан Урбановіч мог бы ўзначаліць немалое вайсковае рушанне... З дворняй ён жа спрытна ўпраўляецца...

- Разумею, і ўсё ж... Я многім яму абавязана... І яшчэ, яшчэ... Мне сорамна пра гэта гаварыць, я не магу нават даць яму... належнае. Як жонка. Ён такі сарамлівы... Ён мне... як бацька... Але я адданая яму душой і целам. Бачыш, я тут, а ён верыць мне...

- Мы не на палюбоўным спатканні, - зноў паныла прабубнеў Артураў голас. - Мы тут, каб вярнуць Айчыне вольнасць... А пра Хрысцю і не пытайся... Яна, яна... з маім бацькам...

- І ты яе ўсё яшчэ любіш?

- Люблю... І ніколі не разлюблю...

Ногі ў пана аканома падкасіліся, і ён упаў бы на калені, каб не ўчапіўся за сцяну.

Якое ён, Ежы Ўрбановіч, мярзотнае стварэнне! Гэта ж анёлы! Артур - анёл, і ягоная жонка - анёлак! Яна дзеля радзімы, дзеля вольнасці Бацькаўшчыны душу, сэрца, жыцця не пашкадуе... А ён западозрыў у ёй брыдкасць, здраду... Артур... Хрысцю любіць, дваровую дзяўчыну. Трэба ж!

Пан Урбановіч хітнуўся, павярнуўся і, асцерагаючыся, каб, крый Бог, яго не пачулі, пайшоў на выхад... Прадраўся праз крушынавыя хмызы, паплёўся, як невідушчы, бо слёзы замілавання засцілалі вочы, праз парк...

Якое шчасце! Грудзі манкевіцкага аканома разрывала ад наплыву пачуццяў. Ён бязгучна плакаў.

Разам з такой жонкай можна памерці... Пайсці супраць цара, Расеі, жандараў - і памерці... І ён пойдзе разам з Аксанкай на барыкады. Пойдзе туды, куды яна загадае, куды яна пакліча. У Сібір дык і ў Сібір! Ён пакладзе маёнтак - усю Манкевіцкую эканомію - на інсурэкцыю... Ды што маёнтак - жыццё аддасць!

5. Госці

У афіцыне ясна свіціліся вокны. Пэўна, прыехала Цэцыля - толькі яна магла загадаць так шчодра запаліць гэтулькі святла. Урбановіч пайшоў да студні - не паказвацца ж перад людзьмі заплаканым. Памыўся, звыкла, як колісь у дзяцінстве, абцёрся рукавом. Агойтаўся, стаў выцірацца насоўкай... Маці вучыла - ніколі не выцірайся рукавом... Як ні вынішчаў з сябе плебейскія звычкі, але час ад часу яны вярталіся...

Чаму ў доме такі агонь? Яны што, шыюць?

У гасцёўні ў глыбокім паласатым фатэлі з ножкамі, як у таксы (парэшткі былой раскошы), сядзела чарнакосая немаладая жанчына з ружовымі вуснамі, складзенымі пупачкай. Гэта і была пані Цэцылія Ўрбановіч, або, як на яе казалі, пані Цэцыля. Стрункая, блізарукая і фанабэрыстая, пані Цэцыля была прыгожай. Прыгожай безадносна і безумоўна. Але то была бляклая хорашасць старой жанчыны, якая аджыла свой бляск. Усё, што можна было ўзяць ад жыцця, яна ўжо ўзяла. Таму яна строга сачыла за тым, каб ніхто іншы нічога не браў лішняга ад жыцця, а прасцей кажучы, кабета паскудзіла жытку іншым.

- Спахапілася лодку, - стала расказваць Цэцыля аканому пасля звыклых цалаванняў. - Я туды, я сюды. А мае дзяўчаты на лодцы. Куды, пытаюся? Да пані Аксаны. Дык позна, кажу. Нанач, што вы надумалі? Не, нам хочацца. Вось і прыпхаліся... Што здарылася, Ежы? На табе твару няма!

Урбановіч зняможана бухнуўся на канапу, пані Цэцыля падазрона глядзела на яго. Як ні выцірайся, а вочы, выходзіць, усё ж выдалі. Прыпухлыя, чырвоныя.

- Пан Ежы мае здароўе? - спыталася кабета.

- Крыху нядобрыцца, - зманіў Урбановіч і адвярнуўся.

