Ноч

Раздзел другі

Герда пачала брахаць, як толькі мы выйшлі з пад’езда. Спачатку мне думалася, яна голасна асуджае мяне за тое, што я самавольна забраў яе з гэткіх утульных малінаў. З месца, дзе было яшчэ столькі непажэртага. Раскошная грэчка на сняданак, бляшанка бычкоў, падзеленая па-братэрску (усе з’еў я, на выпадак, калі раптам яны сапсаваліся — Герда шыкавала бяспечным каціным кормам) стварылі зусім бестурботны лад. Я спрабаваў злавіць яе пысу ў прамень налобніка, каб зразумець ейны настрой, але яна ўвесь час рухалася, навастрыўшы вушы. Таму я ішоў ды ўшчуваў:

— Чаго гэта ты разлямантавалася? Прывыкла да камфорту, дзявуля? Дык усынавіся якім катом! Бо гаспадар у цябе мяцежны. Ён патрабуе буры. Нібыта ў буры ёсць спакой!

Тут мне зрабілася не па сабе, бо снапок святла нарэшце спыніўся на яе галаве, і я пабачыў, што Герда ўстрывожаная. Яна ўперылася некуды ўбок, у прамежак паміж дамамі. Хвост уніз, уся напружаная. Гаўкне колькі разоў і павернецца да мяне з красамоўным выразам, маўляў, ты што, не чуеш там нічога, двухногі дурань? Праменя ліхтара хапала толькі на дзясятак метраў. Далей святло праглыналася сутоннем. У якім нібыта і не праглядалася рухаў.

— Што ты там сабе ўжо напрыдумляла? — я нядбала пасунуўся ў той бок. Падышоўшы, запэўніўся, што ля дома не было нічога і нікога, толькі свежыя сляды, якія мы пакінулі ўчора.

Можа быць, слядоў было і больш, як быццам у мяне вырасла яшчэ пара ног. Але выглядае, мы тут проста ладна натапталі ўчора з сабуляй. Я паспрабаваў выблукаць з мікрараёна да трасы, але не даў рады: аднастайныя панэлькі, аднастайныя праезды паміж імі. Я пайшоў па ўчорашніх слядах, але яны хутка раздвоіліся, нібы мяне зрабілася два, і кожны пайшоў у сваім кірунку. Тады я ўскараскаўся на адну з машын, пакінутых на праездзе, выключыў налобнік, даў вачам прызвычаіцца да цьмянага ззяння неба і пабачыў яўны прагал паміж панэлькамі — там было больш неба, значыць мусіла чакаць шырокая прасека вакол дарогі. Герда ўсё брахала.

Зрабіўшы некалькі крокаў без ліхтара, я ўсвядоміў, што вочы бачаць нашмат далей без налобніка — з’яўляецца такая сабе шэрая перспектыва. Спатыкнуўшыся на яміну ў лёдзе, зрабіў выснову, што шыю сабе ў сутонні зламаць шэрая перспектыва абсалютна не замінае. Уключыў ліхтар, скіраваў яго так, каб бачыць напрамак і паверхню, па якой іду, ды нарэшце выйшаў на трасу. Спатрэбілася некалькі секунд, каб узгадаць, з якога боку я прыйшоў: без светлавых арыенціраў дарога, што патанала ў цемры, выглядала як шлях з нікуды ў нішто. Герда працягвала брахаць.

Хутка я разглядзеў і тры стужкі роварных шын, якія бачыў учора. Нейкая трасца тут адбывалася з адбіткамі.

Я паспеў прайсці некалькі кіламетраў у бок гары — за мной цярпліва назіралі. Мабыць, хацелі запэўніцца, што абцяжараны грувасткім заплечнікам гаспадар сабакі напраўду такі нежыццяздольны недарэка, як і падалося на першы погляд. Браханне сабулі паспела мяне стаміць, і я ўцягнуў яе ў любімую забаўку — пераключыў прамень налобніка на вузкі фокус ды стаў па дарозе круціць галавой, матляючы маленькай плямкай па прыснежаным асфальце. Псюля яшчэ пагаўкала для парадку, але нарэшце скарылася жарсці даганяць спрытны агеньчык. Зрабілася ціха — толькі мае крокі, яго задыханае сапенне, скокі ды буркат у момант, калі прамень выслізгваў проста з-пад лапаў. Калі ў чарговы раз я рэзка перавёў галаву з боку наперад, снапок налобніка не адбіўся на зямлі. Замест гэтага ён падсвяціў мядзведзя, які стаяў перада мной. Праз імгненне мядзведзь вырабіў наступнае. Ён весела сказаў:

— Драсьці!

Пасля крутануў рулю вінтоўкі, якая вісела ў яго на плячы так, што, зрабіўшы паўкола, доўгі драўляны прыклад ляснуў мне ў падбароддзе. Я пачуў, як цокнулі мае зубы, верхні шэраг аб ніжні, дзякуй богу, язык паспеў уцягнуць ад здзіўлення. Потым інерцыя ўдару падкінула мяне ўверх і па прыгожай дузе павяла назад. Я ляцеў доўга і хораша, вага заплечніка надала маёй глісадзе авіяцыйнай вытанчанасці. Я паспеў вяла падумаць: з якой гэта халеры мядзведзі пачалі хадзіць па палях са стрэльбамі. Ды чаму яны гэтымі стрэльбамі вось так заганна б’юцца, хаця маглі б інтэлігентна загрызці ці хаця б зухавата бабахнуць. Мабыць, эканомія патронаў, — адказаў я сам сабе ў той момант, калі мая патыліца ацаніла ўсе перавагі сустрэчы з абледзянелым асфальтам у хай сабе і моцна заношанай, але ўсё ж тоўстай заечай шапцы. Цікава, ці раздушылася пляшка з віскі, бо я ж так старанна закруціў яе ў швэдар акурат на выпадак падзення на спіну.

Налобнік з мяне сарвалі, а зверху палыхнула два ліхтары, скіраваныя проста ў твар.

— Супакой сабаку! — загадаў другі, меней медзведзяваты голас. — Супакой, а то застрэлім!

Я хацеў узняцца ды запярэчыць, што сабаку няпроста супакоіць, калі на яе гаспадара здзяйсняюць напад мядзведзі з ружжамі, але ўзняцца я не здолеў — не дазволіла руля дубальтоўкі, што ўперлася мне ў грудзі. Ад рулі моцна пахла паленым порахам, то я зрабіўся вельмі ветлівым.

