Ноч

Раздзел першы

Пераліўшы ваду з рукамыйніка ў тэрмас, я пакінуў на стале шклянку з нескарыстанымі антыбіётыкамі — пойдзе ў залік недаплаты за лекі. Засунуў стрэльбу ў заплечнік, прыклад упёрся ў донца, а руля схавалася да сярэдзіны. Ісці так будзе зручней. Але прыгадаў пра монстра, ад якога мусіў бараніцца ў тумане, і задуменна перамясціў зброю з плецака на плячо: так бяспечней.

Узяў сабулю. Яна падавалася цяжэйшай. Выйшаў з ёй на руках. Мяне адразу абступілі маўклівыя постаці хлебаробаў — нейкім чынам вестка пра маё гора разнеслася па пякарнях ды элеватарах. Нехта ляпаў па плячы, нехта завёў дураслівую гісторыю, якая мусіла ўзняць настрой.

— У мяне таксама раней кот быў, — казаў бадзёры галасок з натоўпу. — Ды не просты, а электрычны. Да жонкі маёй ласціўся, а мяне ўвесь час токам біў. Бо ў мяне ад рук салярай пёрла, і не хацеў ён, каб я яго жмякаў. А я катоў з дзецтва люблю.

Плойма скіроўвала мяне за вароты паселішча, дзе трохі далей бачныя былі сілуэты некалькіх старых дубоў. Апавядальнік працягваў:

— Як ні крану — пстрыкае і пстрыкае. Не тое, каб надта балюча. Але непрыемна. Мой жа кот. Як яго не жмякнуць? Нашто ён тады? Дык быў у нас у АПК мужык вучоны. Ён нават тэхнікума скончыў. Інтэлігентны чалавек. Аграном. Дык ён з прыборчыкам ка мне прыйшоў, і сталі мы таго ката мераць. Мераў ён, мераў, а я, значыць, дзяржу. Ну, і гаворыць: “У ката твайго розны патэнцыял на вушах вытвараецца. Кожны раз, калі ты яго бярэш. І калі далонню па галаве праводзіш, кшталту маленькага кароткага замыкання праісходзіць. Электрычны кот. Як электрычныя рыбы бываюць, пстрыкаюць, каб рыбакоў патравіць”. — І як вы яго вылечылі? — спыталіся ў гаваруна. — А ніяк. Калі цемранула — ён знік. Я шукаў яго, цікава мне было, ці засталася ў каце электрычнасць. Калі ў целевізары яе не стала. Ну, а потым жонка мне данесла, што гэта суседзі яго спаймалі. І з’елі. Разам з загадкай. Аграном сказаў: кот Шродзінгера.

Мы выйшлі пад дубы, я пабачыў аднолькавыя драўляныя абеліскі з шыльдачкамі і зразумеў, што праз аддаленасць ды збяднеласць паселішча, нябожчыкаў тут дагэтуль хаваюць, а не паляць. Яны не баяцца рабаўнікоў могілак, не чулі пра продаж майна пахаваных — у мінскіх полісах нейкі час таму томбрайдарства было папулярнай прафесіяй.

Пад галінамі старога дрэва ўжо была падрыхтаваная яміна. Хлебароб, у якім я пазнаў Петрака, скочыў уніз і прыняў у мяне з рук цела. Іншыя, натрэніраваныя на зернятоку, узяліся за шуфлі і за некалькі хвілін закідалі глінай маю дзявульку. Побач вымаляваўся Кухар. І, пакуль мы вярталіся да агароджы працоўнай вёскі, суцяшаў мяне так:

— Як гэта ні банальна, але варта даць крыху часу. Усё загоіцца. Трэба толькі перачакаць. Лепш за ўсё пабыць сярод людзей. Будзем радыя дапамагчы з працай. Заробкі ў нас не надта, але колькі зарадаў з сабой можна знесці. — Мушу ісці, — рашуча адрынуў я прапанову, заўважыўшы, што амаль у кожным месцы, дзе спыняўся, з’яўлялася спакуса, якая спрабавала збіць мяне са шляху. Падумаўшы, дадаў пра тое, што раней падавалася неістотным: — Там, на дарозе, паміж запраўкай ды Элеватарамі, свінарылыя парэзалі траіх людзей. Я ратаваў сабаку і не здолеў паклапаціцца пра парэшткі. — Мы падбаем пра іх. Але трэба паведаміць гэтую навіну Аракулу. Гэты ўчастак дарогі лічыўся бяспечным. Варта папярэдзіць вандроўных, каб яны былі гатовыя да нападаў. У нас няма сваёй светлавой вежы. Калі сустрэнеш наперадзе вёску з вежай, папрасі людзей папярэдзіць Аракула пра напад.

Мы развіталіся, і, ужо адышоўшы, я злавіў сябе на думцы, што варта было набыць у Кухара праснакоў у дарогу. Але потым прыгадаў, што грошай, якімі я мог бы разлічыцца за хлябы, у мяне папросту не засталося. А дазваляць хлебаробам дапамагаць мне задарма яшчэ раз, было ўжо не па-людску. І я проста валокся наперад.

Страта Герды прывяла мяне ў самнамбулічны стан: пасля знікнення істоты, якой я мусіў апекавацца, усе мае турботы падаваліся неістотнымі. Заплечнік не важыў анічога. Вада ў мяне была. Ішлося лёгка і пуста. Вяртацца да таго месца на сцяжыне, дзе я рассыпаў сваё багацце, падавалася немэтазгодным. Не толькі з разумення, што багацце ўжо даўно падабранае іншымі вандроўнікамі, але і праз нежаданне ісці назад.

Дбаць пра сябе цяпер падавалася нечым камічным: я не быў паранены, ішлося лёгка, а калі нешта і палохала па-сапраўднаму, дык хіба тое, што, калі батарэйкі ў налобніку згубяць свой зарад, я апынуся ў поўнай цемры. І нават па закінутых хатах мне давядзецца шныпарыць, давяраючы толькі ўласнаму зроку. Калі ў жываце заводзіліся востранькія кіпцюрыкі голаду, што драпалі вантробы, накручвалі іх ды балюча сціскалі, я рабіў некалькі глыткоў вады. Гэта дапамагала, каб ні пра што не думаць нейкі час. З інструменту развагі, дарога пераўтварылася ў дапаможнік захавання цішы ў галаве. Я ішоў, і гэтага дастаткова. Мёртвых не падняць.

