Ноч

Раздзел пяты

“Гэтыя краіны аддзяляюць высокія непадступныя горы, і ніхто іх яшчэ не пераходзіў. Паводле словаў лысых, на гарах жывуць – хаця я гэтаму не веру – казлакапытыя людзі, а за гарамі — іншыя людзі, якія спяць шэсць месяцаў у год. Гэтаму я ўжо зусім не веру” (Кніга 4. Мельпамена. 25).

“Пра ўзгаданае пер’е, якім, паводле скіфаў, напоўненае паветра, і таму, маўляў, нельга ні бачыць, ні прайсці, я трымаюся такога меркавання. На поўнач ад скіфскай зямлі пастаянныя снегапады, летам, канечне, меней, чым зімой. Такім чынам, кожны, хто бачыў падобныя камякі снегу, зразумее мяне; бо снежныя камякі нагадваюць пер’е, і праз такія суворыя зімы паўночныя вобласці гэтай часткі свету не населеныя. Такім чынам, я мяркую, скіфы і іх суседзі, вобразна кажучы, называюць сняжынкі пер’ем. Вось сведчанні, якія у нас ёсць пра самыя аддаленыя краіны” (Кніга 4. Мельпамена. 31).

“У неўраў звычаі скіфскія. За адну генерацыю да паходу Дарыя ім давялося пакінуць сваю краіну праз змеяў. Бо не толькі іх уласная зямля выгадавала мноства змеяў, але яшчэ болей напала іх з пустыні ўнутры краіны. Таму неўры былі вымушаныя пакінуць сваю зямлю і пасяліцца сярод будзінаў. Гэтыя людзі, хутчэй за ўсё, чарадзеі. Скіфы і прысутныя сярод іх эліны, прынамсі, сцвярджаюць, што кожны неўр штогод на некалькі дзён ператвараецца ў ваўка, а пасля зноўку прымае чалавечае аблічча. Мяне гэтыя чуткі, канечне, не могуць пераканаць; тым не менш, так кажуць і нават клятвенна сцвярджаюць” (Кніга 4. Мельпамена. 105).

“Сярод усіх плямёнаў самыя дзікія норавы ў андрафагаў. Яны не ведаюць ні судоў, ні законаў і з’яўляюцца качэўнікамі. Адзежу носяць падобную да скіфскай, але мова ў іх адрозная. Гэта адзінае племя людаедаў у краіне” (Кніга 4. Мельпамена. 106).

“Будзіны, карэнныя жыхары краіны, — качэўнікі. Гэта — адзіная народнасць у краіне, якая харчуецца сасновымі шышкамі. Гелоны ж, наадварот, займаюцца земляробствам, садаводствам і ядуць хлеб. Паводле знешняга выгляду і колеру скуры яны зусім не падобныя да будзінаў. Аднак эліны і будзінаў завуць гелонамі, хаця і дарэмна. Уся зямля іх пакрытая густымі лясамі рознай пароды. Сярод лясных гушчароў знаходзіцца велізарнае возера, аточанае балотамі ды зараснікамі трыснягу. У гэтым возеры ловяць выдру, баброў і іншых звяроў з чатырохкутнай мордай” (Кніга 4. Мельпамена. 109).

Я чытаў Герадота, і ў галаве віравала ці то пер’е, ці то сняжынкі. Нейкі валацуга дзве з паловай тысячы гадоў таму зазірнуў адным вокам у маю краіну, нічога ў ёй не зразумеў, расказаў іншым, якія таксама нічога не зразумелі, але валацугу паверылі. Яны старанна пераносілі глупствы з рукапісу ў рукапіс, захоўвалі ў кляштарах, друкавалі in folio. Потым — смяяліся з іх. Потым ставіліся як да мастацкай літаратуры, гістарычнага фэнтэзі. І вось зараз паводле эскізу з чужых забабонаў нехта трэці пачаў выбудоўваць рэальны свет. Вось жа яно, пер’е, намаляванае на мапе, якую замовіў Апальшчык і выканаў шахцёр. Вось рыса, якая пазначае мяжу белых герадотавых “сняжынак” — вышэй за былыя “Ашмяны”, праз “Смаргонь” да “Полацка”. Хай сабе і пытальнік побач. Вось яны, казлакапытыя, у апошняй зводцы светлавых навін, а таксама — неўры, якія перакідаюцца ваўкамі, андрафагі, якія выядаюць цэлыя паселішчы людзей, і скіфы, якія змагаюцца з андрафагамі, не злазячы з коней. Адкуль выскачыў гэты свет? З якой дзіркі ў гістарычнай тканіне? І дзе былі скіфы з казлакапытымі, калі мы расшчаплялі атам, мадэлявалі базон Хігса і гулялі ў Майнкрафт? І ці выскачыў ён насамрэч, ці, можа, камусьці прымроіўся ў цемры?