— Вітаю вас, паны мядзведзі! — сказаў я ў цемру. — Чым мы вас пакрыўдзілі? — Ён думае, што здольны нас пакрыўдзіць, — маладжавы голас узняў прамень ліхтара на медзведзяватага. Мядзведзем выглядаў барадач, апрануты ў сабалінае футра. Было складана зразумець, дзе канчалася поўсць ягонай барады ды пачыналіся космы футра. — Супакой сабаку! — яшчэ раз рыкнуў ён.

Я, лежачы, намацаў Гердаў ашыйнік і пацягнуў яго ўніз, прыгаворваючы:

— Гердачка, усё нармальна! Дзядзі проста вельмі хацелі з намі пазнаёміцца! І не ведалі, як далікатней гэта прапанаваць!

Сабуля перастала кідацца на варвараў, якія нас захапілі, але брахаць не спынілася.

— Падымайся, пойдзем! — тыкнуў мядзведзь руляй у мяне.

Я з цяжкасцю падняўся, працягваючы трымаць Герду за ашыйнік. Расправіў паліто пад шлейкамі заплечніка, бо складкі балюча ўпіліся ў спіну. Пагладзіў Герду па ўзвушшы, супакойваючы. Ёй неяк перадалася мая ўпэўненасць у сабе. Яна прымоўкла. Захопнікі зайшлі мне за спіну ды падштурхнулі наперад вінтоўкай:

— Давай, ідзі. Наперад. Мы — за табой. Сабаку трымай, бо шарахнем шротам.

Я пайшоў, прыслухоўваючыся да гукаў з-за спіны. У пляцаку прыцішана булькала. Віскі не разбілася.

У промнях налобнікаў нашых захопнікаў паблісквалі зубы Герды — яна ішла выскаліўшыся ды ціхенька гырчэла — ёй не падабалася, што людзі, якія ўдарылі гаспадара, беспакарана цягнуліся цяпер ззаду, наставіўшы на нас стрэльбы. Часам мне здаецца, што Гердачцы трэба было нарадзіцца бультэр’ерам, часам — памеранскім шпіцам. Вельмі шырокі дыяпазон настрояў у характары.

Захопнікі мірна тупалі за намі і праз нейкі час пачалі перамаўляцца.

— Ці не было ў цябе калі-небудзь адчування, што ўсе нашы дзеянні прадвызначаныя, Мазай? — інтымна спытаўся малады голас. — Не разумею, пра што ты, Заяц, — груба адказаў кудлаты. — Як быццам бы ёсць нейкі план. Ці сцэнар. І мы ў ім — нават не акцёры. Марыянеткі. І можа вось зараз — адзінае, для чаго мы народжаныя, гэта каб гэтае вось бібабо і ягонага сабаку завезці да Цара. — Мне дык наадварот замала прадуманасці ў гэтым свеце. Такі, як ты, Заяц, дык даўно павінны быў скончыць нявольнікам у матрыярхаце “Зялёны Луг”, — медзведзяваты тупаў нейкі час моўчкі, потым дадаў: — Але вось праўда, неяк шмат паўз нас дурнаватых візіцёраў пачало цягацца. Спачатку хіпстары на веліках. Зараз гэты, з сабакам. Яшчэ і спаць застаўся, ну? Нічога не баяцца. — Секундачку! — я перапрашальным тонам улез у іх размову, не збаўляючы хуткасці, каб не раздражняць людзей з узведзенай зброяй. — Вы, мабыць, пераблыталі. Хіпстары на веліках збочылі на Слуцк. А мы зараз ідзем па трасе на Гомель, ці не так? Паўднёвы ўсход? — Вось бачыш, Заяц, з якім матэрыялам прыходзіцца працаваць. Сунецца кудысьці. З сабакам. Заплечнік сабраў здаравенны, толькі вушы з-за яго відаць. І не ведае, куды ідзе, — растлумачыў свайму суразмоўцу медзведзяваты. — Мы на Слуцкай трасе. Поўдзень. Кіруемся да Цара Гары. Якому можа спадабацца твой сабачка.

Герда прыняла дапушчэнне пра сабачку чарговым гырканнем. Не ведаюць яны, з кім звязаліся. Думаюць, з памеранскім шпіцам.

Я спрабаваў зразумець, як умудрыўся схібіць з напрамкам, не дайшоўшы да патрэбнага павароту амаль чвэрць маршрута. Моцная стома ды адсутнасць трэніроўкі падоўжылі адлегласць адоленай пасля выхаду на кальцавую дыстанцыі, вось і паспяшаўся. Пасля таго як людзі са стрэльбамі нас адпусцяць, а здарыцца гэта мусіць хутка (бо што ім да нас?!), трэба будзе на першым жа павароце забіраць правей. Каб сустрэцца з кірункам на Гомель.

— Прабачце, яшчэ адно пытаннечка, — я паспрабаваў азірнуцца, але атрымаў нямоцны штуршок у спіну, — а ў вашага Цара Гары які парадак? Ці ёсць там рабаўладанне? Бо, ведаеце, я неяк не люблю, калі свабоду чалавека абмяжоўваюць. — Яшчэ адзін хвілосаф пра маю бараду! — нязлобна прыкрыкнуў Мазай. — Мы не ўтрымліваем нявольнікаў на Гары, — супакоіў маладзейшы. — Калі нам нехта непатрэбны, мы яго проста расстрэльваем. — А, ну то дзякуй! Значна лягчэй стала! — адгукнуўся я. — А раварыстаў вы таксама расстралялі? — Мы псіхаў не чапаем, — праявіў сябе медзведзяваты. — Нам ровары не патрэбныя, — дадаў Заяц. — У Мазая шуба ў ланцуг заблытвацца будзе. — А ў Зайца язык, — папікнуў калегу барадаты.

