Ноч

Раздзел другі

Калі б “Паляўнічым на снезе” Брэйгеля нехта выключыў святло, а сажалку ўнізе пагорка шчыльна атачыў палаткамі гандляроў з зорачкамі свечак, дык атрымалася б панарама “Пан Кніжнік і пані Герда выходзяць да рынка”. Пан кніжнік — кожны з маркотных сялянаў, што спускаюцца да возера. Пані Герда — любы з чорных сабачын, якія суправаджаюць няўдалых паляўнічых.

Тое, што Брэйгель дакладна пасуе да гэтага горада, я зразумеў яшчэ шчаслівай парой світанкаў і змярканняў. У Мінска заўсёды быў брэйгелевы снег, брэйгелевы мінакі і брэйгелевы дрэвы.

Над прастакутным возерам навісае велічная “Званарная вежа” — высокая труба спарахнелага і даўно разрабаванага завода. Менавіта адсюль Гацак штораз абвяшчае надыход раніцы і вечара. Адразу за заводам пачынаецца памежная сценка, што аддзяляе нашыя землі ад Кальварыі. Сам рынак — цэнтр грамадскага, палітычнага і забаўляльнага жыцця Грушаўкі. Але забаваў тут мала: кропкі з рознымі гатункамі брагі, газета “Газета” і коўзанка, зладжаная на прастакутным стаўку.

Два шэрагі гандлёвых палатак проста ля спуску з пагорка прапануюць вопратку. Чым цяплейшая, тым даражэй будзе. Я праціскаюся праз вывешаныя дублёнкі, футры, шэрагі шапак, заставы ваўняных шкарпэтак ды палігоны з ботамі й берцамі.

Дзякуючы працаздольнай кацельні Грушаўка лічыцца самым заможным полісам у наваколлі, таму атрымаць дазвол гандляваць на яе рынкавай плошчы тут вельмі складана, а імкнуцца на гэты кірмаш усе, хто мае чым гандляваць. Карагод незнаёмых твараў, і кожны суне нешта пад нос, і кожны нахвальвае сваю “амаль сабаліную шубу”, свой аўчыны кажух “толькі за дваццаць цынкаў”. Ёсць і тыя, што адразу бачаць: чалавек апрануты ладна, прадаць яму нічога няможна, то спрабуюць зайсці з іншага боку: “Начальнік, па чым заяц? Начальнік, за два цынкі бяру зайца! Купіш сабе бабра!” Не дурныя, бачаць сабаку побач ды імгненна робяць высновы пра магчымасці “кліента”. Герда прыціснулася да мяне, мы абодва на рынку крыху нервуем, каб яе не скраў хто.

За футранымі шэрагамі пачынаюцца зусім не людныя шэрагі з сукенкамі, кашулямі, пінжакамі і саколкамі: у змроку гандлёвага шапіка сям-там можна разглядзець падсветлены ліхтаром ці свечкай вылет раскошнай тканіны з казачным у сваёй прывабнасці арнаментам. Адзенне феяў і казачных прынцаў, напамін пра элегантную эпоху, сілуэт з Laterna Magica.

Калісьці адна такая ядвабная блуза каштавала даражэй за ўсе кажухі з аўчыны — цяпер жа прыгажосць не прадасі. Гандляркі тут усе як на падбор — пекныя маладыя дзяўчаты, якія сваёй красой спрабуюць нагадаць, што калісьці вопратка мусіла не толькі захоўваць цеплыню, але і ўпрыгожваць. Але цемра і холад адабралі ўсё. І які б прывабны гальштук ты не набыў, ацаніць элегантнасць выбару змогуць хіба прадавачкі і тое — у момант, пакуль ты таргуешся. Бо калі апранеш, запахнеш на сабе паліто, заматаешся покрыўкай і, згорбіўшыся, пойдзеш прэч, усім будзе ўсё адно, што за цуд упрыгожвае табе грудзіну.

Я памятаю момант, калі на нашым рынку, на латках з металічным ламаччам, перасталі выстаўляць вугальныя прасы: рэч здавалася б і карысная, прынамсі, не менш карысная за падрапаны змеснік ці душавую галоўку. Але хто будзе прасаваць спадніцу, якая ўсё роўна ўвесь час — і на вуліцы, і ў памяшканні — схаваная пад важкім верхнім адзеннем? Тое самае, што на цёмных акулярах спрабаваць разбагацець!

Прадуктовыя шэрагі пачынаюцца з розных гатункаў рыбы: в’етнамцы гандлююць свежым пангасіусам: ён вырашчаны ў адной з сажалак суседніх гарадоў-дзяржаваў. Тлусты, велічэзны, бязвокі. Рыбка канца свету. Далей — замарожаныя насмерць ласось, фарэль, хек, крэветкі, усе пад адным цэннікам, сто грамаў — роўныя кошту года жыцця ў нашым вольным горадзе. Далей — жывыя галубы, якія, нібы пацукі, неяк знаходзяць сабе і цяпло, і ежу, і вымудраюцца выжываць і пладзіцца. За птушкамі — змерзлыя акрываўленыя косткі буйной жывёлы, відовішча якіх каго заўгодна зробяць вегетарыянцам. Пасля — пацукі і мышы-палёўкі (апошнія — даражэйшыя, бо не маюць смярдзючага прысмаку і іх можна ўжываць разам з костачкамі, калі добра прапячы).

Нарэшце, мая любімая ежа, аптымальная па суадносінах цаны, сытнасці і паходжання складнікаў – “піханая пальцам каўбаса”. Адзін цынк за кіло. Таннютка!

У часы, калі лісце яшчэ трапятала пад ранішнім святлом, “піханая каўбаса” гэтаксама была ў нашым краі нацыянальнай ежай. У адрозненне ад бліноў, якія раднілі беларускую кухню з рускай, дранікаў са шкваркамі, якія стаяць побач з цэпелінамі і картаплянай бабкай у шэрагу літоўскіх страў, “піханая пальцам каўбаса” заўсёды была беларускай адметнасцю. Тады яе яшчэ гатавалі з сумесі не самых лепшых частак свініны, ялавічыны, сала і перца. Але, заўважым, ужо тады! — яе называлі не паводле складнікаў (напрыклад, каўбаса з субпрадуктаў), але паводле метаду напіхвання.

