Доўгая дарога дадому

Родная мая мясьцiна, мабыць, ня надта тыповая для раўнiннай поўначы Беларусi — дужа зрыты рэльеф, пагоркi i лагчыны, раўкi, балацявiны i азёры. Азёраў дык нават зашмат — палявых i лясных, круглых, крывулястых, часам з голымi, а ў бальшынi з аброслымi трысьнягом берагамi. Ну i, вядома, лясы. Чырвоных бароў, праўда, засталося няшмат[: ], бары высякалi, асаблiва пасьля войнаў — на будоўлю, дровы, на продаж. Палi амаль паўсюль цесныя, лапiкамi на пагорках, нiзiнах, часьцяком парэзаныя раўчукамi з алешнiкам на схiлах. На тых лапiках пад лесам, каля балотаў, па-над рэчкамi цi азёрамi рассыпалiся вёскi — невялiкiя, з крывымi вулiцамi, а то i зусiм бяз вулiцаў, — з дарожкай ад хаты да хаты. Не хутары i ня вёскi, але так, мабыць, было зручней гаспадарыць, бо гаспадарка ахоплiвала хату, хлявы, сьвiран, варыўню, гумно з токам, паветкай i пуняй. Нават невялiкая вёска здалёку рабiла ўражаньне немалой забудоўкi. Цягам часу будынкаў усё менела[: ] гарэла, бурылася, пераносiлася да калгасных падворкаў — абораў ды канюшняў. Менела i людзей. Цяпер у маiх Бычках два дзясяткi самотных хатаў, палова зь якiх стаяць пустыя. У астатнiх дажываюць свой век нямоглыя пэнсiянэры.

Наш падворак у вёсцы быў крайнi, далей — поле i парослы алешнiкам ды ляшчыньнiкам роў. З тым ровам найперш зьвязанае маё маленства; у iм, асаблiва ўлетку, было безьлiч зманлiвага i цiкавага. Там зьлiвалiся дзьве ручаiны, утвараючы вадзяныя запруды на камянях, сьцежку заўжды перакопвалi кратовыя норы, крыху далей, на схiле, зеўрала барсукова нара, а ўнiзе, пад абрывам, бруiла з-пад камянёў крынiчка. Усе даваенныя гады мы бралi зь яе ваду, якую, аднак, ня дужа лёгка было цягаць па крутых сьцежках, асаблiва ўзiмку. Але калодзежу на падворку мы ня мелi, а вада з крынiчкi была дужа добрая — чыстая, заўжды сьцюдзёная i смачная, як казала мацi. У калодзежах такой не бывае.

Над ровам удалечынi вiдаць былi цёмныя купкi ельнiку, то — Гаi, Блiжнiя i Дальнiя, куды дзятва пачынала хадзiць зь Вялiкадня, калi падсыхалi сьцежкi. Там мясьцiўся зусiм ужо iнакшы сьвет — лясны, змрочны i таямнiчы. У Пiлiпаўку чулася, як там выюць ваўкi, хаця адмысловае ваўчынае месца звалася Ваўкоўшчынай, яно было збоч i далей ад Гаёў, за iншым, яшчэ глыбейшым ровам. Увогуле равоў у нас хапала, усе зарослыя хмызьняком, з крутымi, галаваломнымi схiламi.

Пачаў сябе памятаць, можа, гадоў зь пяцi. Першыя мае ўражаньнi ад навакольнага сьвету, аднак, зьвязаныя з возерам.

Мой сябра Валодзя Галавач, старэйшы за мяне на тры цi чатыры гады, аднойчы сказаў: пойдзем на возера. Канешне, гэта было дужа зманлiва, але ж далёка — можа, кiлямэтры два. Для пяцiгадовага то сапраўды цэлы сьвет. Прытым усё самавольна, без дазволу бацькоў. I вось мы пайшлi. Трэба было перайсьцi поле, iльняную нiву, пералезьцi цераз глыбачэзную, страшную аўражыну, узьлезьцi на крутую гару [ — ] і ўжо зь яе бачным рабiлася возера, якое няроўным блiшчастым лапiкам разьлеглася ў лесе. Той бераг таксама гарысты, круты, парослы ельнiкам ды дубамi; а на гэтым — хмызьняк, драбналесьсе. Перад самым возерам такi спрытны беражок зь пясчанай водмельлю, збоч вялiзная крутая гара з дубамi. Казалi, там некалi было паганскае капiшча. I вось я ўпершыню ўбачыў гэткi цуд. Надвор’е было цiхае, летняе, дык той бераг спакойна вiсеў у вадзе ўнiз галавой — i елкi, i дубы. Toe захапляла. Усё самае рамантычнае ў маiм дзяцiнстве зьвязанае менавiта з тым возерам. Пасьля там купалiся, вудзiлi рыбу, лавiлi ракаў, — тыя яшчэ вадзiлiся. Калi трохi падрос, памятаю, хадзiлi ноччу са смаляком. Смаляк запалiш, а яны вакол выпаўзаюць на водмель, нават страшнавата робiцца. А то засунеш руку ў падмытае карнявiшча на беразе, а ён — цоп за палец, i цягнеш яго. Трохi далей на балоцiстым беразе ў хмызьняку жылi бабры, ладзiлi свае хаткi. Часам можна было бачыць (асаблiва ўвечары), як яны плывуць, што-небудзь цягнучы да свайго жытла.

Цiкава зазначыць, што за час, якi мiнуўся з моманту маiх першых уражаньняў ад возера, шмат што — калi ня ўсё — у навакольлi зьмянiлася. Ня стала прыазёрных вёсак, пабурылiся ў вайну, ды так i не аднавiлiся мястэчкi, паадыходзiлi ў iншы сьвет людзi. А возера нiколькi не зьмянiлася. Усё той жа бераг, тыя ж яго абрысы, водмель i зарасьнiкi трысьнягу побач. I нават тры старыя алешыны на беразе як расьлi на пачатку мiнулага стагодзьдзя, так растуць i цяпер. I той бераг такi ж круты i лясiсты, недаступны нi зiмой, нi ўлетку. Сапраўды, неўмiручае i нават нязьменнае мiлае маё азярко, якое я буду любiць да скону дзён. Возера тое называлi Белякоўскiм — па назову блiжняй, дарэчы, уцалелай за вайну вёскi. А гiстарычны назоў ягоны — Гарадзень, мабыць, паводле памянёнага ўжо капiшча. А крыху далей — зьвязанае з гэтым рачулкай возера Камароўскае. То большае, з астраўком, i побач зь iм, бы спарыш, меншае. А памiж iмi па мастку праходзiла дарога. I вось, памятаю, гэта таксама было ў дваццатыя гады, калi аднаасобна жылi, настала нейкае сьвята, магчыма, Сёмуха, паехалi мы сям’ёй у Стайкi на набажэнства. Казалi, прыехаў архiрэй. На гэтай дарозе з гары панёс конь, i мне, малому, здалося, што якраз той кiруе ў возера. Дужа спалохаўся. Дзякуючы таму спалоху запомнiў i паездку, i возера, i сябе малога. А возера таксама прыгожае, на астраўку менскiя археолягi раскапалi стаянку нэалiтычнага чалавека. Так што мясьцiны гэтыя былi даўно абжытыя, але ацалелыя праз тысячагодзьдзi.

Калiсьцi над возерам ля вёскi Белякоўшчына стаяў маёнтак пана Рудамiна (дарэчы, славуты род часоў ВКЛ), у якiм колькi год мясьцiлася школа. Пасьля школу перавялi ў Двор-Слабодку, а Рудамiнаў маёнтак разабралi на бярвеньне i перавезьлi ў Вушачу пад райвыканкам, якi там i быў да самай вайны. Возера без жытла асiрацела, хаця недалёка былi вёскi — Саўчонкi-дольнiя i Саўчонкi-гаране. Цяпер пра iх сьведчаць толькi аброслыя малiньнiкам камянi падмуркаў. Далей па рэчцы была вёска Вiтава з мастом, грэбляй i мураваным млынам. Вiтава i млыну даўно няма, але вёска Чарапоўшчына на гары пакуль што стаiць, прытулiў шыся да зьдзiчэлага саду i дамоўкi пана Малiноўскага. Яшчэ ў 20-я гады то была здатная будынiна з вэрандай, зашклёнай разнаколернымi шкельцамi, а галоўнае — з мэталiчнай вiнтавой лесьвiцай на другi паверх. I тое ды iншае дужа захапляла дзятву, мы бегалi туды паглядзець хоць знадворку. У сярэдзiну не пушчалi, там была важная ўстанова — сельсавет, на ганку якога тупаў мiлiцыянт з наганам на баку.

Пра дзядоў-прадзедаў ведаю няшмат, мабыць, мала захавалася пра iх у нашай сямейнай памяцi. Цi, можа, бацькi ня мелi патрэбы распавядаць пра iх дзецям. Сьпярша тое насамрэч было малым нецiкава, а пасьля не было каму слухаць. Ведаю толькi, што адзiн дзед быў патомны рыбак, усё жыцьцё лавiў рыбу. Тую справу перадаў сыну, брату маёй мацi — Лявону, якi таксама лавiў рыбу. Другі дзед быў селянiн-адыходнiк, сэзонна рабiў на прамысловых прадпрыемствах у Курляндыi, там жа пад канец жыцьця выбiўся ва ўпраўляючыя цагельнага завода. Баба жыла ў вёсцы, але рана памерла, вялiкiх уражаньняў па сабе не пакiнула. Бацька Уладзiмер Хведаравiч у маладосьцi нямала пабадзяўся па сьвеце i толькi на старасьцi жыў у роднай вёсцы. Як цяпер пагляджу, гэта, можа быць, самае нешчасьлiвае пакаленьне, якое за ўсё свае жыцьцё долi ня знала. Адно бязладзьдзе, рэвалюцыi, войны. Ды калектывiзацыя. Ды барацьба з ворагамi народу… Голад, кроў i пакуты.

Зямлi было мала, казалi тады — два надзелы, дык бацька кожнае лета хадзiў у адыходнiкi — на цагельныя заводы ў Латвiю, пасьля служыў чатыры гады ў царскай армii, у Гораднi, дзе, дарэчы, пасьля i мне давялося жыць. Толькi прыйшоў са службы, пачалася Першая сусьветная вайна, быў змабiлiзаваны ў самсонаўскую армiю, недзе ў Аўгустоў скiх лясах трапiў у палон i апынуўся ў Нямеччыне. Працаваў у баўэра. У палоне, казалi, было па-рознаму, як дзе i каму. На заводах i ў шахтах дык дужа кепска, а ў прыватных гаспадароў, здаралася, i нiшто. Канешне, трэба было працаваць, але немцы кармiлi, апраналi, неяк клапацiлiся аб працаўнiках, ня тое, што пасьля на радзiме, у калгасах. Бацька часта ўспамiнаў свой палон добрым словам, што ў мяне, вечна галоднага падлетка, выклiкала непаразуменьне i зайздрасьць. Яшчэ бацька быў на грамадзянскай вайне, наступаў на Варшаву. А перад тым палякi наступалi на нас, у ваколiцах вёскi адбыўся бой, было шмат забiтых з абодвух бакоў. Тое месца, дзе ляжалi забiтыя, пасьля доўга называлi Бiтаю пожняй.

Мама распавядала, некаторыя зь сялянаў зьдзiралi зь iх боты, апратку. Тое распавядала з асуджэньнем, амаль спалохам (гэта ж — вялiкi грэх!) i паказвала ў вуглу хаты дзiрку, дзе засела куля, што прыляцела ўсё адтуль, зь Бiтай пожнi. Я таксама не любiў тую пожню, але болей за калючую траву, што расла там i дужа калола босыя ногi.

Бацька ўспамiнаў, як ва Усходняй Прусii (у Аўгустоўскiх лясох) трапiў у палон да немцаў. «А куды ты дзеў вiнтоўку?» — цiкавiўся я. «Павесiў на сук у лесе», — казаў бацька. I я шкадаваў: нашто ў лесе, лепш бы прынёс дамоў, я б зь ёй гуляў. Мне ў той час было гадоў пяць.

Мацi Ганна Рыгораўна паходзiла зь вёскi Завулак, якая апынулася па той бок мяжы, пад Польшчай. За мяжой застаўся i яе брат, той, што лавiў рыбу. Яна ўвесь час па iм гаравала, асаблiва як агiтатары распавядалi, што працоў ныя ў Польшчы гiбеюць без правоў i бяз хлеба. Для нас, дзяцей, гэта таксама была нейкая драма, спасьцiгнутая ў надта раньнiм узросьце. Я быў старэйшы. Праўда, была яшчэ старэйшая за мяне сястра Антунiна, але яна памерла ў пятнаццаць гадоў… Пасьля мяне нарадзiлася сястра Валя, а ў 30-м годзе — брат Мiкола (памёр у 2000-м). Ну, калi яшчэ казаць пра бацькоў… Бацька быў даволi строгi да нас, дзяцей, увогуле мы яго пабойвалiся. Мацi ж, наадварот, — дужа мяккая i жальлiвая, я нiколi ня чуў ад яе гучнага слова — усё з ласкай i добрасьцю. І я лiчу, што гэта кепска. Жыцьцё — усё ж бязьлiтасная рэч, для яго яшчэ ў дзяцiнстве патрэбна загартавацца характарам. Я ж засвоiў ад мацi занадта шмат мяккага, што мне неяк шкодзiла — на вайне i пасьля вайны. Асаблiва ў войску, дзе ў пашане пэўная зьвераватасьць характару. Мабыць, варта яшчэ зазначыць, што вёска наша была ў якiх-небудзь двух кiлямэтрах ад мяжы з Польшчай, i тая акалiчнасьць накладвала свой адбiтак на шмат што — побыт, палiтыку, самаадчуваньне людзей.

Шмат рамантычнага па маладосьцi, а таксама драматычнага зьвязанае ў мяне зь мяжой. У Кублiчах побач са школай была памежная камэндатура, каля школьнага двара — канюшня i цiр цi стрэльбiшча, дзе памежнае начальства страляла з рэвальвераў. Па дарозе ў школу i са школы можна было бачыць памежнiкаў, якiя ўсё кудысь ехалi — конна, групамi, па два, зь вiнтоўкамi i шашкамi, у прыгожых, скрыпучых сёдлах. Камандзiры жылi ў мястэчку, а iх жонкi-настаўнiцы вучылi нас у школе. Памежнiкi часам паказвалi кiно ў вёсках, былi як бы шэфы. На нейкае сьвята на местачковай плошчы наладжвалi джыгiтоўку — на конях, шашкамi «секлi лазу». Усё тое было цiкава. А ўлетку купалi коней на Камароўскiм возеры, мы памагалi. Не абыходзiлася, канешне, i без драматычных падзеяў. Памятаю, неяк узiмку прымчалася начальства, усiх мужыкоў выгналi ў засады — пiльнаваць парушальнiкаў мяжы, i тыя дзень i ноч сядзелi ў кустоўi, каб падаць сiгнал, калi заўважаць каго. У канцы 20-х — пачатку 30-х з Польшчы на гэты бок iшло нямала народу, у асноўным моладзi, пасьля вядомага разгрому кампартыi i камсамолу. Хлопцы iшлi вясёлыя, нават з гармонiкамi, — як жа, вырвалiся з-пад панскага гнёту ў новы сьвет. Мы бачылi, як iх ранкам вялi з заставаў у камэндатуру, i яны пасьмiхалiся. А пасьля, як ужо мы iшлi са школы, iх на аўтамашынах везьлi далей, i рукi iх былi закладзеныя назад цi, можа, зьвязаныя, i яны не пасьмiхалiся. Аднойчы на мяжы нехта забiў пагранiчнiка, i яго хавалi ўсiм раёнам на кiрмашовай плошчы ў Кублiчах. Як цяпер разумею, забiлi таго не абавязкова палякi цi пару шальнiкi, а зусiм магчыма — свае ў мэтах правакацыi, як гэта яны здаўна рабiлi. Усё тое афарбоўвала дзяцiнства ў часам ненатуральныя, звыродлiвыя колеры. Асаблiва калi мець на ўвазе некаторыя наступныя падзеi…

Школа ў вёсцы арганiзавалася на мяжы 30-х гадоў, сьпярша гэта была пачатковая школка ў сялянскай хаце. Хата тая i дасюль стаiць, пасьля вайны ў ёй жыў мой брат Мiкола. А тады гаспадары проста перасялiлiся ў трысьцен, а большы пакой аддалi пад школу. Там паставiлi два даўгiя сталы i сабралi чалавек пятнаццаць вясковай драбнаты. Настаўнiкам быў Антон Васiльевiч Аўласенка зь вёскi Дарошкавiчы. Дарэчы, ягоная дачка жыве ў Менску, замужам за старэйшым Машэравым. Сталася так, што ўсе мае сябры былi старэйшыя за мяне i пайшлi ў школу раней, амне толькi шэсьць год. Сяджу адзiн дома, а ў школе штось адбываецца цiкавае, i я таксама хачу туды. Тады аднойчы бацька ўзяў мяне за руку i павёў да настаўнiка. Пагаварыў зь iм, i Антон Васiльевiч кажа: хай ходзiць. Даў мне сшытак, пяро, а Валодзя Галавач, зь якiм я хадзiў на возера, павёў на замерзлае балота, акуратна зрэзаў ножыкам чарацiнку, уставiў туды пяро. I пачаў я вучыцца.

Вiдаць, да гэтага часу (а можа, трохi раней) адносiцца маё знаёмства з мастацкай лiтаратурай. Яшчэ чытаць ня ўмеў, i першы мастацкi твор мне прачытаў бацька. Гэта быў знакамiты «Гой» Мiхася Лынькова («I плакала Рыва…»). А ў школе неяк прынёс настаўнiк некалькi дзiцячых кнiжак, пачаў раздаваць для чытаньня — на табе, на табе… Мне дасталася тоненькая кнiжачка, казка «Царэўна-лягушка», а Валодзю — «Канёк-гарбунок». Гэта была мая першая школьная крыўда: не хацеў я чытаць пра «лягушку» — хацеў пра каня-гарбунка. Абдзялiў лёс на першым этапе. У другую клясу пайшоў ужо ў iншую вёску — у Двор-Слабодку. Гэта трошкi далей, але школа там была лепшая, у былой панскай сядзiбе. Пад школу адвялi палову панскага дома з вэрандай, кафлянай грубкай i вялiкiмi вокнамi. Вучыў нас малады настаўнiк Сьцяпан Рыгоравiч Троцкi, а таксама ягоны калега Крацёнак. Першы цяпер на пэнсii, доўга працаваў у Браславе. Тады быў вясёлы, нязлы, мы яго любiлi. Ён вучыў, здаецца, адну зiму. Пасьля прыйшоў iншы — Сяргей Сьцяпанавiч Новiкаў, паходжаньнем з нашае вёскi. Гэты ўжо быў супрацьлегласьць ранейшаму, — даволi строгi чалавек, парцеец, ён арганiзоўваў калгасы ў нашай акрузе i загiнуў у партызанах, у час знакамiтага разгрому, названага пасьля «прарывам». У яго была свая, партыйная сiстэма навучаньня: вельмi ён напiраў не на мову цi арыфмэтыку, а на грамадазнаўства, на гiсторыю таксама. У пакоi, дзе мы вучылiся, было дзьве клясы — два шэрагi партаў. Калi ў адной клясе iшоў вусны ўрок, дык у iншай — пiсьмовы, значыць, самастойны. Ды бывала так, што я свае задачы хуценька парашаю i сяджу, слухаю, пра што iдзе гаворка ў старэйшай клясе. Неяк сталася, што некалькi разоў, калi там нiхто ня мог адказаць на нейкае пытаньне настаўнiка (памятаю, нешта пра Парыжскую камуну), дык я паднiмаю руку, i Сяргей Сьцяпанавiч мяне выклiкае, а пасьля сарамацiць старэйшых за тое, што яны ня ведаюць. Вось так я паактыў нiчаў пару разоў, i настаўнiк кажа: няма чаго табе там сядзець, перабiрайся сюды. Так сярод зiмы ён перавёў мяне ў чацьвертую клясу. Хаця тое мне не пайшло на карысьць. Бо скончыў я чатыры клясы ў дзесяць год, а што далей? Сярэдняя школа ў Кублiчах, за тры кiлямэтры, дык бацька i кажа: «Куды табе, малому, далёка хадзiць? Хадзi зноў у Слабодку». I пайшоў я зноў у чацьвертую клясу, абы вучыцца. Значыць, у трэцюю клясу хадзiў паўгода, а ў чацьвертую — два гады. Пасьля пайшоў у Кублiчы, дзе была сярэдняя школа i куды хадзiлi хлопцы i дзяўчаты з усяе акругi.