Шэрагі панэлек расступіліся, вызваляючы вялікае не занятае нічым поле: ні молаў, ні танных жылых мурашнікаў, ні аўтастаянак, ні складоў — дзіўная анамалія гарадской прасторы, скалечанай сквапнасцю апошніх перад блэкаўтам гадоў. Толькі снег ды чэзлыя парасткі ссохлай да папяровага стану травы. Пасярод пустэчы, усё яшчэ вельмі далёка ад нас — гіганцкае ўзвышша, падобнае да мура сярэднявечнага палаца. Чарнейшая за цёмныя нябёсы паверхня гэтай велізарнай, на некалькі кіламетраў у даўжыню, трапецыі была ўся панатырканая рухавымі памяранцавымі агеньчыкамі. Адкуль гэта ўзялося тут? Як структура такіх маштабаў магла ўзнікнуць у нашым свеце, дзе ніхто нічога новага даўно не будуе? Бо ўсе тэхналогіі скончыліся з электрычнасцю, а новых Рэйтанаў “чалавек бяздзейны” не вынайшаў? Ці гэта ўжо было тут? Яшчэ да Зацямнення? І, калі гэта было тут, чаму ніхто не звяртаў увагу на велічэзны зікурат?

Узіраючыся ў цёмныя абрысы і адмаўляючыся зразумець паходжанне трапецыі сваёй галавой, я запытаў Мазая і Зайца:

— Прабачце, а што там такое цікавае свеціцца? — Гэта гара, — агучыў відавочнае кудлаты.

Я абдумаў сваю наступную рэпліку і не знайшоў нічога разумнейшага, чым запытацца так:

— А што гэта такое — гара? Бо ніколі раней не бачыў. — Гара — гэта гара, — адрэзаў Мазай. Да краязнаўчых экскурсіяў ён быў не схільны.

— Ты не бойся, Сабакар, гара — гэта царства справядлівасці. Усё для ўсіх. Ніхто не пакрыўджаны, — растлумачыў больш ахвочы да размоваў Заяц.

Падумаўшы, я вырашыў усё ж такі ўступіць у дыскусію — тупаць да той гары было яшчэ далёка:

— А вам не падаецца, што справядлівасць не можа мець форму абсалютнай манархіі? Бо сам выраз, ведаеце, “царства справядлівасці” — ён крыху такі, спрэчны. — Толькі царства і можа быць па-сапраўднаму справядлівае, — катэгарычна адказаў Заяц. — Бо хто будзе адбіраць у адных і аддаваць іншым, як не Добры Цар?

Характар справядлівасці я зразумеў, засталося высветліць галоўнае:

— А Цар у вас — пасада выбарная ці спадчынная?

Пытанне паставіла Зайца ў тупік.

— Ну, мы Цара неяк не мянялі пакуль. Ён жа добры. — А як вы яго абралі? Каго зрабілі Царом? — Таго, хто страляў трапней, — паведаміў Заяц як нешта відавочнае. — Вось набегла хвілозафаў на маю бараду, — аднатыпна пракаментаваў дыскусію Мазай. Ісці ў важкай сабалінай шубе было цяжка, ён адсопваўся і пыхцеў. — Не перажывай, Сабакар! — зноўку супакоіў Заяц. — Мы цябе моцна рабаваць не будзем. Мы не звяры, а табе яшчэ ісці куды. Так, крышачку пашчыпаем паводле вынікаў прафесійнага сумоўя, якое табе Добры Цар зладзіць. Ён так з усімі, каго мы ловім: высвятляе абгрунтаванасць нажытага майна. Можа, давядзецца цябе раскулачыць, а можа і рассабачыць.

Мазай за спінай усміхнуўся нягегламу наватвору. Мы прайшліся ў цішыні, і я звярнуў увагу на тое, што хуткасць нашае хады задае насамрэч Герда — яна спрытна цягнула мяне наперад за ашыйнік з выразам грэблівасці да ўсёй нашай камунікацыі. Калі прамень ліхтара адбіваўся на яе пысе, я быў здольны прачытаць яе мізантрапічныя думкі. Сабуля лічыла, што захопнікаў варта было б пакусаць за геніталіі і пакінуць паміраць на снезе, а не ўступаць з імі ў размовы, датычныя ў тым ліку далікатных пытанняў сабаказнаўства. Я ў чарговы раз моцна расчараваў яе, і цяпер для выпраўлення непаразумення ў нашых стасунках мушу пасля сканчэння прыгоды зрабіць усе намаганні для паляпшэння яе рацыёну — гэта створыць прастору для магчымасці майго прабачэння.

Нарэшце, мы наблізіліся да зікурата. Пах заявіў пра сябе толькі тут — сваё зрабіла халадэча, падмарозіўшы ўсё, што мусіла гніць. Паветра было прасякнутае смуродам доўгі час не вынесенай сметніцы. Мы абышлі памерлы “МАЗ”, кузаў якога быў з горачкай нагружаны ўсякай дрэнню: цэлафан, гума, ламачча, нейкія рамы ды пластык — у святле ліхтара таксама мільгануў надпіс на борце “Палігон ЦБА “Самахвалавічы”. Пакруціўшы ў галаве абрэвіятуры даўно памерлага свету, я прыгадаў, што ЦБА расшыфроўваецца, як “цвёрдыя бытавыя адкіды”. Зікурат, ці, як паэтычна назвалі гэта мае захопнікі, “гара”, была нічым іншым, як велізарнай гарадской сметніцай.

У павернутай да нас сцяне, што складалася з сумесі пяску ды ўжо згаданых “ЦБА”, быў праход у вышыню чалавека. Ля яго гарэла дзве паходні і ўзвышаўся хударлявы мазурык у куртцы а-ля “Аляска”. Выглядаў бамбіза інтэлігентна: запалыя вочы, падрапаны стары “Калашнікаў”, неад’емная частка вобразу — фікса ў роце, шчацінне, неандэртальскія бровы, адсядзеў як мінімум пяцёху.

— Ша. Шо за шухер? — спытаў ён маіх канваіраў. — Прынялі ў пасёлку будаўнікоў. Вядзем знаёміць з Добрым Царом. — А з гаўкалам хіба можна? — працяўся ён сумневам. — Ён выхаваны, — запэўніў бамбізу я, выклікаючы яшчэ большую пагарду сабулі.