Тое, з чаго савецкія людзі ляпілі свае “каклеты” (называючы піражкі з дрэннага фаршу высакародным словам cotelette, якім ва ўсім свеце пазначаюць мяса на костцы), беларусы спрадвеку змяшчалі ў свіныя вантробы, пяклі ў пячы ці варылі ў вясковым “супе рататуй” (не блытаць з праванскім ratatouille).

Я ведаю, чаму гандляры на базары ў зацемненай Грушаўцы не зацікаўленыя ў тым, каб закладаць склад сваёй кілбасы ў яе назву. Але для мяне загадка, чаму тая, старадаўняя “піханая пальцам кілбаса” зберагала таямніцу свайго паходжання ад усіх. І — што самае галоўнае — смак застаўся тым жа! Асабліва калі добра прасмажыць на вуголлі! Дык — калі ласка — ніколі не кажыце мне, з якіх вычварэнняў зроблена тое, за што я зараз аддам свой цынк! Мне гэта нецікава! І не здзіўляйцеся папярэдняй гастранамічнай лекцыі: чалавек, які ўвесь час хоча есці, будзе спяваць пра харч з натхненнем Кнута Гамсуна!

І зараз, калі кілбаса выбрана, узважана, наспеў час распавесці пра самую галоўную рэч у нашым цёмным свеце. Рэч, за якую можна купіць усё, акрамя дастатковага ацяплення ў кватэры ды сонца на небе за яе сценамі (а таксама іншых другасных дробязяў).

Цынк. Калі гандляры сапраўднымі рэчамі (то бок, святлом, цяплом і ежай) перасталі прымаць папяровыя грошы, а напамін пра капіталы, пахаваныя разам з банкаўскімі рахункамі і банкаўскай сістэмай, перастаў быць тэмай для прыстойнай размовы нават на кропцы з мёдам, свет даў нырца ў бартар. Людзі мянялі коўдры на свечкі, мачоныя яблыкі на буржуйкі, вугаль на запальнічкі. Але хутка знайшлася рэч, якая была карыснай (у адрозненне ад золата, якім пачалі лудзіць самавары) і пры гэтым не самай распаўсюджанай. Крыніца святла і — у выпадках з нядоўгавечнымі ацяпляльнікамі — адноснага камфорту. Апошняе надзейнае сховішча малых доз электрычнасці.

Магу толькі здагадвацца, чаму батарэйкі і акумулятары — у большасці сваёй гальванічныя, нікель-метал-гідрытныя і нікель-кадміевыя, пачалі называць менавіта “цынкам”. Бо патрончыкаў з пазнакай Ni-Zn у абарачэнні вельмі няшмат і каціруюцца яны ўпоравень з Ni-Mh ды Ni-Cd. Я думаю, справа ў тым, што “цынк” проста клёва гучыць, а народ да такіх рэчаў вельмі чуллівы. Ён можа не ацаніць мілагучнасці вершаў Жылкі, але звонкасць і чоткасць “цынку” ад млявасці “нікелю” ці задыханасці “кадмію” ён адрозніць лёгка. Новая валюта свету не можа называцца “кадміем”, пагадзіцеся. У “цынку” чуецца і цынізм, і пагарда да тых, хто цынку не мае. Паспрабуйце спытаць: “Цынк ёсць? А калі знайду?” І параўнайце гэта з “нікелем” — ні пра што, ну!

Калі каўбаса, за якую вы мусіце заплаціць, каштуе, як у маім выпадку, 1,60 — у ход пойдзе любая драбяза, манеты ўсіх краін свету. У маёй кішэні — сумесь польскіх “грошаў”, літоўскіх “цэнтаў”, рускіх “капеек”, азіяцкія і афрыканскія медзякі, на якіх адзінае, што можна разабраць, — намінал. Дарэчы, разборлівы намінал ёсць абавязковым допускам драбязы ў абарот. Калі ў вас ад дзеда-нумізмата засталася срэбраная чвэрць пенса, на якой вартасць выпісана англійскай мовай, пенсы не прыме не адзін мяняльнік, лепей выкіньце. Бо фальшываманетніцтва, гэтаксама як і разлік не “поўным” цынкам (а гандляр з дрэнным характарам можа праверыць на дэтэктары напружанне ў кожнай батарэйкі), караецца выгнаннем за межы нашага цёплага і ўтульнага раю.

Памеры (ААА ці АА), тып, а таксама ўзнаўляльнасць элемента сілкавання на ягоную вартасць не ўплываюць. “Адзін цынк” роўны ста манетам, ці 1,2-1,6 Вольт — і ніяк іначай.

Я дастаў з кішэні жменю манет і — п’янаваты — не адразу заўважыў, што пад ногі гандляру выслізнуў невялічкі футлярчык, пляскатая замкнёная візітоўніца. Ён быў нахіліўся падняць, я ўкленчыў, каб перахапіць, але не паспеў: серабрыстая каштоўнасць ужо была ў ягонай руцэ. “Гэта маё, маё! Не чапайце, калі ласка! Аддайце!” Гандляр здзіўлена адхіліўся і паважліва перадаў мне знаходку; ён і не збіраўся яе адкрываць. Мае шчокі запунсавелі. Мабыць, выглядаў дзіваком. Калі адыходзіў, заўважыў, што кілбаснік, у якога я браў ежу далёка не ўпершыню, хуткім жэстам прагнаў мой цынк праз дэтэктар: хто яго ведае, чым можа расплаціцца такі псіх.

Я сціснуў сцюдзёную рыбку візітоўніцы ў левай далоні і не выпускаў, пакуль расплачваўся за Гердзіны кансервы, праснак і дваццацілітровую бутлю з вадой. Менавіта тут высветлілася, што я настолькі добра сагрэўся мядком у Цугундара, што забыў свае санкі на ягонай кропцы. Пластыкавую дурынду з булькаючай вадкасцю давялося цягнуць за сабой проста па шарпаку. Пра выраз Гердзінай пысы, калі яна назірала мой балет на лёдзе, казаць не буду — самі здагадваецеся. Але яго, бадай, можна было змяшчаць на антыалкагольныя плакаты.

Дома, пасля змяшчэння ў атручаны арганізм засмажаных на вуголлі каўбасак, зямля перастала хістацца пад нагамі, а выраз Гердзінай пысы палагаднеў. Я трушчыў праснак і запіваў салодкай гарбатай — бохан не меў смаку, як і належыць выпечцы, якая робіцца з субстытутаў, бо ні пшаніцы, ні ячменю ў наваколлі не засталося. Скончыў свой абед жменяй вітамінак, без якіх у любога жыхара цёмнай пары хутка павылазяць зубы праз цынгу.