Неўзабаве коўдра аблокаў адкацілася настолькі далёка, што зрабілася бачнай Вялікая Мядзведзіца. Палярная зорка ззаду, Арыён спераду — гэта ўсё, што мне патрэбна было ведаць пра напрамкі. За ўвесь час, як зверху агаліўся космас, Арыён не змяніў свайго змяшчэння, але я ўжо не памятаў, ці мусяць сузор’і рухацца цягам ночы, ці не. Нарэшце, прыгадваючы паводзіны Месяца, гэта было неістотна. Маладзік выглядаў так, быццам быў спраецыраваны на нябеснае скляпенне, ды яго проста забыліся правільна анімаваць.

Што я адышоў далёка, я зразумеў з таго, наколькі большай стала смарагдавая зорка наперадзе справа. Адсюль праглядалася яе адметнасць: чаргаванне сполахаў і прыцемак, звычайная светлавая азбука адбывалася тут з нечалавечай хуткасцю. Светлавы перадатчык мігцеў так, як, мігцяць пульсары ў нябёсах. Я не ведаю, чыя рука магла б запальваць і гасіць святло з такой кулямётнай спрытнасцю. Сузіранне трапяткога ззяння несла тое адчуванне неспакою, з якім глядзіш на штосьці, што не здольны растлумачыць.

Бліскавіцы зрабіліся бачнымі горш, быў момант, калі яны зніклі зусім. Прыкладна тады я зразумеў, што зорак наверсе няма. Я прыгледзеўся і заўважыў чорную аладку хмары, што прыляпілася да Месяца. Пад ёй была каламуць, быццам бы, прапоўзшы па Млечным Шляху, хмара сваім азадкам узняла глей з прыдоння. Яшчэ праз нейкі час, вынырнуўшы з бяздум’я, я зразумеў, што тое шамаценне, якім поўніцца лес навокал сцяжыны, – гэта дождж. Сцюдзёныя кроплі, якімі сыпле тут неба немаведама колькі часу, пераўтварылі зямлю ў добра замяшанае цеста. І з гэтай сцежкі лягчэй было зляпіць вялікі каравай, чым карыстацца ёй па прызначэнні. Кожны крок вымагаў падвойных высілкаў: трэба было з усёй моцы выцягваць засмактаныя брудам ступакі, якія выходзілі з гліны з прагным чвяканнем.

Ногі ў паношаных высокіх ботах змакрэлі. Вільгаць трапляла праз паламаныя доўгай дарогай падэшвы, прабілася праз дзве пары ваўняных шкарпэтак і ледзяніла ступні. Паліто прамокла і зрабілася настолькі цяжкім, быццам я зняў яго з помніка Леніну. Па твары цяклі рэкі, вада засціла вочы. Парасона ў мяне, зразумела, не было.

Месячы бруд нагамі, я выбраўся на асфальт. Ідучы па ім, пазбаўлены неабходнасці выдзіраць ногі з размяклай багны, я адчуў вяртанне забытага адчування холаду. Пакуль заплечнік быў нагружаны, а паветра сухое, дрыжыкі не бегалі па спіне. Цяпер жа калатун біў у ногі, рукі, плечы, пра вогнішча не даводзілася і думаць, бо замочаны ў лужынах павал прыдатны хіба для таго, каб выціскаць з яго ваду. Трэба было як мага хутчэй пераадолець завесу дажджу і выйсці на сухое. Там і шукаць, як сагрэцца і высушыць вопратку з абуткам. Але хмара, што выглядала такой маленькай на небе, усё не сыходзіла, і было адчуванне, што яна заварожаная, і магічным чынам змяняе форму ды выцягваецца ў той бок, куды я рушу.

Неўзабаве волкае сутонне злева асвяцілася трыма агеньчыкамі — гэты “Пояс Арыёна”, памуляўшы перад вачыма, выскачыў з-за фіранкі вадзяных струменяў мне пад ногі, выявіўшыся электрычнымі паходнямі над уваходам у невялічкі прыдарожны шынок. Трэцяя зорачка зіхацела крыху наводдаль, з тэрасы ў левым крыле гэтай таверны.

Шырокія дзверы былі гасцінна разнасцежаныя, у праёме на зэдліку сядзеў не абдзелены плячыма выкідала ў белай кашулі. Побач з ім стаяў старасвецкі мангал з вугельчыкамі — так бамбіза грэўся. Увесь ягоны выгляд кантраставаў з паэтычнай назвай установы, напісанай шрыфтам, стылізаваным пад вадзяныя кропелькі: “Айцец Дажджу”. Назва дапамагла зразумець, што дождж тут ёсць з’явай геаграфічнай, а не метэаралагічнай.

На твары бітка можна было без цяжкасці прачытаць ягоны літаратурны бэкграўнд: брашура “Баявыя тэхнікі Кітая”, раман “Мы біліся за Шаалінь”, баёпік Бруса Лі ды інструкцыя па баявым ужыванні ЗРК С-500. Усё гэта, у сукупнасці з буйнакаліберным кулямётам, які быў развернуты на стацыянарнай лангеце на другім паверсе шынка, давала зразумець, што да пытанняў бяспекі тут ставяцца сур’ёзна. Калі я ўвайшоў у сектар абстрэлу ягоных вачэй, ён лянотна ўзняў галаву і паспрабаваў прывітальна ўсміхнуцца. Яшчэ доля секунды, і ён запрасіў бы мяне ўсярэдзіну. Але ягонае вока, спрактыкаванае не толькі ў ацэнках небяспекі, але і ў прыкідках плацёжаздольнасці мінакоў, паведаміла яму пра мяне нешта такое, што ён апусціў вочы долу, паказваючы, што я — не кліент “Айца Дажджу”. І, у выпадку спробы, фэйскантроль тут не прайду. Не ведаю, што тут спрацавала: маё прадзёртае пад рукавамі паліто, ці чорная змоклая шапка, ці мае боты, у шмат слаёў запэцканыя ліпкай глінай.

Я пастаяў ля ўвахода з хвіліну, разважаючы, ці варта завесці размову і запытаць, ці магу я дапамагчы чым на кухні ці па гаспадарцы ў абмен на права пагрэцца ля каміна. Але тое, з якой прынцыповасцю біток на мяне не глядзеў, дазволіла зразумець, што адзіным плёнам такой камунікацыі будзе маё прыніжэнне. Таму я пайшоў далей праз вадаспад дажджавых кропель, не азіраючыся на гасцінны будынак, на гарачыя вуглі, на блізкасць ложка, за які няма чым заплаціць, і гарачай ежы, даступнасць якой забяспечвалася не адлегласцю, а станам фінансаў.