Я адклаў кнігу, пагладзіў Герду — яна спакойна спала, яе цела было гарачае. “Пачакай мяне тут, дзяўчыначка”, — папрасіў я і, пакінуўшы паліто, пляцак з цынкам ды стрэльбу каля яе, узяў свечку і пайшоў па драўляных сходах уніз. У канторы ля каміна збіраліся нейкія людзі — я чуў з-за дзвярэй галасы, у кожным з іх мелася адценне грыбкоўскага тэнарка. Чуўся скрыгат узразання бляшанак з тушонкай і дзынканне пляшак з нейкай вадкасцю. Я вырашыў не выходзіць знаёміцца, каб сквапныя Грыбкі не падумалі, што я натачыў лыч на іх каштоўную ежу. Таму спусціўся яшчэ на ўзровень уніз наўпрост паводле кірунку стрэлкі, што паказвала, дзе лазня.

У фрыгідарыуме ці, калі прасцей, халоднай распранальні, за сталом сядзелі два мажныя дзядзькі, захутаныя ў прасціны. У наш час заможнасць незнаёмца вызначаецца з першага погляду, паводле складу ягонай фігуры. Чым шырэйшы пры пупе, тым алігархічнейшы. То былі вельмі багатыя джэнтльмены. Багацце звісала з іх кумпякоў, набрыняла шматлікімі складкамі на валасатых жыватах. Нават шыі ў іх былі вельмі заможныя, у тры ахопы. Ды што там! Насы — у насах яны былі шырэйшыя, чым тыя-сія Грыбкі ды Грыбчыхі! На стале стаяла пластыкавая бутэлька са сцюдзёнай вадой — яшчэ адно сведчанне выключнай грыбкоўскай гасціннасці. Мужчыны выглядалі згаладнелымі і крыху расчараванымі.

— Дабраніч! — сказаў адзін з іх. — Я Мыкола. А тэй — Андрон. — Я — Кніжнік, — павітаўся я. — Чы можа ё ў вас з собею шчосць пад’ісці? — Мыкола карыстаў цікавую сумесь некалькіх гаворак. У менскіх полісах так не размаўлялі. — На жаль! Мяне Тамада пачаставаў трыма лыжкамі тушонкі. — Жадібній ён, падлюка! — падаў голас Андрон. — Але суджаныя ў яго гарні! — Мы — біженцы. З повдню, — патлумачыў Мыкола. — Бежанцы? — перапытаў я з сумневам. Занадта ж гладка выглядалі абодва. — А ты на цыцкі ў Андрона не дывіся! — засмяяўся Мыкола. — Бягуць завждзі першымі тыя, кому ё, шчо втрачаці. — Каб не было ў нас цынку, досі бы не досталіся, — пракаментаваў Андрон сур’ёзна. — Біжанцы не означае бідолахі, — звузіў думку Андрона Мыкола. — Часто навпакі. Біжанцы найзаможнійшы і е. — Козлакапытыя, — каротка патлумачыў Андрон прычыну ўцёкаў. — Зараз яны за півдзень пільна узяліся. — Тры села в нас було побач. Спочатку пірше. Ёму шчэ спробувалі дапамагчы. Спілкуваліся. Пацанов высілалі з калашамі. Але ўсіх парызалы. Наступным разам — друге. Тут вже ўсе схавалыся. — Бо шчо ты з імі зробіш? Іх куля не берэ! — дадаў Андрон. — Як не бярэ? — не паверыў я. — А от так! Яны не від цяго світу! Не звідсі! Півні ріжок высандальваеш в спінак — і анычога! — Вы гэта самі спрабавалі? Ці сказаў хто вам? Бо я, ведаеце, нядаўна з адным сабачкам змагаўся. Таксама было адчуванне, што ён заварожаны. З дзвюх руляў карцеччу частую, тры метры, а нічога яму. Але гэта проста паніка. У цемры пацэліць складаней. І рукі дрыжаць. І святло ўбок ідзе. То проста цэліцца трэба трапней! — Цылітыся! Влучней! — перадражніў Мыкола. — Пабачыш свінячу морду з нажом — пагляджу во як ты влучно цылітыся меш! — Як “свінячу”? Вы ж казалі “казлакапытыя”! — Дый це іх клікаюць так. “Козлакапытыя”. Памілково. З газет пійшло. Свінячы след дужа підобны на казліны. Вось і зблыталі. Насамрэч — свінні. У людзей перакідваюцца. — Вы самі бачылі? — зноўку спытаў я. — І, головне, на конях пересуваюцца. Ты ўяві собі свіняку, які на коні з мачэте на тобі прэ. І подумай, чі будеш з ій в бійку ўступаці.

Было бачна, што іх сумленне дагэтуль падкідае ім цяжкіх сумневаў, ці варта было збягаць з ахопленых гвалтам родных мясцінаў. Але я дакладна не меў аніякага права іх асуджаць ці сумнявацца ў іх смеласці. Адно што перапытаўся ў Мыколы ды Андрона яшчэ раз:

— Дык вы самі бачылі? Свінарылых двухногіх? З нажамі?