Гацак прабіў дзве рэйкі, Герда ўладкавалася ля батарэі на дзённы сон, я паднавіў акумулятары ў асвятляльных прыборах у кватэры. Нарэшце, званок, прымацаваны шнурам ад пад’езднага ўваходу да маіх дзвярэй, блямкнуў, і пачаліся візіты.

Першым прыйшоў Доктар, які ўсім сваім выглядам абвяргаў добры вобраз Айбаліта з дзіцячай казкі. Стэрэатыпы патрэбныя для таго, каб найлепшыя ніколі ім не адпавядалі. А хто як не найлепшыя застанецца ў рамястве ратавання чалавечых жыццяў, калі ў хірургічным пакоі цёмна і холадна, апарат штучнага дыхання не працуе, а МРТ можна зрабіць хіба ўскрыўшы кліенту чарапушку? Маладжавы, падцягнуты, злы на выгляд. Ушчэнт змораны працай.

Я спытаў яго, як санітарна-эпідэміялагічная сітуацыя ў нашай вольнай зямельцы, ён махнуў рукой:

— Людзі мруць ад простай ангіны, антыбіётыкаў не засталося, грошы на медыцыну ў Бурмістра ёсць, але купіць лекі няма ў каго, шахцёры абшарылі ўсе навакольныя базы Белфармацыі. Бінты яшчэ так-сяк навучыліся рабіць без электрычнасці, але як і з чаго вырабіць інсулін? — Але вось што цікава, — сказаў ён, падумаўшы, — цяжкіх хваробаў зрабілася меней, я не памятаю, калі ў мінулы раз дыягнаставаў пухліну. — Ну ёсць добрае і ў дрэнным, — паспрабаваў я выкруціць на пазітыў. — Праўда ў тым, што да пухлінаў ніхто проста не дажывае, — развёў ён рукамі. — Трэба мець добрае здароўе, каб памерці ад пухліны ў 70. Зараз усе жывуць да 50, — ён зыркнуў на мой твар, каб ацаніць узрост і зразумець, ці напружыць мяне такое назіранне. — А калі казаць пра добрае ў дрэнным, дык гэта тое, што я за апошнія суткі прыняў дзесяць родаў. Я ў гэтай тваёй Алексіевіч чытаў, што ў вайну людзі зацята кахаліся. Дык зараз — тое самае. Навокал цемра і холад, а ў кожнай сям’і па пяць дзетак. І чым карміць будуць, ці падумалі? Калі ўсе вайсковыя кансервы ды стратэгічныя запасы пасканчаюцца? — Чалавек у цемры найбольш драпежны. Ноч заўсёды была часам абвостраных пачуццяў. Вось і любяцца людзі. — Не, я думаю, гэта біялагічнае. У небяспецы ўключаюцца механізмы відавой абароны, — ён зноўку задумаўся. — І вось яшчэ назіранне. Знаходзіш, напрыклад, рэдкую ўпакоўку анальгетыкаў. Тэрмін вартасці — да дзве тысячы пяцідзясятага. І вось стаіш, і думаеш: гэты дзве тысячы пяцідзясяты ўжо наступіў? Ці не? Як вы думаеце, Бібліятэкар? Які зараз год, калі адкідаць умоўнасці?

Я паціснуў плячыма і мякка выправіў яго:

— Я — Кнігар, не бібліятэкар. Бібліятэкары — тыя, хто дазволілі ўвесь фонд дзіцячай бібліятэкі Гусоўскага ў нас у Грушаўцы пусціць на распал. — У нас была бібліятэка? — Так, — я хмыкнуў, — і някепская бібліятэка. Там кніг было разоў у дзесяць болей, чым у мяне. Але калі пачаўся хаос, бібліятэкары пазамыкаліся ў хатах і за кнігі не біліся, не заміналі рабаўнікам іх па кошце дроваў на рынкавай плошчы прадаваць. А мая прыватная калекцыя засталася. — І як людзі маглі прыдумаць кнігі паліць? Іх жа зараз нават не купіш! — Гэта зараз так. А быў час — адразу пасля блэкаўту, калі людзі яшчэ не згадалі, якая гэта асалода — чытаць. Пра каштоўнасць кніг памяталі адзінкі. А на адным томіку можна, як пісаў адзін рускі аматар гастраноміі, нават стэйк прапячы. То ацяплялі свае жытлы назапашанай чалавецтвам мудрасцю.

У пакоі запанавала цішыня. Было толькі чутно, як сапла Герда — яна Доктару давярала, а таму не прачыналася ў ягонай прысутнасці.

— Дык што вам параіць гэтым разам? Можа быць, Булгакаў, “Запіскі маладога доктара”? — О, не! Ні ў якім разе!! — ён акругліў вочы. — Вы думаеце, мне ўсяго гэтага ў аперацыйнай не хапае? Я б папрасіў чаго-небудзь лёгкага. Такога, як бы не пра гэты дурны свет. А дзе ёсць сяброўства, прыгоды, можа, вайна якая, але так, каб без крыві і бінтоў. — Зразумеў! Пачакайце, калі ласка!

Я ніколі не запрашаю сваю кліентуру ў трэці пакой, што месціцца за замкнёнымі дзвярыма маёй спальні. Які б ні быў заможны чалавек, няма чаго яго спакушаць відовішчам шчыльна — ад падлогі ад столі — выстаўленых кніжак. Найбольш каштоўныя для мяне асобнікі — прыжыццёвыя выданні класікаў, творы з аўтографамі славутых аўтараў, старанна застаўленыя таннымі прыгодніцкімі раманамі ў папяровых вокладках. Перасцярога залішняя, бо, на думку сярэднестатыстычнага рабаўніка, найбольш каштоўнымі з’яўляюцца акурат прыгодніцкія раманы. Але як жа прыемна адсунуць зборнік “Прадаецца планета” ды выцягнуць шэранькую папяровую тэчку з бляклым водціскам “Kochanek wielkiej niedźwiedzicy” і пазнакай “1937, Таварыства выдаўнічае РОЙ”. Ці знайсці пад зацяганым да дзюраў “Клічам Ктулху” — абсалютным хітом новых часоў — сціпленькую сіненькую кніжыцу “100 años de soledad” з адціснутым золатам пазначэннем “1967” на карэньчыку.