— Гэты дождж хутка скончыцца! — прамовіў хрыплаваты голас, і я замёр. На верандзе побач з настольным дыёднікам, стылізаваным пад садовы ліхтар, сядзела постаць. Незнаёмец працягнуў, звяртаючыся да мяне: — І, калі дождж хутка скончыцца, дык ці не лепей перачакаць яго за размовай?

Я стаяў не варушачыся, бо, па-першае, не быў пэўны, што гэтай рэплікай менавіта мяне запрашаюць у гэты ўтульны, але не самы гасцінны шынок (факт таго, што дождж лепей перачакаць за размовай, не азначае, што гаспадар адкрытай веранды гатовы размаўляць са мной, запрашаючы перачакаць дождж: гэта можа быць тэарэтычным назіраннем сытага, патанулага ў камфорце чалавека).

Па-другое, усю маю сутнасць працяла перажыванне, што ўсё гэта — цемра, некалькі лаканічных агеньчыкаў, дождж, дрыжыкі і размова з прыцемненай постаццю — раней надаралася. Я адкрыў рот, каб нешта сказаць, і, як гэта бывае падчас дэжавю, тут жа зразумеў, нібы дакладна ведаю, што мушу казаць. Як быццам трапіў у каляіну, рухацца па якой можна толькі ў адзін бок:

— Хіба дождж, ці туман, ці аблокі, ці цемра ў наш час не трываюць вечна? — Гэты дождж хутка скончыцца, — паўтарыў мужчына. Я заўважыў, што ягоная рука зрабіла запрашальны жэст: мне сапраўды прапаноўвалася далучыцца да яго на верандзе. Я няўпэўнена наблізіўся і заўважыў, што да ягонага стала вядуць асобныя прыступкі. За яго спінай стаялі дзве жароўні з вуглямі, таму тут было суха і цёпла. — Сядайце. Зараз будзем есці, — ён кіўнуў мне на крэсла побач з жароўняй. Я хутка скінуў пляцак, пазбавіўся паліто і шапкі, разаслаўшы іх па крэслах блізу вуглёў. Хай падсохнуць хоць трошкі.

Зноўку адчуваючы, што кажу ўжо аднойчы сказанае, я прамовіў: — У мяне няма грошай, каб заплаціць за вячэру.

Гаспадар тэрасы махнуў рукой — маўляў, глупствы, не пераймайся. Калі я ўладкаваўся побач, з чорнага праёму да нас выйшла старая. Яна паставіла каля майго суразмоўцы блюда з вялікай выцягнутай уздоўж рыбінай, абкладзенай печанай бульбай. Побач з блюдам яна паклала відэлец і — вось дзе экзотыка! — старасвецкі рыбны нож: срэбная рыдлёвачка замест ляза.

— Стронга, — прадставіў мне рыбу незнаёмец. — Калісьці яе шмат было ў мясцовых рэках. Але потым тут развілася прамысловасць, і стронга паднялася на поўнач. Любіць чыстую вадзіцу. А калі ўсе прадпрыемствы спыніліся, вярнулася. Цяпер яе шмат нават у ручаях. Я навучыў мясцовых гаспадароў, як лавіць стронгу. І за гэта яны заўсёды частуюць мяне задарма.

Я прыглядзеўся да суразмоўцы. Чамусьці пры гэтым маё пачуццё паўторанасці таго, што я перажываю, толькі ўзмацнілася. Я быццам пазнаваў гэтага чалавека, хаця дакладна ніколі не бачыў дагэтуль. Ягоная вопратка стварала ўражанне, што ён іншаземец. Бо ён і апрануты быў занадта лёгка для гэтых мясцін. І, магчыма, таму, што сама вопратка была занадта адметная. Самай экзатычнай дэталлю гардэроба была скураны капялюш стэтсан: высокі верх, шырокія палі, узнятыя дагары. У галівудскіх фільмах белы стэтсан насілі добрыя хлопцы, чорны — кепскія. Гэты быў шэры, колеру моцна зацяганай скуры.

Торс незнаёмца сцягвала камізэлька з рудаватага замшу, паверх яе быў накінуты шырокі вохрысты лапсардак, пашыты са штроксу з буйнымі барознамі. У сукупнасці з напышлівымі чаравікамі, ці то стылізаванымі пад змяю, ці то сапраўды вырабленымі са змяінай скуры, стыль суразмоўцы рабіў яго падобным да прадстаўніка субкультуры, якая загінула разам з магістральнай культурай чалавецтва. Напружыўшы памяць, я прыгадаў, што ў Мінску так некалі апраналіся харлеістыя — байкеры, якія аддавалі перавагу матацыклам “Харлей Дэвідсан”. Але дэталі вопраткі — шматлікія касцяныя амулеты, прыкручаныя да камізэлькі і каўняроў лапсардака, пярсцёнкі, якія больш пасавалі б суфію, чым аматару матораў, старасвецкая торба-кофр ля ног — усё гэта адсылала да візуальных кодаў, што былі старэйшыя за культуру “Харлей Дэвідсан”. Яго аблічча распавядала нешта пра пустыню, бязмежнасць і свабоду. Такіх людзей дакладна не сустрэнеш у нашых мясцінах.

Твар гаспадара тэрасы быў мядзяны, нібыта аднойчы яго настолькі моцна апякло сонца, што гэты загар застаўся з ім назаўсёды. Доўгія сівыя валасы, кудлатыя бровы ды пільны позірк з-пад іх. Позірк ці то індзейца, ці то старога каўбоя.

Што да кніжак, дык чытаў ён ці то вельмі мала, прычым на мовах, якія я не ведаю, ці то — настолькі многа, што чытанне як фактар утварэння асобы перастала мець значэнне. Таму зразумець яго літаратурай мне не ўдалося.