Яны прымоўклі, збіраючыся з сіламі для новай порцыі страшных баек. І я зразумеў, што зараз ужо пойдуць зубрагаловыя з паласатымі, бы ў зебраў, дупамі. І што яны, канечне, пра свінагаловых казлакапытых толькі чулі, але трэба быць псіхааналітыкам з дваццацігадовым стажам, каб выціснуць з іх такое прызнанне.

— Пайду, папаруся! — перапыніў я нашу размову, узняўшы руку. — О, ну добрэ дзіло! — з энтузіязмам саскочыў Мыкола з праблемнай тэмы. — Там на адваротнай сценцы дзвярцяты ё з сакрэцікам. Як прыпарысся — заглянь, не расчаруесся!

Яны з бачным шкадаваннем да сябе разлілі чыстую вадзічку па пластыкавых чарачках, а я пакрочыў у апраметную. У парылцы было цёмна, адна са сценак падпіралася добра разагрэтым катлом, у якім крахталі камяні. Прагнілая масніца пад нагой крэкнула, і я ледзь не прыскварыўся да распаленага чыгуна. Спераду, пры яшчэ адных дзверцах, млела адзінокая свечачка, яе кволая плямка патанала ў выпарэннях. Лазня была натопленая люта, я гэта адчуў, калі праз хвіліну сядзення скура на маіх вушах пачала скукожвацца ды пакрэкваць. У галаве цюкалі малаткі. Цела пайшло леапёрдавымі плямамі, у дыханні з’явіўся похрып. Зрабілася млосна, вочы часаліся ды як быццам выкіпалі, з іх ліліся гарачыя слёзы, апальваючы шчокі, а вейкі прыліпалі адна да адной. Ніколі ў жыцці я не адчуваў сабе настолькі нездаровым чалавекам, як у той парылцы — сэрца тахкала, лёгкія не насычалі кроў кіслародам, скура свярбела. І разам з тым, упершыню вось не ведаю за які час, мне было абсалютна, безумоўна і шчасліва горача. Цела нават не адразу прыгадала, як пацець, бо ўсе потавыя залозы былі заканапачаныя пастаянным усёахопным холадам. Усе поры на жываце і плячах былі забітыя супрацьстаяннем адвечнай зіме. Я ацякаў, як стэарынавы недагарак. Мне падавалася, што холад не вернецца ніколі, я болей не адчую яго ўнутры, у сваіх вантробах.

І калі ў вачах ужо сцямнела, я зрабіў некалькі крокаў да дзвярэй, не пабачыў побач з імі катла, зразумеў, што дзверы — не тыя, усё ж ірвануў іх на сябе, адчуваючы, што зараз ляснуся непрытомны проста на падлогу. Але раптам апынуўся ў тумане сцюдзёнай ночы. Пад нагамі плюхала чорная вада, у яе вялі гладкія драўляныя драбіны. Я зрабіў крок, яшчэ крок — па-ранейшаму не адчуваючы цела, увесь суцэльна складзены з гарачыні і цюкання малаткоў у кіпні крыві. І, калі вада дастала да каленаў, даў нырца ў яе шыяй наперад. Цела, імкліва састываючы, зашыпела. Мне падалося, што сцюдзёная вада пайшла бурбалкамі, бы шампанскае. Я глытнуў гэтай ледзяной газіроўкі, і зубам зрабілася балюча, а вантробам — прыемна.

Гэта была глыбокая і імклівая рака. Яе нябачныя рукі падхапілі мяне і панеслі прэч ад драбінаў, мне давялося пераходзіць на кроль і грэбці з усіх сілаў, каб заставацца на месцы ды мець магчымасць ухапіцца за галіны ледзь бачнай у тумане вярбы. Я разглядзеў будынак канторы. Дзверцы лазні выходзілі за плот да вады, падысці да якой з тэрыторыі Насамонаў было немагчыма. Плюхаючыся ў рацэ галяком, ты абсалютна нябачны для астатняй вёскі — добрая прыдумка.

Нельга сказаць, што пасля апраметнай парылкі ў рацэ было не халодна. Мозг аўтаматычна фіксаваў, што вада вельмі сцюдзёная. Але для закіпячонага цела гэта перастала мець нейкае значэнне. Я вісеў на галінах той вярбы, дазваляючы чорным струменям абцякаць запараную тушку. Калі нарэшце я ўзняўся на драбіны, адчуваў сябе ўжо зусім іншым чалавекам. Усё, што не магло згарэць ува мне, — патанула.

