Цікі

Раздзел першы. Цікі пакідае родную вёску

— Я самы шчаслівы хлопчык у Афрыцы, — радасна сказаў сам сабе Цікі, — таму што заўтра пачынаюцца мае вялікія прыгоды.

Хлопчыка вельмі хвалявала думка аб падарожжы, якое чакала яго, і аб усім новым, што ён убачыць.

Але калі Цікі акінуў позіркам маленькую, залітую сонцам афрыканскую вёсачку, дзе ён пражыў усе свае адзінаццаць гадоў, да пачуцця радасці прымяшаўся смутак. Давядзецца развітацца з многім, што ён любіў.

А пачалося ўсё на мінулым тыдні, у той дзень, калі Кафундзі, іх школьны настаўнік, атрымаў ліст з Вялікага Горада.

Вядома, усе адразу ж даведаліся пра гэтую падзею, бо да іх рэдка прыходзілі пісьмы, а калі хто іх атрымліваў — уся вёска ходырам хадзіла.

— Я павінен прачытаць ліст у цішыні, — важна прамовіў Кафундзі, — і каб ніхто мне не перашкаджаў, — дадаў ён і з пісьмом у руцэ накіраваўся ў пустое школьнае памяшканне.

Але неўзабаве вакол школы ўсё ж сабраўся невялікі натоўп: старыя мужчыны, жанчыны, некалькі дзяцей. Усё астатняе насельніцтва вёскі пайшло ў поле сеяць маіс.

Сонца ў той дзень пякло неміласэрна, але людзі моўчкі чакалі, калі зноў з'явіцца Кафундзі. Ім дужа карцела даведацца, пра што пішацца ў лісце.

Праз даволі доўгі час са школы выйшаў Кафундзі.

Ён абвёў уважлівым позіркам натоўп, зняў акуляры, потым надзеў іх і паглядзеў на пісьмо, якое трымаў у руцэ.

— Пра што там пішуць? — пачуўся нецярплівы голас.

Кафундзі зноў зняў акуляры і адкашляўся.

— Гэты ліст, — абвясціў ён, — прыслаў нам дырэктар Сярэдняй Школы, што непадалёку ад Вялікага Горада. У ім пішацца пра таго, каго вы ўсе ведаеце. Імя яго — Цікі.

Натоўп усхвалявана загуў. Якая справа такому паважанаму чалавеку, што жыве недзе вельмі далёка, да маленькага вясковага хлапчука Цікі?

Кафундзі глядзеў на людзей, не хаваючы свайго задавальнення, што выклікаў такое хваляванне незвычайнай навіной.

— У лісце гаворыцца, — сказаў ён далей, калі шум сціх, — што Цікі паказаў выдатныя поспехі ў вучобе, і таму павінен паступіць у Сярэднюю Школу. Там ён шмат чаму навучыцца, зробіцца вучоным і мудрым чалавекам, і вёска будзе ганарыцца ім...

Людзі запляскалі ў далоні і, гучна размаўляючы, падаліся дадому.

Калі Цікі даведаўся пра навіну, яго захліснула вялікая радасць. Да таго ж, ён ганарыўся, што з такой колькасці вучняў менавіта яго пасылаюць вучыцца ў Сярэднюю Школу.

Ён не мог дачакацца, пакуль вернуцца з поля бацька і маці, і з усіх ног кінуўся бегчы праз лес да ракі. На другім беразе ракі раскінуліся маісавыя палі. Хлопчык перабег цераз драўляны мосцік і хутка знайшоў сваіх бацькоў, якія старанна працавалі матыкамі.

— Мамачка! Тата! — закрычаў Цікі. — Цудоўная навіна! — І, захліпаючыся ад хвалявання, расказаў пра пісьмо.

Калі ён змоўк, маці радасна засмяялася, а на твары бацькі заззяла гордасць.

Але раптам бацька насупіў бровы.

— Тое, што ты расказаў, вядома, прыемна, — сказаў ён. — Але як ты дабярэшся да той школы, што ля самага Горада? Нам нельга адлучацца — трэба працаваць на полі, а то ў наступным годзе нічога не вырасце. Мы не можам павесці цябе.

— Я сам пайду, адзін, — запярэчыў Цікі. — Я дужы. Пайду проста насустрач узыходзячаму сонцу і хутка дабяруся.

— Сын мой, — усміхнуўся бацька, — нават дарослы чалавек добра падумае, перш чым падацца ў такое падарожжа. Ісці туды сем дзён праз лес і хмызняковы гушчар. Трэба перабірацца цераз безліч крутых узгоркаў, пераходзіць уброд імклівыя рэчкі...

— Мне нікога не трэба, — не здаваўся Цікі. — Я смелы. Усё гэта я магу зрабіць.

— А яшчэ, — гаварыў далей бацька, — уся мясцовасць кішма кішыць дзікімі звярамі. Я ведаю, ты хлопчык смелы, але не такі дужы, каб змагацца з леапардам Імбвіле, львом Нкаламам ці сланом Нсофу. Не, трэба прыдумаць што-небудзь іншае.