Зэк адступіў, мы праціснуліся ў праход. Тунэль цягнуўся даволі доўга — там-сям ён быў падпёрты рэйкамі, месцамі — абкладзены дошкамі, праз якія на кожны наш крок ссыпаўся пясок. Перспектыва быць пахаваным пад тонамі смецця пры выпадковым абвале самаробнай інжынернай канструкцыі вабіла так сабе. Я бег за Гердачкай, радуючыся яе спрытнасці. Смярдзела тут так, што хацелася затрымаць дыханне ажно да моманту, калі нас адпусцяць. На выхадзе са смеццевага калідора чакаў яшчэ адзін мазурык, які вартаваў выхад да драўлянай лесвіцы, што ўзбіралася на смеццевы бруствер. Ён агледзеў нас важкім позіркам ды дазволіў праход самым ветлівым з чалавечых жэстаў — пляўком убок.

— Атмасферна ў вас тут, — падзяліўся я ўражаннямі. — Бы на сходцы аўтарытэтаў! — Гэта браты з братэрства “Аўтаз”. У нас з імі дамова аб двухбаковым узаемадзеянні. Яны забяспечваюць нам ахову перыметра, мы іх дапускаем да распрацоўкі нетраў. — Пашанцавала вам, — не стрымаўся я. — Яны нармальныя. Проста выглядаюць так. Не пазбавіліся пакуль звычак ды дрэс-коду, — запэўніў Заяц. — На Аўтазе зараз рэфармацыя. Як яны гэта завуць? “Рух джэнтрыфікаў”, здаецца. Заняліся цывільнымі работамі. Дэвіз: “Хто быў братком, хай стане братам!” Гэтыя сметніцу распрацоўваюць. Брат Ягорый — іхны аўтарытэт, тры ходкі, дваццаць пяць гадоў турэмнай насідкі, ферму завёў. Свіней гадуе.

Мы трапілі ў штосьці накшталт дзядзінца — нізіну, з усіх бакоў аточаную высокім валам. Па плошчы ў некалькі гектараў расстаўленыя вайсковыя намёты з трубамі буржуек, паўсюль людзі з паходнямі, лябёдкі чэрпаюць вёдрамі ўзламаную “пароду” з распрацаваных свідравінаў. Млоснатворны пах некуды знік, можа, праз тое, што смецце тут было прысыпанае слоем пяску, ці магчыма, я проста прызвычаіўся. Заяц з Мазаем закінулі дубальтоўкі на плечы і проста ішлі побач. Мы кіраваліся да невялічкага брукаванага дамка пад металічным дахам, змешчанага далекавата і ад намётаў, і ад зоны распрацоўкі.

— Гэта — цытадэль, — тлумачыў Заяц. На тле брутальных спецыялістаў братэрства “Аўтаз” ён зрабіўся балбатлівым. Праступіла нават нешта падобнае да агульнай выхаванасці. — Раней тут быў газаразмеркавальны пункт. Газ, які давала сметніца, скіроўвалі на асвятленне некалькіх населеных пунктаў. Калі газ перастаў быць крыніцай энергіі, усе прыстасаванні вынеслі. Усярэдзіне Добры Цар зрабіў свае пакоі. — А што яны шукаюць тут? — спытаў я, кіўнуўшы на людзей з паходнямі.

Гэтае пытанне выклікала смяшок нават у Мазая, які паводзіўся дагэтуль не надта інтэрактыўна.

— Як што? — здзівіўся Заяц. — Ты думаеш, усе тыя чаравікі, паліто, футра, кашулі, што прадаюцца на рынках у полісах, адкуль бяруцца? Думаеш, самі гаспадары іх прыносяць, альбо шахцёры здабываюць? Ніякіх шахцёраў бы не хапіла, каб мільён чалавек апранаць цягам столькіх сненняў. Мы даўно ўступілі ў фазу паўторнага спажывання. Асноўнай крыніцай багацця для ўсіх навакольных дзяржаваў ёсць нашая гара. Менавіта ў ёй закладзена самае каштоўнае, што засталося ад індустрыяльных часоў. Адкіды чалавечай дзейнасці назапашваліся тут з 1968 года, дык можаш сабе ўявіць. Зараз мы, як гномы, капаем, сартуем ды запускаем на рынак. — А навошта Цару Гары трэба рабаваць такіх, як мы? — я тыцнуў пальцамі ў сябе і Герду. — Калі ён такім тлустым рэсурсам валодае? — Раскажы яму пра генерала і гаўно, — прапанаваў Зайцу Мазай. — А ты што, думаеш гэта дзеля грошай? Насмяшыў! — Заяц пры гэтым нават не ўсміхнуўся. — Для яго гэта — хобі. Забіраць нажытае сумнеўным чынам і размяркоўваць праз братоў сярод тых, каму патрэбна. Я ж кажу, ён — за справядлівасць. — Раскажы пра гаўно і генерала, ну! — настойваў Мазай. — Добры Цар любіць расказваць гэты апокрыф, каб праілюстраваць, што такое справядлівасць, — Заяц спыніўся, каб завершыць гісторыю да таго, як мы зойдзем у царскія палаты. — Яму яе распавёў брат Ягорый, а Цар дадаў духоўны складнік і перарабіў у навуку. Дык вось. Быў некалі ля Мінска такі раён, Дразды. І жыў там адзін сілавы генерал. Аднойчы ля брамкі ягонага дома, проста на кілімчыку, з’явілася куча гаўна. Паколькі ў задачы генерала ўваходзіла задушэнне ўсяго, што расло ў краіне не ў той бок, ён прыняў гаўно на свой рахунак. Помста і ўсё такое. Пачаў змагацца. Паставіў камеру назірання. Праз два дні — зноўку гаўно. Праглядае запісы: дысідэнты з голымі дупамі ў кадр не трапілі. Генерал зрабіўся надумлівы. Замовіў яшчэ адну камеру. Схаваў у хмызняку за сценкай, на выпадак, калі гаўно кідаюць зласліўцы на матацыклетах. Гаўно з’яўляецца. А азадкаў — няма. Ну што? Містыка! Генерал змяніўся. Стаў духоўны чалавек. Пачаў насіць крыжык. Знайшоў усіх, каго пакрыўдзіў, і палепшыў ім умовы ўтрымання. Перастаў матам размаўляць і пачаў ім зрэдку лаяцца. Аж пакуль па вяртанні дадому не спудзіў велізарнага кацяру, сапраўднага бегемота. Ён прыладжваўся на кілімчык ніжэй за ахоп камеры, таму на запіс не трапляў. З гаўном генерал разабраўся, а муднем назварот не зрабіўся. Бо такая ў чалавека прырода. І — што галоўнае, каб ён жыў па справядлівасці, а сумленне ягонае было чыстым, адразу зразумеў бы, што сярэ не чалавек, а жывёліна. Ён жа сілавы генерал, а не балерына.