Падумаўшы над доктаравым запытам, я выцягнуў першую частку “Уладара Пярсцёнкаў”. Цвёрдая вокладка, падобны да Гацака Гэндальф на вокладцы. Усё, як Доктар запытаў: і сяброўства, і прыгоды, і вайна без бінтоў. Да таго ж, хутка можна будзе чакаць вяртання па другую і трэцюю часткі. Доктар уручыў мне адзін цынк за стандартныя тры дні ўтрымання ды пайшоў адпачываць. У калідоры ўжо таптаўся другі чытач, Шахцёр. Герда дык нават напружылася адразу, як толькі ён увайшоў: узняла галаву і пачала сачыць за ягонымі рухамі. Шахцёр прастрэліў мой пакой прафесійным позіркам чалавека, чый прыбытак і жыццё залежаць ад узважвання пагроз ды хуткай ацэнкі даступных воку каштоўнасцяў у прыцемненых стылых памяшканнях. Пакруціўшы галавой па сценах, ён сеў на гасцявы зэдлік так, каб адначасова кантраляваць і вокны, і Герду, і ўваходныя дзверы. І толькі пасля гэтага паставіў свой M-16: прыклад на падлогу, руля да сцяны.

Я не ведаю, чаго іх празвалі шахцёрамі — тых, хто рыскае за межамі гарадоў у пошуках рэчаў і рэчываў, якія болей не вырабляюцца чалавецтвам, але ў якіх чалавецтва дагэтуль мае сталую патрэбу. Ёсць шахцёры, якія вышукваюць артэфакты на замову, ёсць тыя, што проста бадзяюцца па пустэчах, збіраючы тое, што забыта, закінута і не было здабыта рабаўнікамі. Што іх адрознівае ад апошніх? Тое, што яны ніколі не нападаюць на жывых. Наваколле ўспрымаецца шахцёрамі як некранутыя зямныя нетры, з якіх трэба выкалупаць умоўную руду.

— Здароўкі, Кніжнік. Мне патрэбна кніжка на пачытаць, — сказаў візіцёр. — Такая, каб, значыць, не моцна мозг грузіла. І, каб пра ноч было. І пра небяспеку. Каб нехта праз ноч ішоў. І кругом — варожы свет. Хачу падвучыцца. Папярэдняя мне спадабалася, — ён вярнуў мне “На Заходнім фронце без перамен”. — Смешная. Але зараз хачу без ржакаў. Каб пра жыццё. Вось табе за ператрымку. Быў на місіі, у полі. Не здолеў вярнуць раней, — ён дастаў з кішэні камізэлькі злепленыя скотчам, нібы патроны, дзесяць батарэек AAA.

Я не доўга выбіраў, што б яму параіць. Поўзаць па бібліятэцы, калі ў суседнім памяшканні з Гердай сядзіць такі ўзварак, неяк не хацелася. Вярнуўся і ўручыў “Сотнікава”.

— Вось. Гэта пра жыццё. Пра ноч там таксама ёсць. — Дзякуй, Кніжнік. Аддам, як вярнуся, — ён падхапіў вінтоўку і ўстаў. — Слухайце, я хацеў у вас запытацца. Вы толькі прабачце, што гэта будзе як быццам бы крышачку пра вашую працу. — Я зрабіў выбачальную паўзу, бо шахцёры сапраўды не любяць казаць пра тое, што бачаць за агароджай. — Але ці бачылі вы калі-небудзь неўра?

Ён схаваў Быкава, выпрастаўся. Задумаўся, вочы зрабіліся страшнаватыя. Потым усміхнуўся — і гэта была не надта прыемная ўсмешка.

— Неўра жывога не бачыў. Але таго, хто бачыў, — бачыў, — жылка пад ягоным вокам уздрыгнула. — Раздзертая разгрузка — выедзенае ўсё разам з косткамі. Ні галавы, ні хрыбта. І берцы стаяць. Зашнураваныя. А ў берцах — ногі. Не кранутыя. Вось так выглядае той, хто бачыў неўра. Воўк такога не зрабіў бы.

Я падумаў, што забіць чалавека мог іншы чалавек. А абгрызці парэшткі — сабака. Мабыць, маё ваганне адлюстравалася на твары. Таму што ён працягнуў:

— Нежывых у кватэрах шмат. За сценкай. У халодных дзяржавах. У пустках. Людзі засынаюць і не прачынаюцца. Ад холаду. Ці праз хваробы. Але звяры такіх не чапаюць. Цела на марозе не ўгрызці. Але самае страшнае — не неўры. А казлакапытыя. Я іх таксама не бачыў. Але бачыў тых, хто бачыў. На поўдні ёсць дзяцюк з мянушкай Двуххвосты Барсук. Ён адзіны, хто аднойчы казлакапытага забіў. А так — кожны другі разварочаны караван — казліныя сляды навокал. Хто збег ці выжыў — кажа пра рохканне. Некаторыя дадаюць пра свіныя лычы. Свіныя. Вось такі Заходні фронт, Кніжнік.

Ён закінуў вінтоўку за спіну і збіраўся ўжо выходзіць.

— Слухайце, я хацеў яшчэ адно пытанне задаць. Вось калі б я раптам сабраўся пайсці на Поўдзень. Бо маю патрэбу… Што б вы параілі? Так, з большага? — Параіў бы гэтага не рабіць, — ён цяжкім позіркам прасканаваў маю фігуру. — Але калі патрэба пільная — апрануцца цёпла. Узяць цынку. Узяць зброю. Ежу і пітво можна не браць. За сценкай гэтага болей, чым тут. Зайсці да Апальшчыка ў Кацельню. У яго ёсць вялікая карта. З тых яшчэ часоў. Ён таксама хацеў некуды падацца. Замовіў мне. Я цягаўся з ёй, наносіў, што бачу. Там і Горад Святла пазначаны, і чыгунка, і ўсё. Атрымаў, расплаціўся. Шмат каштавала яму. 50 цынкачоў. Але потым нешта ў яго з каленам здарылася. Не пайшоў. Карта ў яго.

Ён кіўнуў на развітанне. Закрываючы дзверы, павярнуўся да мяне:

— І кнігі гораду перадай, калі пойдзеш. Не хачу тваю кватэру цішком шмараваць, калі ты знікнеш.