На душу Цікі нібы камень лёг. Значыць, ён не зможа хадзіць у школу. Давядзецца застацца ў вёсцы, магчыма, назаўсёды. Ён павярнуўся, каб ісці.

— Цікі, — лагодна сказаў бацька. — Мы знойдзем выйсце, не хвалюйся. Пойдзем да правадыра. Ён дасць параду. Сёння ж увечары пойдзем.

Вечарам, пасля захаду сонца, правадыр і яго дарадцы прымасціліся каля агню.

Цікі з бацькам прыселі на кукішках непадалёку. Ім дазвалялася слухаць, але ўдзельнічаць у нарадзе і гаварыць забаранялася.

Святло вогнішча мігцела на тварах людзей, калі яны абдумвалі пытанне. А там, у лесе, гучна квакалі жабы і стракаталі мільёны цвыркуноў.

Цікі ўважліва глядзеў на правадыра і яго дарадцаў.

«Прыдумайце што-небудзь!» — шаптаў ён.

Нарэшце слова ўзяў старэйшы дарадца.

— Зараз пара сяўбы, — прамовіў ён. — Нікога нельга адпускаць.

— Аднак, — запярэчыў маленькі тоўсты чалавечак, — Цікі павінен ісці. З гэтым мы ўсе згодны.

— Каго ж паслаць? — запытаў старэйшы.

Запанавала цішыня.

Тады загаварыў правадыр:

— Чаму б нам не паслаць Мафуту?

Дарадцы аж раты паразяўлялі ад здзіўлення. Высокі і мажны Мафута, з твару якога ніколі не сыходзіла ўсмешка, быў вядомы вясковы гультай. Нават дзеці за гэта не паважалі яго.

— Мафута — найгоршы з усіх, каго можна паслаць, — абурыўся высокі хударлявы дарадца.

— Ён найвялікшы гультай ва ўсёй вёсцы, — згадзіўся таўстун.

— Ад яго ніякай карысці. Спіць сабе толькі цэлымі днямі на сонцы — абібок.

— І расказвае ўсялякія казкі і байкі.

— І іграе на чарацянай дудцы.

— Так, — прамовіў старэйшы дарадца. — Ён, можа, і найлепшы казачнік ва ўсёй Афрыцы, умее выводзіць на сваёй дудцы самыя цудоўныя мелодыі, але гэта ўсё, на што ён здатны. Нельга даверыць яму клопаты аб Цікі ў час такога небяспечнага падарожжа.

Правадыр паволі паківаў галавой і сказаў:

— Я згодзен з усім, што тут гаварылася. Мафута гультай, і ад яго мала карысці. Можа, праўда і тое, што яму нельга давяраць хлопчыка ў час такога цяжкага падарожжа. Але скажыце: ён дурань?

— Не, — адказаў тоўсты дарадца. — Ён, можа, і гультай, але чалавек разумны.

— Ён слабасільны? — пытаў правадыр.

— Не, — адказаў высокі дарадца. — Можа, у яго і таўставаты жывот, але ж у яго шырокія плечы. Ён дужы, як пара валоў.

— Тады, можа, ён ліхадзей які? — дапытваўся правадыр.

— Вядома, не ліхадзей, — у адзін голас запярэчылі ўсе. — Мы можам не паважаць яго, але любім усе. Ён прымушае нас смяяцца, а расказы яго заўсёды хвалююць. Не, чалавек ён добры.

— Значыць, вырашана, — закончыў правадыр. — Пойдзе Мафута. Ён будзе ўвесь час забаўляць Цікі сваёй дудкай і казкамі. Яго сіла і розум абароняць хлопчыка.

Дарадцы ў знак згоды па чарзе паківалі галовамі.

— Да таго ж, — сказаў высокі дарадца, — яго адсутнасць у вёсцы прынясе карысць, асабліва цяпер, калі настала самая гарачая пара — сяўба. Калі сяляне працуюць у полі, яны стараюцца і Мафуту прымусіць што-небудзь рабіць, але ён толькі абапрэцца на сваю матыку і расказвае людзям розныя цікавыя гісторыі. І некаторыя кідаюць работу і слухаюць яго.

— А іншы раз, — дадаў тоўсты дарадца, — ён пачынае іграць на дудцы, і сяляне ідуць у скокі пасярод поля.

— Правільна, — згадзіўся правадыр. — Без Мафуты сяўба пойдзе спарней і дружней.

Такім чынам, Мафуце выпала ісці з Цікі.

Дарадцы абмяняліся ўсмешкамі, задаволеныя сваім рашэннем.

Цікі з палёгкай уздыхнуў і, усміхаючыся, павярнуўся да бацькі:

— Значыць, я пайду — так, тата?

— Так, — таксама ўсміхнуўся бацька. — Ты пойдзеш у школу.

— Ты задаволены рашэннем савета? Значыць, ты давяраеш Мафуце?

— Я Мафуце веру, сынок. Не забудзь, мы ведаем адзін аднаго з маленства.

— Я вельмі рады, тата.

— Пайдзі пашукай Мафуту. Раскажы яму пра рашэнне, — сказаў бацька.