У фрыгідарыуме мяне чакала свежая прасціна, у якую я з асалодай заматаўся. Адчуванне было прыкладна такім жа, як калі доўгі час ішоў з саракакілаграмовым заплечнікам, ды раптам зняў яго і пакінуў на зямлі за спінай. Прычым, перажыванне палёгкі распаўсюджвалася як бы не на цела, а на душу. Я наліў сабе вадзічкі і адзначыў, што ў яе з’явіўся выразны смак. Змучанае пеклам цела ўсмоктвала кожную кропельку вільгаці, святкуючы яе так, нібы гэта быў нектар райскіх кветачак. Я прыслухаўся да размовы Андрона і Мыколы, якая займела дабратворны лад.

— Я пра чо сумую найперш? — казаў Андрон. — Бадай шчо по тым момінтам, як мчав на Мінск на своіму “Круізёры”. Пам’ятаеш, у мэне трохлітровы був японец? Ідзеш, усе тобі дарогу паступуюць. Бо ты страшны такі, тонуваны. І перэдне вікно наўстыж, а ў магнітолі — нешта таке прыемнойе, свое. “Смог он зе воотэр! Пымж пымж пымж! Пымж пымж пымж пымж! Пымж пымж пымж — джы джы джы!!” Ось цэ жыцця було. — А ты пра шчо шкадуеш? Са ўтрачанага назаўждзі? — спытаўся ў мяне Мыкола.

Я адкінуў галаву, удаючы, што разважаю, хаця думаць на такія эмацыйна акрэсленыя тэмы зараз, пасля кіпячэння ды паласкання, было лянотна.

— А ў мяне така втрата, — Мыкола, не дачакаўшыся майго адказу, пачаў распавядаць сам. — Мне це навіць сніцца, бывае. Шчо ўізджаю я до Бабруйску, а там дужэ вялікі гіпермаркет буў. Як же ён зваўся? “Крона”, здаецца? І вось ты ідзеш — і ўсё ёсць. Вось тут — рады з бухлом, тэкіла, коняк, ета, як ее? Бекхероўка! Далі — м’ясо: вэнджаны парсюковы вухі, ласіныя губы ў воцаце, далі — ріба, сукхая, солэна, жіва. І ківбаса, і сірі з сіньою і білою плесянёю. І ты ідэш, і бярэш, і бярэш. Якшчо ў грібнім лесе! Якшчо вось борівікі пойшлі, богато, дуже богато борівіків! І ты бярэш, і яно не скончаецца. Такі ось шчодры буў свет. Чому не ўберэглі?

Тут з вулачкі пачуўся нягучны металічны “дзынк”, які прывёў суразмоўцаў у настальгіі ў стан ажытацыі. Яны кінуліся апранацца з такой хуткасцю, быццам ад гэтага залежала, ці пакормяць іх. І, калі пакормяць, — наколькі сытна.

— Вечар! — растлумачыў Андрон. — Вяселле! — дадаў Мыкола.

Слова “вяселле” намякала на тэарэтычную магчымасць запечанага парсюка, фаршыраванага шчупака, халадцу з хрэнам, піханых пальцам каўбас, і таму, паспешліва апранаючыся ўслед за бежанцамі, я пацікавіўся:

— А што чакаць? Сапраўднага вяселля?

Маё пытанне мела гастранамічны, а не матрыманіяльны прыцэл. Як любому чалавеку, які толькі што выйшаў з парылкі, а за папярэдні дзень меў у роце толькі тры невялічкія кавалкі тушанай свінні, закручаных у вельмі дрэнна згатаваны эрзац-лаваш, мне было ўсё роўна хто, з кім і пры якім пасагу жэніцца. Але Андрон адказаў цьмяна і як быццам больш пра шлюбны складнік, чым пра харчовы:

— Ну воны накруцілі тут, канечне, з цімі нарачонымі маладухамі. Але шчо паробіш. Звічай! — пры гэтым ён крануў сабе прамежнасць. Жэст быў не вельмі прыдатны для выказвання пра чужое вяселле. — Тут ранішэ не так было. Цэ Аракул. Аракул іх так навчів, — яшчэ больш цьмяна растлумачыў Мыкола. — Дык а карміць будуць? — запытаў я ўжо наўпрост, але яны не адказалі мне, спяшаючыся наверх па лесвіцы. — Аракул гэта чалавек нейкі? — запытаўся я ў спіны Андрона. — Цэ не чоловек. Це светлавы стовп. — Страшэнны стовп! Я був побіч, там жудасць охоплюе! — дадаў спераду Мыкола. — У його можна запытацца — таксама святлом, якшчо ў тэбэ вежа ё. Той, бывае, і адказвае. — Адкуль ён адказы бярэ? — я чуў пра Аракула ўжо шмат разоў, але разумення, што гэта за трасца, так і не прыйшло. Не дапамог і адказ спіны Андрона: — Не звідкі не бярэ. Ён усё сам ведае. На тое він і Аракул.