Я хацеў спытаць яго імя, думаючы, што, можа, ён адкажа ў новай модзе, пазначаючы не столькі родавае найменне, колькі прафесію, і гэта дапаможа зразумець, чым жа займаецца гэты каўбой. Але, як толькі я адарваўся ад разглядвання знешнасці і павярнуў галаву да стала, пабачыў, што перада мной стаіць такая ж глыбокая талерка са стронгай, абкладзенай печанай бульбай з плямамі прысмажынак. Больш за тое, побач з талеркай ляжаць рыбны нож і трохзубы відэлец. Ад маёй талеркі ўсё яшчэ густа валіў пар— прыгатавалі яе пазней за ягоную.

Мой рот міжволі адкрыўся, бо фокусаў я не бачыў з дзяцінства.

— Смачна есці! — шырока ўсміхнуўся ён мне, адным рухам зрэзаў скурку са сваёй рыбіны, адкінуў яе і ўзяў поўны відэлец трапяткога стронгавага філею. У мой нос настойліва пралез пах рукалы, базіліка, лімона ды іншых цудаў, якія абсалютна, зусім, ніяк не магчымыя ў гэтым свеце. Але можа быць незнаёмец ведае і як прарошчваць цытрусавыя ў поўнай цемры — хто ж яго ведае. — Нешта вы не ясце, — сказаў ён з турботай у голасе. — Няўжо рыбец нясвежы? Чаму грэбуеце пачастункам?

Я паматаў галавой, скідваючы насланнё. Але вось жа яна, рыба, якую перада мной ніхто не ставіў. Парыць, абдае духмяным водарам. Баючыся падацца вар’ятам, я асцярожна зазначыў:

— Маю дзіўнаватае адчуванне. Быццам усё гэта было раней. У мяне дэжавю. Пачалося, як толькі вы мяне аклікнулі. — Дэжавю — вынік таго, што з мільёна імаверных сцяжынак, якія сцякаюцца ў дадзены момант, вы выбралі менавіта тую, што была падрыхтаваная для вас.

Паколькі я нічога не зразумеў, я вырашыў заняцца рыбай. Зрабіў асцярожны надрэз, але філей падняўся разам са скуркай, вылезлі косткі. Тады я вырашыў пачаць з галавы і, пакуль адпілоўваў яе, расцерушыў усю пярэднюю частку рыбы. Ледзь не плачучы, закінуў у рот дзве бульбіны. З вачэй пырснулі слёзы — настолькі горача зрабілася языку. Я забыў, што печаная бульба доўга зберагае цяпло.

— Паколькі мінулага і будучыні не існуе, мы жывем у адным часе, — працягнуў аматар стронгі. — Мы вымушаныя зноў і зноў паўтараць маршрут, які праходзім за жыццё. Часам робім памылкі, якія вядуць нас далёка ў бок. Часам выходзім на прадвызначаную каляіну. І тады адбываецца дэжавю. З чалавекам не можа здарыцца нічога лепшага за дэжавю.

Ён пачаў гучаць, як сектант, і я вырашыў павялічыць хуткасць ужывання ежы — на выпадак, калі камунікацыя збочыць у пралесак, у якім зробіцца няўтульна. Я адкінуў нож і пачаў заграбаць філе відэльцам. Працэс пайшоў спрытней, асабліва калі я зразумеў, што косткі можна выцягваць з рота рукой. Мабыць, глядзеўся я не дужа манерна, але што зробіш з чалавекам, які выйшаў з гэткай сцяны дажджу?

— Кім перадвызначаную? — спытаўся я. — Хто вырашае, куды нам рухацца? Ці не сам чалавек? Свабода волі і ўсё такое?

Ён ці то задумаўся, ці то даў нырца ў гастранамічныя перажыванні. Пакуль ён маўчаў, я паспеў адказаць на сваё пытанне сам. Бо менавіта на тое і ёсць свабода волі: каб у нас была магчымасць збочыць з асноўнай сюжэтнай сцяжыны.

— Маё імя Самуэль, — сказаў ён, праглынуўшы чарговы кавалак рыбы і працягнуўшы мне руку. Я таропка выцер свае запэцканыя стронгай пальцы аб штаны і паціснуў ягоную жменю. Мне падалося, ён вымавіў сваё імя крышачку незвычайна. Не “Са-мю-эль”, а хутчэй “Са-ма-эль”, з націскам на другі “а”. Пасля гэтага ён дадаў зусім ужо нечаканае: — Але вы можаце называць мяне Мішам. Так прасцей. — Я — Кнігар, — паспрабаваў я ўцягнуць яго ў размову аб прафесіях. — Да нядаўняга жыў у Грушаўцы. А зараз зрабіўся вандроўнікам. Іду на поўдзень.

“Міша” паддзеў рыбіну відэльцам з нажом і спрытна перакуліў яе на другі бок. Бульбы ён нават не крануў, паглыбляючы адчуванне, што паходзіць не з гэтых мясцінаў. Мова ягоная пры гэтым была чысцюткай, ён не блытаўся ў канчатках і націсках, акрамя хіба што націску ва ўласным імені.

— Кнігі, — прамовіў ён задуменна, хірургічна зрэзаўшы кавалак філе. — Я памятаю адну. Адметная. Яе напісаў нейкі рускі. Усе думалі, што гэта раман пра нячыстую сілу. І мне было цікава пачытаць, што людзі пішуць пра гэта. Бо Гогаль таксама ж добра пісаў пра яе. Але тэкст рускага быў прысвечаны не нячыстай сіле. А самай галоўнай загане вашых земляў. Дзякуючы якой тут і пануе нячыстая сіла. Страху. — Страху? — я здагадаўся, пра якую кнігу вядзецца гаворка, але з “Мішам” немагчыма было весці дыялог, ён пратоптваў прамову толькі ў тым кірунку, куды хацелася яму, і задача суразмоўцы тут была — падкрэсліваць вузлавыя месцы. — Так, страху. Страх панаваў тут сто гадоў таму. Страх пануе тут і зараз. У іншых мясцінах таксама не салодка. Але няма вось гэтай баязлівасці ў кожным, — ён глыбока ўдыхнуў, як быццам хацеў прынюхацца да паветра і адчуць гэты смурод чалавечай перасцярогі. — Але, пагадзіцеся, складана не быць баязліўцам, калі па дарогах гойсаюць казлакапытыя. Са свінячымі галовамі… — запярэчыў я.