Пасля шахцёра зайшла Гандлярка з рынку, таксама сталая кліентка. Той выпадак, калі цынку шмат, але чагосьці не хапае. Добрыя вочы, разумны твар. Дзеткі і муж засталіся ў Крыме, калі сонца не ўзышло. Спачатку прасіла сентыментальную літаратуру, потым зрабілася іранічнай і пачала паглыбляцца ў філасофію. Пачынала з Платона і, праз франкфурцкую школу дайшла да постструктуралізму. Імкнулася далей, але “далей” скончылася. Я бачыў, як, прадаючы мачоны часнок, яна спрытна заганяла пакупніку пра ўяўнае ў Лакана. Здаецца, гэта апошняе прымяненне філасофіі ў нашым свеце, дзе нават папяровым грашам людзі верыць перасталі. Зараз яна вярнула “Ляльку і карліка” Жыжэка. Вярнула са стрыманым выразам на твары. Папрасіла што-небудзь “разумнае”, але каб было “пра чалавека і яго жыццё”. Я, падумаўшы, выдаў ёй “Лісты да Луцылія” Сенекі са словамі “вы вывучыце некаторыя выразы з гэтай кнігі на памяць”. А потым прабачыўся за Жыжэка і вярнуў цынк, заплачаны за яго. У будучыні трэба будзе прытрымлівацца антычнасці: усё сказанае там трывае і пасля таго, як згаслі кінаэкраны.

— Зараз на праспекце Свабоды пачынаецца парад. Я акурат па супадзенні кіруюся туды. Не хочаце наведаць разам? — запыталася яна будзённа, як інтэлектуал у інтэлектуала. — Я не люблю вялікія групы людзей. Я не люблю зброю. Тым больш не люблю вялікія групы людзей, якія прыйшлі павытарашчвацца на зброю. То прабачце!

Яна, здаецца, не пакрыўдзілася: калі чалавек столькі чытае, ён губляе здольнасць крыўдаваць:

— Вайсковы парад — гэта не пра зброю, а пра радасць. Людзі збіраюцца, бо хочуць разам паглядзець на праход трыкстэраў. Замест узброеных вайскоўцаў там могуць ісці прыбраныя ў квяцістыя строі фігуры Бурмістра і Гацака, неўраў і Цемры. Сэнс ад гэтага не зменіцца. Мы глядзім, і ў нашай адасобленасці, у гэтай бяспецы вызначаных роляў — крыніца карнавальнага шчасця. — Так, так, але ж я вельмі заняты, — падняў рукі я. — Проста сёння ну ніяк.

Цікава, што разумныя жанчыны, калі ім адмаўляеш, выглядаюць куды болей бездапаможна, чым прыгожыя дурніцы.

— Ну то добра, — было бачна, што болей спрабаваць яна не будзе. — Пайду на парад з гэтым вашым Сенекам. Яна ляснула дзвярыма крыху больш гучна, чым гэта было б ветліва. Я ж сеў за стол, узяў агрызак алоўка і накрэмзаў на паперцы:

1) цёплая вопратка 2) шмат цынку 3) зброя 4) мапа

Потым насупраць зброі паставіў пытальнік: я не жартаваў, калі казаў Гандлярцы, што не пераношу стрэльбы і аўтаматы. Калі браць з сабой у паход ружжо, з яго, як вучыў Чэхаў, абавязкова давядзецца па кімсьці стрэліць. А страляць па жывых істотах мне не падабаецца.

Неўзабаве здалёк данеслася буханне барабанаў: там пачаўся парад.

Пасля шостай рэйкі зайшоў Немец.

— Добрай ночы, — ціха сказаў ён і назваў мае імя. Апошні чалавек, які выкарыстоўвае імёны ў гэтым горадзе. — Добрай ночы, пан Рэйтан, — сказаў я і запрасіў яго на кухню. Герда падсела пад ягоную руку, і Немец пачаў чухаць ёй за вухам. Герда любіць Немца. Можа гадзінамі сядзець вось так, загіпнатызаваная яго далікатнымі дотыкамі.

Немец выглядаў стомленым і састарэлым. Мы нейкі час не бачыліся, а раней праседжвалі ў мяне за спрэчкамі ад вечаровага звана да ранішняга гацакоўскага дзінькання. Потым ён як быццам знік некуды — я не заходзіў да яго, не хацеў турбаваць. Рэйтан быў самотнік, дзяцей у яго не завялося. Падкрэсліваў, што “з тых самых Рэйтанаў” і што на ім “Рэйтаны скончацца”. Добрыя манеры не дазвалялі мне запытацца, што гэта за “Рэйтаны” і што такога “тыя Рэйтаны” адметнага зрабілі. Неяк ён зазначыў, што ягоны далёкі продак спрабаваў не даць раздзерці Беларусь на кавалкі. Але прайграў “балбатунам”. І пра Грушаўку ў ягонай гісторыі таксама нешта было. Без Google дэталяў ужо не высветліць, але з яго блытанай прамовы я зразумеў, гэты продак ляжыць як быццам проста тут, на лютэранах. Бо немец жа. Дзе яшчэ ў Грушаўцы могуць немцаў хаваць?

Некалі Рэйтан працаваў гейм-дызайнерам. Ён быў, як тады казалі, “айцішнікам”. Айці — прэфектура на японскай выспе Хансю, дзе ў сямнаццатым стагоддзі было прадугледжана смяротнае пакаранне для хрысціян, якія спрабавалі авалодаць японскай мовай. Айцішнікі таксама карысталіся ўласнай мовай, мовай праграмавання, якая прыносіла ім дабрабыт. Ад падабенства стаўлення японцаў Хансю сямнаццатага стагоддзя і насельнікаў сіліконавых далін да мовы, апошніх і назвалі айцішнікамі.

Рэйтан ствараў лічбавы свет. Адукацыя — фізмат, таму адказваў не за дызайнерскую, а за лічбавую частку. Быў паважаным і заможным. Задаваў законы, паводле якіх жылі мільёны геймераў, ствараў для іх “ландшафты” і “ўзроўні”. Увесь час сумуе па велізарным доме, які пабудаваў у Ратамцы, як і належыць Богу — стваральніку электрычных сусветаў. Але потым нехта больш магутны выцягнуў шнур з разеткі.

І засталася толькі цемра і аднапакаёўка ля праспекта Свабоды. Каб дайсці да Ратамкі зараз трэба перасячы межы шасці гарадоў-дзяржаваў, прычым гэтая рызыка не будзе мець аніякага сэнсу: дом ацяпляўся газавым катлом, каміна ці печкі ў ім паводле колішняй экалагічнай моды не прадугледжвалася. То зараз пражыць у ім немагчыма.