Я хацеў запытаць, як гэты апокрыф уплывае на неабходнасць затрымліваць нас з Гердай, але вырашыў не вымушаць Цара чакаць. Бо ясна ж было, што гэта яшчэ адна горкая праўда пра кепскіх катоў, ад якіх усё ліха на зямлі. І праз якіх даводзіцца пакутаваць прыстойным людзям і яшчэ больш прыстойным сабачкам.

Мы ўвайшлі ў дамок. Унутры тлела некалькі жароўняў з вугалем, сцены былі завешаныя арабскімі дыванамі, якія нават да апакаліпсісу выглядалі б раскошна. Некаторая падрапанасць надавала ім дадатковай антыкварнай вабы. Тут было цёпла, жароўні вытваралі шмат сухой гарачыні. На скураной канапе сядзеў чалавек, які быў у тым узросце, што і герой карціны Ільі Рэпіна “Іван Грозны забівае свайго сына”. Я маю на ўвазе не цара Івана Грознага, а якраз забітага царовага сына, Івана Іванавіча. Такая ж бародка, такі ж нездаровы выгляд. Што яшчэ дадаць да партрэта? Над сэрцам прышчэплены залаты рэгал — памета ў выглядзе ўпісаных ў кола кіркі ды цыркуля, з густоўнай каронай, выкладзенай невялічкімі дыяментамі на нізе. Выглядала на выраблены напрыканцы васямнаццатага стагоддзя значок кіраўніка адной з тутэйшых масонскіх ложаў.

Што яшчэ? У эру Хэмінгуэя сярод шасцідзясятнікаў Савецкага Саюза былі распаўсюджаныя драўляныя тытунёвыя люлькі, зробленыя ў выглядзе галавы Мефістофеля. Ад майго прадзеда засталася такая. Дык вось, Цар нагадваў Мефістофеля — але не таго, якога мы ўявім, прачытаўшы Гётэ. А спрошчаную версію, з драўлянай савецкай люлькі. Для мадэлявання якой разьбяр натхняўся старымі карыкатурамі на Льва Троцкага (тая ж бародка кліночкам).

Поруч з Царом сядзела жанчына, прыгожая такім хараством, з якім мне ніколі не хацелася пераходзіць з “вы” на “ты”. У форме яе вуснаў было нешта драпежнае. Мефіста перабіраў раскладзеныя на століку перад ім каштоўнасці, хіба што толькі здабытыя ў штольнях сметніцы. Тут ляжала шмат зброі, напрыклад, багата інкруставаная вінтоўка, стары, а можа і старадаўні нож, некалькі кніжак у скураных вокладках, адрэз чорнага аксаміту, бірузовыя каралі. Цікава, хто і з якіх прычын мог выкідаць такія скарбы. Як мы ўвайшлі, царова спадарожніца з незадаволеным абліччам узнялася з канапы ды вышмыгнула ў чорны калідор, які хаваўся за адным з дываноў. Цар узняў галаву ды выкрыкнуў, ці то ветліва, ці то з’едліва:

— Намастэ, амігас!

Герда, пачуўшы гэтае вітанне, адразу пачала гырчэць — ёй Цар катэгарычна не глянуўся. Я не веру людзям, якія кажуць, што ім не падабаецца мая сабуля. Але я веру сабулі, калі ёй не даспадобы нейкі чалавек.

— Што ўпаляваў Дзед Мазай і ягоны Заяц? — спытаў Цар, звяртаючыся да маіх канваіраў. Нейкага ваўка з сабой прывялі! Малайцы, выведнічкі! — Рыскуны, — падаў я голас з намерам зрабіць уражанне. — Што сказаў? — запытаўся Цар. — Ёсць такое старажытнае слова: “рыскуны”. Азначае тых, хто ідзе наперад.

Цар бліснуў вачыма ды зарагатаў:

— Добрая позыўка! Дрыстуны! Дык што скажаце, дрыстуны? Хто гэта такі, што мае з сабой?

Мазай з Зайцам змушана засмяяліся. У прысутнасці самаўладніка іх характар і манеры яшчэ больш палагаднелі. Яны паводзіліся як два блазны перад асобай гаспадара, дзеля якога і былі прывучаныя выштукоўвацца.

— Нарэшце ўдалося загад вашай вялебнасці выканаць, — звярнуўся да Мефіста Заяц. — Вашай вялебнасці быў патрэбны сабака, мы сабаку вашай вялебнасці здабылі. Амаль суткі адсочвалі. Змушаны былі заночыць у снезе ў крытцы, каб не ўпусціць. — А што за хер? Хто сам? Адкуль сабака ў яго? — царок упарта звяртаўся да сваёй чэлядзі, а не да мяне. — Мы неяк не пацікавіліся, ваша мосць! Не было часу! Не прымалі руляў з ягонай спіны! — Каб не збег! — дадаў Мазай. — А ў заплечніку што? — Не мелі калі часу абшукаць! — працягваў крышыць словамі Заяц. — Каб не збег і сабаку не звёў! Сабакі ж бегаюць вой як хутка, — падтрымаў яго Мазай. — Вось дрыстуны дык дрыстуны! — жартаўліва нахмурыўся Цар. — А што, калі ў яго за спінай кілаграм тратылу? І ён зараз Цара вашага ўзарве? Зброя хоць у яго была якая?

Яны карцінна пераглянуліся. Я толькі цяпер усвядоміў, што мае нягеглыя захопнікі забыліся мяне абшукаць. Трэба было браць лейцы гутаркі ў свае рукі, бо гэтыя Болек з Лёлекам маглі пацяшаць свайго гасудара яшчэ вельмі доўга.

— Я з Грушаўкі. Сам — кнігар. Іду на поўдзень. Збіўся з пуці. Сабаку не аддам. А зараз пайшоў бы, спяшаюся.

Самаўладнік паглядзеў на мяне з цікаўнасцю. Здаецца, мая борздасць яго заінтрыгавала.