Калi замярзала балота, у школу хадзiлi наўпрасткi — па алешнiку, цераз пагорак i далей на балота. Там трэба было абысьцi хамлачок алешнiку з дрыгвянiстай асакой, перабрацца цераз зарослую аерам рачулку i ўскараскацца на крутаваты схiл перад Кублiчамi. Шлях быў цяжкi, але цiкавы: на балоце траплялiся зайцы, можна было спугнуць курапатак у асацэ. Аднойчы ў зiмовых прыцемках мне трапiўся воўк, нейкi час мы зь iм iшлi ў адным накiрунку, я — па сьцежцы, а ён зводдаль па цалiку. Пасьля разышлiся — кожны сваёй дарогай.

На балоце перад школай разьлеглася невялiкае азярко, недаступнае ўлетку, затое дужа цiкавае восеньню, як пакрыецца тонкiм празрыстым лёдам. Там можна было пакоў зацца ўранку, дасьледаваць, што на неглыбокiм тванiстым дне. На дне дзе-нiдзе, ледзьве варушачы плаўнiкамi, драмалi язi ды шчупакi. Варта было прадзяўбсьцi пацiху невялiчкую палонку i скiраваць на рыбiну зробленыя з тоўстага дроту восьцi, як тая рабiлася тваёй хвалюючай здабычай. Тым звычайна займалiся некаторыя старэйшыя хлопцы, малым дазвалялася хiба паназiраць зблiзку.

Прынялi ў пiянэры, выдалi чырвоныя гальштукi з прыгожымi мэталiчнымi зашпiлькамi, якiя нам дужа падабалiся. Болей за гальштукi. Але бабы ў вёсцы сьмяялiся, а некаторыя i лаялiся, казалi: бязбожнiкi. Дык мы да Кублiч гальштукi хавалi ў кiшанях, зашпiльваючы на паваротцы да школы. Пасьля заняткаў там жа зьнiмалi.

У Кублiчах, як у кожным беларускiм мястэчку, тады было шмат яўрэйскiх дзяцей, зь якiмi мы разам i вучылiся, i сябравалi. У нашай клясе палова вучняў былi яўрэйскiя рабяты. Я сябраваў з братамi Сьвярдловымi — Мэерам i Лейбам. Мэер быў старэйшы, iшоў на дзьве клясы наперадзе, а зь Лейбам мы хадзiлi ў адну клясу. Загiнуў мой Лейба-Лёва ў 41-м годзе, расстраляны разам з усiмi кублiцкiмi яўрэямi ў Вушачы, а Мэер жыў у Маскве, працаваў на нейкай паштовай скрынцы. Неяк прыязджаў у Менск, i мы разам езьдзiлi ў мястэчка нашага маленства, дзе не засталося i сьледу ад хаты Сьвярдловых. Ды i наогул мала што засталося ад Кублiчаў — усё пабамбiлi, папалiлi, панiшчылi ў вайну… А колiсь гэта было слаўнае старажытнае мястэчка, пазначанае на картах XVI стагодзьдзя, з праваслаўнай царквой (былой унiяцкай), у якой мяне хрысьцiлi i дзе я пазнаў першае прычасьце. У Кублiчах нарадзiўся Вярыга-Дарэўскi, вядомы лiтаратар, удзельнiк паўстаньня Кастуся Калiноўскага. Была таксама сiнагога, школа i нават пажарня побач з царквой, аптэка, кузьня. Галоўнае месца, аднак, ля кiрмашовай плошчы займаў чырвоны цагляны будынак межавой камендатуры. Сьпярша ён проста прымыкаў да плошчы, затым яго абгарадзiлi высокiм дашчатым плотам з колам на рагу — у выглядзе турэлi, да якой прыладзiлi ручны кулямёт. У 30-я гады пабудавалi новую, неблагую школу, але садралi крыжы з царкоўных купалоў, каб тыя нельга было згледзець з-за мяжы, бо ж — арыенцiры для «мiравой буржуазii», якая толькi i цiкуе, каб разбурыць Кублiчы. Але бурыць iх пачалi самi. Усё царкоўнае майно сканфiскавалi або проста расьцягалi ваяўнiчыя атэiсты, якiмi абавязаны былi быць усе пiянэры, камсамольцы, бальшавiкi, настаўнiкi i актывiсты. I мы пiянэры-актывiсты, цягалi з царквы i дралi старажытныя фалiянты, клеiлi з царкоўных рукапiсных пэргамэнтаў папяровых зьмеяў, якiя запускалi ў ветраныя днi. З царкоўных жа рызаў раённы быткамбiнат пашыў цюбіцейкi, у якiх шмат гадоў хадзiлi ўлетку нашыя хлопцы. У першы год вайны ўсё яўрэйскае насельнiцтва акупанты выгналi ў Вушачу i расстралялi ля могiлак. Перад вызваленьнем Кублiчы былi ўшчэнт разбамбаваны i спалены. Цяпер гэта захудалая вёска зь некалькiмi сiлiкатнымi будынiнамi на пачатку.

Так, рэлiгiйна-хрысьцiянскiя традыцыi марнелi, цэрквы, касьцёлы зачынялiся, сьвятароў саджалi. Але заставалася прывабнасьць старажытных традыцыяў — Калядаў, Дзядоў, Купальля. Асаблiва Купальля. У ноч на 7 лiпеня вясковая моладзь, якой тады было куды больш, чым цяпер, ладзiла смаляное кола цi якую дзягцярную карчашку i на пагорку за хатай Галавачоў запальвала яе на высока ўзьнятай жардзiне. I тут жа ўсе разьбягалiся, хто куды. Неўзабаве з Кублiч скакаў конны памежны нарад, скiдваў i тушыў тую карчашку. Памежнiкi лаялiся — палiць агонь на Купальле забаранялася. Чаму? Таму! — быў лаканiчны адказ.

За лесам (парасьнiкамi) знаходзiлася яшчэ адно мястэчка — Селiшчы. То ўжо быў каталiцкi цэнтар рэгiёну — зь вялiкiм касьцёлам, кляштарам, крытым блiскучай белаю бляхай, якая была вiдаць аж з нашага поля. Там круглы год зелянелi хвоi на каталiцкiх могiлках з дужа файнымi мармуровымi помнiкамi i надпiсамi лацiнкай. У сярэдзiне могiлак мiж хвояў высiлася белая мармуровая скульптура анёла-дзяўчыны — вядома ж, на магiле памерлай. Мы дужа баялiся таго помнiка, ня ведаю чаму. Цяпер Селiшчы — таксама захудалая вёска з пабураным касьцёлам i бязладнымi могiлкамi.

Кублiчы да вайны былi сельсавецкiм цэнтрам, а Вушача — раённым. У маiм тагачасным уяўленьнi то было ўжо горадам, далёкiм i зманлiвым — з клубам, сталоўкамi i нават кнiгарняй. У кнiгарнi вiсела знакамiтая карцiна Зайцава (рэпрадукцыя, вядома) — «Чапаеў на канi», — у бурцы, з апушчанай блiскучаю шабляй. Захапляла натуральна выпiсанае неба (тады яшчэ гэтак умелi) з прыгожымi аблокамi, i я, зрэдчас бываючы ў Вушачы, заходзiў у кнiгарню палюбавацца на Чапаева.

Але Кублiчы… Як я ўжо казаў, тут была новая, драўляная школа са сьветлымi клясамi, фiзкультурнай пляцоўкай побач. I, канешне, з новымi настаўнiкамi. Рускую мову i лiтаратуру выкладала Клаўдзя Якаўлеўна Пашута, маладзенькая дзяўчына, якая толькi што прыехала з Полацкага педтэхнiкуму. Мы любiлi яе проста за маладосьць, хоць i настаўнiца яна была неблагая. I ўсё ж беларускiм дзецям руская мова давалася няпроста, асаблiва дыктанты, усялякiя сачыненьнi. Я ж пад той час захапляўся кнiжкамi, абыякiмi — рускiмi цi беларускiмi, — таму i руская мова ў мяне iшла без асаблiвых праблемаў. Беларускую мову выкладаў Андрэй Дзям’янавiч Курчанка — змрачнаваты чалавек, даволi строгi настаўнiк. Трэба сказаць, ён выдатна ведаў сваю справу, i, паколькi быў строгi, усе мусiлi сур’ёзна вучыць беларускую мову. Ну а мне яна давалася проста, можа, таксама дзякуючы таму, што i я пабойваўся Андрэя Дзям’янавiча. Хаця ён выклiкаў мяне рэдка i нiколi не даваў адказаць да канца. Толькi я пачынаў, як ён казаў: сядай! I ставiў пяць. (Цi — «выдатна», я ўжо забыўся, якiя адзнакi тады былi. Сыстэма ж адукацыi ў нас пэрманэнтна мяняецца.) Як бы там нi было, беларускую граматыку я надоўга засвоiў (ведама ж, наркамаўку) i, можа, толькi цяпер пачынаю забываць. А яшчэ быў настаўнiк Красiнцаў, якi выкладаў фiзыку, гiсторык i географ Жырноў. Гэта таксама былi слаўныя настаўнiкi, сьветлая iм памяць.

У тыя гады я ўжо захапiўся чытаньнем. Але дзе браць кнiгi? Канешне, у школьнай бiблiятэцы, якая была ня дужа багатая, ды ўсё ж клясыка ў ёй знаходзiлася, i беларуская i руская, i што-нiшто з сусьветнай. Найперш прыгоднiцкая лiтаратура — ад Жуль Вэрна да нашага Янкi Маўра6, кнiгi якога я вельмi любiў. Дужа папулярную на той час «Як гартавалася сталь» чыталi па чарзе ўсёй школай. Аднойчы я захварэў i доўга не хадзiў у школу, затое чытаў, i перачытаў усё, што было ў Слабодскай школе, а гэта пераважна руская клясыка. Тады ж адолеў «Вайну i мiр», тры тамы «Цiхага Дону», шмат што з Ганчарова, Тургенева, а таксама Зарэцкага, Гартнага, Галавача. Доўга нiдзе ня мог дастаць коласаўскую «Дрыгву», пра якую дазнаўся са школьнай граматыкi. Дык падпiльнаваў, як яна паявiлася ў нарыхтоўчай краме ў Селiшчах. Але ж дзе было ўзяць грошы? Звычайна летняй парой дзецi дралi лыка лазы, крушыны, усё тое сушылi на сонцы i здавалi ў нарыхтоўчыя канторы. Чарговы раз занёсшы ладны бярэмак кары ў Гушчынскую Слабодку, я займеў магчымасьць купiць «Дрыгву». Як усё тое было прачытана, iшло паляваньне на кнiжкi па сябрах i знаёмых. Скажам, дачуўшыся, што ў кагосьцi ёсьць якiя незнаёмыя кнiжкi, я прасiў даць пачытаць. На два днi, на адну ноч. Памятаю, з намi ў школе вучыўся Баброўскi, здаецца, зь вёскi Чамярычына. Ягоны бацька цi дзед былi настаўнiкамi яшчэ за царскiм часам, i пасьля iх застаўся сундук з кнiжкамi. Во гэта быў скарб! Баброўскi прыносiў мне кнiжкi ў школу, я да яго бегаў па кнiжкi i ўлетку. Чытаў пераважна выданьнi XIX стагодзьдзя — Мамiна-Сiбiрака, Караленку, Станюковiча, Памялоўскага, некалькi раманаў Шэльлера-Мiхайлава ды iншых. У яго ж неяк знайшоў рэдкую па тым часе кнiгу Жуль Верна «Из пушки на луну», якая мне дужа спадабалася. Дазнаўшыся, што на беларускай мове яе няма, я сам пераклаў яе з расейскай, паслаў у Менск у газэту «Піянэр Беларусi», каб там надрукавалi i пазнаёмiлi беларускiх дзяцей з гэтым творам. Канешне, тое было наiўна, але кнiжны сьвет ужо звыкла стаў для мяне ня меней значны за рэальны. У дзiцячыя гады адбывалася нейкае душэўнае фармаваньне, можа, болей важнае за ўплывы рэальнага сьвету…

Паэзiя, у тым лiку i расейская клясыка, мала краналi. Трохi пазьней, у юнацтве, пачаў падабацца Лермантаў. I я зразумеў, чаму, калi пасьля вайны прачытаў у Бунiна, што Лермантаў, а зусiм ня Пушкiн — першы паэт Расеi.

Некалькi год у школе я сядзеў за адной партай з Шуркам Андрэйчыкам. То быў цiхманы, задуменны хлапец, добра вучыўся па матэматыцы. Лепш за мяне. Але я лепей пiсаў дыктоўкi i сачыненьнi. Тады мы стварылi пэўную каапэрацыю i памагалi адзiн аднаму: ён мне па матэматыцы, а я яму па мовах. Зь цягам часу я зусiм занахабнiчаў i на ўроках матэматыкi чытаў пад партаю кнiжкi. Так доўжылася, аж пакуль дырэктар Сьлiмборскi, ён жа выкладчык матэматыкi, мяне не злавiў i не паставiў двойку. Мусiў выпраўляцца. Было сорамна, бо па астатнiх прадметах меў адны пяцёркi.

Тут, можа, трэба сказаць яшчэ пра адно школьнае захапленьне — маляваньне. Маляваць пачаў рана, можа, з трэцяй цi чацьвертай клясы, — як звычайна, алоўкам цi акварэльнымi фарбамi для насьценнай газэты, розныя школьныя дапаможнiкi — карты, схемы… Але якое выяўленчае мастацтва ў вёсцы? Ды ўсё ж знайшлося. У суседняй вёсцы Астроўшчына жыў селянiн Бобрык, бедны — бяднейшы, можа, за ўсiх. Але ў часы грамадзянскай вайны ён быў слугою ў якогась заможнага дваранiна недзе ў Сiбiры, казалi, нават у губэрнатара. Дык ён прывёз на радзiму некалькi карцiн алеем, маленькiх такiх эцюдзiкаў. Яшчэ ён прывёз гадавыя пераплёты часопiсаў «Нивы», «Огонька» за некалькi год. «Огонька» нават з пачатку стагодзьдзя аж да 1916 году. Там было шмат рэпрадукцыяў — чорна-белых i каляровых таксама. Я браў у яго тыя пераплёты-падшыўкi, чытаў, разглядаў малюнкi тагачасных мастакоў. Ну i, канешне, сам маляваў. Пасылаў кудысьцi на конкурсы свае малюнкi, перапiсваўся, здаецца, зь Менскiм цi Вiцебскiм домам пiянэраў. Там былi мэтадычныя кабiнэты, адкуль мне прысылалi заданьнi…

Што ж да кніжак, дык яны таксама маюць сваю пару, кожную зь iх трэба чытаць у пэўным узросьце. Цяпер дык шкадую, што рана перачытаў якраз самыя значныя кнiгi, зь якiх у дзiцячым узросьце ўзяў далёка ня ўсё, што належала ўзяць. Але, можа, i памыляюся. Можа, менавiта ў раньнiм узросьце яны i маглi закрануць штосьцi ў душы, а пасьля ўжо рабiлася позна. I пасьля кранала-камячыла жыцьцё, а не ўплывала лiтаратура.

Апроч клясыкі, у гэтую пару давялося прачытаць некалькі кніжак, якія так ці інакш штось закранулі ў дзіцячай душы і засталіся ў памяці. То выпадковыя кніжкі, часам малавядомых аўтараў. Прачытаў і доўга ня мог забыць ваеннага трагізму кніжкі «У якуцкай тайзе» І. Строда. Або «Ад’ютант генэрала» Май-Маеўскага — гэтую прадцечу шмат якіх наступных «шпіёнскіх» ці «разьведчыцкіх» кніжак пазьнейшых часоў. «Сіўцоў вражак» Асоргіна раскрыў вочы на пасьлярэвалюцыйны час у Маскве. Вядома ж, жахлівы час, убачаны, аднак, з пазыцый трохі інакшых, чым мы звычайна сустракалі ў савецкай літаратуры. Гэта была літаратура 20-х гадоў, творы «папутчыкаў», а не пісьменьнікаў-камуністых. Зь беларускіх у гэтым шэрагу помняцца «Прысады» М. Зарэцкага ды хіба «Спалох на загонах» П. Галавача. Асабліва фінал гэтай хрэстаматыйнай аповесьці.

Дагэтуль маё апавяданьне iшло па дзiцячай лiнii, болей выбiрала з памяцi лепшае цi, можа, нэўтральнае. Але жыцьцё насамрэч было iншым, i памяць захавала шмат якiя грымасы таго дарослага жыцьця.