Самуэль спыніў жаваць, кінуў на мяне погляд і сцяўся, быццам бы ў ваганні, ці не раскрыць мне нейкую таямніцу. Потым начапіў яшчэ кавалак рыбы на відэлец і працягнуў абстрактна:

— Той рускі пісаў, што асноўная праблема страху — што ён вядзе да іншых заганаў. Напалоханы чалавек і здрадзіць, і падмане, і заб’е. Але насамрэч галоўная праблема страху — што ён засціць вочы. Напужаны не бачыць нічога, акрамя ўласнага перапуду. — Але ёсць і аб’ектыўныя рэчы,— не пагадзіўся я, — напрыклад, тры нябожчыкі пры дарозе на Горад Святла. Аднаму з іх аддзялілі галаву так па-заліхвацку, што яна адляцела ад цела на адлегласць шпурнутага каменя. Другога рассеклі папалам. Той, каго рассеклі, некалі быў Бурмістрам Грушаўкі. — І што ў гэтым страшнага? — Самуэль цвяроза паглядзеў мне ў вочы, і раптам зрабілася складана нават сабе самаму растлумачыць пачуццё, якое працяла мяне, калі я ўглядаўся ў вастравухія сілуэты вершнікаў. А гэты нібы ведаў пра гэтае пачуццё, нібы бачыў, як я хаваўся за камлём, здзервянелы, баючыся ўступіць у бойку з нетапырамі. — Ну як “што страшнага”? — раззлаваўся я. — Хіба тое, што ў аднаго з загінулых быў аўтамат Калашнікава з поўным ражком. Ён выстраляў усе трыццаць куль. І ўсё роўна загінуў. Свінарылых не бярэ чалавечая зброя. — І вы, канечне, бачылі гэта самі? — Самуэль выцер вусны сурвэткай. — Пра гэта мне сказалі людзі, — паціснуў я плячыма. — Калі б я гэта бачыў сам, і я застаўся там, побач з Бурмістрам. — Пра гэта вам сказалі людзі, — ён усміхнуўся, паўтарыўшы за мной гэтую фразу. — Людзі наогул — вялікія балбатуны. Жылі на свеце закаханыя. І было гэта вельмі, вельмі даўно. Калі Зямля не была перанаселеная і нагадвала цудоўны сад. І мужчына кахаў сваю адзіную. І калі ў глыбокай старасці тая памерла, ён, звар’яцеўшы ад гора, выразаў з уласнага цела рабро, выявіў на ім твар сваёй жонкі і размаўляў з ёй. І што людзі пра гэта напісалі? Як усё перакруцілі? “Узяў адно з рэбраў… і закрыў тое месца плоццю… і стварыў з рабра жонку”. Што за глупства? Хіба чалавека магчыма стварыць з косткі? — І дзе вы вычыталі гэтую версію Адама і Евы? — спытаўся я, не перастаючы жаваць. — У кумранскіх скрутках?

Калі я пытаў пра тое, што адводзіла гутарку ад лініі, якую вёў суразмоўца, ён змаўкаў. Так і цяпер — ён адкінуўся на спінку крэсла і ўглядзеўся ў струмені вады, што абрыналіся з даху тэрасы. Я не мог зразумець, да чаго вядзе “Міша”. Што казлакапытых не трэба баяцца? Дык што, любіць іх варта?

— Чалавек баіцца таго, што не здольны зразумець, — сказаў я, глытаючы бульбу. Яна была настолькі смачная, быццам яе толькі выкапалі з градаў. — Чалавек не баіцца, а здзіўляецца таму, што не здольны зразумець. Калі ж прыходзіць страх, ніякага чалавека ўжо не застаецца, — флегматычна паціснуў плячыма Самуэль. — Але ж вы не будзеце адмаўляць, што свет без світанкаў палохае. — Не бачу ў ім нічога жудлівага, — зноўку не пагадзіўся ён. — Вы яшчэ скажыце, што адбылося нешта добрае, і вам падабаецца гэтая цемрадзь, — націснуў я. — Адбылося нешта непазбежнае, — канстатаваў “Міша” ўпэўнена. — Нездарма ж у старажытных кнігах паведамлялася пра “канец свету“. Людзі чакалі “канца свету”, але думалі, што яго зладзяць самі. Вы ж памятаеце ўсе жахалкі пачатку стагоддзя? Climate change, Незаўважаная вайна, штучны інтэлект і паўстанне машын. Чалавецтва настолькі пераканалася ў сваёй велічы, што і скон свой звязвала з сабой. Калі ў дваццатыя гады нехта з палітыкаў выкарыстоўваў слова “Армагедон”, усе думалі пра ядзерную вайну, быццам homo sapiens — галоўная сіла на планеце. — А што, хіба ёсць мацнейшыя? — я адклаў відэлец і прыслухаўся.

Было цікавым не тое, што кажа Самуэль, а тое, як ён гэта гаворыць. Нават у прамовах Рэйтана падчас нашых псеўданавуковых дыскусій на Грушаўцы праглядалася няўпэўненасць. Бо добрая адукацыя не дазваляла яму вытлумачаць усё тое, што мы бачылі ў нябёсах. І Рэйтан увесь час удакладняў: “можа быць”, “не выключаю”, “я думаю, што”. “Міша” ж не здагадваўся. На інтанацыйным узроўні ён менавіта канстатаваў. І быў першым, хто гаварыў пра цёмную драму такім тонам. Але на пытанне пра сілы зноў не адказаў, і мне давялося перафармуляваць у больш правакацыйным ключы:

— Вы думаеце, што гэта расплата? — я паўтарыў версію Рэйтана. — За нашу бяздзейнасць, за іншыя заганы?

А ён адрэагаваў так, як быццам бы ведаў пра нашу апошнюю размову з Рэйтанам.