Маім чаканням што да раскошы шлюбнага балявання не было як спраўдзіцца. Казка разбілася аб суворую рэальнасць харчовых будняў хутара Насамоны. На стол, за якім мяне раней сустракаў Тамада, былі выстаўленыя шэсць банак тушонкі, дзве банкі чорных маслін без костак, вялікі керамічны паднос з васьмю мачонымі гуркамі, парэзанымі на чатыры часткі кожны. Меліся тут праснакі, глякі з брагай, керамічныя жбанкі з мацнейшым алкаголем (апошняе я заключыў з таго, што смярдзела са жбанкоў вастрэй). На лаўках пры стале сядзела два тузіны Грыбкоў. Гаманлівыя, лакцістыя, згаладнелыя. Жаніх і нявеста былі ссунутыя гэтай прагнай плоймай на самы край стала. Так, вы не памыліліся чытаючы: пры поглядзе на вяселле, я спачатку звярнуў увагу на пачастунак, потым — на колькасць канкурэнтных ратоў і толькі напрыканцы — на маладых.

Жаніх быў адзеты ў шыкоўны шэры касцюм з іскрай. Людзьмі, якія жаніліся ў гэтым касцюме да яго, а гэтаксама іх дзецьмі і ўнукамі, можна было б засяліць сярэдніх памераў выспу ў Ціхім акіяне. Так, прынамсі, думалася пры першым поглядзе на размачаленую тканіну. Хлапчук быў бялявы, грыбкоўскае шчацінне ў гонар свята было старанна выскабленае з твару. Заўважна п’яны, ён глядзеў на гасцей з падкрэсленай прыязнасцю. Нявеста была ўбраная ў добра вымытую белую сукенку, пашытую з амаль не зацяганай гардзіны. Дзявулька-Грыбок: маладая, вастраносенькая, са святочнай укладкай валасоў. Нафарбаваныя вусны, падведзеныя вочкі-пацеркі. Прыгожанькая і вяртлявая — вобраз выдатніцы, якая расчырванелася перад іспытам. Гэтая дык, наадварот, імкнулася не глядзець на гасцей і ўтароплівала позірк на адкрытую тушонку. Усе чагосьці нецярпліва чакалі, не ў змозе дакрануцца да ежы. Мой страўнік, сценкі якога прагрызаў шашаль голаду, маліўся, каб тое, што яны чакаюць, нарэшце настала. Усе паселі і нават перасталі варушыцца.

І тут падняўся Тамада. Нехта з-за спіны падаў яму баян, ён ірвануў мяхі ды заспяваў. Голас у яго быў урачысты і строгі, нібы ён чытаў літургію ў храме.

Матка не гледзіць у тэлевізар, Матка не седзіць на лаўцы з Воляй, Матка гатуе ўвесь дзень мачанку, Каб расшчытацца за працу ў полі.

Усе госці падхапілі апошнія два радкі, прычым выходзіла ў іх добра: жанчыны напрыканцы сказаў забіралі ўверх, мужчыны басамі цягнулі ўніз, атрымлівалася па-грыгарыянску гарманічна, нягледзячы на бязглузды тэкст.

Дочца маменьцы дапамагае, Дочца мачанку да столу крые, Хлопец ужо з поля, баранаваўшы, Стаіць ля студні ды шыю мые.

Выйшла матуля ў сенцы па шчавель, Выйшла дзявуля, каб хлопца вітаці, І тут унязапна, праз фортку ўляцеўшы, Мачанку сокал стаў пажыраці.

Плача мамуля — нету мачанкі, Плача дзявуля — няма чым аддаці, Прыдзецца зараз за хлопца дачочку, У жонкі на векі па-да-ра-ваці.

Апошняе двухрадкоўе хор паўтараў разоў пяць. Перад тым, як змоўкнуць, людзі цягнулі гэтае “па-да-ра-ваці” на розныя лады амаль хвіліну. Атрымалася вельмі пранікнёна. Хаця, як заўсёды з народнымі спевамі, было незразумела, адкуль, з якіх дакладна выкрутаў мелодыі ці рыфмы, тут узяўся трагізм. Дарма я чакаў, што пасля спеваў Тамада прапануе нам пачаць есці. Ён шырокім рухам пляча скінуў з сябе баян, пачакаў, пакуль грамада прыцішыцца, налье ды возьмецца за чаркі. Пасля пляснуў сабе з гляка брагі і строгім позіркам пракантраляваў, каб наліта было ў кожнага. Мне хутка сунулі ў руку чарку са смярдзючым алкаголем. Зразумела —зараз будзе тост. І, як заўсёды, калі ў цябе плешчацца дрэннае варыва, піць давядзецца да дна. Не выключана — яшчэ і стоячы.