У галаве было адно - як зрабіць, каб старая пані з'ехала? Яму хацелася пабыць аднаму. Усё так рэзка памянялася. Але Цэцыля не захоча вяртацца назад, у свой фальварак. Яна і днём панічна баялася вады. А то плысці нанач. Што прыдумаць?

- Мусіш прызнацца, каханку. Гавары, што здарылася? Дзе пані Аксанка?

- Прыйдзе зараз. Абавязкова прыйдзе...

- Кажы, Ежы, што з ёю?

- З Аксанай, пані Цэцылія, усё цудоўна... Усё проста цудоўна, я бясконца шчаслівы...

- Ну, ну, - сказала Цэцыля. - Сварыліся?

Пан аканом махнуў рукой. Ён зноў выціраў слёзы, не саромеючыся цёткі.

- Вядома, хто каго любіць, той таго і чубіць, як кажуць пейзаны. Дык дзе ж Аксанка?

- Спіць...

- Спіць? Яе няма ў спальні... - Уфарбаваныя начарна бровы старой пані ўзляцелі пад лоб. - Мы стукалі-грукалі. Ежы, дарагі, кажы праўду!

- Вы не так стукалі, - уздыхнуў Ежы. - Яна - там.

Разам са старой пані Ўрбановіч аканом падышоў да дзвярэй Аксанінай спальні. Аканом толькі сабраўся пастукаць, як дзверы самі расчыніліся і з пакоя выйшла заружавелая (відаць, бегла, - адзначыў аканом) Аксана. Была ў той самай сукенцы з белага муару, толькі жакецік скінула.

- Дарагая, адкуль ты? - здзівілася Цэцыля. - Дзе ты была? Дзяўчаты цябе шукалі... Стукалі, будзілі...

Аксана не дала сабе рады адказаць на цётчына пытанне. Зіркала то на цётку, то на мужа. Аканом апусціў вочы.

- Куды пані так выфранцілася? - пацікавілася Цэцыля.

Старая зразумела, што здарылася нешта незвычайнае, нязвыклае. Аксана маўчала, не магла знайсціся з адказам. Наступіла напружаная хвіліна. Аканом сціснуў зубы.

«Няўжо будзе... маніць, ілгаць...» - мільганула думка. Але выратавалі Цэцыліны дочкі. Уварваліся ў вітальню, абнялі Аксану, затрашчалі сарокамі, наперабой расказвалі, як перабіраліся праз Гарынь, як было страшна, калі бухнуў хвастом ці то бабёр, ці то здаравяга сом...

Цэцыліны дочкі заявілі, што яны галодныя.

- Дык давайце павячэраем, - прапанаваў гаспадар. - Пад гарэхам.

- Пад гарэхам, пад гарэхам! - запляскалі ў ладкі дзяўчаты.

Сабраць на стол «пад гарэхам» азначала цудоўную забаву. Пад старым, як казалі, валоскім, арэхавым дрэвам зрэдзьчасу накрывалі абрусам стол, пілі каву, снедалі, абедалі, і старая пані Ўрбановіч казала, прамакваючы хустачкай вочы, што адчувае сябе пасярод райскага саду.

Не паспеў пан Ежы распарадзіцца наконт стала, як знянацку Мондрык далажыў, што прыехалі жандары. Нейкі капітан Фогель патрабуе неадкладнай аўдыенцыі.

- Вядзі, - загадаў аканом і падумаў: «Пачынаецца...» Тое, што ён чуў з вуснаў Артура, чым была захоплена ягоная жонка, і гэты прыезд жандараў, пэўне ж, неяк звязаныя. А тут яшчэ ўспомнілася, што на кірмашы лавілі нейкіх падбухторшчыкаў і нават стралялі па іх.

Жандар прыйшоў не адзін - са станавым прыставам і спраўнікам. Урбановіч павёў нечаканых прыхадняў у адну з альтанак, а Мондрыку шапнуў прынесці туды гарэлкі і прыкускі. Хацелася як мага хутчэй пазбавіцца ад няпрошаных гасцей. У ягонай галаве быў страшэнны гармідар. Учора, нядзеляй, калі агітатара на кірмашы лавілі, пэўна, не абышлося без Артура. Крыўдна, што не пазнаў у выпісаным з Расеі настаўніку Буевічавага сына. Праўда, калі ён таго Артура бачыў? Штогод прыязджаў з Пецярбурга, але сюды, да іх, і не завітваў...