Вось, памятаю, цi ня ў 32-м годзе тое было, вясной. Па краiне iшла калектывiзацыя, па сутнасьцi гвалтоўная лiквiдацыя сялянства як клясы. У спрэс сялянскай краiне лiквiдоў валася сялянская кляса — што ёсьць клясычны генацыд, хiба што паводле клясавай прыналежнасьцi. Сялян агiтавалi, што ў калгасе будзе лепш, а яны, «дурнi», ня верылi i тым стваралi канфлiкт зь дзяржавай. Але тое ў сфэры палiтыкi, а як было ў жыцьцi? Быў малы, але ж памятаю, як у вёсцы iшоў сход — некалькi дзён запар, сялянаў усё ўламвалi ўступаць у калгас. Тыя ўпiралiся — думалi, нешта залежыць ад iхняе згоды. Ды марна. Неяк прачынаюся дужа рана, устрывожаны тым, што плача мацi. У дзяцiнстве я дужа адчуваў мамiн настрой i звычайна адпаведна рэагаваў на яго. Я нiколi ня бачыў, каб мама плакала. А тут проста галосiць, бы па нябожчыку. Побач у куце, унурыўшыся, сядзiць бацька. Я падскочыў да мацi i пытаюся: «Чаго ты?» А бацька кажа: «Не чапай яе — арганiзаваўся калгас». Ну, хай бы арганiзоўваўся, але чаму плача мацi? Аказваецца, таму, што на золаку прыехала брыгада i выграбла ўсё з кублаў, зь мяхоў i засекаў. Во i кармi дзяцей! Дык мацi i плача. Бацька маўчыць, што ён можа сказаць? Вось з тае пары i пачалося. Вядома ж, як у калгасах было — голад, прыгонная праца, рэпрэсii… Жалезнай хадой iшло раскулачваньне. Раскулачылi селянiна, у якога была карова зь цялушкай. Ва ўсiх па адной карове, а ў гэтага — зь цялушкай. Другога раскулачылi за тое, што ўлетку пляменьнiца памагала жаць жыта. Значыць — наёмная сiла. I трэцяга — як сабатажнiка. Не хацеў уступаць у калгас, упiраўся. Вывозiлi сем’ямi. Памятаю хлопца, зь якiм вучыўся. Раскулачваньне было ўвосень, хаця ня памятаю, цi да арганiзацыi калгаса, цi пасьля… I вось ён не пайшоў у школу, i я пабег яго праведаць. Гляджу, там ужо грузяць майно на фурманкi, а мой сябра хвалiцца: «Мы цягнiком паедзем, ага!» I мне стала зайздросна — чаму майго бацьку не раскулачылi, i я б таксама цягнiком паехаў. А так цягнiка i ня бачыў… Арганiзавалi калгас, прыйшла вясна, даелi бульбачку, што засталася ад абагульненьня. Есьцi ня стала чаго. Елi мякiну з травой, крапiву. I так доўжылася шмат гадоў, бо з калгасаў нiчога не давалi. Ураджаi кожны год дрэнныя, усё, што вырасьце, iшло на дзяржхлебаздачу ды насеньне. Памятаю такiя моманты… Бацька пойдзе ўвосень на канчатковае разьмеркаваньне i прынясе гадавы заробак — паўторбы жыта. Вось i ўсё, што мы зарабiлi за год, усёй сям’ёй працуючы ў калгасе. Такi заробак. Але ж яшчэ з нас i пастаўкi: мяса, воўну, яйкi, малако, масла, грашовы падатак, страхоўка, яшчэ пазыка i рознае iншае, не пералiчыць. Дзе ўзяць грошы? Што прадаць, каб сплацiць? Не кажучы ўжо, каб нешта купiць. Хоць бы штаны хлопцам хадзiць у школу. Пры аднаасобнiцтве ратаваў лён, якi сеялi, апрацоўвалi i апраналiся. А цяпер наконт лёну стала дужа строга — таксама наклалi падатак. Спаганялi страшэнна.

Той час запомнiўся мне нязвыклаю панурасьцю бацькi. Звычайна ён прыходзiў з калгаснае працы, моўчкi сёрбаў штось зь мiскi, выйшаўшы з хаты, сядаў на калоду ў дрывотнi. Моўчкi курыў. Мацi яго тады не чапала, мы маўчалi таксама. Мне здавалася, што бацька злуецца — на мяне, можа? I я таксама трохi крыўдаваў на яго, дурань. Куды пазьней зразумеў прычыну бацькавай панурасьцi — яму, як i сялянам наогул, ня стала як жыць.

Памятаю (гэта яшчэ да калгасаў было), бацька ўвечары разьвiвае конскiя путы, раскручвае, каб здаць за лён. А то ходзяць сельсавецкiя актывiсты, робяць вобыскi, каб знайсьцi, калi хто схаваў якую-небудзь кудзелю. У вёсны ва ўсiх рабiлi суцэльны вобыск, прыйшлi i да нас. А ў нас была iстопка старая, з прадранай стольлю, трохi затуленай саломай. Шукалi, шукалi, нiчога не знайшлi, i ў мяне пытаюцца: «Мальчик, где отец прячет лён?» А я кажу: «На iстопцы». Ну гэтыя: «Иваноў, давай туда!» А я… Ну чаму я гэтак сказаў? Мабыць, з непрыязьнi. У мяне папыталiся, ну я i сказаў, маючы на ўвазе тую замаскаваную дзiрку ў столi. I праўда, гэты Iваноў увалiўся туды, пачаў лаяцца. А я ўцёк у роў. Пасьля бацька лаяў мяне: «Ну дзе ты бачыў там лён? Лён у нас у другiм месцы схаваны, век ня знойдуць…» Так, лён. Але ж трэба было яшчэ здаць i збожжа. Каб збожжа не малолi на муку, а везьлi на млын, дзе яго маглi спалавiнiць, зрэквiзаваць, а то i проста абрабаваць. Але ж у сялян былi свае млыны — жорны. Амаль у кожнага стаялi ў сенцах цi ў варыўнi-iстопцы гэтыя несамавiтыя прылады з двух плоскiх камянёў. Ды i што там было куды везьцi, якiх пару мяшкоў жыта. Бацька малоў сам. Дык вось аднойчы прыйшлi гэтыя камбедаўцы, сельсавецкiя актывiсты, i зьнялi верхнi камень. На рагу з падмурку вытыркаўся вялiкi валун, дык яны кокнулi аб яго жорнавам i разьбiлi на тры кавалкi. Ну i вось жывём са збожжам, але бяз хлеба. А гэтыя ходзяць, рэгулярна правяраюць, цi ляжаць у крапiве аскялёпкi. Тады бацька ўначы неяк узяў iх i змацаваў у адно драўляным абручом. Набiў, падраўняў i пацiху малоў. Ноччу зьмеле, а потым абруч зьнiме i зноў гэтыя камянi — у крапiву, бы i не чапаў.

А пасьля, ужо за калгасам, нiякага збожжа не было, ня сталi патрэбны i жорны. Настала поўная галеча. Зь вясны галадуха, есьцi няма чаго. Чакаем бульбы. А бульба… Гэта цяпер скарасьпелка ды iншыя гатункi, дзякуючы iнстытуту бульбаводства. А тады была бульба толькi аднаго гатунку, якi высьпяваў аж пад восень. А так усё лета напаўгалодныя. Першая бульбачка. Добра нагаладаўшыся за лета (бясхлебіца і бязбульбіца), дачакаліся нарэшце пары, калі падрасла бульбачка. Тое было пасьля Спаса, але яшчэ да школы. Мама даўно ўжо прыгледзела баразёнку каля раўка, дзе бульбачка павінна быць найлепшая. Калівы тое падказалі, а вока ў мамы на гэты конт было беспамылковае. Мама ўзяла кошык, а я рыдлёўку. І праўда, першае ж каліва выцягнула на карэньні колькі ня дужа яшчэ вялікіх, але спрытнейшых чырванаватых бульбінаў, якія мама ашчадна паклала ў стары, прадраны кошык. Я капануў колькі разоў рыхлую зямлю, пасьля рукамі добра пашарыў у ёй і знайшоў яшчэ зь пяток бульбінаў. Тое ж зрабілі з суседнім кусьцікам. Праўда, пад ім было менш, я хацеў капануць і яшчэ колькі кустоў, але мама запрацівілася — кажа, хай яшчэ падрастуць. Нам, можа, хопіць. Прынесьлі кошык на падворак, сястра Валя адразу ўзялася скабліць бульбачку — ашчадна, каб не саскрэбсьці лішняе. Шасьцігадовы Міколка заклапаціўся пра цяпельца, каб было хворасту і колькі палак дроў. Цяпельца ладзілі ў мураве каля вуліцы, дзе было чысьцей, чым у глыбіні падворку ля хлеўчука. Для таго паклалі тры пляскатыя камяні і разам з братам разьдзьмулі агеньчык. Мама хутка паставіла чыгунок, ня самы вялікі — меншы, даверху накладзены невялічкай яшчэ, ружаватай, з вочкамі бульбачкай. Зьверху прыкрыла накрыўкай. Варыся, бульбачка. Мы сядзелі па-над цяпельцам, якое дыміла, Валя ўсё круцілася, адварочвалася ад дыму. А Міколка падкладваў і папраўляў палкі. Аднаго разу ледзьве не перакуліў чыгунок, і мама спалохалася — не чапай, дай я. Мы чакалі, калі закіпіць.

Але во і закіпела, кіпень трохі зьбег церазь бераг чыгунка, засіпеў на вугольлі. Цяпер трэба было падкладваць менш. «Ужо зварылася?» — нецярпліва пытаўся Міколка. Мама сказала, што сьвежая бульбачка варыцца доўга, тое ж — ня ў печы. Так яна варылася, і праўда, даўгавата, але мама не сьпяшалася адцэджваць — яна чакала бацьку. Бацька з мужчынамі быў у полі, павінен быў неўзабаве прыйсьці, і мы рыхтавалі яму вячэру. Мама ўжо прынесла гарлачык кіслага малака, ну а хлеба… Хлеба няма. Будзе сьвежая бульбачка замест хлеба.

— Татуля ідзе! — радасна паведаміла Валя.

І праўда, зза рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў бацька. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся.

— Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі.

Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з дымам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі.

— Ну цяпер не памрэм, — казаў бацька, прысаджваючыся на ўслончык. — Калі дажыліся да бульбачкі…

І цяжка, самотна ўздыхаў.

Канешне, ратавала малако, але ж моладзi i мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай i абуткам. Па гразi, па сьнезе кожны дзень за тры кiлямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нiчога ня купiш, ды й за што купiць? Памятаю, калi ў сяльпо прывязуць мануфактуру, дык за ёй душылiся чорт ведае як. Газы давалi па лiтру цi паўлiтры на месяц i толькi па пайскiх кнiжках. Прыйдзеш зiмой са школы, у хаце цёмна, перад печчу — лучына, так вось трэба рыхтаваць урокi. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалi сьветлыя моманты. Неяк увосень клiча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразi башмакi i кажа: «Ідзi ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне iх купiў. Усё ж я быў выдатнiк, i, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-ашчаджаў тыя гамашкi…

Якраз тою парой бацька ўзяўся будаваць новую хату, старая згнiла, жыць у ёй стала немагчыма. Узiмку хадзiў у сельсавет, каб дазволiлi сьпiлаваць колькi хвояў, затым iх трэба было вывезьцi. Ужо цёплай парой закладваў падмурак, пасьля ладзiў зруб. I ўсё сам, адзiн, не пакiдаючы палявой працы ў калгасе. Прыйдзе, бывала, на полудзень i хуценька на зруб — сякерай цюк, цюк… Так да восенi. Увосень перабралiся ў новую, яшчэ недаробленую, без падлогi хату. Хораша пахлi сьцены, але не было печы. Печ стаўлялi ўжо ў зазiмак. Намерзьлiся добра…

Маiмi вясковымi сябрамi былi хлопцы, пераважна старэйшыя за мяне, апроч хiба Васiля Паршонка, на год цi на два маладзейшага. Вядома ж, усе яны былi адметныя ўласным характарам: некаторыя добрыя i таварыскiя, iншыя — ня надта. Валодзя Галавач, хоць i старэйшы за мяне на тры гады, паводзiў сябе як роўны, ладна таварышаваў, памагаючы, калi ў чым была патрэба. Toe i ня дзiва — у яго была мацi вельмi добрая жанчына, апекавалася маёй мацi, калi тая засталася адна, бяз мужа. Валодзя памагаў мне сячы дровы, як бацька ляжаў з тыфам у Вушачы. Добры хлопец быў сын рэпрэсаванага — Коля, мой сусед (жыў цераз адну хату), якi пасьля вайны на радзiму не вярнуўся, атабарыўся ў Латвii. Меней мы сябравалi зь ягоным братам Мiшам Зьмiтраковым, казалi тады: задаецца. Пасьля вайны ён быў дырэктарам школы, якую адбудоўваў у Кублiчах. З Васiлём Паршонкам, будучым кiнамэханiкам, мы, памятаю, каталiся зiмой на лыжах; Васiль лепей за мяне зьяжджаў з самых крутых пагоркаў. Яшчэ адзiн сябра, мой стрыечны брат Мiкола, не вярнуўся з вайны — падобна, быў забiты пры штурме рэйхстагу, як сьведчыў камбат Няўстроеў. А ягоны малодшы брат Iльля, былы партызан, пабадзяўшыся па сьвеце, пад старасьць вярнуўся на радзiму i пахаваны на бацькоўскiх могiлках.

Вось цяпер я ўспамiнаю i хачу зазначыць, што ўсё ж такi дзецi — жорсткi народ. I нават у нечым па-жывёльнаму люты. Ну, натуральна, тое залежыць ад сацыяльнага стану, выхаваньня, гэта само сабой. Як i ў дарослых. Але дарослы чалавек мае нейкае права на годнасьць, хоць бы на асабiстую. А малы? Ён жа ня мае нiякiх правоў, а то i ўяўленьня пра тыя правы. Ён прывык думаць, што ўсё вырашае сiла — улады, дарослых, старэйшых сяброў… I заўсёды знойдзецца нехта старэйшы цi дужэйшы, а то i з садысцкiмi схiльнасьцямi, якi дыктуе свае законы. I часта меншы не разумее, што тое няправiльна, што павiнна быць iначай. I не паскардзiцца, бо ведае, што яго не абароняць. I ведае таксама, што скардзiцца кепска — тое яму ўнушылi рана, асяродзьдзе, а то i бацькi. Настаўнiкi таксама. Ростам я быў не малы, але худы i слабы, i з тае прычыны ў розных сутычках ня мог адчуваць перавагi. Перавага была за iншымi — болей дужымi, а галоўнае — болей нахабнымi. У мяне не было нахабства. Во тут я i прыпамiнаў мяккi матчын характар, якi я ўнасьледаваў i якi мне нямала шкодзiў зь дзяцінства. Зноў жа ў дзяцiнстве я быў схiльны востра перажываць свае ды i чужыя няшчасьцi. Асаблiва як пачасьцiлiся рэпрэсii, сялянскi хапун. I сябраваў з хлопцамi, што засталiся без бацькоў, якiх iншыя стараніліся цi грэбавалi, бо ж — ворагi народу. У нас тады вёска была двароў на дванаццаць, праўда, хутары яшчэ пасьля падсялiлi. Дык з гэтых дванаццацi гаспадароў шасьцёх узялi. Цёмных калгасьнiкаў, былых беднякоў. Узялi i Бобрыка. Мабыць, яму тая «Нива» з царамi ды графiнямi бокам вылезла. Быў яшчэ Дзям’ян Азевiч, iнвалiд Першай сусьветнай вайны з сухой паралiзаванай рукой, якую насiў у чорнай пальчатцы. Ён зарабляў на хлеб рамонтам гадзiньнiкаў, якiя несьлi яму з усёй акругi. I ён усе iх рамантаваў — насьценныя, кiшэнныя, будзiльнiкi i г. д. I нават больш — шкло ў iх ставiў. А шкло дзе возьмеш? Дык ён купляў шкло для лямпы, з выпуклай часткi выразаў самы пятачок i ставiў. Я, калi вучыўся, колькi год насiў яму гадзiньнiкi зь мястэчка, пераважна ад настаўнiкаў. Пакладу ў карабок ад запалак i прынясу. Ён шкельца ўставiць, аднясу назад. А тады нясу рубель за працу. I ён заўсёды дасьць 20 капеек. Вось i гэтага iнвалiда ўзялi. А ягоны сын у гэты час, таксама Дзёмка, служыў на Далёкiм Усходзе. А пасьля, у вайну, пайшоў у партызаны i ваяваў да перамогi. Ваяваў за савецкую ўладу, якая панiшчыла ягонага бацьку. Але — не пакрыўдзiўся, за што, як вядома, хвалiлi бальшавiкi. Што «не азлобiўся». Як быццам за тое сапраўды можна было не азлобiцца. Улетку на Пятроўскім лузе бабы зграбалі сена. Надвячоркам ля мастка спынілася райкомаўская эмка, зь якой вылез нейкі чын у пінжаку. Ён загадаў брыгадзіру дзядзьку Антону сабраць баб да кучы. Хутка ўсе і сабраліся на скрытным прылесным пагорку, пасталі, зморана абапершыся на граблі. Рабкамавец разгарнуў газэту і пачаў чытаць. У войску арудавала група шкоднікаў і шпіёнаў на чале з маршалам Тухачэўскім ды іншымі. Яны труцілі чырвонаармейцаў, падсыпалі ім у харч бітае шкло, выдавалі замежнікам вайсковыя сакрэты. Вярхоўная калегія Вайсковага трыбуналу прысудзіла іх да расстрэлу, і ўчора прыгавор быў выкананы. Слаўныя савецкія чэкісты не спудлавалі і на гэты раз. Бабы плакалі — гэта ж трэба, такія падлюгі. «Добра, што іх выкрылі, а то майму малодшаму ўвосень прызывацца, далібог атруцілі б» — плакала ад радасьці адна баба з Слабодкі. «Анягож, — пагаджалася другая. — Ці ім шкода нашых хлопцаў. Зьвяругі такія». Брыгадзір Антон зацята маўчаў. Невядома, што было ў яго ў думках. Але ён быў разумны мужык, і мы, дзеці, неяк паважалі яго. Толькі чаго ён маўчаў — тады было нам невядома.

Вёска наша ў асноўным была праваслаўная, але з хутароў падсялiлi некаторых каталiкоў. Прозьвiшчы такiя: Лявiцкi, Блажэвiч, Корсак, — iх у першую чаргу i пабралi. Забралi таксама нашага суседа Барыса. Браў звычайна раённы ўпаўнаважаны НКВД Перацяцькiн. (I потым пасьля вайны прыяжджаў, — мабыць, пацягнула на месца злачынства.) Ну i памежнiкi старалiся — не так пiльнавалi мяжу, як хапалi сонных мужыкоў з гэтага боку. Хоць i вартавыя мяжы, але ж адна сыстэма — НКВД. Нiхто з рэпрэсаваных не вярнуўся, хоць i ўсе рэабiлiтаваныя. Узялi тады таксама некалькiх настаўнiкаў, у тым лiку i нашага дырэктара Карчэў скага, якi мне гамашы купiў. Але i самiх памежнiкаў, камандзiраў таксама арыштоўвалi. Напрыклад, капiтана Акулава, мужа нашай настаўнiцы. Цiкава, што ў ролi сэксотаў-стукачоў выкарыстоўвалi старэйшых вучняў. Як судзiлi дырэктара, дык наша адна вучанiца была на судзе сьведкай супраць яго. Гэта гадоў у 15. Мабыць, як i ўсюды. А пры мяжы асаблiва.

I ў кожнай вёсцы былi ў iх сэксоты, дзе лепшыя, дзе горшыя, актыўныя i ня вельмi. Нам у гэтым сэнсе, мабыць, не пашэнцiла. У вясковую абшчыну ўлез чужынец, прышлы чалавек, — пасьля грамадзянскай прыстаў да мясцовай кабеты. Ня ведаю, адкуль ён быў родам, але НКВД наладзiў зь iм вельмi цесны кантакт. I ён нават ня надта таiўся, яшчэ пахваляўся, што памагае чэкiстам. Недзе ў пяцiдзясятых гадах, як я прыяжджаў да бацькi, ён прыходзiў таксама i за чаркай гаварыў, што хацеў пасадзiць бацьку, была прычына, ды пашкадаваў. I бацька яму быў удзячны. Ня ведаю, што ён меў на ўвазе. Можа, мамiн «кантрабандны» пераход?