Працы ў Немца пасля Зацямнення не было. Ён жыў на капітал, што паспеў намяняць, калі зразумеў, што трэба імкліва здаваць даляры (ён як матэматык зразумеў гэта адным з першых). Геній рацыянальнасці, ён да апошняга спрабаваў растлумачыць усё, што адбывалася вакол, нейкай навукай. Пра гэта мы, уласна, і спрачаліся з умоўнай ночы да ўмоўнага ж рання. Але, паўтаруся, апошнім часам ён неяк скуксіўся, вочы згаслі.

Рэйтан дастаў з кішэні герметычную бляшанку з-пад гуталіну, урачыста скруціў з яе вечка. Унутры быў невялічкі цэлафанавы скрутак.

— Вось, зберагаў на чорны дзень. Кіпяці ваду. Зараз будзем ласавацца. — Што гэта? Ды няўжо? — ускрыкнуў я, не паверыўшы. Бо пах пайшоў ужо нават праз цэлафан. — Так, гэта апошнія запасы. Можа, нават апошнія на Зямлі. Сапраўдная. Не жалудовая. Не цыкорыевая. Я некалі асабіста з Явы прывёз. Чорная. Сярэднесмажаная. Свежазмолатая. Кава! Хацеў раздзяліць з сябрам. Бо радасць, спажытая на самоце, не сапраўдная. Не застаецца ўспамінаў!

О, як мы пілі гэтую каву! Майк Скофілд, што ў апавяданні Руала Даля “Дэгустатар”, паставіўшы на кон свой дом, спрабаваў адгадаць месца і год вытворчасці віна, прыслухоўваўся да смакавых адценняў свайго напою не так пільна, як мы. Жартачкі вам: апошнія глыткі кавы на зямлі! Якіх толькі нотак мы, па чарзе, не знаходзілі! Якіх цудоўных на смак рэчываў, сапраўдныя пахі якіх, што праўда, паспелі сцерціся з памяці, не заўважалі!

“Цынамон! Адчуваю цынамон!” — роў я. “А гэты лёгкі арэхавы дотык! Смажаны фундук, на другой секундзе паслясмаку!” — закочваў вочы Рэйтан. “А вось зараз, як крышку састыла — натуральны шакалад!” — шчоўкаў я пальцамі. Герда назірала за намі з пагардай: яна не магла разумець, чаму смешныя людцы не даюць рады вызначаць добрую рэч праз уласцівыя ёй адной якасці. Свежазмолатая кава пахне свежазмолатай кавай і мае смак свежазмолатай кавы. Менавіта таму ў часы, калі каву можна было набыць у любой краме, мы пілі яе з такой асалодай.

— Лепшая рэч пад цёмнымі нябёсамі, — прамовіў я, калі вадкасць у нашых кубках скончылася. — Не такія яны ўжо і цёмныя, — прагматычна заўважыў Рэйтан. — Ты пачаў бачыць наверсе сонца? — усміхнуўся я. — Бачыш абрысы галінаў таго дрэва за акном? — кіўнуў немец на яблыню, што мерзла ў цемры ля дома. — Калі б нябёсы былі абсалютна цёмныя, калі б там, за аблокамі, абсалютна нічога не было, ніякай крыніцы святла, тваё вока не здольнае было б пабачыць тыя галінкі. Не задумваўся пра гэта? — Павер, дружа, у пераліку рэчаў, пра якія мне варта рупіцца, гэтая стаіць на апошнім месцы. Што там адсвечвае за аблокамі? Ды мне ўсё роўна! — Што дае такі перламутравы бляск… Калісьці падобную засветку забяспечваў горад, ягоныя ліхтары. А зараз? Не разумею… Але ж гэта былі не ўсе мае гасцінцы.

Немец запусціў руку ў сваё паліто і пад мой захоплены вох вывудзіў адтуль блакітную бляшанку згушчонкі. Дастаў з кішэні нож, пракалупаў дзве дзюркі. Я наламаў буйных кавалкаў праснаку ды скарыстаў астатні кіпень на бураковую прынцэсу “Нуры”. Рассыпісты, амаль без смаку, прэсны эрзац-хлеб са згушчаным рагачоўскім малачком — гэта быў бы каралеўскі ласунак і ў больш блаславёныя часы.

— Браце, ну скажы, што ты знайшоў таемны склад са скарбамі мінулай цывілізацыі! Бо і кава, і згушчонка ў адзін прысест — гэта ўжо на мяжы чалавечых магчымасцяў! — тарахцеў я.

Але Рэйтан зрабіўся сур’ёзны. Ад самага пачатку адчувалася, што ён знаходзіцца пад прыгнётам нейкіх думак, што смяецца і весяліцца з намаганнем.

— Ты ведаеш, што я падумаў днямі? — вымавіў ён. — Што папярэднія дастаткова развітыя цывілізацыі маглі гінуць менавіта так. Чаму скончылася Старое царства ў Старажытным Егіпце? Чаму ў мінус 2200 тыя ж егіпцяне, якія пабудавалі адзіную ірыгацыю ў пустыні, ужо не ведалі проста як падтрымліваць яе ў працаздольным стане? Што з імі здарылася? Акадская дзяржава ў Месапатаміі, народ майя, усе гэтыя закінутыя старадаўнія мегаполісы ў Азіі, пра якія ты расказваў з вашых сумесных… вандровак: хаця б той жа Баган у М’янме. Магчыма, так яны і гінулі?

— Ты пра сонца? Знікала святло, пачынаўся голад. Ніякіх разбурэнняў. Храмы стаяць, як пасля нейтроннай бомбы. Гісторыкі чэшуць рэпы. — Я пра тэхналогіі. Пра карціну свету. Як толькі яны дасягалі пэўнай тэхналагічнай мяжы, з’яўляўся нейкі фактар, які адпраўляў іх назад у каменны век. Я раней быў думаў, што для нас такім фактарам стане інтэрнэт. Бо людзі тады перасталі жыць і пачалі заліпаць. — Не без вашай дапамогі, вашамосць! Не без вашай дапамогі! — я піхнуў яго ў бок. Але Немец заставаўся сур’ёзным. — Слухай, ты што, зрабіўся містыкам, дружа? Ты ж заўсёды так спрытна ўсё тлумачыў навукай! Памятаеш нашу спрэчку пра тое, чаму газ і бензін перасталі гарэць адначасова з блэкаўтам па ўсёй зямлі? Я настойваў, што гэта болей нагадвае нябеснае пакаранне, чым вайсковае ўмяшальніцтва ці нешта рацыянальнае. — О, гэта акурат вельмі проста растлумачыць.