Жандарскі афіцэр паведаміў, што ў ваколіцах аб'явіліся падбухторшчыкі, дзяржаўныя злачынцы, якія спрабуюць падняць сялян на «польскае дзела». На гэты конт патрэбна праявіць і пільнасць, і пэўную актыўнасць у супрацоўніцтве з уладамі супраць падрыўнога польскага элемента.

І афіцэр, і прыстаў са спраўнікам бачылі, што пад дрэвам у парку ладуецца стол. Вечарэла, і яны былі і галодныя, і стомленыя - ішла адзінаццатая гадзіна. Чаму б са звычайнай, звыклай прадстаўнікам уладаў бессаромнасцю не чакаць аканомавага запрашэння застацца? Але Ўрбановічу было не да іх. Рассыпаўся ў прабачэннях, спасылаўся на хваробу, хоць разумеў, што вытурваць прыстава сабе даражэй!

Прыхадні адчулі, што яны тут непажаданыя, узялі па добрай чарцы і пайшлі сабе - начаваць можна і ў заезджым доме. Не паспеў правесці жандараў і паліцыю - ідзе-ляціць фактар з заезджага двара, - то ўрэшце прыпхаліся на паламанай ландары выпісаныя з Лонданскай выставы інструманты. Прыехалі да ваколіцы яшчэ пад абед, але зноў у каторы раз рамантавалі ландару. З фактарам прыйшоў ангельскі гандлёвы агент, які суправаджаў груз, а разам з ім - зусім нечаканая варшаўская госця, якая прынесла рэкамендацыйны ліст ад варшаўскіх знаёмых.

Гэтага на сённяшні дзень, здавалася, ужо і хапіла б. Але лёсу было заўгодна, каб прыйшоў пан Бароўскі з сынам Людовікам. Ну, гэтых аканом даўно запрашаў, але чаму менавіта сёння прыйшлі, ды яшчэ так позна? Карацей, давялося ладзіць прыём напоўніцу, па ўсіх правілах і на шырокую руку.

Нягледзячы на сваю скупаватасць, аканом любіў пусціць пыл у вочы. Тым болей, было чым пускаць - чаго-чаго, а яды, напояў, сталовага серабра, дарагога, каштоўнага посуду, яшчэ колішняга, ад былых гаспадароў, у аканоміі хапала. Мондрык у такіх выпадках апранаў ліўрэю (таксама старасвецкую, праўда, даволі паточаную), усцягваў на рукі белыя пальчаткі.

Затрашчалі паўтыканыя вакол састаўленых сталоў паходні, запаліліся ліхтары. У афіцыне запалалі печы, раскатурханыя дзяўчаты, пакліканыя пакухарыць, замітусіліся па склепах і каморах.

Гасцям далі памыцца, размеркавалі, дзе хто будзе начаваць, потым павялі «пад гарэх». На сталах цьмяна блішчэла серабро і крышталёвыя кубкі, на талерках гурбіліся халодныя закускі.

Не паспелі сесці - знянацку вярнуліся жандар з прыставам. Яны прывялі з сабой Буевічавага Артура. Двое першых, на добрым падпітку, трымаліся чамусьці строга, афіцыйна, нават нахабна, Артур быў чамусьці без шапкі, нейкі насцярожаны, крыху разгублены. Было відаць, што паміж ім і службоўцамі нешта адбылося. Урбановіч падазраваў, што магло быць. Тым не меней кінуўся ў абдымкі да маладога Буевіча, тармасіў, распытваў, як жылося-былося ў далёкай паўночнай сталіцы. Што Артур яшчэ тыдзень назад служыў маёнткавым настаўнікам, аканом нават і выгляду не падаваў. Зрэшты, пазнаць у Буевічу Арыстоклія Дастоеўскага было нельга: па-іншаму, багацей, апрануты, з барадой, якая за два тыдні паспела добра адскочыць. І паводзіць сябе адпаведна - спакойна, ветліва. Без пакрыўджанай, ушчэмленай фанабэрыі, як той настаўнік. Напраўду іншы чалавек.

Жандар, капітан Фогель, глядзеў на зборню пад арэхавым дрэвам, як на свецкае таварыства, дрыгаўся, яму карцела нешта сваё, не зусім паслухмяным языком ён заяўляў пра пільную справу, але ўсіх траіх - капітана жандармерыі Фогеля, Артура Буевіча і спраўніка - аканом ветліва запрасіў за стол. Маўляў, за сталом і пагаворым, і абмяркуем пільныя справы.

Імправізаваны баль распачаўся.