Мабыць, варта ўспомнiць гэты «крымiнальна-палiтычны» ўчынак. Як я ўжо казаў, мама паходзiла з таго боку мяжы i ўсе тыя гады ня мела нiякай сувязi з братам. Нават ня ведала, цi жывы ён. У трыццаць дзявятым годзе пасьля ўзьяднаньня паявiлася нейкая надзея хоць бы атрымаць вестку. Новую мяжу адсунулi за Беласток, але старую не лiквiдоўвалi. Ахоўвалi па-ранейшаму пiльна, каб нiхто — нi адтуль, нi туды. Мы чакалi. Але неяк галоднай парой мацi наважылася i пайшла — цераз лес, балота, каля возера, ужо дарогу яна памятала зь дзяцiнства. I прайшла. I вярнулася. I прынесла галодным гасьцiнцы — у мяшэчку трохi мукi i бараньнюю лытку. Аказалася, што брат пад панскiм прыгнётам усё ж жыве лепей, чым сястра-калгасьнiца, у якой на стале даўно няма хлеба. Пасьля мама баялася, што хтось данясе i яе пасадзяць. Але не пасадзiлi, i мы ўжо думалi, што нiхто нi пра што не дазнаўся. Аказваецца, некаторыя дазналiся…

Улетку паслаў дакумэнты ў Вiцебск, у мастацкае вучылiшча.

Мабыць, дарэчы будзе зазначыць, што тое маё рашэньне не было нечаканым, па ўсёй верагоднасьцi, так вымагаў лёс. Жыць у калгасе рабiлася неяк, голад i рэпрэсii гналi людзей прэч. Але дарослыя ўцячы з калгаса нiкуды не маглi, хiба што моладзь, падлеткi. Якраз на гэтым часе ў школе паявiўся новы пiянэрважаты, малады хлопец Вiктар Кандрацкi, якi ажанiўся з нашай Клаўдзяй Якаўлеўнай. Працаваў ён няшмат i раптам зьнiк, аказваецца, паступiў у Вiцебскае мастацкае вучылiшча. Аднойчы ўлетку мы сустрэлiся ў Кублiчах, i ён расказаў пра вучобу, паказаў свае студэнцкiя малюнкi. Сказаў, што даюць iнтэрнат i нават плоцяць стыпэндыю — аж 60 рублёў. Заахвочаны iм, я пайшоў да дырэктара па свой клясны табель. Дырэктар сьпярша не пагаджаўся, усё ж я быў выдатнiкам у школе. Але мусiў табель аддаць. Во бацька i кажа: «Едзь куды-небудзь, бо тут ад галадухi зачахнеш. А там, у Вiцебску, будзеш хоць стыпендыю мець. 60 рублёў — гэта ж грошы!» Праўда, бацька меў розум сялянскi, i яму ня дужа падабаўся мой мастакоўскi выбар. Ён усё казаў: «Лепей бы вывучыў ся на настаўнiка ды паступiў у партыю, як наш Новiкаў. Начальнiкам стаў». На бацькаў жаль, таго мне не было суджана… Зрэшты, як i стаць мастаком…

На ўступныя экзамэны ехаў цягнiком, гэта быў мой першы выезд у вялiкi сьвет, зь перасядкаю ў Полацку, у якiм я таксама быў першы раз. Выехалi на золаку, па дарозе пераняў дождж, добра вымаклi. Сушыўся, ходзячы ранкам па Полацку. Пасьля звыклага вясковага гарадзкое навакольле ўражвала незвычайна, усё там было новае i цiкавае. Вузкiя, крывыя, брукаваныя вулiчкi, крамы… Таксама i ў Вiцебску, якi ўразiў мяне шматлюдзьдзем i… трамваямi. Зь некаторым страхам ехаў на трамваi ад вакзалу ў цэнтар. На плошчы вiселi вялiзныя каляровыя рэклямы кiнатэатраў, недалёка высiўся аграмадны сабор i вежа ратушы.

Вучылiшча месьцiлася ў добрым старым дамку буржуазнага выгляду, з мазаiчнай падлогай у вэстыбюлi. (Здаецца, цяпер там музычная школа. Будынак захаваўся, не пабурылi ў вайну.) Галоўныя экзамэны былi, вядома ж, па мастацтву, мы малявалi акварэляй нацюрморт з гаршкамi. Пасьля iншыя прадметы, якiя я здаў пасьпяхова, i, вярнуўшыся дамоў, атрымаў паведамленьне аб залiчэньнi ў студэнты.

Увосень пачалася вучоба: жывапiс i малюнак, якiя выкладаў стары Лейтман, усе iншыя прадметы, як i ў школе. Жылi мы сьпярша ў iнтэрнаце на Магiлёўскай плошчы, цяпер яе няма — перайменавалi ў Савецкую. Цi, можа, Цэнтральную. А потым, забыўся зь якой прычыны, нас чатырох пасялiлi ў прыватным доме на Смаленскiм кiрмашы. Здаецца, раней тая плошча называлася Краснаю. Празь нейкi час у вучылiшчы арганiзавалася скульптурнае аддзяленьне, i я зь невялiкай групай хлопцаў перайшоў туды. Скульптурныя клясы мясьцiлiся ў бакавым завулку перад былой ратушай i мастацкiм музэем. Вучыла нас скульптар Ганна Iванаўна Бяляева, паходжаньнем, здаецца, з Кiева. (Пасьля вайны нiдзе ня чуў пра яе, мабыць, прапала.) Дырэктарам вучылiшча быў Iван Восiпавiч Ахрэмчык. Там жа знаходзiлася ягоная майстэрня, на першым паверсе, з вокнамi, якiя выходзiлi на вулiцу. Вокны вялiзныя, як i належыць для мастакоўскай майстэрнi. Калi пачынала цямнець, уключае сьвятло, а шторы не зашморгвае, i мы глядзiм, што ён робiць. Помнiцца вялiкая, на ўсю сьцяну палатнiна, на якой недамаляваныя абрысы Ленiна i Сталiна на нейкiм зьезьдзе. Тады гэтая тэма была абавязковай. Скульптура ўвогуле давалася мне лёгка, але падабалася менш, чым жывапiс. Шмат ляпiлi анатомiю — фрагмэнты клясыкаў, мiкелянджаляўскага Давiда — насы, вушы, твар, — тое было няцяжка. Болей клопату было з кампазыцыямi — адна- i дзьвюхфiгурнымi. Маёй курсавой работай стала фiгура пагранiчнiка ў шынялi, зь вiнтоўкай i бiноклем каля вачэй. Выкладчыца пахвалiла.

Вiцебск тады, канешне, быў традыцыйна мастацкi горад, меў музэй; на вулiцы Гогаля недалёка ад плошчы быў музэй славутага Пэна, якога незадоўга перад тым загадкава забiлi. У невялiкiм пакоi i на драўлянай лесьвiцы вiселi яго карцiны, выкананыя ў стылi дабротнага рэалiзму — шаўцы, старыя яўрэi, конi, выявы старадаўняга Вiцебску. Пра ягонага славутага вучня Марка Шагала, якi тады жыў у Парыжы, у яго родным горадзе нiчога не было вядома. Бы ён i ня меў нiякага дачыненьня да гэтага гораду. Але час мяняецца, i праз шмат гадоў я ўжо быў у лiку тых, хто на Пакроўскай вулiцы адкрываў скульптурны помнiк славутаму земляку.

Я там правучыўся няшмат. Увосень саракавога году аб’явiлi «радасную» навiну: пастановай ураду стыпендыi адмяняюцца, за ўсе матэрыялы i падручнiкi трэба плацiць. Як было жыць, ня толькi вучыцца? Грошай мне з дому нiколi не прысылалi, ды я i не прасiў. Аднойчы бацька, як ехаў у горад, заехаў да дзядзькi Сьцяпана, пазычыў тры чырвонцы, якiя я расьцягваў, як мог. Найбольш — на хлеб, якiм звычайна мы харчавалiся. Устанеш раненька, гадзiн у 6, i — да хлебнай крамы ў чаргу. Чарга вялiзная, усе чакаюць.

Гадзiн у восем прывозяць хлеб, пачынаецца штурханiна.

Карткi пад гэты час ужо адмянiлi, дык па хлеб у горад рынулiся з навакольных вёсак, зь iншых раёнаў. На хлеб выдаткоўваўся ня больш за рубель, бо трэба ж было яшчэ купiць фарбы. Ды i з брызентавых гамашаў вылезьлi пальцы… Спрабавалi мы з хлопцамi перабiвацца такiмiсякiмi заробкамi[: ] на грузавой станцыi, шчотачнай фабрыцы.

У Вiцебску, як нi дзiўна, да самай вайны захаваўся дробны прыватны сэктар. Недзе на вулiцы, што вяла да аэрапорту, убачылi маленькую такую крамку, над дзьвярыма было няўмела напiсана «Головные уборы шью» — стары Абрам шыў там шапкi. I вось, памятаю, мы ўдвух з Шаўчонкам, хлопцам з Палесься, пайшлi туды. (Шаўчонак пасьля таксама кiнуў вучобу, — не было як вучыцца. Ня меў абутку, дык ён асеньняй парой, па гразi хадзiў у растаптаных бурках.) Дамовiлiся з гаспадаром зрабiць яму прыгожую шыльду, ён паабяцаў за тое 15 рублёў. Знайшлi нейкую здатную фанэрыну, загрунтавалi, напiсалi «Галаўныя ўборы». На адным канцы дошкi намалявалi кепку, а на другiм капялюш. Панесьлi заказ. Гаспадар паглядзеў, паглядзеў i кажа: а чаму капялюш? Што, я капелюшы раблю для буржуяў? I ня ўзяў шыльду, адмовiўся. Вiдаць, быў напалоханы з часоў нэпа.

Так ляснуў наш заробак. Яшчэ пашвэндаўшыся па горадзе i нiчога нiдзе не здабыўшы, я зразумеў, што ў вучылiшчы больш не ўтрымаюся, з мастацтвам прыйдзецца канчаць. Пайшоў у канцылярыю па дакуманты. Там наш выкладчык лiтаратуры, здаецца, прозьвiшчам Леванёнак, кажа: «Шкада, Быкаў, — мог бы вучыцца…» Мне таксама было шкада, але як вучыцца? Аднёс у камiсiёнку апошнюю сарочку, купiў бiлет да Полацку i яшчэ дзьве булкi, якiя i зьеў, прысеўшы ў сквэрыку, дзе цяпер помнiк Пушкiну. Прыехаў у вёску, пайшоў у сваю школу, у дзясятую клясу. Але з вучобай тут здорава адстаў. Ды новыя парадкi i ў школе. Падручнiкi цяпер аказалiся платныя, трэба купiць. Але i купiць няма дзе, не хапае падручнiкаў. Дома ранейшая галеча, калгаснае бязладзьдзе. Hi хлеба, нi дроваў.

Якраз у гэты час пачынаецца набор у новаарганiзаваныя школы прафэсiянальнага навучаньня (ФЗН), i я хутка зноў апынуўся ў Вiцебску. Што ў Вiцебску — мяне радавала. Знаёмы горад, любыя музеi. I ўспамiны. Невясёлыя, аднак, успамiны… У школе вучылi на будаўнiкоў: муляры, бэтоншчыкi, арматуршчыкi — усё дужа далёкае ад мастацтва. Мастацтва рабiлася ўсё больш недаступным. Трэба было працаваць — на сьцюжы, з растворамi. Але тут кармiлi, давалi прытулак у iнтэрнаце, а пасьля яшчэ пачалi i апранаць. У вучылiшча я не хадзiў, хiба калi ўвечары падыходзiў пад вокны, бачыў паверх фiранак захiнутыя анучамi скульптуры на станках. Было сорамна i балюча… Зiма таго году была надта сьцюдзёная, зь вятрамi i маразамi. Мы ж працавалi i вучылiся скрозь на сьцюжы. Памятаю, муравалi дом на Суражскай шашы, я клаў вугал, для чаго патрэбны быў спрыт i галоўнае — дакладнае вока, каб не скрывiць. Бегалi грэцца ў суседнi цэх чарапiчнай фабрыкi, дзе было зацiшней. А мой вугал атрымаўся трохi пахiлы ў адзiн бок, наш настаўнiк Андрэй Iванавiч быў незадаволены, i я нейкi час перажываў з тае прычыны. (Дарма, аднак, перажываў. Хутка ад таго дому застанецца адна куча друзу. А пасьля вайны не застанецца i друзу, якi зьнiкне пад быльнягом i крапiвой.)

На пачатку чэрвеня — выпуск. Нам аб’явiлi, што паедзем працаваць на Украiну, у горад Шостку. Пакуль былi зборы, я адпрасiўся зьезьдзiць на радзiму. Рэч у тым, што якраз у Шостцы жыў мой дзядзька… Гэта таксама гiсторыя, гiсторыя лёсу. Дзядзька колiсь быў актывiстам, зрабiў нейкую партыйную кар’еру, працаваў нават рэдактарам газэты дзесь на Палесьсi. Але пакуль ён служыў Савецкай уладзе, тая раскулачыла дома бацьку, брата, — саслала ў Сiбiр. Мабыць, нясоладка стала сыну, i ён дзеля паратунку апынуўся на Украiне, таксама ў Шостцы. Прыехаў я дамоў, пайшоў да дырэктара школы, распавёў пра сваё становiшча.

Дырэктар Сьлiмборскi паспачуваў ня надта ўдалай кар’еры свайго колiшняга выдатнiка i даў мне не атэстат, а табэль за дзясятую клясу, дзе сам праставiў патрэбныя адзнакi. Мой плян быў такi: у Шостцы я здам экстэрнам экзамэны за сярэднюю школу i паступлю ў тамашнi iндустрыяльны iнстытут, да якога мае нейкае дачыненьне мой дзядзька. Ён i Сьлiмборскi былi знаёмыя…

Пагодным чэрвеньскiм ранкам мы прыяжджалi на Украiну… Белыя мазанкi, таполi, нечуваная мова на станцыях, гогалеўскiя асацыяцыi пераносяць мяне ў iншы сьвет, рамантычны i казачны. Ня думалася тады, што гэтак шмат драматычнага i трагiчнага будзе зьвязана ў мяне з гэтай краiнай. Не пасьпеў агледзецца, як сьлед пазнаць горад i нават адшукаць дзядзьку, як выбухнула вайна.

Прызнацца, тое маладых сьпярша i ня надта палохала.

Была ж толькi нядаўна фiнская вайна, перад тым — вызвольны паход у Заходнюю Беларусь, усё сканчалася трыюмфам перамог. Пераможам i тут. Тым болей, калi намi кiруе непераможны таварыш Сталiн. Але пакрысе рабiлася сумна, а затым i страшнавата. Хацелася дамоў, блiжэй да родных мясьцiнаў. Ды не было як. Калi нямецкi вермахт захапiў Менск i Гомель, падступiў пад Кiеў, нас змабiлiзавалi цераз ваенкамат. Сьпярша на абаронныя работы. Можа, месяц капалi даўжэзны i глыбокi супрацьтанкавы роў, здаецца, пад Пiрагоўкай, якi затым кiнулi, бо немцы ўжо замыкалi сваё акружэньне Кiеўскага катла…

Пачынаецца эвакуацыя. Тысячныя калёны 17-18-гадовых юнакоў пацягнулiся пыльнымі дарогамі на ўсход. Стаяла паўднёвая сьпёка. У сёлах i гарадках, дзе мы праходзiлi, нас праводзiлi жанчыны i дзяўчаты, давалi якую ежу, садавiну, махалi хусткамi. Некаторыя плакалi. Мы паводзiлi сябе вольна, жартавалi. Нас, жменьку беларусаў, нiхто не аплакваў, нашыя плакальшчыцы засталiся далёка. Але i ўкраiнкi нас шкадавалi i любiлi. На ўскраiне старажытнага Глухава адна чарнакосая ўкраiнка падбегла i пацалавала мяне — то быў першы хвалюючы дзявочы пацалунак у маiм жыцьцi. Начавалi звычайна ў гумнах, аборах, ужо апусьцелых школах. Хлопцы-ўкраiнцы дужа добра сьпявалi.

Як нi былi стомленыя за дзень, у цемрыве летняй зорнай начы дзе-небудзь на краi сяла доўга гучала самая любiмая i знаёмая «Распрагайтэ, хлопцi, конэй та лягайтэ спачывать, а я пiйду ў сад зэлэнiй та крынычэньку копать». Як разьвiднее — пад’ём i на сьпякотную дарогу, пакуль ня зьявяцца ў небе нямецкiя каршуны.

Харчуемся, чым дзе прыйдзецца. Болей самапасам. Быў вялiкi ўраджай яблыкаў, гароднiны. Забягаем у прыдарожныя крамы, у якiх, аднак, амаль пуста. Усё расхапалi да нас. У Белгарадзе я спрабаваў купiць фруктовага чаю, якi можна было есьцi, ды загруз у натоўпе каля прылаўка. Праз тое адстаў ад калёны, а затым i згубiў яе. Пакуль бегаў па забiтых войскамi вулiцах, настала ноч. Стомлены зайшоў у паўразбураную бомбай хацiну i заснуў. Пабудзiлi камэнданцкiя патрулi. Адвялi ў камэндатуру. Там уначы допыт — хто такi, чаму адстаў, зь якой мэтай? Абшукалi, адабралi дакументы. Знайшлi ў маёй валiзцы карту — выдраны з падручнiка аркушык, на якiм я, грамацей, адзначаў, як рухаецца фронт. Той аркушык мяне ледзь не загубiў. Лейтэнант у сiняй фуражцы, што дапытваў мяне, пасьля першых жа словаў выцяў у адно вуха, затым зь iншай рукi — у другое: «Почему скрывался?» Я спрабаваў давесьцi, што адстаў ад каманды, што iду з Сумской вобласьцi. А мой сьледчы на тое адказваў: «Все так говорят, грубо работают ваши фашисты, по шаблону. Но мы выбьем из тебя признание, японский городовой!» Тую адмысловую лаянку я тады чуў упершыню i запомнiў на ўсё жыцьцё.

Што праўда, болей мяне ня бiлi, яшчэ палаяўшыся, адвялi ў цесную камеру ў сутарэньнi. Тут было цёмна, адчувалася прысутнасьць людзей, i я прысеў каля ўваходу. Але неўзабаве прывялi i яшчэ некага, пасьвяцiўшы лiхтарыкам, мяне змусiлi перасесьцi далей. Я прысланiўся плячмi да сьцяны i, здаецца, задрамаў трохi.

Як стала днець, прачнуўся. У камеры трохi пасьвятлела. Тут сядзела чалавек восем, я паўзiраўся ў маiх суседзяў. Адзiн ляжаў на баку, выцягшы даўгiя ногi ў высока накручаных абмотках. Другi сядзеў побач, на галаве ў яго была фуражка з зоркай над казырком. А яшчэ адзiн ляжаў ля мяне, ён быў у белай вышыванцы, з рукамi, закладзенымi назад. Я не адразу здагадаўся, што яны ў яго зьвязаныя, i незнарок памкнуўся iх разьвязаць. Але чалавек тузануўся i прастагнаў: «Не чапай, застрэляць». I я адвярнуўся. Дзiўна, што да паўдня з камэры нiкога не выводзiлi, а прывялi яшчэ трох. Усе тут маўчалi, толькi адзiн з прыведзеных пачаў плакаць, i на яго крыкнулi: «Сьцiхнi! Разьнюнiўся…» Усе чагосьцi чакалi i слухалi, што адбываецца знадворку. А там сапраўды штось адбывалася, грукацелi машыны, чулiся крыкi камандаў цi што. Упаўдзён адбылася жахлiвая бамбардзiроўка гораду, усё скляпеньне трэслася, аж сыпалася са столi. Недзе паблiзу стралялi кулямёты, але зенiтак не было, як стрымана зазначыў мой сусед у абмотках.