Ён падняўся, падышоў да пліты, адкрыў падрапаную крышку, уключыў газ і стаў пстрыкаць крэсівам. Іскры ляцелі багатымі снапамі, пакрываючы гарэлку, але, натуральна, ніякага запальвання не адбылося. Ён глядзеў на гэта задуменна.

— У атмасферы, што складаецца са фтору, будзе гарэць вада, — сказаў ён, цвыркаючы крэсівам. — Драбнюткае змяненне ў хімічным складзе паветра цягне за сабой перафарматаванне ўсіх хімічных рэакцый. — Слухай, ну хопіць! — я кіўнуў яму на газавую гарэлку, але ён самнамбулічна працягваў крэсаць іскрамі. — Першасным тут магло стаць Зацямненне. Калі растлумачыць яго, зробіцца зразумелым і астатняе. Напрыклад, чаму вуглевадароды перасталі рэагаваць на агонь, а порах, вугаль і драўніна захавалі свае ўласцівасці. — Годзе, Рэйтане! Атруцімся! — зноўку прыкрыкнуў я. — Метан не таксічны і ніколі не быў шкодным для здароўя, — роўным голасам запярэчыў ён і працягнуў: — Наша бяда ў тым, што мы выбудавалі цывілізацыю хімічных рэакцый. Мы ездзілі на аўтамабілях, якія прыводзіліся ў рух пераўтварэннем аднаго рэагенту ў другі і спалі ў дамах, ацепленых паводле гэтага ж прынцыпу.

Я падхапіўся, мякка адсунуў яго ад пліты, выключыў гарэлку ды перакрыў вентыль:

— Годзе, брат! Герда чмыхаць будзе. Пашкадуй сабулю, у яе ад метану поўсць чэшацца і соплі цякуць, праўда, Герда?

Тая ляжала на падлозе і нават не ўзняла галавы — была пакрыўджаная, што Рэйтан забалбатаўся і перастаў яе часаць. Немец затарможана сеў за стол. Я паспрабаваў перавесці тэму:

— Ты быў на парадзе? — Так, праходзіў побач, — ягоныя вочы ажылі. — Гожых такіх галаварэзаў Кальварыя падагнала. З “калашамі”. Набыў сабе Бурмістр балячку на зэро. Калі яны ўзбычаць, брыгада Качавога з Манькам — увесь наш сілавы блок — будуць мець макаронны выгляд і калатун у суставах. Яны не толькі добра ўзброеныя, яны выглядаюць спрактыкаванымі ў разбоі. — А што нявольніцы? Ці не крыўдзілі іх? — Дзяўчаты следам ішлі. Расфуфыраныя такія. У кароткіх футрах. З аголенымі нагамі. Холадна ім, мабыць, было. Мужыкі з натоўпу свісталі, жонкі абразы выкрыквалі. Я лічу — дарэмна, у чым яны вінаватыя? Яны ж рабыні. Як паставілі, так і пайшлі. Калі калона да трыбуны Віталюра падыходзіла, ззаду адной нявольніцы нейкі п’янаваты агрызак прыстроіўся. Наздраты такі. У бабрынай шапцы. З купцоў па выглядзе. Ён мабыць не зарыентаваўся, чым парад ад оргіі адрозніваецца. Нават ужо і прычындалы свае агаліў. Але яго людзі адцягнулі, павалілі на зямлю, пнулі пару разоў, каб Грушаўку не сароміў. Мы ж вольны горад, дзе чалавечую годнасць паважаюць. Не нейкая там сярэднявечная тыранія. — Ну а хіба Бурмістр дзяўчат сабе не забраў? Ці кальварыйскім аддаў? — Што ты! Ён проста там, з трыбуны, абвясціў, што Грушаўка дорыць ім свабоду. Што яны цяпер — вольныя грамадзянкі нашай муніцыпаліі і могуць абіраць сабе любую прыстойную прафесію. — А як кальварыйскія? — Камісара і набліжаных перакасіла. Бо зараз жа ўсе кальварыйскія нявольнікі задумвацца пачнуць, чаму ў сяброўскім полісе рабаўладання і прыгнёту няма. А цяпло ў дамах ёсць. — Нічога, там у іх таксама мусяць нейкія газеты быць. Адмыслова для нявольнікаў. Ужо як-небудзь ім існы расклад растлумачаць. Як адзіны прымальны.

Я шчодра заліў кавалак хлябца згушчонкай і паклаў у рот. Чаму ніхто не разумеў, як гэта смачна, пакуль не надарыўся блэкаўт? Нейтральны, падобны да вільготнага кардону, праснак ды салодка-вяршковая поліўка!

— Таксама чытаў пра край зямлі? — Рэйтан зрабіўся раптам змрочны. — Што ты пра гэта думаеш? — Ды поўная бздура. То бок, пра неўраў ці некага, хто падаўся баязліўцам неўрамі, я яшчэ магу паверыць. Але які край? Калі гэта Зямля плоскай зрабілася? — Можа, заўсёды была, — з сумневам паціснуў плячыма Рэйтан. — Нашы веды пра галактыку, далёкі космас, зямныя нетры і прыдонную прастору вялікіх глыбіняў паходзілі з экстрапалявання вядомага на невядомае. Уяўленне пра структуру планеты мы чэрпалі з вымярэнняў хуткасці распаўсюджвання адлюстраваных сейсмічных хваляў падчас землятрусаў. Мы склалі карціну пра зямную кару, мантыю і ядро выключна на ўскосных падліках. А што было бліжэй да нас за зямлю ўвесь гэты час? І ці маглі мы на падставе хуткасці распаўсюду сейсмічных хваляў выключыць, што замест ядра ў цэнтры зямлі знаходзіцца, напрыклад, Пекла? У межах той, ранейшай, сістэмы, зараз тут, на кухні, павінна быць мінус дзвесце семдзесят тры градусы па Цэльсію. — Мы з табой як быццам бы месцамі памяняліся, дружа! — хлопнуў я яго па плячы. — Ты гаворыш тое, што заўсёды казаў я. А мне даводзіцца прамаўляць твае словы. У гэтага ўсяго мусіць быць лагічнае тлумачэнне. І яно ёсць! Дакладна! — Аднак, магчыма, не ў межах логікі, якой мы карысталіся дагэтуль, — невясёла ўсміхнуўся ён. — Ведаеш, што мяне ў гэтым усім крыху бянтэжыць? У неўрах гэтых? У андрафагах? У скіфах? Тое, што як быццам я пра гэта недзе чытаў. Раней. Быццам нешта знаёмае. Ты не прыгадваеш такога? Ты ж у нас болей кніжак прачытаў.