Цікі пабег да хаціны Мафуты. Перад хацінай ярка гарэла вогнішча. Мафута сядзеў ля яго на кукішках і назіраў, як у вялікім гаршчку гатуецца маісавая каша. Побач стаяла талерка з вельмі смачнай на выгляд прыправай.

Мафута ўзняў вочы, і твар яго расплыўся гасціннай усмешкай — ён любіў кампанію.

— Прывітанне, малыш Цікі! — грымнуў ён басам. — Ты прыйшоў падзяліць са мной вячэру? Здаецца, на двух хопіць. Сядай вось тут, ля агню.

— Не, — адказаў Цікі. — Я прыйшоў вам нешта сказаць.

І, страшэнна хвалюючыся, хлопчык расказаў Мафуце пра іх будучае падарожжа.

— Вы не адмовіцеся, праўда, Мафута? — спытаў ён пад канец. — Пойдзеце са мной?

Мафута на момант задумаўся. Цікі трывожна пазіраў на яго.

— Добра, — нарэшце сказаў Мафута. — Я з табой пайду. Гэта будзе добры адпачынак пасля той цяжкай працы, якую даводзілася рабіць у полі.

Такім чынам, усё ўладзілася. Цяпер засталося толькі падрыхтавацца да падарожжа.

У кожнага для Цікі знайшлася парада.

Маці папярэдзіла яго, каб цёпла ўкрываўся халоднымі начамі ў лясным гушчары.

Бацька сказаў, каб ён асцерагаўся дзікіх звяроў і не сыходзіў са сцежак.

Кафундзі, школьны настаўнік, адвёў яго ўбок і расказаў, як трэба паводзіць сябе ў школе.

Правадыр паклікаў Цікі да сябе ў крааль і расказаў пра ўзгоркі і рэчкі, што ляжаць на ягоным шляху.

Усе сябры Цікі радаваліся за яго.

— Ты шчасліўчык, — тужліва прамовіў Муленга. — Убачыш мноства новых і цікавых рэчаў...

— І да таго ж, — з лёгкай зайздрасцю дадаў Мвапе, — цэлыя сем дзён ты будзеш ісці разам з самым цудоўным казачнікам ва ўсёй Афрыцы! Ты сапраўды шчаслівы чалавек!

Нарэшце настаў вялікі дзень. Сонца ўзыходзіла ў чыстым бязвоблачным небе, дзьмуў лёгкі прыемны ветрык, і нават птушкі весела спявалі, быццам і іх захапіла агульная ўрачыстасць.

У маці Цікі твар быў сумнаваты. Яна пацалавала сына і дала яму неабходныя для падарожжа рэчы: тоўстую чырвоную коўдру, каб было цёпла ўначы, зробленую з гарбуза бутэльку з вадой, скураны мяшок з маісавай мукой і тры мангавыя плады, каб было чым асвяжыцца, калі надта прыпячэ сонца.

Бацька з гордасцю паціснуў сыну руку і даў паляўнічы нож, што некалі належаў дзеду, і талісман з леапардавага зуба, які трэба было насіць на шыі.

— Беражы нож, — сказаў бацька. — Нож добры. Чысці яго і вастры, і ён паслужыць табе, як служыў твайму дзеду, які быў вялікім воінам. Зуб леапарда Імбвіле засцеражэ цябе ад бяды. Ніколі не здымай яго з шыі.

Цікі развітаўся з правадыром, з настаўнікам Кафундзі і са сваімі сябрукамі.

Потым абняў маці і бацьку.

Усё было гатова.

Не было толькі Мафуты, казачніка. Ён некуды знік!

У вёсцы ўзнялася трывога. З самага ранку ніхто і ў вочы не бачыў Мафуту.

Усе кінуліся на пошукі. Зазіралі ва ўсе хаціны, аглядзелі ўсе дрэвы вакол вёскі — нідзе ніякага следу!

Час ішоў, а Мафута не з'яўляўся.

— Казаў жа я вам, — сказаў старэйшы дарадца правадыра. — Абібоку давяраць нельга.

Нарэшце, амаль апоўдні, жыхары вёскі пачулі далёкія гукі музыкі. Недзе каля ракі спявала чарацяная дудка.

— Гэта Мафута! — крыкнуў нехта. — Бяжым да рэчкі!

І ўсе — мужчыны, жанчыны, дзеці і нават вясковыя сабакі — кінуліся па сцежцы, што вяла да ракі.

Неўзабаве ўбачылі Мафуту — ён разлёгся на ўвесь рост у засені вялізнага бананавага дрэва. Вочы яго былі прыплюшчаны, галава ляжала на кучы бананавага лісця, і выгляд у яго быў самы шчаслівы.

Без усялякай цырымоніі яго паднялі з зямлі...

Нарэшце Цікі з Мафутам выбраліся ісці.

Вяскоўцы акружылі іх цесным колам, і, калі сонца пачало апускацца, кожны — дарослыя і малыя — паціснуў ім рукі і пажадаў шчаслівай дарогі.

Натоўп расступіўся, каб даць ім прайсці, і Цікі з Мафутам рушылі ў дарогу.