Тамада загаварыў селектарным тонам, і па тым, як уважліва слухалі яго Грыбкі, стала зразумела, што тост ён нараджае штораз новы, без паўтораў:

— Што чалавека выдзяляе з жывёльнага царства? — ён акінуў прысутных позіркам, у якім праглядаўся сумнеў у тым, каго менавіта ён бачыць навокал — людзей альбо прадстаўнікоў жывёльнага царства. — Што, груба кажучы, дзелае чалавека чалавекам? Я скажу вам, што. Здольнасць рабіць дзяцёў. Бо гэта толькі коцікі і сабачкі вытвараюць гэта самае дзеля задавальнення. Пстрыкнуліся, і пайшлі ў розныя бакі. Ні абязацельстваў, ні адказнасці. Чалавек — разумная лічнасць. Ён гэта робіць дзеля будучыні. Дзеля прадаўжэння роду. І гэта тое, чаму мы, Грыбкі, сёння сабраліся тут, каб правадзіць у дарослую жызнь новых Грыбкоў. У кожным агурку сядзіць 136 семечак. І толькі тры з іх здольныя прарасці і даць жызнь другім гуркам. Што вызначае, якое насенне сапрэе, якое зьесць мыш, а якое прарасце ды засее зямлю другімі агуркамі? Рытуал. Толькі роблячы ўсё так, як нам кажа традыцыя, мы не будзем паетыя кратамі, сапсаваныя генамі ці спорчаныя сарняком! Маладым — савет да любоў!

Усе, гучна паддакваючы, чокнуліся і выпілі. Я быў пацягнуўся да праснакоў з тушонкай, але на мяне шыкнулі і ледзь не далі па руцэ. Іх рытуал прадугледжваў бесперапыннае наліванне яшчэ па адной. Прыблізна на гэтым этапе я зразумеў, чаму шчаслівейшымі былі тыя, хто трымаў у руках глякі ды жбаны. Сабе яны цурылі па палоўцы, іншым — да краёў. Зараз трэба было чокнуцца толькі з тымі, хто сядзеў справа: усе каўталі моўчкі, шануючы першы тост. Мыкола паспрабаваў не дапіць сваю вадкасць да дна, і на яго прыкрыкнулі за абразу рытуалу. Увабраўшы ў сябе пяць вялікіх глыткоў млоснатворнага варыва, я зразумеў, што есці ўжо і не надта хачу. Страўнік быў запоўнены цягучым кісялём, ён булькаў і пузырыўся ўнутры, бы вулканічная лава. Калі яны пачалі разліваць — ужо у трэці раз без магчымасці заесці пітво, — я хуценька замяніў сваю чарку на кілішак, за што атрымаў іншай, цяжкай рудой вадкасці да самых краёў. “Хочаш і нашага крупніку пакаштаваць?” — усміхнуўся разлівач, быццам у маёй жэстуры быў нейкі выклік, а не спроба застацца ў жывых падчас гэтых “рытуалаў”. Смярдзела ад напою так, быццам дракон выжар тону сельскага самагону, а потым ікнуў табе ў твар.

Гэтым разам чокаліся з суседам злева, зноўку без тостаў, моўчкі. Пілі да донца. Хітрасць спрацавала супраць мяне. Дзве алкагольная плыні, слабейшая і мацнейшая, роўныя ў сваёй смярдзючасці, сустрэліся і ўскіпелі ў крыві. Брага прыйшла хутчэй, хлопнуўшы мяне па вушах ды вымусіўшы вусны знямець. Потым даклыпаў і крупнік, акуратненька ўскрыўшы мне чарапушку, дастаўшы мозг і засыпаўшы замест яго колкай трухі. Стол скрануўся і паплыў па акіянскіх хвалях, усе мае суседзі ператварыліся ў маракоў, яны трымалі локці ля талерак, каб іх не змыла. Твары ва ўсіх расчырванеліся, вочкі зрабіліся шчырымі, бы ў чарцей. Усе нешта казалі, ніхто нікога не слухаў. Казаў і я — пра тое, што ў мяне сабуля наверсе, ёй кепска, яна вымагае дапамогі, а не ведаю, як ёй дапамагчы. Тут я заўважыў, што нечая лапа зграбае са стала апошні праснак, бляшанкі з тушонкай даўно ўжо выскраблі. З ежы мне дасталася квадра салёнага агурка, якая пакінула ў роце настолькі цвілы прысмак, што брага і крупнік у параўнанні з ім выглядалі ялавічынай па-правансальску. Ежу змялі са сталоў з той хуткасцю, з якой можна зашнураваць бот. Андрон з Мыколам, выглядае, правялі ў гэтым месцы дастаткова часу, каб навучыцца выжываць пры тутэйшых “традыцыях”: у кожнай руцэ яны трымалі па мажным скрутку з запраўленага тушонкай лаваша. Гледзячы на мой роспачны твар, Андрон ткнуў Мыколу локцем, і яны перадалі па адным сувоі мне.