Пад вечар некалькi чалавек вывелi, болей не прывялi нiкога. У камеры павальнела, але знадворку цiшэй ня стала. Недзе, даволi блiзка, бахала артылерыя. Я зноў трохi задрамаў. А прачнуўся ад таго, што дыхнула сьвежым паветрам, у дзьвярах стаялi вайскоўцы ў плашчпалатках. Ботамi яны пабудзiлi тых, што былi блiжэй, i загадалi выйсьцi. Дужа хутка ў другiм канцы будынку пачулiся стрэлы. «Чатыры», — са страхам мовiў хтосьцi ў камеры. Твар майго суседа ў вышыванцы стаў зусiм белы, бы абсыпаны мукой. Дзьверы затым пачалi часта расчыняцца, падобна, пачалi выводзiць усiх, па чарзе. Недзе, ня так далёка, усчалася стралянiна, празь якую мы чулi некалькi блiзкiх стрэлаў. Чарговы раз прыйшлi два — малады ў сiняй фуражцы i сталы, вусаты чырвонаармеец зь вiнтоўкай. Гэты, вусаты, кiўнуў мне — на выхад, i я паслухмяна падняўся.

Не памятаю, як выйшлi са склепу, цераз выбрукаваны двор завярнулi за вугал мураванага будынку на вытаптаныя грады агароду. I там пад старым дашчатым плотам я згледзеў у крапiве даўгiя ногi ў высока накручаных абмотках. I я не стрымаўся — сьлёзы самi ручаём палiлiся з вачэй. Чырвонаармеец прыпынiўся, бы зьдзiўлены маiм бязмоўным плачам, i раптам кажа: «Пацан, бяжы! Хутка!». I я рвануў цераз бульбоўнiк да блiзкай праломiны ў плоце, чакаючы, што ён зараз у мяне стрэлiць. Ён i сапраўды стрэлiў, але ўгару, як я зразумеў бегучы, хоць i не азiрнуўся нават.

Я бег i за плотам, празь нейкiя агароды, пералез цераз драцяную загародку, абабег пахiлыя хлеўчукi, апынуўся ў аброслым дзядоўнiкам завулку. Добра, вайскоўцаў тут не было, толькi нейкая цётка зь вядром высунулася з-за вугла, я моўчкi яе абмiнуў i нарэшце выбраўся да чыгункi. Тут зьнiякавеў трохi, ня ведаючы, куды падацца — управа цi ўлева? Пайшоў улева, — каб ад вадакачкi, што блiзка высiлася над дахамi. Там неўзабаве спаткаў дзядзьку-чыгуначнiка, якi з мэталёвым чамаданчыкам у руках iшоў кудысь цi аднекуль. Я папытаўся, у якiм баку Харкаў, i дзядзька, паўзiраўшыся ў мяне, моўчкi махнуў рукой — там. Я i пайшоў па пуцях на захад. Па дарозе iсьцi было нельга, дарогi былi забiтыя войскамi, што адступалi, бежанцамi — пешымi i на вазах. Я шпарыў па чыгунцы, кiраваў у Валчанск — гарадок пад Харкавам, дзе, як дачуўся раней, фармавалiся запасныя часткi. Каманда, ад якой я адстаў, накiроўвалася менавiта туды. Але дзе быў той Валчанск? Цi сапраўды пад Харкавам, як паказаў мне чыгуначнiк? Болей папытацца не было ў каго. Ды я i баяўся пытацца.

Увогуле тады мне пашэнцiла. Як збоч ад дарогi ў лесе знайшоў сваю каманду, тая ўжо строiлася для фармоўкi. Я вельмi ўзрадвваўся, пачуўся амаль шчасьлiвым. Але ж у мяне не было нiводнага дакументу, усё засталося ў Белгарадзкай камэндатуры. Добра, што камандзiры ня надта прыдзiралiся — не было часу, ды й хлопцы пацьвердзiлi: то наш. I я цi не ўпершыню адчуў радасную еднасьць калектыву, яго шчасьлiвую перавагу перад задушанай жыцьцём адзiнкай. Пра свае драматычныя прыгоды ў Белгарадзе доўга нiкому не распавядаў, пра дакументы пасьля пiсаў, што страчаныя падчас вайны. Бяз пэўных падрабязнасьцяў.

Нас сфармавалi ў новую каманду, далi нейкую б/у абмундзiроў ку, але замест зброi — рыдлёўкi. Абвясьцiлi, што з гэтага дня мы — у складзе армейскага iнжынэрнага баталь ёну. Прыбыло нейкае начальства, i нас зноў павялi капаць траншэi на поўнач ад Харкава. Праз колькi дзён выдалi вiнтоўкi — па адной на дзесяць чалавек, i мы адчулi сябе байцамi непераможнай Чырвонай армii. Неўзабаве пачалася катавасiя. Падышоў фронт, пачасьцiлiся бамбёжкi. Прарывы нямецкiх групаў, паветраныя дэсанты, якiя належала адбiваць, але часьцей мы ад iх уцякалi. Аднойчы нас кiнулi на прыкрыцьцё нашай кавалерыйскай контратакi. Там я ўпершыню адчуў увесь жах гэтай вайны.

З 22 чэрвеня да 10 кастрычніка 1941 году асобымі аддзелам і НКВД і заградатрадамі войскаў НКВД па ахове тылу затрымана 657 364 вайскоўцаў, што адсталі ад сваіх частак і ўцякалі з фронту. Асобымі аддзеламі арыштавана 25 878 чалавек, астатнія сфармаваны ў баявыя часткі і адпраўлены на фронт. Паводле пастаноў асобых аддзелаў і паводле прыгавораў вайсковых трыбуналаў расстраляна 10 201 чалавек… (З даведкі намесьніка начальніка асобага аддзелу НКВД СССР Мільштэйна.)

Ноччу на ўскрайку кукурузнага поля мы выкапалi акопчыкi. Наперадзе — бураковая нiва, а за ёй вялiзнае ўкраiнскае сяло. Учора мы празь яго iшлi. А затым iшла кавалерыя — шмат кавалерыi. Дагэтуль бачу: запыленыя, стомленыя конi i людзi, вакол пыл, пыл… На Украiне ўлетку заўсёды пыл на дарогах. Кавалерысты, вiдаць, iшлi здалёку, удзень над iмi вiсела нямецкая авiяцыя, увесь час бамбiла. Навакольле ўсё гарыць… А яны ўзброеныя так: вiнтоўка за сьпiнай, шашка, процiгаз, перамётныя сумкi ля сёдлаў… Чамусь запомнiлiся конскiя процiгазы. На сядле сумка вялiкая, i ад яе iдзе тоўстая гафрыраваная трубка, бы кiшка, i маска, — надзяваецца каню, калi газавая атака, якiх, дарэчы, нiдзе на вайне не было. На сьвiтаньнi коньнiкi кiнулiся на сяло ў атаку, на нямецкiя танкi. Немцы падпусьцiлi iх даволi блiзка i з кулямётаў наладзiлi iм такое, што Божа мой! Празь якiх дзесяць хвiлiн усе адхлынулi назад. I вось бяжыць конь у пене, безь седака, а то сядок вiсiць зь сядла ўнiз галавой. Конь падае, б’ецца, зь ягонага бруха вывальваюцца вантробы ды яшчэ кiшка гэтая процiгазная цягнецца. Усё навакол пашкуматана кулямётнымi чэргамi. Хуценька мы адтуль драпанулi — усе, пешыя i коньнiкi — у лясок, атака захлябнулася, i болей яе не ўзнаўлялi. Танкi пайшлi далей.

Потым яшчэ было нямала такога ж, бязладнага i дурнога. Мы будавалi для маршала Будзённага камандны пункт, на якiм Сямён Мiхайлавiч ледзьве ня трапiў у палон. Адыходзiлi на Стары i Новы Аскол… Недзе ўвосень, здаецца, у кастрычнiку, армiю нарэшце вывелi пад Варонеж, яна ўжо была небаяздольная, адны рэшткi.

Апынулiся на станцыi Гразi, там усчалася перафармоўка. I тут аказалася, што паводле тылавых законаў 23-i год нараджэньня прызываецца, а 24-ы — яшчэ не. I вось нас усiх, хто быў з 24-га года, сабралi разам. А трэба сказаць, што такiх набралася няшмат, бо ўкраiнцы — ня дурнi, яны далёка ад дому не адыходзiлi, звычайна вярталiся. Ну а мне куды было вяртацца? Беларусь засталася за тысячу кiлямэтраў, ня дойдзеш. I я змушаны быў цягнуцца з усiмi. Дык сфармавалi з маiх аднагодкаў калёну, выдалi па тры буханкi хлеба i, як былi, у зашмальцаваных ватоўках, не зважаючы на зiму — у пiлотках, выправiлi ў тыл. Але зноў пад камандай падпалкоўнiкаў [запасу] — каб не разьбеглiся.

Iшлi ў Саратаўскую вобласьць…

Харчавалiся зноў самапасам — хто чым знойдзе. Сяляне часам кармiлi, усё ж то быў тыл, i шмат у каго мужчыны былi на фронце, людзi спачувалi вайскоўцам. Тым больш такiм жаўтаротым, як мы. Хаця гледзячы дзе. На станцыях, дзе ўсё было абабрана, нiчога нам не надаралася, а ў сёлах трохi перападала. Пакуль дайшлi да Саратаўшчыны, абнасiлiся i абязножалi. Чаравiкi мае сталi такiя, што i парцянкi вылезьлi. А тут пачалiся халады. Цёплага ж на нас не было нiчога. Памятаю, нейкая цётка дала мне вязаны шалiк[,] і ўсё. Нарэшце дабрылi да станцыi Салтыкоўка, гэта ў самым канцы 41-га. Там нас разьмеркавалi па калгасах. Мы з адным хлопцам, Лёшкам Арловым (дарэчы, таксама ўшацкiм) трапiлi ў недалёкi калгас… Сяло было вялікае (дзіўна, забыў яго назву), на поўдзень ад ст[анцыі] Салтыкоўка. Калгас, здаецца, меў назву «Камінтэрн». Мы зь Лёшкам Арловым жылі недалёка адзін ад аднаго, але спатыкаліся рэдка — тое ў нашых гаспадароў не было прынята. Я ўвесь дзень, зьезьдзіўшы зранку ў стэп і прывёзшы мерзлага будыльля, сядзеў дома. Рабіць не было чаго, чытаць таксама. Гаспадары амаль не размаўлялі між сабой (нявестка варагавала зь сьвякроўю), гаспадар быў на працы. Але была малая, гадоў шэсьць дзяўчынка, — мілае, прыхільнае стварэньне, якая не адыходзіла ад мяне цэлы дзень, патрабуючы што-небудзь распавядаць.

Я распавёў ёй усе казкі, што ведаў, распавёў пра Беларусь зь яе лясамі, птушкамі і зьвярамі. Але таго было мала. Тады, неяк дастаўшы ў суседзяў таўсты том акадэм іка Тарле — пра Напалеона, пачаў ёй чытаць. Наўзьдзіў, яна слухала, і мне была палёгка.

Там мы праседзелi ў калгасьнiкаў амаль усю зiму 1942 году. Калгас выдзяляў проса — па кiляграму на тыдзень. Гэтае проса трэба было абадраць на цёрцы, атрымаць пшано. У сям’i, дзе я жыў, былi гаспадар-камбайнёр, якi меў бронь, гаспадыня, малая дзяўчынка i бабка. Бабуля гэтая, сьветлая ёй памяць, i варыла мне кашу. Сям’я, натуральна, харчавалася асобна, а я — пшоннаю кашай, што па тым часе зусiм няблага. У нас да вайны пшано было далiкатэсам. Памятаю, у Вiцебску талерачка такой кашы з чайнай лыжачкай масла зьверху каштавала 60 капеек. Тут масла не было… Увогуле было галаднавата, заўсёды хацелася есьцi… Малады ж быў.

Трудная была тая зiма, сьцюдзёная, а галоўнае — даймала адзiнота, адарванасьць ад звыклых мясьцiнаў, ад радзiмы, што апынулiся пад акупацыяй. Лёшка жыў цераз дарогу ў суседзяў, i нашаю зь iм задачай было забясьпечыць гаспадароў палiвам. Палiвам служыла будыльлё сланечнiку, што застаўся пад сьнегам у стэпе. Для таго мелася пара гаспадарскiх буркаў на двух. I вось часьцяком (разы дватры на тыднi) едзеш з санкамi ў стэп, пералазiш яр i наломваеш там мёрзлага будыльля, вязеш яго ў сяло. Зь цяжкiм возам перабрацца цераз крутыя схiлы было няпроста, добра нарвеш кiшкi. А як вылезеш мокры ад поту, успомнiш свой роў ля роднае вёскi, паглядзiш на чырвоны марозны захад, дзе далёка-далёка засталася радзiмая старонка, i ўжо не стрымаеш сьлёз. Тым болей, што вакол расхiнуўся марозны стэп, нiхто тут цябе ня бачыць, можна не саромецца. Адзiнота, закiнутасьць, адчуваньне поўнага сiроцтва — балючыя самотныя пачуцьцi, якiх да таго перажываць не даводзiлася. Першы, але не апошнi раз было тое…

Не сказаць, што да нас там адносiлiся кепска, — як i да ўсiх. Але на нейкiм часе стала нам нязмогла, i мы з Лёшкам вырашылi рушыць на захад. Беларусь была пад акупацыяй, але ж там былi партызаны. Зноў жа фронт, жахi якога памалу сталi забывацца, i нам захацелася туды. Аднойчы i рванулi. Ды недалёка. Наiўных уцекачоў на захад затрымалi на першым жа чыгуначным мосьце, вярнулi ў раённы НКВД у Рцiшчаве. Там зноў пачалося тое, што некалi са мной у Белгарадзе. Дапытвалi, хто нас паслаў на мост i зь якiм заданьнем? Тое, што мы прабiралiся на захад, у бок фронту, выклiкала ў начальнiкаў недавер, нават абурэньне. I м трэба было пераканаць нас i сябе, што мы iшлi ў тыл i зь нейкаю мэтай. Зь якой?

Выбавiў нас адтуль выпадак iншага кшталту. Уначы прывялi нейкага крымiнальнага вепрука, якi тут жа, у пакоi дзяжурнага, усчаў бойку. Быў надта дужы, паперакулiў усю мэблю, пачаў душыць начальнiка, i да яго кiнулiся ўсе мiлiцыянты, якiя там былi. А мы зь Лёшкам тым часам цiхенька высьлiзнулi празь дзьверы. Зноў вярнулiся ў калгас, да ранейшых гаспадароў, якiм штось ня дужа складна схлусiлi. Ня ведаю, цi паверылi.

Дажылi там да вясны, а затым, здаецца, у красавiку, у калгас прыйшла разнарадка на моладзь — зноў у ФЗО. Вядома ж, мясцовым сваiх шкада, прызначылi нас, а нам толькi таго i трэба. I вось мы зь Лёшкам зноў апынулiся ў ФЗО, на гэты раз недалёка, у Аткарску… Дарэчы, нялiшне зазначыць, што шмат каму зь перадпрызыўнай моладзi тыя ФЗО-ФЗН далi часовы, але неабходны хлеб i прытулак, сталiся, так бы мовiць, прафэсыйнай акадэмiяй, нярэдка апошняй у iхнiм кароткiм жыцьцi. Бо хутка затым — прызыў, фронт i канец усяму. Толькi i ўспамiнаў з цывiльнага жыцьця — невялiчкая групка аднагодкаў, самотных фэзэушнiкаў…

У Аткарску была чыгуначная школа, вучыўся там на пуцейца: рамонт пуцi, падбiўка шпалаў, разводка… I гэта першую палову лета 42-га году. Надта сьпякотнага, дарэчы, здаецца, у нас такой гарачынi не бывала. Было трудна, мазалi на далонях ад кувалды i рыдлёўкi. Затое кармiлi, што тады было важна.

У Аткарску, школе чыгуначнікаў, тое сьпякотнае лета міналася на чыгунцы, у працы, да якой дабіраліся пехатой, па шпалах. Часам заходзілі кілямэтраў за дзесяць, адтуль — на абед, і зьвечара дадому. Ля ракі Мядзьведзіцы пад кустам і чуўся піск марзянкі — то трэніраваліся дзяўчатысувяз істкі. Ля іх праходжваліся іхнія настаўнікі — афіцэры.

У жніўні ў войска мяне праводзіла адна маладая жанчынка, што рабіла ў школе. Яна дужа шкадавала мяне. Казала, толькі вясной праводзіла брата, гэткага, як я, і ўжо празь месяц атрымала «пахаронку» — з-пад Сталінграду. У мяне не было хатняга адрасу, дык яна сказала, каб я запісаў яе адрас у Аткарску. Я абяцаў… Але пасьля падумаў: нашто? Мала ёй братавай «пахаронкі»?

Ну а ў жнiўнi 42-га прызыў хлопцаў 1924 году нараджэньня, i адразу — у запасны полк пад Тацiшчавам. Запасны полк у Тацішчаве нагадваў мурашнік і быў увесь у зямлі. Тысячы салдатаў жылі ў зямлянках, вучыліся побач у полі. Дысцыпліна была жалезная, камандзіры — яшчэ цімашэнкаўска-варашылаўскай школы — ад сяржантаў да палкоўнікаў. Муштравалі звычайна строем: шагістыка, поўзаньне, акопваньне. І пастаянныя пераклічкі, праверкі, — каб не дэзэрціравалі. Але было і зьнікалі — учора быў, а сёньня няма. І ніхто ня ведае, куды дзеўся. Вінтовак нам там не давалі, былі толькі вучэбныя, якія мы вучыліся разьбіраць і зьбіраць. Скардзіцца на ўмовы забаранялася, на самадурства камандзіраў таксама. Палітрукі сачылі за дысцыплінай і рабілі палітінфармацыі аб становішчы на франтох. Асабліва на Доне, дзе фронт ужо быў прарваны, і немцы перлі на Сталінград.

Там шмат было мясцовых, землякоў, саратаўскіх. Толькі мы зь Лёшкам пачуваліся чужымі. Але хутка нас разлучыл і: мяне — у Саратаў, Лёшку — у Вольск. Больш я яго ня бачыў. І нічога пра яго ня чуў. Па ўсёй верагоднасьці, прычына таму — усё Сталінград. У Саратаве я затрымаўся, а Лёшка ў Вольску — наўрад.

Тое паселiшча вядомае шмат каму зь ветэранаў, многiя там спасьцiгалi сваю першую вайсковую навуку, якую памятаць будуць доўга. Той полк дзейнiчаў, вiдаць, цi не да канца вайны — рыхтаваў кадры, салдацкiя i сяржанцкiя, — для перамогi.