— Ведаеш, што я звычайна кажу тым, каго ловіць Мазай з Зайцам на маіх дарогах? — Пра генерала і гаўно ўжо чуў, можна апусціць гэтую частку, — прапанаваў я. Герда працягвала гырчэць ды я загадаў ёй сесці. Яна з неахвотай падпарадкавалася.

Цар, велічна паправіўшы дыяментавы рэгал на грудзі, працягнуў:

— Кажу я так. Калі ты некуды ідзеш, значыць у цябе нешта ёсць. І, калі ты не здольны абараніць тое, што ў цябе ёсць, табе не трэба было нават выходзіць. — Але ж ёсць яшчэ людзі, якія ідуць таму, што яны ўжо ўсё згубілі. І ідуць яны для таго, каб гэта вярнуць. — Набегла хвілосафаў на маю бараду, — паспрабаваў усунуць сваю стандартную рэпліку Мазай, але Цар махнуў рукой, даючы знак змоўкнуць. — Тыя, у каго нічога няма, сядзяць па хатах і назапашваюць, — з націскам сказаў ён. — А ўсе астатнія мусяць быць асцярожнымі. І не хадзіць уздоўж дарог. Дзе ёсць не толькі мае патрулі. А калі ходзіш — дык не крыўдуй і не здзіўляйся. Мазай, Заяц, даглядзіце ягоны пляцак.

Памагатыя самаўладніка былі зрабілі рух да мяне, але я іх спыніў жэстам.

— Не трэба калупацца ў маіх рэчах. Я сам скажу, што маю за спінай. У заплечніку — трыццаць пяць кілаграм цынку, цёплыя рэчы ды недапітая пляшка віскі. Нічога з гэтага я вам не аддам, бо забіраць патрэбнае для дарогі несправядліва. — Трыццаць пяць кілаграм цынку? У пустках забіваюць за адну батарэйку, — Цар паглядзеў на мяне з недаверам. — Ды сабака. Жывы сабака. Пад чорным небам даўно паелі ўсіх сабак, а ты маеш магчымасць штодня карміць свайго. Сабака патрэбны аднаму майму вельмі важнаму сябру. Які мае вялікія грошы. Я хацеў бы яму падарыць твайго, і калі ты на гэта пагодзішся, я пакіну табе твой цынк. — Сабаку нельга падарыць. Гэта не рэч. Герда аддадзеная мне і ў чужыя рукі не пойдзе, — я казаў проста, не падвышаючы голасу. — Да таго ж вы імкняцеся да справядлівасці і не будзеце рабіць ганьбы.

Цар паківаў галавой, ці то пагаджаючыся з маёй думкай, ці то абдумваючы, што спачатку прыкласці да вуголля ў жароўні: маю далонь, ці маю лабаціну?

— Ты сам завёў пра справядлівасць, — ён развёў рукамі. — Усе багацці ў нашым свеце здабытыя праз злачынствы. — Маё багацце паходзіць з утрымання вялікай бібліятэкі, — спакойна адказаў я. — Якая была здабытая праз злачынствы! — квакнуў ззаду Заяц. — Задоўга да таго, як сцямнела, — я павярнуўся да Зайца ды ўзважыў яго позіркам — так, што ён неяк адразу нават зменшыўся ў памерах. — Маёй працай было ўкладанне прыватных бібліятэк. Да мяне прыходзілі людзі — а маё імя прываблівала больш плацёжаздольных кліентаў, чым я мог прыняць — і прасілі зрабіць ім, да прыкладу, збор першадрукаў нямецкага рамантызму ў арыгінале і перакладах, пераважна рускіх, на 600 тамоў. Ці дапамагчы ўкласці калекцыю кніг па юрыспрудэнцыі для працоўнай рэзідэнцыі канцлера, былога міністра юстыцыі. Пачынаючы ад антычнасці і заканчваючы новым часам. Толькі прозвішчы, назвы прац і самыя прыстойныя рэдакцыі. З улікам таго, што ў тыя часы рэпутацыя ў пэўных колах шмат у чым залежала ад прозвішчаў, якія можна было пабачыць на кніжных шафах, а цаной памылкі (напрыклад, уключэння ў бібліятэку дзяржаўнага ці палітычнага дзеяча томіка Макіявелі), магла стаць пахаваная кар’ера, мае веды вельмі высока ацэньваліся. Звычайна я атрымліваў пятнаццаць адсоткаў ад цаны набытых кніг у якасці ганарару за дапамогу ў фармаванні бібліятэкі. З часам, я пашырыў свой профіль і стаў складаць персанальныя чытанкі пасля сумоўя з чалавекам. Гэта ўжо быў той час, калі людзі сталі меней прыглядацца да кніг, а кнігі ўсё яшчэ лічыліся прыкметай розуму. Праз нейкі час мне стала дастаткова дзесяці хвілін размовы, каб зразумець, якія кнігі чалавек чытаў, якія не прачытае ніколі і за параду якіх будзе вельмі ўдзячны мне. Кніжнікам, здаецца, мяне пачалі клікаць яшчэ тады. — Ну і якая ў нас з Мазаем любімая кніжка? — улез Заяц, выштукоўваючыся перад Царом.

Я зноўку кінуў на яго крытычны позірк, вагаючыся паміж “Міколкам-Паравозам” і “Прыгодамі Арбузіка і Бебешкі”. — Не, сур’ёзна, Кнігар, — звярнуўся да мяне Цар. — Як думаеш, якая кніга любімая ў мяне? — Хутчэй за ўсё — “Байцоўскі клуб” Чака Паланюка, — я пабачыў, як бровы ў Цара ўзляцелі ўверх. — І чыталі вы яго ў знакамітым перакладзе Сяржа Мядзведзева.

Самадзержац змоўк, і я працягнуў:

— Большасць кніг нашай часткі свету загінула тады, калі з’явіліся электронныя чыталкі. Бібліятэкі цэлых кватэр выпраўляліся сюды, да вас, і гніюць недзе за дзесяць метраў пад нашымі нагамі. Тыя, што засталіся, былі спаленыя за першыя месяцы гэтай чорнай зімы. Я захаваў сваю калекцыю і ад першага, і ад другога. Калі людзі зноўку пачалі чытаць, я стаў здаваць кнігі ў арэнду за невялікія грошы. Адсюль маё багацце. І што тычыцца майго паходу. У ноч Зацямнення мая каханая паспела патэлефанаваць мне. Яна была на іншым канцы нашага кантынента. Таму я ўзяў столькі цынку, колькі мог цягнуць з сабой, і вырушыў ёй насустрач.