— Слова “расплата” дазваляе падумаць, нібы сядзіць недзе помслівы зласлівец, які хоча пакараць некага за заганы. У нашым жа выпадку ўсё тлумачыцца механікай законаў космасу. Цывілізацыя, заснаваная на электрычнасці, вычарпала сябе. На які тэрмін хапала сусветных запасаў газу і нафты ў момант, калі прыйшоў блэкаўт? На 70 гадоў. Пасля гэтага заставалася вывучыцца эфектыўна расшчапляць ваду, каб заліць у свае красоверы і седаны ўсе рэкі і азёры планеты, у дадатак да паветра, якое ўжо запампоўвалі ў вадародныя рухавікі. Панабудаваць яшчэ болей АЭС, каб кампенсаваць знікненне вуглевадародаў. І, праз сто гадоў — то бок праз адно імгненне — гарантавана сканаць у радыеактыўнай пустыні без вады і прыдатнага для дыхання паветра. Вось куды рушыла логіка цывілізацыі электрычнасці. — І нехта выключыў святло? — І нешта зрабіла так, што святло перастала ўтварацца так, як яно ўтваралася раней, — Самуэль пільна паглядзеў мне ў вочы, і працягнуў такім чынам, што адчуванне ягонай прысутнасці за нашай з Рэйтанам размовай, а таксама ў іншых элементах майго досведу зрабілася невыносным. — Такое ўжо здаралася шмат разоў. Вы ж напэўна былі ў закінутым горадзе Анурадхапура на Цэйлоне. Вы ж бачылі вычасаныя ў скале скульптуры Буды ў старажытнай сталіцы Паланарува, што патанае ў джунглях. Вы ж бачылі тыя дзве тысячы храмаў у Багане ў М’янме. Ці дасканалыя, нібы лазерам выразаныя з каменя, барэльефы ў Даліне Цароў у Егіпце. Ці Гехард у Арменіі. Ці пабудовы майя. А ці памятаеце вы вымайстраваную з нефрыту статую жраца шумерскай дзяржавы, якой 8 тысяч гадоў? Усё гэта зрабілі культуры нічым не горшыя за электрычнае чалавецтва. І ўсе яны мусілі змяніцца ці знікнуць, бо іх логіка і ўяўленні пра сусвет вычэрпвалі сябе. — І хто вызначае гэта “мусілі”? — я ўсё думаў, ці задаць яму пытанне, як ён даведаўся пра фігурку жраца, ля якой я заліпаў з гадзіну ў Стамбульскім музеі. — Хіба вызначае Бог? — Бог? — ён дастаў з кішэні скураны партманет, раскрыў яго — там былі роўныя шэрагі завостраных драўляных зубачыстак. — Бог, — паўтарыў ён, задуменна ківаючы галавой ды калупаючыся зубачысткай ў роце. — Баюся, што гэтае слова згубіла не толькі сваю веліч, але і ўсе былыя значэнні. Пасля таго, як Ніцшэ сказаў, што Бог памёр, і з Ніцшэ за гэта нічога не зрабілася, Бога перасталі паважаць. — Ну, як нічога не зрабілася? — паспрабаваў я аспрэчыць развагі “Мішы”. — Бядак у вар’ятні жыццё скончыў!

Але суразмоўца не звяртаў увагі на мае словы. Ён разважаў, пільна слухаючы свой унутраны голас, а не мяне.

— У розныя часы сустракалася рознае тлумачэнне таго, чым ёсць “Бог”. Гняўлівы старац, помслівы цар нябесны, здольны спапяляць цэлыя гарады за непавагу да сваіх запаветаў, нарэшце — бацька маладога іўдзея — збаўцы, сумесі філосафа-стоіка і рэвалюцыянера. Усё гэта патрабавалася, каб кагнітыўныя структуры старажытных людзей маглі засвоіць гэтыя метафары і праз іх дайсці хаця б да якога сэнсу. Але нашае стагоддзе, “стагоддзе пасля Ніцшэ”, прывучыла нас да таго, што чалавек і ёсць Бог. Вы памятаеце, якая навіна папярэднічала Зацямненню? Што было апошнім паведамленнем сусветных медыяў?

Я пачасаў падбароддзе, нешта прыгадвалася, але вельмі цьмяна — занадта шмат часу прайшло. Ён пачакаў некалькі секунд і працягнуў:

— Не памятаеце — не важна. Хаця зноўку, вельмі шмат гаворыць пра агульнае ўспрыманне блэкаўту… Але ж я пра другое. Зараз, на сучаснай мове, можна было б сказаць, што Бог – гэта не рэвалюцыянер і не цар, якога рэвалюцыянер спрабуе скінуць. Ён не чалавек і не мае адмоўных уласцівасцяў чалавека, напрыклад, крыўдлівасці ці помслівасці. Бог — гэта не асоба. Бог — алгарытм, які вызначае паслядоўнасць развіцця падзеяў у залежнасці ад зробленых выбараў. Круцельства, жорсткасць, падман — адзін шлях, добразычлівасць, літасцівасць, спагада — іншы. Ніякай суб’ектнасці ў Богу няма. Калі толькі сукупнасць падзей не вымушае алгарытм увасобіцца.

Прамовы “Мішы” пачалі зноўку гучаць цьмяна нават для майго ўзроўню начытанасці. Што праўда, я заўсёды чытаў больш мастацкай літаратуры, чым кніжак па філасофіі ці вылічальных сістэмах. То я паспрабаваў падвесці яго да больш трывалай глебы:

— Мне тут адна апантаная гэтым вашым Богам асоба распавяла пра дзеі “няпомслівага алгарытму". У прыватнасці, пра лёс Ёва з зямлі Уц. Чулі пра такога?

Ад згадкі пра маці Таццяну ў маім сэрцы падняліся прагорклыя хвалі крыўды. Але Самуэль толькі клацнуў зубамі, працягваючы ўтрапёна калупацца ў іх палачкай. Тады я спытаў пра іншае:

— А чаму гэты алгарытм спыніў рэакцыі гарэння вуглевадародаў, ды пры гэтым пакінуў выбуховыя здольнасці пораху? — Ну, трэба ж было людзям як-небудзь адзін аднаго забіваць! — усміхнуўся Самуэль, і вочы ў яго зрабіліся ястрабінымі. Пасля гэтага дадаў, больш сур’ёзна: — але ёсць у гэтага і разумовае тлумачэнне. Якое мяне цікавіць меней за ўсё.

Я зноўку ўзяўся за прыборы — на маёй талерцы засталася горка разварушанай рыбы ды прарэджаны карагод духмянай бульбы. Есці ўжо не асабліва хацелася, аднак пачастунак быў занадта шыкоўны, каб дазваляць прыбраць у мяне амаль поўную талерку.

— Бурмістра са світай забілі без усялякага пораху, — адзначыў я. — Добра наточаны корд дазваляе разабраць чалавека без выкарыстання боепрыпасаў.