Праўда, мне давялося прабыць там нядоўга, на пачатку верасьня мяне накiравалi ў Саратаўскае пяхотнае вучылiшча. Пачалiся вучэбныя буднi. Ужо там дасталося, як не даставалася нiдзе i нiколi. Кожны дзень па 10 гадзiн заняткаў — рэдка ў клясах, болей на пляцы i ў полi, — у сьпёку, дождж i мароз, у нашых клясычных, на «рыбiным мяху» шыняльках. Апроч таго, абаронная праца пад горадам — немцы падышлi ўжо да Саратава i бамбавалi яго кожную ноч. У асноўным цалялi ў камбайнавы завод, якi на той час рабiў самалёты, i ў нафтаперагонныя крэкiнгi. Нас на ноч кiдалi на дзяжурства — лiквiдоўваць пажары, як загарыцца завод, бо выпуск прадукцыi працягваўся i пад бомбамi. Гэта выглядала так: як толькi сьцямнее, аб’яўляецца трывога. Паяўляюцца самалёты, вешаюць у небе свае асьвятляльныя бомбы САБы. На зямлi ад iх — бы ад сонца, а ў небе не вiдаць нiчога. I пачынаюць сыпаць бомбы. Усё вакол хадуном ходзiць. Нам дык яшчэ трываць можна, мы сядзiм у шчылiнах, калi загарыцца, тушым, выкочваем на двор самалёты. Хаця былi i ў нас ахвяры. Але гэта нiшто ў параўнаньнi з тым, як даставалася нашым курсантам на крэкiнгах зь iх вялiзнымi ёмкасьцямi нафты. Там усё палыхае, не сьцiхаючы нi ўдзень, нi ўначы. I хлопцы гараць, няма чаго i хаваць. Цэлыя аддзяленьнi, узводы не вярталiся з гэтага мора агню. I так амаль да зiмы. Зiмой тое спынiлася, як немцаў акружылi пад Сталiнградам.

Аднойчы, зноў жа ўвосень 42-га, батальён кiнулi пад Сталiнград. Пешым маршам дайшлi да Камышына. У Камышыне, аднак, нас ператрэсьлi: палову з кожнае роты пакiнулi, а палову паслалi на падмацаваньне Сталiнграду. Рэшта вярнулася ў Саратаў. У тым лiку i я. А мой таварыш зь Беларусi Коля Iваноў пайшоў у Сталiнград i, вядома ж, загiнуў. Пасьля вайны спрабаваў знайсьцi ягоных родзiчаў. Але ж… Iвановых у нас дужа многа. Пасьля яшчэ было нямала выпадкаў, калi ноччу па трывозе паднiмаюць роту, выстрайваюць i зачытваюць сьпiсы тых, хто зараз жа адпраўляецца на станцыю, у маршавую роту, на фронт. Цяпер з вышынi ваеннага вопыту i перажытых гадоў нельга не зьдзiўляцца, чаму i як там нас вучылi. Галоўнай, мабыць, як i здаўна ў расейскiм войску, была страявая — пляцавая ваенная навука, паводле якой ацэньвалася ўсё астатняе. Усё астатняе падганялася пад яе. Нават тактыка зь яе строга рэглямэнтаванымi парамэтрамi ў абароне i ў наступленьнi. На вайне нiхто iх не трымаўся, бо было непатрэбна. На вайне аказалася, што той камандзiр мае найбольшы посьпех, якi хутчэй за іншых адрынуў даваенную навуку i творча экспэрымэнтуе, асобна падыходзiць да кожнага бою. Можна сказаць, што вайну рабiлi дылетанты. Даваенныя прафэсыяналы збанкрутавалi ў самым яе пачатку. Але каб зразумець тое, трэба было набыць пэўны вопыт, а мы такiя былi зялёныя…

Пра камандзiраў можна б расказаць шмат — розныя былi. Камандзiрам нашай роты быў старшы лейтэнант Грыб, немалады ўжо чалавек, беларус, аднекуль з Гомельшчыны. Можа, менавiта дзякуючы яму я скончыў гэта вучылiшча, дайшоў да выпуску. Неяк непрыкметна, па-зямляцку ён мной апекаваўся. А можа, таму, што вучыўся я i вучылiшча скончыў на «выдатна». Як бы цяпер сказалi, — з чырвоным дыплёмам. Але тады толькi павесiлi маё фота на ганаровую дошку выпускнiкоў… А там — запомнiўся iнтэлiгентны выкладчык тапаграфii, якому я часам маляваў карты-схемы, — Рамественскi, на той час ужо iнвалiд вайны. Камандзiрам батальёна быў маёр Анцiпас, грэк. Вядома, на фронт грэкаў не пасылалi, скарыстоўвалi ў тыле, але гэта быў ладны камандзiр, з традыцыямi старога царскага афiцэра. Чаго ня скажаш пра цэлую плойму маладзейшых гарладзёраў, выхаванцаў Варашылава i Цiмашэнкi. (Ды Бог iм судзьдзя.) Гэтыя муштравалi пераважна васемнаццацiгадовых бязглузда i жорстка, найперш каб самiм ацалець ад вайны, пераседзець яе ў тыле. Toe, аднак, удалося далёка ня ўсiм. У свой час iх таксама паслалi пад зьнiшчальны агонь, i шмат хто зь iх там пагiнуў. Што трохi iх выбачае…

Увосень 43-га прысвоiлi званьне малодшага лейтэнанта. Пагоны выдалi залатыя, на якiя кожны з выпускнiкоў прышпiлiў па адной маленькай зорачцы. Атрымалася даволi прыгожа, пайшлi сфатаграфавацца. Ды атрымаць фота не пасьпелi — ноччу ўсiх паднялi для адпраўкi на станцыю, дзе ў тупiку стаялi пустыя таварныя вагоны. Праўда, з жалезнымi печкамi, i то добра.

Ехаць давялося доўга, месцы ў вагонах абсталёўвалi самi — цягалi на станцыях дошкi для нараў. Прадукты атрымалi мукой, па кiляграму на чалавека, з тае мукi пяклi на печках ляпёшкi, якiмi i харчавалiся ўсю дарогу.

А тыя прыгожыя пагоны нiяк нам не паслужылi. У дывiзii, куды ўрэшце прыйшлi, начальнiк штабу сказаў проста: «Зьняць! Тут вам не парад». Зьнялi, але палявых не атрымалi i пайшлi ў бой беспагоннымi. Я да зiмы хадзiў-бегаў у шынялi без пагонаў, трымаючы залатыя ў сумцы. Пасьля старшына роты зьняў з забiтага артылерыста зял ёныя, якiя цi не паўгоду давялося насiць на сваiх юначых плячох.

Фронт пачынаўся з Дняпра, на ўжо адбiтых пад той час пляцдармах. Так што пашэньцiла — фарсiраваць Дняпро не давялося. Але i за Дняпром хапiла пекла, у якое мы трапiлi. Найперш няўдалае наступленьне на Крывы Рог, адкуль нас турнулi немцы. Кiлямэтраў 60 нашая пяхота i танкi адступалi на поўнач. Пасьля, трохi перадыхнуўшы, завязалi баi за Александрыю i Знаменку… Я быў у звычайным стралковым палку камандзiрам узводу. Пачалася зіма, сьцюжа, хоць і не такая, як на Волзе. Сёлы ўсе разьбiтыя, баi за кожны пагорак, за кожную балку… Ахвяры страшэнныя. Пяхоту выбiвалi спрэс. Страты былі аграмадныя. Трапіўшы ў стэпе пад кулямётны агонь, рота за гадзіну ці не палову байцоў пакідала на сьнезе. Або ў кукурузе. Ці на краі сланечнікавага будыльля. Іншага сховішча тут не надаралася. Падалі забітыя, не ўставал і параненыя. Кідацца ратаваць каго не выпадала, тое было справай санінструктараў, калі яны яшчэ ўцалелі. Лёгкапараненыя ратавалі сябе самі — паўзьлі ў тыл. Суправаджаць іх ніхто ня меў права, тое забаранялася статутам і ўважалася як ухіленьне ад бою. Шмат якія параненыя, калі не маглі самі выпаўзьці, апыналіся параненымі другі раз, а то і забітымі.

Мой сяржант, паранены ў сьцягно, перш чым паўзьці ў тыл, захацеў закурыць і счакаў, пакуль хлопцы прыпаляць яму цыгарку. Ды дачакаўся асколка ў жывот. Ня ведаю, ці давезьлі яго да санчасткі…

Хаваць сваіх забітых нам не даводзілася, звычайна кожнага пакідалі на тым месцы, дзе яго напаткала сьмерць. Не было калі і не было як пад агнём, а пад агнём мы былі заўсёды. Ці кулямётным, ці мінамётным, ці пад абодвума разам. Старэйшыя камандзіры ўсё гналі пяхоту «ўпярод і ўпярод!». Забітых хавалі пасьля, у тыле, пра тое дбалі адмысловыя «пахаронныя каманды». Дзе-небудзь у сяле ці ля дарогі яны капалі братнія магілы, звозілі са стэпу трупы. Распраналі, вымалі з кішанёў дакумэнты, зьбіралі на сьнезе зброю. Працы ў іх было шмат, таму ня надта глядзел і на тое, труп перад імі ці яшчэ жывы. «У яме дойдзе, — казалі. — А валёнкі спатрэбяцца. Шынялі таксама»… Сьпісы на забітых складалі ў штабе, там жа адзначалі, дзе хто пахаваны. Але тое зусім ня значыць, што ў пэўнай магіле пахаваны пералічаныя асобы. Яны маглі быць пахаваны ў іншай, як і ў гэтай пахаваны зусім іншыя, чым тыя, што пазначаныя ў штабных сьпісах.

Звычайна ўдзень вялi бой за сяло (а сёлы ж на Украiне вялiкiя), пад вечар выбiлi, немцы пайшлi. Але ж мы ў сяле ня спынiмся, трэба ж гнаць немцаў, пакуль яны адступаюць. Хiба забяжыш, схопiш дзе кавалак хлеба, калi ён ёсьць, якая цётка дасьць цёплага бурака, i — зноў у поле. Зноў бой i агонь — выбухi мiн, танкавыя стрэлы з абодвух бакоў. I крыкi начальства, мат-перамат — асабiста i па тэлефоне. Аж пакуль немцы ня спыняцца ў суседнiм сяле. Тады i мы спыняемся ў полi.

Ад бяссоньня і стомы стан увесь час быў блізкі да поўнай абыякавасьці. Пад агнём не хацелася акопвацца ці хавацца. Заб’е — ну і чорт зь ім. Абы хутчэй, менш пакутаваць. Куды болей, чым страх, дацінала сьцюжа. У стэпе, ноччу. Заснуць, аднак, не было як, — мароз змушаў калац іцца, дрыжэць, стукаць нагамі. Хоць бы лежачы ў сьнезе. Той стан перапынялі толькі каманды ды мацюкі камандзіраў. Ды калі блізкі, ва ўпор, абстрэл. Ці мінамётны агонь. Тады на кароткі час ахопліваў спалох. А затым — зноў стома і абыякавасьць да ўсяго.

Зiма на Украiне, можа, i не такая лютая, як у Расеi, але таксама сьцюдзёная — са сьнегам i вятрамi, асаблiва ў раўнiнным стэпе. Апрануты я быў у тое, што нам выдалi ў вучылiшчы — шынэлак, кiрзовыя боты, шапка. У палку атрымаў толькi трохпалыя рукавiцы i аўчынную камiзэльку, якая ўвогуле мяне ратавала. Тым болей, што тыднямi днявалi i начавалi ў полi. Каскi я не надзяваў. Аднойчы надзеў на шапку, але яна дрэнна трымалася там, i мой памкамузвода, сталы сяржант, кажа: «Што карысьцi зь яе! Кiдай к чортавай матары…» Перад тым на краi кукурузнага поля забiла нашага самага маладога ва ўзводзе байца — куля трапiла ў каску, калi той ляжаў у ланцугу, i прабiла яе наскрозь. Як увайшлi ў сяло, дзе пад вербамi ляжала некалькi забiтых немцаў у касках, усё той жа памкамузводу па чарзе стрэлiў кожнаму ў голаў, i ўсе каскi аказалiся прабiтыя. Дык я i кiнуў у сьнег сваю. Адразу стала спрытней, i я не пашкадаваў нi разу. З салдатаў таксама мала хто насiў каску — хiба самыя абачлiвыя. I я ня чуў, каб яна каго ўратавала. Асаблiва ў наступу.

Там у першым баi загiнуў мой сябра Коля Перажны, зь якiм мы ў адным узводзе вучылiся ў Саратаве. Як нас разьмяркоўвалi па часьцях у Ануфрыеўцы, ён усё наракаў, што не далi пiсталетаў, якiя належалi камандзiрам узводаў. Тады сказалi — там атрымаеце. Коля так i не дачакаўся свайго ТТ, раней атрымаў кулю ў сэрца. Другому сябру, Валодзю Леўчуку, пашэньцiла болей — ён дайшоў да Бугу, дзе на пераправе быў цяжка паранены. Болей на фронт ня трапiў, жыцьцё дажываў кульгавым iнвалiдам-франтавiком.

Мяне ж пакуль што кулi i снарады мiналi, толькi аднойчы марознаю ноччу ў стэпе згубiў рукавiцы i добра прымарозiў рукi. Але ў тым сам вiнаваты. З абмаражэньнямi да дактароў лепей было не зьвяртацца, тое нярэдка ўважалася як знарок i суседзiла з трыбуналам.

Мой першы бой у якасьцi камандзiра ўзвода ня надта запомнiўся. Помню толькi, як ротны, нейкi камлюкаваты, цывiльнага выгляду чалавек у паўшубку, гнаў салдатаў i мяне разам праз шырокае поле кукурузы, пакуль мы ня трапiлi пад агонь.

Залеглi. Пасьля iшлi зноў. Ноччу iшлi ў батальённай калёне. Зранку i ўвесь дзень нас жахлiва бамбiлi нямецкiя самалёты, i мы то разьбягалiся па стэпе, то зноў зьбiралiся на дарозе. Неяк спынiлiся на краi сяла ў пустой аборы, ротны сказаў, што трохi адпачнем i будзем атакоўваць кашару за дарогай. I толькi я задрамаў у кутку на саломе, як усчалося бамбаваньне, трэба было вымятацца ў стэп — пад агонь з-за дарогi. Ротны застаўся ў аборы, дзе яго i забiла пры другiм налёце «юнкерсаў». З камандзiраў у роце я застаў ся апошнi, таму да мяне i прыбег намесьнiк камандзiра палку — наступаць, такую тваю маць! Пайшлi наступаць — ланцугом па полi да кашары. На гэты раз нам пашэнцiла, агню не было, мы дабрылi да развалюхi-кашары, дзе не знайшлi нiкога, немцы вымелiся. Каб чаго ня сталася, я паслаў у тыл аднаго сяржанта далажыць, што кашара ўзята. Як высьветлiлася пасьля, таго няварта было рабiць. Сяржант вярнуўся i сказаў, што камандзiр палку аб’яўляе мне падзяку. Што ж, добра. Мы залеглi за кашарай у сьнезе, згаладнелыя, замерзлыя. I мой памкамузводу кажа: а давайце ў кашару, трохi пагрэемся. Тым болей, што салдаты дзесь раздабылi тэрмас шнапсу. Акурат для сугрэву.

Пагрэцца, аднак, не пасьпелi, як зь недалёкай кукурузы выпаўзьлi тры бронетранспарцёры i адкрылi па кашары шквальны агонь. Мае паўскоквалi i без усялякай на тое каманды сыпанулi назад, да дарогi. За iмi дзе паўзком, а дзе подбегам рушыў i iх няхуцавы камандзiр. Там пад абстрэлам даседзелi да ночы. А як сьцямнела, на дарогу прыбег намесьнiк камандзiра палку, якi тут жа паабяцаў мяне расстраляць, калi я да ранку не вярну страчаную кашару. Аказваецца, ён ужо далажыў пра яе ў дывiзiю, а яна зноў апынулася ў немцаў. Становiшча маё было такое, што горш не прыдумаеш. Ля кашары стаяць тры бронетранспарцёры, а ў мяне засталося якiх пятнаццаць салдатаў. Як яе ўзяць?

Аднак мусiў браць. Уначы пры блiскучай поўнi пайшлi, ды хутка вярнулiся зноў: немцы не падпусьцiлi i да паловы поля. Стаў чакаць ранку i свайго прысуду. Але за той час штось сталася на фланзе — стралянiна, крыкi. Хутка адтуль бяжыць аўтаматчык, — на штаб напала нямецкая разьведка, намкампалку патрабуе, каб усе мы — неадкладна туды, на дапамогу. Пабеглi на дапамогу, ды спазьнiлiся.

Немцы ўжо вымелiся, а намкампалку забiты. Уранку ля школы два маiх салдаты капалi яму магiлу. А да нас у роту прыйшоў новы камандзiр лейтэнант Мiргарад, зь якiм я праваяваў да калядаў. Нейкiм чынам той выпадак адбiўся ў напiсаным праз дваццаць гадоў апавяданьнi «Ранак-сьвiтанак». На стэпавай роўнядзi ваяваць было цяжка, схавацца ад кулямётнага агню не было як. Ды й ад мiнамётнага таксама. Адзiным укрыцьцём служылi няўбраныя ўлетку кукурузныя палеткi ды адзiнокiя сьцiрты ў стэпе. Але апошнiя часьцей за ўсё былi здраднiцкiм зманам, бо немцы здалёк бачылi, а болей ведалi, што за iмi заўсёды хавалiся, i старанна абстрэльвалi iх. А iх выбiралi для схову ад агню i ветру тыя, што былi трохi ў тыле: санiтары з параненымi, абозьнiкi, камандзiры. Там яны часьцей за ўсё i гiнулi — у тыле пяхотных ланцугоў. У той час, як у ланцугу было часам схоўней.

З баямi мы займалi вялiкiя i малыя сёлы, iшлi далей. А ў гэты час ззаду, у занятых сёлах пачыналi дзейнiчаць тылавыя службы, штабы i палявыя ваенкаматы. Гэтыя зьбiралi ўсiх, хто там сядзеў з 41-га. Такiх набiралася нават зашмат, — партызанаў жа там не было, усе дома. Найперш зьбяруць у стэпе вiнтоўкi, што засталiся каля забiтых-параненых.

Забiтых яшчэ не пахавалi, а iхнiмi вiнтоўкамi ўжо ўзбройваюць прызыўнiкоў. Абмундзiроўкi няма, i яны так, у хатняй апратцы, зь «сiдарамi» за сьпiнай iдуць у ланцуг — атакаваць суседняе сяло. Няшмат, аднак, даходзiць да таго сяла. Тады пачынаецца ўсё спачатку.