Я задумаўся. У галаве Тацыт танцаваў брэйк-данс з Іосіфам Флавіем, чамусьці на фоне галівудскага фільма “Троя” (Брэд Піт у ролі Ахілеса прыгадваўся асабліва выпукла). Узважыўшы, я адказаў:

— Ведаеш, чым больш кніг чытаеш, тым горш памятаеш адну асобную. Пагатоў, калі не заглядаў у яе дзесяцігоддзямі. А такіх, аднойчы прагартаных, большасць. Калі я першы раз сустрэў згадку пра неўраў у газеце, было адчуванне чагосьці знаёмага. Як быццам бы са школы нешта. Але зараз асацыюецца хіба з апошнімі навінамі нашага свету. — Вось у мяне тое самае! Але нешта свярбіць вось тут, — ён тыцнуў пальцам у галаву.

Рэйтан рассыпаў па кубачках рэшткі кавы, дадаў цукру і заліў кіпнем. “Польскае эспрэса” ўспенілася тлуста адбліснулай пенкай. Немец узяў сваю філіжаначку так, нібыта ў ёй быў наліты каньяк, ды ўрачыста прамовіў:

— У мяне ёсць тост. Я хачу выпіць за чалавека бяздзейнага. Прадукт нашай з табой эпохі. Якая скончылася і зараз чакае, калі скончымся і мы. У антычнасць, цёмныя стагоддзі, рэнесанс і новы час людзі, сутыкнуўшыся з праблемай, нешта рабілі. Стымул — рэакцыя, крый яго трасца! Пасля з’явіліся Google і Instagram. Першы прывучыў нас гугліць, другі — сэлфіць. Да гэтых дзвюх базавых рэакцый і звялося ўзаемадзеянне чалавецтва з наваколлем у час, калі мы не заліпалі. Бо мы чым далей, тым меней з тым наваколлем узаемадзейнічалі. Бо ўтаропліваліся. Віслі. Пяліліся. Свідравалі. У Менску было шэсць ТЭЦ! Шэсць, халера! Палова з іх — спраектавана, каб працаваць на вуглі і мазуце. Што зрабіў чалавек бяздзейны, калі спыніліся газавыя турбіны? Ён паспрабаваў загугліць, але ў яго не атрымалася, бо інтэрнэт скончыўся разам з электрычнасцю. Потым ён зрабіў сэлфак, паколькі яблычнікі яшчэ працавалі. А калі высветлілася, што Instagram не запусціцца болей ніколі, чалавек бяздзейны ўсю сваю энергію скіраваў на рабаванне таго, што было каштоўнага на тых ТЭЦ. У гвалт і вайну. У цікаванне па гіпермаркетах. У бойкі за цёплую вопратку. А калі паўстала новая сярэднявечная недадзяржаўнасць, ужо не было інфраструктуры, якую можна было б узнавіць. Ды і як! Усе тэхналогіі, усе нашы здольнасці аказаліся завязанымі ўсё на тую ж электрычнасць! А выпрацаваць новыя тэхналогіі ды здольнасці чалавек бяздзейны не можа! Google развучыў! То па заслугах нам! Мы мусілі скончыць вось так: халоднымі берлагамі і фальшывым хлебам. І не, я не ўдаю містыка. Гэта цалкам рацыянальны фінал!

Ён, крышку пацешны ў сваёй урачыстасці, зрабіў глыток з кубка. Я дыпламатычна каўтнуў са свайго і мармытнуў:

— Ну ты песіміст, браце! — А галоўнае! — ён адставіў свой напой ды паляпаў далонню па стале. — Галоўнае! Вось глядзі. Калі тэмпература паўсюль застыла на той кропцы, у якой была на момант Зацямнення, значыць на поўдні будзе значна камфортней. Не трэба цягнуцца ажно ў Турэччыну. Нават у Берасці — памятаеш такі горад? — зімы былі не такія паскудныя, як у тут. У лістападзе — плюс пяць цяпла. Снегу амаль няма. Ніхто ў кватэрах не мерзне насмерць. Вынік: трэба ісці на поўдзень! Кідаць увесь гэты — не, не камфортны, а проста прыдатны для паганага, сабачага, жыцця горад, збірацца групай і валачыся! Але ж ніхто так не робіць! Бо страшна! Бо за сценкай жа неўры! Бо там жа казлакапытыя! Там жа андрафагі з амазонкамі змагаюцца, хай бы іх халера перакусіла! Там жа край зямлі, яшчэ ўвалішся! Мы дагэтуль чакаем, калі нам уключаць Google, які растлумачыць, “як выжыць пасля канца свету”. Кажу табе, мы заслужылі тое, што маем. Я не здзіўлюся, калі недзе ў гэты самы момант блакітнае неба і на ўсю ззяе сонца. Бо не бывае так, каб не заставалася выйсця для таго, хто рушыць наперад і мае сілы і характар змагацца. Але мы — не такія. Мы — вырачаныя.

Неўзабаве пасля гэтага ён запытаў, ці ёсць у мяне Юкіа Місіма, і я выдаў яму зборнік “Споведзь Маскі”. Серыя “Азбука Класіка”, папяровая вокладка, дзвесце старонак. Я памятаю, як перад тым як падняцца і развітацца, ён пільна ўглядзеўся ў забыты мной на стале кавалак паперы са спісам, які я падрыхтаваў паводле размовы з шахцёрам. Калі б Рэйтан запытаў, што гэта, я б не стаў хаваць. Выклаў бы свае планы пакінуць Грушаўку. Хутчэй за ўсё, мы пайшлі б утрох: я, ён і Герда. Мы б зведалі ўсе тыя прыгоды, якія чакалі мяне наперадзе, разам. Мы б жартавалі, калі нам рабілася вусцішна, і падбадзёрвалі б адзін аднаго, калі складана. Галоўнае: трагедыі ўдалося б пазбегнуць.

Чаму ён не спытаў? Таму, што заўсёдна, па-нямецку, паважаў прыватную прастору іншых. Рэйтан ён і ёсць Рэйтан. Чаму я не распавёў пра намеры сам?

Бо збіраўся пайсці з Грушаўкі зусім не праз тое, што шукаў цяпла альбо камфорту.