Мой суразмоўца маўчаў. Здаецца, я перастаў быць яму цікавым. Магчыма, ён сказаў мне ўжо ўсё, што хацеў падчас гэтай сустрэчы. Верагодна таксама, што ягонай мэтай было толькі раздзяліць вячэру з якім згаладнелым бадзягам. Таму я спытаў пра істотнае:

— Хлебаробы з Элеватараў сказалі, што падбаюць пра забітых за аўтазапраўкай. Але папрасілі паведаміць пра здарэнне Аракулу. Каб разнёс навіну, папярэдзіўшы іншых. Бо гэты адрэзак дарогі раней лічыўся бяспечным.

Чалавек у каўбойскім капелюшы як быццам выключыўся — ён глядзеў перад сабой, бяздумна жуючы зубачыстку.

— Вы не ведаеце, ці ёсць тут светлавая вежа? Альбо іншы спосаб інфармаваць Аракула? — Найбліжэйшая светлавая вежа — у Горадзе Святла, — на апошняе пытанне ён вырашыў адрэагаваць. — З гэтага боку дарогі — нешта кшталту мёртвай зоны, з-за ападкаў. — Дык як апавясціць Аракула? Можа, вы ведаеце іншыя спосабы? — А нашто яго апавяшчаць? — прымружыўся ён, працягваючы ўглядацца ў дождж. — Як нашто? Каб разнесці веды пра напад! Каб людзі былі падрыхтаваныя! — Я таксама некалі думаў, што веды нечаму дапамагаюць, — тут ён павярнуўся і зноўку пільна глянуў на мяне. — Заўважце: кожны раз перад зменай чарговай вехі, людзі атрымлівалі магчымасць карыстацца назапашанымі ведамі. Клінапіс у шумераў, абеліскі ў Егіпце, аліўкавы гаёчак у Афінах, дзе збіраў сваіх вісусаў Платон. Як жа называлася тая дуброва? Akademia! І было ўвесь час перакананне, што гэта пойдзе на карысць. За семдзесят гадоў да блэкаўту з’явіўся інтэрнэт. Усе веды папярэдніх цывілізацый, даступныя ў адзін дотык. Усе кнігі без неабходнасці ісці ў бібліятэку. Усе матэматычныя формулы. Усе вызначэнні ўсіх паняццяў. І што? Моцна гэта ўзбагаціла? Ці, можа, кагосьці зрабіла разумнейшым? Можа, стрымала ад нечага?

Я маўчаў, бо добра памятаў свае бяздумныя вечары з яблычнікам. Калі ў мяне быў добры настрой, я чытаў навіны. Калі дрэнны — глядзеў, як смешна каты падскокваюць, калі падчас кармлення нехта падкладае ззаду агурок. Я асабіста зрабіўся куды больш інтэлектуальнай асобай пасля Зацямнення, бо мая бібліятэка, якая, хай сабе і не ўтрымлівала ўсе-ўсе веды папярэдніх цывілізацый, стала зноўку мной праглядацца. Кнігі не маюць плёну, калі іх не чытаеш. Інтэрнэт жа вымушаў думаць, нібы спампаваны табой тэкст ужо засвоены.

— Але я ўсё ж думаю, будзе карысным, калі Аракул раскажа пра забойствы іншым полісам. Караваншчыкі зробяцца больш асцярожнымі. — Карысным? — паўтарыў Самуэль за мной ды зноўку задумаўся. Пасля вырачыў: — Каб жа гэта было магчымым: укладаць веды людзям у галовы, прычым, рабіць гэта так, каб яны не ленаваліся слухаць ды разумець. Бо шмат зла навокал выцякае менавіта з цемрашальства. Чалавек атрымлівае апёк і не разумее, што апякаць — у прыродзе агню. І ён злуецца на тое, чаго мусіў папросту пазбягаць. Але навізна заўсёды турбуе. Бо канфліктуе з існай карцінай. І людзі наўмысна пазбягаюць ведаў. Гэта — у іх прыродзе. Усё, што ім патрэбна, — забаўкі ды субстрат ведаў, які яны назвалі “інфармацыяй”.

Я заўважыў, што “Мішу” ўвесь час заносіць некуды ў абстрактныя абагульненні, хоць я цяпер спрабаваў вырашыць канкрэтнае пытанне.

— Дык у чым праблема з інфармацыяй? — спытаў я нецярпліва, узмахнуўшы перапэцканай рыбай далонню. — Наша задача — данесці канкрэтныя дадзеныя да як мага большай колькасці вачэй ды вушэй. — Праблема з інфармацыяй — у тым, што людзі, якія самі нічога не бачылі, расказваюць пра гэта людзям, якія нічога не хочуць ведаць. Адсюль і ідзе — інфармацыі без маніпуляцый не бывае. — Слухайце! — я згубіў цярпенне. — Гэта ўсё вельмі цікава, і вы — вельмі дасціпны крытык заганаў грамадства і медыяў, але трэба зрабіць так, каб, ступаючы на сцежку ля Элеватараў, людзі здымалі зброю са зберагальнікаў. — Пры гэтым вы ж самі сказалі, што свінарылых куля не бярэ, — уставіў ён іранічную фразачку. — Але ж! Я так зразумеў, што іншых магчымасцяў паведаміць пра ўсё, апроч вежы ў Горадзе Святла, вы не ведаеце.

Мой суразмоўца крануў пальцамі касцяны амулет, прымацаваны скураной стужкай да кішэннага клапана лапсардака. Амулет нагадваў несіметрычную зорку, зробленую з шасці зубоў акулы, змацаваных разам.

— Вось што, — нарэшце адсек ён, — калі хочаце, раскажаце Аракулу пра гэтае здарэнне асабіста. — Што вы маеце на ўвазе? — здзівіўся я. — Маеце пераносны светлавы перадатчык? — Вы проста прыйдзеце і паразмаўляеце з ім, — Самуэль гучаў так, быццам сам гаварыў з Аракулам шмат разоў. — Чакайце. Мне шмат разоў гаварылі, што Аракул — не чалавек. Што ён — светлавы слуп. — “Гаварылі”, — лаканічна паддражніў ён мяне. — Светлавы слуп, які ўсё ведае, бо мусіць ведаць усё. Пры гэтым жыве ён на высокай вежы, якая сягае на некалькі кіламетраў уверх. — Сярод цёмных людзей, — ён зрабіў націск на прыметніку “цёмных”, — сапраўды пашыраныя забабоны, згодна з якімі “Аракул” — нешта кшталту балбатлівага агеньчыка са звышздольнасцямі. Насамрэч Аракул — гэта даволі прымітыўны светлавы прыбор, усталяваны на былой тэлекамунікацыйнай вежы A400. Якая, канечне, мае шмат соцень метраў у вышыню, але “многія кіламетры” — моцнае перабольшванне. І кіруе тым светлавым прыборам… А хаця, што я вам псую асалоду?!