З камандзiрамi тое ж самае, кадравых мала. У нас у роце было толькi два афiцэры — я i камандзiр роты. Тады людзей на ўзводы нават не дзялiлi, не было каго. Добра, калi пiсар пасьпее перапiсаць прозьвiшчы, а то iдуць безыменнымi. I гiнуць. Таму столькi ў нас цяпер «неизвестных солдат», «пропавших без вести». Такi быў улiк. У пяхоце не было нiякага ўлiку. Во кулямёты ўлiчвалi, гарматы, танкi. Нават снарады начальства лiчыла, бо за iх адказнасьць мела. А за людзей адказваў адзiн Гасподзь Бог…

Новы, 1944 год сустрэў пад сьцiртай у засьнежаным полi. Як пацямнела, бой стаў сьцiхаць, — немцы таксама хацелi сустрэць навагодзьдзе. Старшына прынёс вячэру — пярловы суп. Той, хоць i пляскаўся ў тэрмасе, але даўно прастыў i быў сьцюдзёны. Хлеб дык i наогул зьмерзлы — секлi нямецкiм штыхом. Але нам, тром афiцэрам, менавiта пад новы год выдалi доппаёк — па жменi сухога пячэньня i баначку шпротаў на трох. Жуючы з кiшаня тое пячэньне, я i задрамаў пад сьцiртай, не дачакаўшыся запаветнага часу зьмены году.

А недзе на золку паднялi — батальён рушыў у наступ. Немцы джгалi трасiруючымi зь недалёкага сяла, адкуль iх належала выбiць. На той раз ня выбiлi — залеглi ў голым полi.

Звычайна немцы не любiлi блiжняга, як ён называецца, бою i нiшчылi агнём здаля. Наконт агню яны былi майстры, нiчога ня скажаш. Гэта ў нас вучылi салдатаў зь iхнiх састарэлых «драгунак», якiмi нас угаворвалi ганарыцца, рабiць 6–8 стрэлаў у хвiлiну, што было абсалютным глупствам. Немцы сеялi з аўтаматаў колькi маглi, а iхнi кулямёт МГ-42 рабiў 1000 стрэлаў у хвiлiну. Iхнiя мiнамётчыкi ўмелi навесiць па 12 мiнаў у паветра. Гэта значыць, першая яшчэ не ўзарвалася, а ўжо вылецела дванаццатая. Натуральна, што ў такiм шквале агню доўга не выжывеш. Празь дзень-другi — або ў земаддзел, або ў здраўаддзел, як сумна жартавалi салдаты. У нас з агнём было куды горш, заўжды не хапала боепрыпасаў. Нават у шараговага байца, калi ён страляў у баi. Тое, што было з сабой (у падсумках цi магазынах), можна было расстраляць за некалькi хвiлiнаў.

Зноў жа [ — ] куды байцу ўзяць болей патронаў? Хiба за пазуху, у кiшанi. Немцы для тае мэты скарыстоўвалi боты з шырокiмi халявамi, у якiя напiхвалi магазынаў. Нашыя ж дыскi ў боты не запiхнеш. Ды й боты не такiя, з вузкiмi халявамi, а ў байцоў спрэс абмоткi. Таму на полi, у ланцугу, пяхота не страляла, эканомiла для бою ў сяле. Меркавалася, што там, сярод хатаў, можна прымянiць штыхмаладзец, бо куля — дура, як вучыў «вялiкi Сувораў». Але немцы не падпушчалi блiзка, яны нiшчылi нас у полi градам куль i асколкаў. Таму наш штыхавы бой, якому дужа вучылi салдатаў i афiцэраў, практычна ў вайну не прымяняў ся. (Таксама, дарэчы, як i процiгазавыя сумкi, якiя марна цягалi да самай перамогi.) Славутыя «кацюшы» ўжывалiся рэдка, для транспарцiроўкi iхняга боезапасу патрэбны былi дзясяткi аўтамабiляў, а гаручага заўжды не хапала. Таму пяхоту падтрымлiвала толькi малакалiберная артылерыя — саракапяткi ды 76-мм гарматы на коннай цязе. Але конi на полi бою жылi меней, чым жылi салдаты.

Аднойчы на пачатку зiмы я зрабiў першую спробу асвоiць артылерыю. На полi бою каля сьцiрты саломы наткнуўся на кiнутую саракапятку. Перад тым тут стралялi танкi, i гэтыя артылерысты цi, можа, уцяклi, цi iх пабiла — за сьцiртай ляжала некалькi трупаў. А снарады былi — некалькi скрынак. Як страляць з такiх гарматаў, нас у вучылiшчы трохi вучылi. I я паспрабаваў. Не па танках — па пяхоце ў недалёкiм сяле. Расстраляў усе снарады, мой салдацiк мне памагаў. Шкада, гармату мы не маглi ўзяць з сабой, пакiнулi ля сьцiрты.

Пасьля невялiкага перадыху пачалася Кiраваградзкая апэрацыя, за якую маршал Конеў атрымаў ордэн Ленiна, як ён пiсаў, палемiзуючы з аўтарам «Мёртвым не балiць». На ягоную думку i думку Сталiна, то была вельмi пасьпяховая апэрацыя. Можа быць, з гледзiшча Крамля так яно i было. Але было iншае гледзiшча — салдата з засьнежанага поля, залiтага крывёй i здратаванага гусенiцамi танкаў, на якiм быў амаль цалкам разгромлены наш полк. Там загiнуў камандзiр маёй роты лейтэнант Мiргарад, камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў, камандзiр палку маёр Казар’ян, дзясяткi салдатаў ды iншых афiцэраў.

Пачалося ўсё, як нашу дывiзiю ўвялi ў прарыў. Наступалi мы ў асноўным ноччу. Дзень звычайна вялi агнявы бой, а ноччу калёнай — у стэп, лезьлi як мага ўглыб, дзе можна пралезьцi. Дзе пускалi немцы. Спаць не было нiякай магчымасьцi, нiводнай гадзiны. Гэта таксама фэномэн, вынаходзтва савецкай ваеннай навукi — прымусiць салдата абыходзiцца бяз сну. Думаецца, нi ў адной армii так ня ўмеюць. I вось iдзем сонныя па стэпе, засьнежанай дарогай, шмат хто сьпiць на хадзе, спатыкаецца, падае. Тады iншыя лаюцца. Аднойчы я ледзьве не зайшоў да немцаў. Памятаю, дарога была замеценая, але сьнег не глыбокi. I вось бачу вакол сябе лета, нейкiя дрэвы, быццам алея. А наперадзе сьцяна, бы замак, i ў ёй вароты чорныя. Трохi трывожна, але я туды iду, у гэтыя вароты. I раптам чую: «Куды прэш? Лажысь!» Я прачынаюся. Побач ля дарогi ляжаць нашыя разьведчыкi, а наперадзе пасадка, тонкiя дрэўцы. Аказваецца, там немцы, i яны пачалi ўжо джгаць трасiруючымi ў наш бок. Калi б ня гэтыя разьведчыкi, дык i зайшоў бы ў iхнiя рукi. А тады сказалi б: перайшоў да немцаў. Дарэчы, гэткiя выпадкi на вайне былi дужа распаў сюджаныя — калi заходзiлi цi заяжджалi да немцаў. Нават генэралы гэтак траплялi ў палон.

Потым зноў iшлi па начы, помню — шэрань, мароз. Зноў розныя прыгоды былi. Начальнiк штабу палку завёў нас не туды, спынiлiся. Пачалi арыентавацца. А паспрабуй ноччу ў стэпе зарыентавацца па карце. Вакол паўзмрок, нiводнага арыенцiру, толькi няўбраная кукуруза ды сланечнiк шархацяць на ветры. Стаялi, стаялi, раптам на «вiлiсе» даганяе генэрал. Ня ведаю, якi, можа, камандзiр дывiзii, сарваў з капiтана пагоны, давай бiць яго. Але пакуль тое адбывалася, мы хоць трохi драманулi на сьнезе. Пасьля зноў пайшлi. Пад ранак выйшлi да сяла пад гарой, аказалася, то Вялiкая Севярынка — сяло, якое стала брутальным знакам у маiм лёсе. Там каля крайнiх хатаў нейкiя ямы, зь якiх, вiдаць, улетку бралi пясок, i мой узвод адразу ў iх зашыўся. Як разьвiднела, здаля ўбачылi будынкi ды трубы вялiкага гораду Кiраваграду. Але, пэўна, згледзелi нас i немцы. Нам страляць было далёка, а немцы зь цяжкiх мiнамётаў пачалi шпурляць па сяле, не давалi нiкому высунуцца ў поле. У нас стратаў не было, а там, ззаду, некаторых пабiла, у тым лiку i афiцэраў з нашага палку.

Увечары, як пацямнела, мiнамётны агонь спынiўся, i камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў загадаў выстрайвацца ў паходную калёну, якую павёў кудысьцi ў стэп.

Пасьля агнявога напружаньня трохi павальнела, стала на душы спакайней. I вось мы iдзем, у стэпе даволi сьветла, хоць месяца не было. Нейкая дарожка палявая, трошкi наежджаная. Я iду побач з нашым другiм узводным, якi нядаўна прыбыў у роту. Ён — старшы лейтэнант, артылерыст, але з акружэнцаў, i таму яго паслалi ў пяхоту — на перавыхаваньне. Наперадзе iдуць камандзiр батальёну, далей разьведка, а мы ў сярэдзiне калёны. Можна расслабiцца.

Бой грымiць, але дзесь зводдаль i збоку, а тут быццам цiха. Раптам гляджу — побач у зарасьнiку кукурузы нейкiя людзi. Толькi я iх згледзеў i нават не пасьпеў яшчэ што падумаць, як адтуль густа паласнулi чэргi — трасiруючымi па ўсёй калёне. Чорт ведае, што вакол пачалося, такi ўраганны кiнжальны агонь. А паводле загаду камбата ў выпадку нападу нашая рота разгортваецца зьлева ад дарогi, iншыя — справа. Я, канешне, зьбег з дарогi, упаў на сьнег. У мяне быў аўтамат, але пры iм толькi адзiн магазын.

Чаму адзiн?

Перад наступленьнем кiнулi нам невялiкае папаўненьне з тылавых падразьдзяленьняў. У нашу роту далi ручны кулямёт i прыслалi батальённага пiсара. У пiсара быў аўтамат, але без патронаў… Але сьпярша пра кулямёт. Вось пачынаюць выцягваць калёну, а ў мяне нiхто ня хоча браць кулямёт. Шмат людзей зь Сярэдняй Азii — мая нi бяльмеса, мая нi бяльмеса. I астатнiя адмаўляюцца: я не служыў, ня ведаю, як зь яго страляць. Каб ня кiдаць кулямёт, аддаў яго нейкаму дужаму дзядзьку, каб ён хоць нёс. Нельга ж губляць кулямёт… А тут стаiць пiсар без патронаў, мармыча: што мне рабiць, толькi блытацца пад нагамi? Хiтраваў, мабыць, хацеў, каб яго адправiлi з роты. Тады камандзiр роты кажа: Быкаў, аддай ты яму дыск, каб ён ня ныў. Ну я i аддаў, бо болей аўтаматаў ва ўзводзе не было, усе толькi зь вiнтоўкамi. А сам застаўся з апошнiм, што пры аўтамаце.

Toe было, канешне, памылкай. А можа, i паратункам, як пасьля выявiлася.

А тут, упаўшы, бачу, што справы нашыя — швах. Папершае, з кукурузы iдуць танкi. Колькi iх там, не зразумець, можа, чатыры цi пяць. Цi яшчэ болей. Узраўлi рухавiкi, i яны рушылi, загрукацелi iх кулямёты. А мiж танкамi — аўтаматчыкi, i крычаць: рус, здавайся! Так яны заўсёды крычалi, калi заганялi нас у якую пастку. Ну, я пачаў бiць з аўтамата, здалося, задаў iм агню. Але во аўтамат змоўк, значыць, патроны ўсе. Азiрнуўся назад, а нашы далёка ўжо бягуць у полi. Тут засталiся толькi тыя, што ўжо не кратаюцца. I я лiхаманкава рашаю для сябе: ляжаць цi ўскокваць? Калi праляжу яшчэ хвiлiну, дык яны мяне возьмуць жывым. Калi ўскочу, дык буду расшкуматаны кулямётнай чаргой. Што лепей?

Але немцы ў той час перанесьлi агонь на тых, што адбеглiся далей, мусiць, блiзка ля сябе яны цэляў ня бачылi. Агняны напор нiбы павальнеў. Я ўскочыў i кiнуўся перабежкамi. Нават не перабежкамi, а рыўкамi. Ускокваю, а праз тры-пяць крокаў падаю. Затым зноў ускокваю i зноў падаю. I так трошкi адарваўся ад немцаў. Прытым я навучыўся пазнаваць, калi яны страляюць па мне. Як чэргi пачынаюць мiльгаць вакол, падаю. А як перамяшчаюцца па iншых, ускокваю. I ў такi момант, як бег, па лытцы моцна ўдарыла, бы палкай. I я ўпаў. У боце адразу стала горача, гэта палiлася кроў. Я думаю: вiдаць, перабiла нагу. Калi так, дык усё, скончыўся Быкаў… Але ўсё ж праз колькi сэкунд ускочыў, чакаю, падломiцца нага цi не? Не, быццам не падломваецца. Толькi балiць i ў боце ўжо хлюпае. Аўтамат без патронаў, але ў мяне i безь яго навешана: палявая сумка, дзьве гранаты, адна супрацьтанкавая, кумулятыўная, — даволi несуразная штуковiна. Па-першае, цяжкая, далёка ня кiнеш, па-другое, трэба, каб яна ўдарыла аб браню сваiм донцам, зь якога толькi i можа тую браню праламiць. А каб граната так ударыла, у яе рукаятцы зроблены стабiлiзатар — такая стужка з тканiны. Увогуле кiдаць яе вельмi нязручна. I тармозiць яна сама сябе, ды яшчэ гэты палёт… Кiдануў я гэтую гранату няўдала. Вiдаць, недакiнуў, i яна не ўзарвалася. Або я ня трапiў, i цяпер не разумею, што атрымалася.

А з танку мяне заўважылi, i той рашуча давярнуў у мой бок… Ну, тое расказваць доўга, а так гэта сэкунды… I вось я закруцiўся, бы вуж, на сьнезе, ледзьве пасьпеў выхапiць з-пад танка ногi, як ён гусенiцай — па полах майго шынялю i пайшоў далей. Здалося, я ўжо разьвiтаўся з жыцьцём. Але гляджу: там, дзе танк, хтось ускоквае i шырока размахваецца гранатай, аж адлятае ўбок палявая сумка. З палявойсумкай у нас быў толькi ротны, лейтэнант Мiргарад. Выбух, танк засмылеў i неўзабаве запалыхаў на сьнезе. Там усчалася стралянiна, але гэта ўжо нашы забахалi, мабыць, па танкiстах. А я з гэтага месца ўсяляк — то бокам, то на каленях пачаў пад дымам прабiрацца далей. I тут якраз побач надарыўся санiнструктар нашае роты, аказваецца, ён бачыў, як мяне паранiла. Санiнструктар i кажа: ня трэба туды, за ўсiмi, немцы якраз туды i цаляюць. Давай у гэты бок, дзе кукуруза, там быццам лагчынка. I праўда, мы павярнулi ўбок, дзе тырчэла нейкае будыльлё, i выйшлi з-пад удару, якi кiраваў на сьцiрту. Пасьля патрапiлi на нейкую дарожку. Там ён сьцягнуў мой бот, перавязаў нагу.

Рана была скразная, прабiла галёнку, як пасьля аказалася, адшчапiла частку касьцi. Нага ад таго не падламiлася, але боль быў страшэнны, я потым праваляўся ў шпiталi студзень, люты, сакавiк — амаль тры месяцы. Не зажывала… Яшчэ забыўся сказаць, што, як бег, яны абстрэльвалi нас i з танкавых гарматаў. I вось адзiн снарад разарваўся якраз наперадзе, мяне моцна выцяла ў жывот, — у гарачцы здалося, што я атрымаў яшчэ i асколак. Асколак у жывот — то вельмi кепска. Хаця сьпярша боль невялiкi, гэтыя параненыя доўга не жывуць. Я ўжо бачыў такiх. Цела ўсё мокрае — не зразумець, цi ад поту, цi ад крывi. Перавязаў мяне санiнструктар i пакiнуў на дарозе, яму трэба было ў роту. У нашай жа армii быў загад, што байцам забаранялася пакiдаць поле бою дзеля суправаджэньня параненых.

Ля сьцiртаў грымеў бой, туды пайшлi танкi, i мой санiнструктар быў там патрэбны. Дарэчы, ён там i загiнуў. Там жа загiнуў i камандзiр роты Мiргарад ды i шмат iншых. Сьцiрты гарэлi ярка ўначы, i адтуль на дарозе паявiлася фурманка з параненымi. Але то была фурманка ня нашай — суседняй часцi, i ў ёй сядзела дзяўчынасанiнструктарка.

Мяне пасадзiлi таксама. Празь нейкi час мы спусьцiлiся з пагорачку, наперадзе ляжала вялiкае сяло з царквой. Там дзяўчына ў кагось папытала, дзе санчастка, куды везьцi параненых? (Далей было тое, што апiсана ў аповесьцi «Мёртвым не балiць». З абсалютнай дакладнасьцю.)

У хаце, дзе сабралi параненых, я спаткаў аднакашнiка з вучылiшча. Таксама параненага. Мы дамовiлiся ранiцай выбiрацца разам. Была там i адна санiнструктарка, баявiтая дзеўка накшталт маёй Кацi. Уначы мы нават выпiлi трохi, — знайшлося ў некага. Потым хлопцы апаролi ў падпечку трусоў, давай трусоў гэтых рэзаць. Хоць i параненыя, а есьцi хочацца. Блiжэй да ночы разбалелася нага, i я прылёг на лаўцы. Апоўначы хтось мяне будзiць — расплюшчыў вочы, а гэта наш камандзiр батальёну капiтан Сьмiрноў, пытаецца: «Ты паранены? Хадзiць можаш?» Кажу: не. Крыху наступаць мог, але сказаў, што не. Ён кажа: «Во зьбiраю батальён…». Закурыў, пагрэўся i пайшоў. Я зноў задрамаў i прачнуўся ад таго, што ўсё хадуном ходзiць, страшэнны абстрэл. Па сяле б’юць мiнамёты, чутно, што i танкавыя гарматы таксама страляюць, — гук такi асаблiвы, кароткi.

Прыкрыцьця нiякага, мы ж у сваiм тыле. Параненыя затрывожылiся i пачынаюць па адным выпаўзаць на вулiцу. А на вулiцы ўжо iмчацца фурманкi, ратуюцца. Мой аднакашнiк, малодшы лейтэнант, кажа: «Давай пойдзем да царквы, там цераз поле — нашы».