За спінай было ціха: языкі прыкусілі і Заяц, і Мазай.

— Твая гісторыя — гэта гісторыя годнага чалавека, — з павагай у голасе адгукнуўся Цар. — Я паважаю цябе і выбачаюся за тое, што мы зашкодзілі тваёй пілігрымцы.

Ён памаўчаў, разважаючы над нечым. Потым прапанаваў — іранічным тонам, каб перадухіліць няёмкасць перад прысутнымі, калі я адмоўлю:

— А ці не не пагодзішся ты застацца з намі, каб дапамагчы разабраць тыя папяровыя скарбы, што мы падымаем са штольняў? У нас не стае часу прачытваць усю літаратуру, бракуе адмыслоўца, які мог бы параіць, што адразу прадаваць, а што прачытаць папярэдне. — Я мушу ісці. Я і так згубіў багата часу, — ветліва пакланіўся я. — І што ты, чалавек які прачытаў мільён кніг, скажаш пра тое, што здарылася са светам? Ці ты сустракаў недзе на старонках уцямны адказ? — пацікавіўся Цар. — У мяне быў сябра. Ён быў немцам і вучоным. Ён заўсёды даказваў мне, што любую рэч можна растлумачыць навукай. А я з ім спрачаўся і цытаваў фрагмент з адной прыгожай кніжкі былых часоў. Зараз гэты сябра пайшоў з жыцця. А перад гэтым расчараваўся. І болей няма нікога, здольнага даказваць мне, што ў цёмных нябёсаў ёсць лагічнае вытлумачэнне. — А што там быў за фрагмент? Як ты з ім спрачаўся? — падаўся наперад Цар. — Я прачытаю на памяць, — мне было прыемна адзначаць, які эфект займела прапанова. Зараз цытаванне завучаных тэкстаў — рэдкая здольнасць. — Вось ён: “Яны ад пачатку ўсё зблыталі. Прычым цалкам свядома. Яны прыдумалі самаабмежаванне і падпарадкавалі яму ўсё. А затым пераадоленне гэтага самаабмежавання зрабілі сэнсам свайго жыцця. На маю думку, гэта быў цалкам ірацыянальны шлях. Ну, да прыкладу. Для прасторы яны прыдумалі адлегласць – усякія далёкія шляхі і светлавыя гады. Хоць у сведчаннях іх старажытных продкаў вы не знойдзеце ніякіх праблемаў з перамяшчэннем у прасторы. Выправіўся кудысьці за трыдзевяць зямель і дастаўся да месца. Ніякага пераадолення, ніякіх намаганняў, ніякай стомы. Яны паверылі, што адлегласць трэба пераадольваць. І каб гэта ўсё не здавалася абсурдам, прыдумалі гравітацыю. Каб ужо зусім цяжка было рухацца”.

Запанавала цішыня. Я чакаў, калі мне прапануюць ісці ды пажадаюць добрай дарогі. А Цар, выглядала, чапляўся за нашу камунікацыю. Магчыма, вагаўся ў няпростым рашэнні, якое мусіў прыняць. Тут дыванок за ягонай спінай адхіліўся ды жаночы голас добра чутным шэптам спытаўся: “Саш, ну як? Доўга яшчэ?” Гаспадар зрабіў рэзкі рух рукой з адтапыраным пальцам сабе за спіну, і жанчына знікла ў цемры.

— Я некалі геафак БДУ скончыў, — сказаў Цар зусім іншай інтанацыяй, кінуўшы хуткі позірк на падначаленых. Як быццам разважаў, ці не прагнаць Мазая і Зайца з пакояў, пакуль ідзе даверлівая гутарка. — Памятаеш, як у “Недараслі” Фанвізіна памешчыца Прастакова пра геаграфію казала? “Навука рамізніцкая”. Бо хто яшчэ, апрача возчыкаў, мог цікавіцца, дзе Пецярбург у дачыненні да Масквы знаходзіцца? І вось зараз для вачэй былога географа цікавы час: спазнаны свет зноўку робіцца непазнавальным. Узнавіліся недасяжныя адлегласці. Адсюль прэ ўсялякая дурасць. Прачытаў нядаўна ў газеце. Як там было напісана? Брытанскія вучоныя ідуць да краю Зямлі. І ўжо нават дайшлі нібыта. Лазяць па ім. Па краі. І гэта не проста дурасць. Не проста падман. Гэта сервіроўка. Прычым, рабіў яе не вельмі дасведчаны кухар. Нехта хоча прымусіць нас паверыць у тое, што Зямля плоская. — І што па ёй гойсаюць неўры, скіфы, казлакапытыя, — дадаў я ў тон яму. — Не, пра неўраў я нічога не скажу, у нас патрулі такое, бывае, бачылі… Я не пра тое. А што нам сервіруюць плоскую Зямлю пад гэткім сярэднявечным соўсам. Маўляў, усё, што мы думалі, што ведаем пра космас, — фэйк. Сузор’і былі проста намаляваныя на небасхіле, а касмічная праграма, пачынаючы з Гагарына, рабілася на “Масфільме” і ў Галівудзе. А вось сярэднявечныя людзі — яны не памыляліся! Тры сланы, чарапаха, кіт! Скіфы, амазонкі, горы па краі, каб вада з нябеснай плашчыні не сцякала. Але той, хто гэта сервіраваў, не ведае, што ў сярэднявеччы людзі былі выдатна абазнаныя пра тое, што Зямля ёсць шарам. Бо манахі чыталі антычных філосафаў і астраномаў. Бо яшчэ Арыстоцель па зямным ценю на Месяцы давёў тэзу Піфагора пра зямную скружанасць. А міф пра плоскую Зямлю, разам з карцінкай з трыма сланамі і чарапахай узнік як успамін пра Сярэднявечча. У дзевятнаццатым стагоддзі. Калі, на тле дасягненняў рацыянальнага стагоддзя, узнікла патрэба зачарніць старыя часы цемрашальствам. Любы географ у курсах. Але гэты свет сервіруе не географ.