Ён пакруціў галавой, быццам шукаючы рэч, патрэбную для працягу размовы, потым заўважыў торбу ля ягоных ног, паклаў яе на калені ды працягнуў:

— Ля смарагдавай зоркі, якую вы ўжо, напэўна, заўважылі на даляглядзе, ёсць агароджанае сеткай поле. Там застрашальныя знакі, але не звяртайце ўвагі на іх. Вежу падпірае дванаццаць тросаў, на кожным ліхтар свайго колеру. У бетонным фундаменце рубінавага тросу ёсць спуск, пры ім — кораб з кодавым замком. Там трэба набраць: “тры, чатыры, дзевяць, пяць, восем, шэсць, дзевяць” — гэта адкрые праходку ў сутарэнні, дзе і жыве Аракул.

Я заварушыў вуснамі, запамінаючы лічбавую камбінацыю. Запісаць яе не было на чым, калі не прымаць да ўвагі скарб, які я насіў ля сэрца ў візітоўніцы. Ён дакладна не прызначаўся для занатовак. Самуэль падхапіўся, трымаючы скураны кофр ля грудзей — ён зрабіў гэта так нечакана, быццам па яго прыехаў “Харлей”.

— Але час мне ўжо ісці.

Я здзіўлена развёў рукамі. Калі ніхто болей не носіць гадзіннікі, немагчыма кудысьці спазніцца. Да таго ж, ён абяцаў, што дождж неўзабаве скончыцца, таму незразумела, куды ён імкнуўся, пакуль ліло ў дзве ноздры.

— Пачакайце, вырушым разам! — прапанаваў я “Мішу”. — О не! Табе трэба адпачыць. Там, — ён кіўнуў на вокны пакоя, што месціўся за тэрасай, — знойдзеш ложак. Ён аплачаны на адно поўнае сненне, але я не скарыстаўся ім. Адпачні, як след. Заўтра цябе чакае доўгі пераход. Да таго ж — знаёмства з Аракулам. Лепей быць паспаўшы. Ну, а я — развітваюся!

Каўбой кіўнуў, прытрымаўшы капялюш пальцамі правай рукі, ды ўпэўнена зрабіў крок пад вадаспад. Секунда — і ён зрабіўся нябачны ў чорных струменях, што абрыналіся з нябёсаў. Я паспеў адзначыць, што ў гэтага дзівака не было наогул аніякай зброі. Пакуль ён сядзеў побач, я думаў, што ягоны рычажны вінчэстар, напэўна, чакае яго ў пакоі, а калі ён рушыў прэч, не паспеў спытаць, як яму выжываецца без добрай стрэльбы.

Я запіхаў у сябе рэшту ласунку — калі знікла неабходнасць манернічаць, рыба з бульбай падалася яшчэ больш смачнай. Я вымыў рукі пад дажджом і асцярожна зазірнуў у пакойчык. Было адчуванне, што як толькі я прайду сюды, адразу ж з’явіцца выбівала ў белай кашулі, які моўчкі скарыстае маё цела для адпрацоўкі баявых прыдушэнняў, прабіванняў ды абдзіранняў. Але за дзвярыма я знайшоў цёплы і сухі пакой у стылістыцы вінтажнага хюге: драўляны ложак, мядзяная ванна з — о цуд! — гарачай вадой, ільняныя прасціны, масіўныя шафы, дзе замест вопраткі арганічна глядзеліся б карабельныя якары.

Ложак быў неразабраны, са стопкай бялюткіх махнатых ручнікоў. Зацягнуўшы ў пакой заплечнік, дубальтоўку і вогкае паліто, я адразу ж аддаўся занятку, у які непазбежна паглыбляецца прафесійны бадзяга, як толькі знаходзіць камфортнае, сухое і цёплае лежбішча з гарачай вадой. І вы — не вандроўнік і не ведаеце цяжару валацужнага жыцця, калі падумалі пра гарачую ванну з адданым ляжаннем у чысцюткім ложку з выпрастанымі нагамі і неабцяжаранай спінай.

Ды дзе там! Маркотны занятак, які чакаў мяне, называўся памытушкамі. Мне трэба было змыць дарожны бруд ды пот з цішотак, кашуляў, шкарпэтак, і усё было хораша і нават весела, пакуль я не зняў з сябе швэдар і не акунуў у балею яго. Пакуль не пабачыў, як успыхнулі ружова-рубінавым плямы, што засталіся на ім пасля гаротнай аперацыі. І тады, вось толькі тады, седзячы ў цяпле, пасля сытнай вячэры, з планамі на адпачынак, я горка заплакаў, і не мог спыніцца, гледзячы на кроў і прыгадваючы сабульку.

Адціснуўшы вопратку, я развесіў яе па драўляных крэслах ля гарачай грубкі. Калі справа была завершаная, я быў такі стомлены, што ледзь прымусіў сябе залезці ў ванну, каб нарэшце змыць і з сябе дарогу. А дакрануўшыся галавой да свежай навалачкі на падушцы, я адчуў водар пральнага парашку і далікатнай парфумы і адзначыў перад сном: “Айцец Дажджу” быў стойбішчам класа дэ люкс.

Я добра выспаўся, у сненнях працягваў размовы з Самуэлем, і не змог бы адразу вызначыць, пра што ён казаў сам, а што насніў я. Хаця так бывае, калі рэальнасць выяўляецца больш ветлівай, чым ты пра яе паспеў падумаць. Ці калі сустракаеш знаёмцаў, якія б больш пасавалі свету сненняў.

Падняўшыся з ложка, я адчуў змены ў гукавой карціне прыцемкаў за дзвярыма. Раскрыў створкі і кіўнуў так, як ківае параноік, які набыў кілаграм піханай пальцам кілбасы і кантрольна ўзважвае яе дома, запэўніваючыся, што прадукт важыць роўна столькі, за колькі і было заплачана, а яго не падманулі ні на грам. Дажджу на двары не было. За тэрасай стаяла звычайная начная ціша. Гэта быў яшчэ адзін момант, пасля якога вельмі дарэчна было б прачнуцца.