Я жэр іх, не кожны раз трапляючы скруткам у рот, бо гайданне нашага карабля зрабілася невыносным. Тут грымнуў баян, гэта была мелодыя без словаў, хутчэй сумная, чым танцавальная, яна цурчэла, як вадзіца ручая па разагрэтых летам камянях. Усе павярнулі галовы да нявесты, тая моўчкі сцягнула з галавы фату, паклала бялюткую тканіну перад сабой на заліты брагай і закіданы крошкамі стол. Пасля — паправіла валасы, паднялася і павольнымі крокамі рушыла да дальніх прачыненых дзвярэй ля драўлянай лесвіцы. Зайшоўшы ў пакой, цемра якога на секунду абазначылася бялявым ложкам, нявеста пакінула дзверы прачыненымі.

Баян працягваў наярваць, калі з-за стала падняўся Андрон, выцер рот рукавом і, крыху пагойдваючыся, патупаў у бок таго пакоя. Сэнс гэтай сцэны не даходзіў да мяне нават на моцна п’яную галаву. Пры дзвярах Андрон павярнуўся і зірнуў на мяне. Чамусьці менавіта на мяне. У ягоных вачах я адзначыў разгубленасць і роспач. Дзверы за ім зачыніліся, Тамада кінуў граць, усе разлілі па новай без усялякіх тостаў, і хутка ніхто ўжо не прыгадваў, што вяселле засталося без віноўніцы. Я выпіў яшчэ два разы, выпіў таму, што налівалі. Засцерагальныя сірэны ў галаве, якія звычайна бароняць ад відавочнага глупства, пад уздзеяннем крупніку перасталі працаваць.

Калі Тамада зайграў у другі раз, Андрон ужо сядзеў пры стале, чамусьці апрануты не ў сваю вопратку, а захінуты ў бялюткую прасціну. Я падумаў, што ён можа парыўся зноўку, а з таго пакоя, у які выходзіла нявеста, ёсць праход да лазні. Таму не стаў звяртаць ўвагі. Зараз пад цурчанне хуценькай мінорнай мелодыі ўзняўся Мыкола, зірнуў спадылба на жаніха, які ўпаў тварам на рукі і спаў. Потым Мыкола развярнуўся спінай да стала, згорбіўся і неяк паспешліва пабег да покойчыка, дзверкі ў які паспелі прачыніцца. Пасля быў правал, я выходзіў падыхаць на вуліцу і вярнуўся, заўважыўшы, што далоні мае ліпкія ад чагосьці, падобнага да ванітаў. То, мабыць, мяне знудзіла. Піць я адмаўляўся, у галаве стала паціху праясняцца, шторм змяніўся малаткамі, якія білі проста ў патыліцу. Мыкола зноў сядзеў на сваім месцы, таксама ў прасціне. Ён засяроджана піў, асцерагаючыся глядзець па баках.

Я думаў злавіць яго позірк, каб сказаць дзякуй за ежу, якой ён падзяліўся са мной, але тут Тамада падняўся. Галоўны Грыбок паправіў баян і зайграў таропкую мелодыю ў трэці раз. Я павярнуў галаву да дзвярэй і заўважыў, як у гэты самы момант нехта акуратненька прачыніў іх знутры. Жаніх прачнуўся і глядзеў на мяне без усялякага выразу на твары — ягоная свядомасць была выключаная, цела пагойдвалася ў такт пульсу. Я адчуў, што кожнае вока за гэтым сталом вытарышчылася на мяне. Мужчыны глядзелі ў пахмурным чаканні, жанчыны — хто гарэзліва пасміхаўся, хто заахвочвальна ківаў галавой у бок патаемных дзвярэй.

— Давай! Ідзі ўжо! Ну! — казалі мне суседзі рознай ступені п’янасці, і Андрон з Мыколам, у вачах якіх я думаў знайсці хаця б якое тлумачэнне, глядзелі хто куды, абы не на мяне.

Грыбкі ўжо цягнулі за рукавы — нямоцна штурхаючы, мяне паставілі на ногі і сталі далікатна скіроўваць да дзвярэй. П’яны дзядзечка ў цыраваным камуфляжы гасцінна расчыніў іх шырэй перад маім носам, і там, у прыцемках, я, халаднеючы, хутчэй разабраў, чым пабачыў — бялюткія ногі, заружавелыя клубы, скамечаная коўдра, адвернуты да столі абыякавы твар з некранутай пацалункамі памадай на вуснах.

— Што? Тут? Адбываецца? — пралепятаў я. — Давай! Ну! Яна чакае!

Тыя, хто не піхаў мяне ў спіну, уважліва глядзелі. Усмешак зрабілася болей. Мая рэакцыя іх весяліла.

— Што ты, як цэлка! Што, бабу ніколі не бачыў? Заходзь, яна чакае!

Я спыніўся, азірнуўся, паматляў галавой, як бы збіваючы насланнё, і пачаў павольна адступаць назад, спінай, не абарочваючыся, не ў змозе адвесці позірк ад дзявочых цыцак, ад падфарбаваных ружовым лакам пазногцяў, што прыціскалі да міжножжа вільготную прасціну, ад танюткай шыі, ад аголенага пляча, на якім прагная зяпа пакінула добра бачную барвовую пячатку засмока.