Цар перабраў скарбы, што ляжалі перад ім. Паглядзеў на мяне, на Герду, пазакручваў сабе кліночак бародкі спачатку ў адзін бок, потым у другі. Нарэшце вымавіў, з інтанацыяй судовага выраку:

— Мазай праводзіць цябе да дарогі на поўдзень. Ты ідзеш на былы Слуцк? — Я трымаю курс на Гомель, — радасна паправіў яго я. — Проста блукануў трохі, калі паварочваў з кальцавой. Зараз забяру направа. — Трымайся падалей ад шырокіх дарог, — параіў Цар. — Я адпускаю, неўры — не адпусцяць. Пойдзеш пакуль па занядбанай Слуцкай шашы. За адно сненне адсюль знойдзеш вялікую ферму. Яе цяжка прапусціць, стаіць проста пры дарозе. — За адно сненне? — перапытаў я. — Мы так пазначаем адлегласці. Адно сненне — калі на прамежку шляху трэба адзін раз застацца на грунтоўны адпачынак. Сем сненняў — гэта збольшага былы тыдзень. Хаця, канечне, залежыць ад вынослівасці ды кроказдольнасці таго, хто ідзе.

Я адзначыў пра сябе разумнасць такога вымярэння прасторы.

— Пасля фермы павернеш налева ды праз Садкі Рыбароў, праз Вытоку Змушанасці, выйдзеш да Пасёлку Слодычаў. Цукерні там вырабляюць большасць прысмакаў нашага свету. Ад фермы туды ісці толькі два сненні. На шляху ёсць карчма “У Ляйбы” і заезны двор “Пшымыслаў”, яго трымаюць тры палякі. Пасёлак Слодычаў стаіць ужо фактычна пры былым Гомельскім кірунку, там табе дапамогуць з далейшай арыентацыяй. — Дзякуй шчыры! — я пакланіўся.

Цар апусціў вочы долу — магчыма, не хацеў глядзець у мае, абдумваючы тое, што збіраўся сказаць. А можа быць, проста не прызвычаіўся некага пра нешта прасіць і таму пачуваўся няёмка.

— Але хацеў запытаць пра адну паслугу. Там, на ферме, жыве адзін мой добры сябра. Ён там валадар. Магчыма, самы багаты чалавек з жывых сёння. Яго людзі разводзяць свіней, гадуюць коняў на продаж. Ён паходзіць з братэрства “Аўтаз”. Гара ад яго па-ранейшаму шмат у чым залежыць. Клічуць брат Ягорый. Перадай яму, калі ласка, ад мяне падарунак. На знак глыбокай павагі.

Ён узяў са століка нож у скураных ножнах і працягнуў мне. Цяжкае дзяржальна, зробленае з эбанітавых і касцяных пласцін, складанае цісненне па скуры, узбагачанае срэбнай ніткай. Я расшпіліў гузік, агаліў лязо. Нічога адметнага. Пачатак дваццатага стагоддзя. Шараватая, неахайна адпаліраваная сталь. Паляўнічае прыстасаванне настаўнікаў гімназіі. На царскі падарунак не цягне. Але часам цары дораць не рэчы, а мэсыджы. Мабыць, я вагаўся даўжэй, чым ад мяне чакалі, бо Цар палічыў неабходным дадаць:

— Я б паслаў Мазая ці каго з ягоных зайцаў. Але брат Ягорый іх не любіць за дуракаватасць. — Чаго й та? — паспрабаваў уступіць у дыскусію Мазай, але самаўладнік пранікліва зыркнуў на яго, і барадач прымоўк. — А, каб усё было па справядлівасці, — тут ён зрабіў вялікую паўзу, а я ў той момант не змог зразумець, пра якую “справядлівасць” ён кажа і чаму апелюе да яе зараз, — дык вось, для справядлівасці і раўнавагі, я хацеў бы падарыць табе капыт. Бо без капыта ў цябе ў пустках наогул ніякіх шанцаў.

Перад ім ляжала раскошная на выгляд дубальтоўка: з рулямі адна пад другой, з інкрустацыяй па цаўі ды шчоках прыклада. Ён падняў яе са століка, падкінуў высока ў паветра ды злавіў за шыйку прыклада.

— Хутчэй за ўсё, на гэтым капыце кроў, інакш бы яго не скінулі на сметніцу. Бачыш, які лёгкі? Сапраўдны твор мастацтва. Не вельмі стары, дарма, што ўпрыгожаны золатам. Васьмідзясятыя гады дваццатага стагоддзя. Іжэўскі завод, лімітаваная серыя.

Ён нечакана кінуў ружжо мне, і яно ледзь не грымнулася на падлогу — я паспеў падхапіць яго ў апошні момант. Узяў дубальтоўку левай далонню пад цаўё, правую паклаў на ложа: даўжыня была ідэальная. Па каробцы ішла выява: срэбны стрыжань палыну пераплёўся з залатой галінкай явару, усё гэта — на тле намаразі ў форме вастракутных яваравых лістоў.

— Прыгожы… механізм. — не ўтрымаўся я. Думкі пра тое, каб зноўку адмовіцца ад зброі, не ўзнікла. Я надта добра памятаў смак страху ў роце, калі навакол чэрнь, сэрца сцінае вусціш, а з сродкаў абароны — хіба зубы Гердачкі. — Мазай дасць табе тры скрыначкі васьміміліметровай карцечы ды балістолу, — распарадзіўся Цар, — з дваццаці метраў праб’еш башку нават тыраназаўру. Адно што зважай: аддача лютая.

Я зноўку пакланіўся і стаў выцягваць Герду прэч з пакояў самадзержца. Той праводзіў нас спачувальным позіркам. Калі мы былі ўжо пры дзвярах, дыванок за ягонай спінай адхіліўся, ды той самы добра чутны дзявочы шэпт з цемры спытаўся: “Саш, ну ўсё? Скончылі вы?”

Падсвечаныя паходнямі калідоры і тунэлі, па якіх мы вярталіся на дарогу, выглядалі палеанталагічна. Дарма, што былі прабітыя ў самых новых акамянеласцях, створаных не Зямлёй, а чалавекам з адкідаў уласнай дзейнасці.

Мазай на развітанне нечакана выгукнуў: “Ну давай, парань!” і палез абдымацца. Сентыментальныя людзі гэтыя зламыснікі. Пыса ў Герды была амаль ухвальная: па выніках спробы рабавання мы прыдбалі неблагі капыт.