Неяк мы зь iм выйшлi з нашай хацiны, але да царквы не дайшлi, нас абстралялi. Я кажу: «Там мы ня пройдзем» — i вярнуўся, ён пайшоў адзiн. Ды празь нейкi час расчыняюцца дзьверы, i ён падае на парозе зь дзьвюма кулямi ў горле. Крывавая пена з роту i з ранаў. Нешта хацеў мне сказаць, ды толькi хрыпеў. Хутка сканаў на маiх руках. Яшчэ праз гадзiну ў хаце засталiся толькi тыя, што не маглi хадзiць, астатнiя паразьбягалiся. Танкi ўжо ўвайшлi ў сяло. Бачу, тут мне не адсядзецца. Нага распухла за ноч i балiць горш, чым напачатку. Ступiць я ўжо не магу. Тады i я выпаўз. У двары нейкi дзядзька з пограбу дае мне пачак аўтаматных патронаў i зноў — кумулятыўную гранату. Патронаў я ня ўзяў — у пiсталеце ў мяне былi патроны. Агранату ўзяў. Адкруцiў ручку, паглядзеў, цi ёсьць запал. Запал быў на месцы. Так я ўзброiўся i думаю: «Мабыць, то — мой фiнал, фiнiта ля камэдыя». I папоўз на дарогу. А на вулiцы ўжо, мабыць, нашыя схлынулi, нiкога няма. Танкi ўсё страляюць, асаблiва на тым канцы сяла. I тут паяў ляецца параконная фурманка, на ёй чалавек пяць салдатаў. Ага, думаю, стой! Крычу iм i махаю гранатай. Калi ня спыняцца, думаю, запушчу ў iх гранатай. Але чорта яны спынiлiся, — пранесьлiся мiма. Рашучасьцi кiнуць гранату ў мяне не хапiла. Ды ўсё ж там знайшлася добрая душа, фурманка спынiлася. Саскоквае адзiн у паўшубку, падбягае да мяне, хапае пад пахi. Так я апынаюся ў фурманцы. I як урэзалi мы з таго сяла ў поле, вырвалiся, можна сказаць, з-пад танкаў. А тыя не сьпяшаюцца нас даганяць, — страляюць з гарматаў, болей цераз нашыя галовы па тых, што далёка наперадзе. У паветры толькi фыркаюць танкавыя балванкi. Я аберуч трымаюся за нешта ў фурманцы i гляджу назад, на сяло. Ля царквы бачу нашу санчасьць у няхуцавай мазанцы. Адзiн танк там раптам спыняецца i з вулiцы двума стрэламi б’е па хацiне, тая знiкае ў воблаку пылу. I ўсё. Мабыць, тыя, што там заставалiся, абстралялi яго цi кiнулi гранату, во танк i расправiўся зь iмi. Па ўсёй верагоднасьцi, тое ж назiраў аднекуль i мой камбат, якi заходзiў перад тым, як пайсьцi зьбiраць батальён. Дык ён, канешне, рашыў, што там застаўся i Быкаў. Так мяне сьпiсалi зь лiку жывых, бо ў той полк я больш не вярнуўся.

Ёсьць і яшчэ адна версія паходжаньня мае «пахаронкі». Рэч у тым, што на тое поле пад Севярынкай наш полк не вярнуўся, начальства скіравала ягоную рэшту ў іншым кірунку. Забітыя заставаліся ў стэпе. Іх замяло сьнегам. І толькі як вясной сьнег растаў, пачалі вытайваць трупы, якія сяляне крукамі звалоквалі да саней і везьлі ў Севярынку. Ля аднаго зь іх, мабыць, знайшлі маю палявую сумку зь сякімі-такімі дакумэнтамі і палічылі, што той «падсьнежнік» ёсьць Быкаў.

Пасьля ў Севярынцы на братняй магіле зрабілі нейкі помнік зь некаторымі прозьвішчамі загіблых, сярод якіх апынуўся і я.

Пасьля ў мяне было яшчэ некалькi дзён прыгодаў, прыкладна такiх, як апiсана ў «Мёртвым не балiць». Дарэчы, гэта цi не адзiная аўтабiяграфiчная аповесьць, дзе ўсё цi амаль усё — праўда. Але менавiта тое, што праўда, i стала непрымальным для сацрэалiзму. Можна сказаць, што галоў ным ворагам гэтага славутага мэтаду была праўда. Праўду адсочваў увесь дзяржаўна-партыйны iнстытут выдаўцоў, рэдактараў, рэцэнзэнтаў i крытыкаў. У той час, як валадары нашых думак не пераставалi правакацыйна агiтаваць: пiшыце праўду! Колькi нашага брата, пiсьменьнiкаў, пагарэла менавiта на праўдзе… А на хлусьнi, наадварот, рабiлi кар’еру.

Далей нас, параненых, везьлi кудысь на бранi нашых танкаў. Была ноч, сьветлая, зiмовая. I нас раз за разам бамбiлi нямецкiя самалёты. У часе бамбовак танкi спынялiся, i танкiсты хавалiся пад iмi, каб, калi загарыцца, пасьпець адбегчыся. А я нi зьлезьцi, нi адбегчыся ня мог i ляжаў пад бомбамi зьверху. Толькi моцна трымаўся, каб ня скiнула выбухам. Але пасьля адной асаблiва лютай бамбоўкi, калi на сельскай вулiцы згарэлi дзьве машыны, ня вытрываў i скацiўся долу. Узьлезьцi назад не ўдалося, i я запоўз у нейкую хату. Танкi пайшлi далей. Куды? — я ня ведаў, ды i танкiсты самi ня ведалi. Даведалiся пасьля. Дык запоўз я ў хату, хтосьцi памог, узьлез на ложак. Цёмна, ноч. На стале нешта стаiць, гаршчок нейкi. Сунуў туды руку, намацаў яшчэ цёплы бурак i пачаў яго есьцi. Побач на ложку хтосьцi ўжо ляжаў, мая рука ўсё трапляла ў штось мокрае на саломе, ды мне было не да таго. Я адразу заснуў. А як прачнуўся, пачало сьвiтаць, гляджу на суседа, а гэта немец, обэрлейтэнант. Але ўжо нежывы, ужо сьцюдзёны i нават задубянеў. А быццам быў жывы, як я ля яго клаўся.

Ранкам пачаўся бой, ужо за гэтае сяло. Помню, узышло сонца, усё ярка высьвецiла. На вулiцы нейкiя выкрыкi, хтосьцi кудысь бяжыць, а ў мяне, вiдаць, тэмпэратура паднялася, i я перастаў разумець, што адбываецца. I ад гэтай калатнечы, i ад недасыпаньня. Ва ўсякiм разе я ўжо ня ведаю, хто ў сяле — нашы цi немцы? Бо стралянiна чулася ў адным канцы, пасьля ў другiм, раздавалiся незразумелыя крыкi, затым усё прыцiхла. Думаю, што ж я тут буду ляжаць, чаго дачакаюся? Выпаўз у сенi. Каля дзьвярэй адгароджаны дошкамi засек з бульбай, такой дробненькай, мабыць, на корм. Я прылёг на гэтую бульбу, дастаў пiсталет i ляжу. Чую, бягуць па вулiцы, па дварах, але быццам гаворка ня наша, значыць, немцы. Дзьверы зачынены, але калi iх расчынiць, дык я тут жа, насупраць дзьвярэй, можа, трошкi збоку. I вось туп-туп па двары. Адчыняюцца дзьверы — немец! Адной рукой трымае дзьверы, а ў другой — аўтамат. А я зь пiсталетам гляджу на яго. Канешне, я магу стрэлiць у кожную сэкунду, а яму для таго трэба перахапiць аўтамат у правую руку. I вось я ня стрэлiў, а ён кiнуў дзьверы i павярнуўся назад.

Я там праляжаў яшчэ нейкi час. Пасьля, як можна было меркаваць, немцы адсюль адышлi. Па вулiцы пайшлi нашы машыны. Праўда, адкуль i куды — не зразумець. Але я ўжо выпаўз з падворку i стаў ля паркану. Iдзе бензазапраўшчык, я пачаў махаць рукой, ды ён не спынiўся. Стаю, гляджу яму ўсьлед. Той выехаў зь сяла, едзе палявой дарогай, а там раздарожжа. Ён скiраваў улева, у бок невялiкага ярка, а з таго ярка па дарозе — трасы. Запраўшчык i пыхнуў, бы факел.

Пасьля мяне ўсё ж падабрала адна машына i давезла да чыгуначнага пераезду. Там былi нашы матацыклiсты зь нейкага разьведбату i яшчэ нейкiя байцы. Мы сунулiся ў чыгуначную будку — можа, аднак, гэта былi чыгуначныя казармы. Рабочыя ў iх жылi. I там — жах адзiн. Ляжаць на падлозе чалавек пятнаццаць нашых забiтых… Аказваецца, танкiсты ўчора пасьцягвалi сюды сваiх параненых, а па чыгунцы ходзiць нямецкi бронецягнiк, — гэта ж яшчэ ў iхнiм тыле. На досьвiтку ў тую казарму зайшлi немцы зь цягнiка i ўсiх параненых пастралялi. Дзядзька-рабочы кажа: «Ратуйцеся, хлопчыкi, яны хутка зноў вернуцца!». Ну мы i пайшлi. Але куды? Ззаду чыгунка з бронецягнiком, зьлева вiдаць, як за аўражынай немцы штосьцi капаюць, далей шаша, па якой гужом iдуць нямецкiя машыны, пэўна, выяжджаюць з Кiраваграду. А наперадзе — мiннае поле, — яшчэ ўказальнiкаў не прыбралi, на дарозе шыльдачкi з «Мinеn». Але iншае дарогi ў нас няма, а за полем хоць сьцiрты, нейкае сховiшча. I старшы лейтэнант, якi быў сярод нас, кажа: «А ну, упярод! Хто першы?». У яго некалькi падначаленых у белых маскхалатах. Але iх ён не пасылае, ён хоча паслаць кагосьцi з чужых. I паслаў аднаго, параненага ў галаву пехацiнца. Той падарваўся першы. Затым другi пехацiнец пайшоў, але падарваўся якраз ня ён, а «свой» у белым халаце, якi iшоў, здаецца, цi не чацьвёртым.

Хоць i iшлi па сьлядах першага. Я стыргiкаў цi ня пятым. Урэшце дабрылi да сьцiртаў…

Закапалiся ў сьцiртах, сядзiм. Назiраем. Сапраўды, празь нейкi час прыходзiць бронецягнiк, спыняецца на пераезьдзе. Зь яго выходзяць чалавек пяць немцаў, iдуць у наш бок. А там у полi стаялi дзьве пакiнутыя машыны, мы думалi, яны таксама падарвалiся на мiнах. Аж не. Тыя немцы дайшлi да машын, там нешта парабiлi (можа, замiнавалi), павярнулi назад, да чыгункi. Час iдзе, мы чакаем.

Баi грукочуць вакол нас, на ўсiм даляглядзе. Скрозь нешта гарыць, бухае. Тут жа, дзе мы, цiшыня, апроч нас, няма нiкога. Немцы нас ня бачаць. I раптам проста над сьцiртамi спускаецца нямецкая «рама», трохi прабягае па сьнезе i спыняецца. Вылазiць лётчык, адчыняе капот, пачынае штосьцi там калупацца. I адзiн з разьведчыкаў кажа старшаму лейтэнанту: «А давайце захопiм „раму“. Я авiямэханiк, магу ўзьляцець». Увогуле дзiўнаваты намер, але што рабiць? Улезьлi мы добра, невядома, цi выседзiм хоць бы да ночы. Карацей кажучы, пайшлi трое да самалёту. У белых халатах, не адразу зразумееш, хто? Не дайшлi, можа, мэтраў пяцьдзясят. Немцы штось крыкнулi, i нашы нерашуча спынiлiся, нехта схапiўся за аўтамат. I ў той момант разварочваецца кулямётная турэль, i з буйнакалiбернага як паласнуць па разьведчыках… Самалёт завёўся, зрабiў невялiкую разьбежку i падняўся ў неба.

Выходзiлi адтуль ноччу. Сьвяцiла поўня, на сьнезе вiдаць далёка, таксама натрывалiся страху. На гэты раз старшы лейтэнант першым паслаў мяне, i я стыргiкаў, абапiраючыся на чыюсь вiнтоўку. Але ўрэшце перайшлi шашу i ў нейкiм сяле выбавiлiся да сваiх. Але сяло бамбуюць «юнкерсы», сыплюць касэтнымi бомбамi.

У хаце, дзе ляжаць параненыя, чакаюць вывазу, гаспадарыць дзяўчына ў пагонах, выпiсвае «карткi пярэдняга краю» i кiруе пагрузкай. Але транспарту няма, параненыя нэрвуюцца. Даходзiць чарга да мяне, пытаецца: зь якой часьцi? Называю сваю дывiзiю, а яна кажа: то ня наша часьць, я ня дам картку. Што рабiць? Бяз гэтай карткi мяне ня прыме шпiталь. Я чакаю. Тады налятае чарговая партыя пiкiроўшчыкаў, — выбухi, вылятаюць прэч вокны. I дзяўчына, страсянуўшы зь сябе тынкоўку, таропка падпiсвае мне картку. Можна ў тыл. Але на чым? Яшчэ з адным параненым у руку сяржантам выбiраемся на вулiцу. Бамбоўка скончылася, ды на вулiцы пуста. I раптам аднекуль «вiлiс» з афiцэрам, i мой сяржант крычыць: «Коля!». Шафёр — яго знаёмы. На тым «вiлiсе» пад вечар я быў ужо ў армейскiм шпiталi ў Александрыi. Во як пашэнцiла ўрэшце.

Вайна — бадай, скрозь чалавечае няшчасьце, а шчасьце, як вядома, рэч дужа адносная. У параўнаньнi зь перадавой кожны шпiталь можа здацца курортам. Шпiталь у Александрыi якраз у цэнтры горада, здаецца, у будынку школы. Памылi ў лазьнi, пражарылi вашывую вопратку, далi чыстую бялiзну. Параненых шмат, месцаў, як заўжды, не хапае. Афiцэры ляжаць па два ў ложку. Памятаю, маiм суседам быў лейтэнант-танкiст са знакамiтым прозьвiшчам Варашылаў. (З Варашылавым ляжаў, казаў пасьля.) Той шпiталь належаў Пятай танкавай армii, таму пераважна тут былi танкiсты — параненыя, абгарэлыя, розныя. Абгарэлыя асаблiва страшныя. Абпалы дужа балючыя i доўга ня гояцца. Людзi пакутуюць, часта нэрвуюцца i лаюцца. Зь сёстрамi, мiж сабой, з начальствам. А начальства — дактары — тут цi ня спрэс жанчыны рознага ўзросту. Мужчыны — толькi палiтрукi, якiя i тут ведаюць адно i тое ж — сваю надакучлівую прапаганду, прывiваць нянавiсьць да нямецкафашыстоў скiх захопнiкаў. Тае нянавiсьцi ў нас самiх звыш меры — i ня толькi да фашыстоўскiх захопнiкаў. Некаторыя параненыя, не стрываўшы, са злосьцi пасылаюць начальнiкаў на тры лiтары, тады ў палаце скандал, вечарам цi ноччу паяўляецца сьмерш, недысцыплiнаванага кудысь пераводзяць. На перадавую, аднак, нiхто ня рвецца, усё ж тут як-нiяк цёпла, цiха i не забiваюць. Праўда, галаднавата, але да голаду за жыцьцё мы прывыклi.

Часам узьнiкаюць размовы, успамiны пра нядаўнiя баi.

Там я шмат што пачуў наконт славутага «порядка в танковых войсках», пра якасьць хвалёных танкаў. Пра саракапяткi танкiсты i слухаць не хацелi, для iх гэта быў не супрацьтанкавы сродак, а «хлапушы», як яны казалi. Гаворка часьцей iшла пра «тыгры» i «фэрдынанды», якiя са зручных пазыцый выбiвалi нашы танкавыя батальёны. А iх паспрабуй дастаць. Пастаўленая на трыццацьчацьвёрцы 76-мм гармата iх ня брала, а яны са сваёй 88-мiлiмэтроўкi наскрозь прабiвалi браню нашых танкаў. А мы, дурнi, былi засвоiлi, што наша трыццацьчацьвёрка — лепшы танк у сьвеце. Паслухалi б прыхiльнiкi гэтых трыццацьчацьвёрак, што пра iх кажуць тыя, хто ў iх гарэў i гiнуў. Але ж «наша», рускае, усё лепшае — i састарэлая «драгунка» ўзору мiнулага стагодзьдзя, i ППШ — аўтамат фiнскага ўзору, што выпускаўся там з 1934 году, i вядома ж, наш суконны шынэлак на «рыбiным мяху». Што ўжо казаць пра франтавыя шпiталi, пра якiя ня раз з болем i гневам пiсаў Вiктар Астаф’еў. Галоўнае шпiтальнае лякарства — iхтыёлавая мазь, чорная сьмярдзючая мазюка, якой мазалi ўсе раны. Добра, калi рана чыстая, а калi ў ёй зямля, часткi бруднай апраткi… Пэнiцылiну ж тады не было. Найбольшая надзея была на хiрургаў, якiя рэзалi няшчадна, тым, можа, i найбольш ратуючы. Кармёжка ўсё тая ж, вайсковая, хiба што гарачая — хлеб, каша пярловая, радзей пшонная, суп вермiшэлевы цi зноў жа пярловы. I традыцыйны чай. (На фронце мы дзiвiлiся, што немцы п’юць каву — напой, якi мы ў сялянстве нiколi ня спытвалi i якi здаваўся нам агiдным, бы з сажы. Але яны пiлi яго з малаком.)

Афiцэраў усё ж iмкнулiся разьмеркаваць па якiх-небудзь будынках, салдатаў жа клалi звычайна ў апусьцелых за вайну калгасных аборах, кароўнiках цi сьвiнарнiках. Трохi вычышчалi гной, слалi салому, якую накрывалi зьверху ўнiвэрсальнай салдацкай апраткай — плашч-палаткамi. Укрывалiся кожны сваiм шынялём цi ватоўкай, спалi нераспранутыя. Зiмой на праходзе ставiлi жалезную грубкубочку, якую палiлi круглыя суткi. Вакол яе месьцiлася 2–3 сотнi параненых. Адаспаўшыся пасьля перадавой, спакваля пачалi адзiн з другiм знаёмiцца, моладзь — кучкавацца па iнтарэсах. Нават гуляць у карты. Калi-небудзь ноччу пры сьвятле капцiлкi можна было пачуць пад цiхенькi перабор балалайкi якую з папулярных песьняў. А то i салдацкi фальклёр. («Первая болванка попала в бензобак, вылез я из танка сам не знаю как. Любо, братцы, любо, любо, братцы, жить, — в танковой бригаде мне уж не служить. А наутро рано ведут в особотдел: что же ты, подлюга, в танке не сгорел? Любо, братцы, любо, любо, братцы, жить… Очень виноватый, я им говорю: в завтрашней атаке обязательно сгорю…» — і г. д.).

Як пачала гаiцца нага, стаў выходзiць у горад. Недалёка быў iмправiзаваны кiрмаш, дзе прадавалi семкi, махорку, малако, гарачую бульбачку, яшчэ нешта. Але тут аказалася, што ў мяне няма разьлiковай кнiжкi, таму я не магу атрымлiваць зарплату. Увогуле зразумела, бо той кнiжкi я нiколi ня меў, на перадавой навошта мне былi грошы? Затое ў мяне, апроч шынялька, была аўчынная камiзэлька, якую я i загнаў, купiў бутлю бураковай самагонкi. Пасьля на той жа кiрмаш аднёс цёплыя, ватныя штаны — блiзiлася вясна, раставаў сьнег. Рана мая то гаiлася, то давала рэцыдыў, разы два на тыдзень рабiлi перавязкi. Са сваёй дывiзiяй ня меў нiякай сувязi, нiкога адтуль не паступала, i ня дзiва: то быў шпiталь iншай армii. Але за тым, што рабiлася на фронце, увогуле сачылi— кожны дзень прывозiлi параненых, тыя расказвалi. Асаблiвы наплыў быў, як пачаўся наступ на поўдзень, як фарсiравалi Буг.