— Давай, не катуй ты дзеўку! Ёй жа сорамна! Ідзі і дзверы прычыні! — загадала жанчына, што напачатку вечара сядзела поруч з нявестай. Магчыма, яе маці. А рукі працягвалі падпіхваць мяне ў цемру, супрацьстаяць майму адыходу, не пускаць мяне за стол. — Не! Не! Не! Вы што?! — выкрыкнуў я, абтрасаючы з сябе ўчэпістыя рукі.

І тут пачуўся спакойны голас Тамады. Ён казаў не гучна, але тлум імгненна прыцішыўся, усе ўслухоўваліся ў словы галоўнага:

— Насамоны паўсталі там, дзе раней была гурковая ферма. Восем сямей. Дзядзькі і цёткі. Усе Грыбкі. Мы — родныя паміж сабой. То зараз мусім запрашаць гасцей. Генетыка. — Вы здурнелі? — з мяне зляцелі рэшткі хмелю, я стаяў пасярод пакою ды крычаў. — Вы крануліся тут усе? — Гэта рытуал, — голас Тамады набраў моц, галовы Грыбкоў згодна заківалі.

Я зноўку пачаў матляць галавой — мімаволі, адрынаючы тое, што бачыў і чуў, не даючы гэтаму веры.

— Ніхто яшчэ не адмаўляўся, — крычалі шчарбатыя раты. — Грэбуеш, падла? — Імпатэнт, можа? — з падазрэннем дапусціла бабулька. — Ды ў яго стаяк! Што, не бачыш? — залатазуба ўсміхнулася жанчына побач з ёй. — Ён яшчэ і табой, глядзі, зацікавіцца! Пасля нявесты! — Панясеш, Грыбчыха, на сёмым дзясятку! — Дык не ламайся! Давай за справу! — Можа, ён толькі з сабачкамі!

Галасы рэзка абарваліся, калі зноўку загаварыў Тамада:

— Нязгода з рытуалам — смяротная абраза, — ён зрабіў паўзу, даючы мне шанец нешта адказаць, але я прыгаломшана маўчаў. І Тамада працягнуў: — Таму, хто абражае нашы традыцыі і зневажае нашых жэншчын — не места ў Насамонах, — зараз голас Тамады гучаў нейтральна, як судовы вырак. — Дайце хаця б заночыць! — папрасіў я. — Я заплаціў за адно сненне. — Ганьба! — закрычалі госці. — Гэць падлюку! — Не захацеў у ложак з гарачай дзеўкай — хай ваўкі цябе ў тумане грэюць! — Хаця б прадайце харчу! — гэтага я мог бы і не пытаць, адказ быў прадказальным. — Лёд табе харч! А снег на дэсерт! — Каціся адсюль! — Хаця б пакажыце, у якім кірунку Горад Святла! — цікавей за ўсё было глядзець на рэакцыю Андрона ды Мыколы. Яны адвярнулі галовы да сценкі ды рабілі выгляд, што занадта п’яныя, каб спачуваць. — Мы даем пяць хвілін на збор рэчаў, — пасля чарговай паўзы вырачыў Тамада.

Далей я ішоў наверх, а за мной крочыла раззлаваная бражка з пакрыўджаных насельнікаў Насамонаў, пакрыўджаных родных нявесты, пакрыўджаных бацькоў жаніха, пакрыўджаных сведак, перавязаных бліскучымі партупеямі з подпісамі “Свідзецелі”. І ўсе яны тыцкалі мне ў спіну і крычалі праклёны, таму Герда прачнулася і гаўкала наверсе. І, адчыніўшы дзверы, я спрабаваў уціснуць яе ў пакой, і было гэта складана, бо ззаду на мяне напіралі Грыбкі, наперадзе ўзбурвалася не менш за іх раз’юшаная Герда, у нумары было цёмна. Вельмі дзіўна, што ліхаманкава шукаючы па канапе, я забыў тут толькі том Герадота і свой падарожны кіёк, а стрэльбу, заплечнік, налобнік і мапу прыхапіў з сабой.

Далей мы спускаліся — у адваротным парадку — спачатку азвярэлая Герда, якая з асалодай цапала за канечнасці любога, хто не паспяваў сысці з дарогі, потым я, схапіўшыся за ейны ашыйнік, а навокал — Грыбкі, Грыбкі, Грыбкі. Пляшкай, зэдлікам ці важкім жбанам у канторы ў нас не зашпурнулі толькі таму, што баяліся трапіць у сваіх. А вось калі мы выбраліся з памяшкання і пайшлі праз туман зігзагамі ў пошуках выхаду, мне ў спіну, галаву і заплечнік паляцелі камянюкі, сухое галлё і камякі зямлі.

І гэта пры ўсім жаданні складана было прыняць за пер’е.