Доўгая дарога дадому

Неўзабаве шпiталь перамясьцiлi трохi на поўнач, пад Знаменку. Зноў — у калгасную абору, афiцэраў — у будынак сельскае школкi. Там пачалi выдаваць лёгкi духмяны табак, i я прывучыўся курыць. Мне iшоў дваццаты год, а я яшчэ не пачынаў курыць — ганьба для савецкага афiцэра, як насьмiхалiся старыя курцы.

Нарэшце пад чарговы пераезд шпiталю выпiсалi. Зь яшчэ адным выздаравелым — параненым танкiстам, малодшым лейтэнантам Тавакiным атрымалi прадпiсаньне ў аддзел кадраў 5-й танкавай армii. Iшлi пехатой за фронтам, якi пачаў наступ. Ад сяла да сяла, кожны раз начуючы дзе заставала ноч, там жа i кормячыся. Тагачасныя ўкраiнскiя сёлы, двойчы абрабаваныя — калектывiзацыяй i вайной — былi не багацейшыя за беларускiя. Праўда, можа, ня надта пабураныя — там не было «партызанкi». Звычайна, як мы паяўлялiся на парозе, цётка пачынала бедаваць: «Ай, чым жа я вас нагадую, у мяне ж толькi фасоля ды бараболя». Нам добра была i фасоля з бараболяй. Калi-нiкалi, праўда, перападала i шклянка самагонкi — сьмярдзючай i мутнай буракоўкi, — i той мы былi радыя.

Усюды па дарогах i сёлах пыталiся з Тавакiным пра свае часьцi, i аднойчы мой танкiст нешта надыбаў, напаў на сьлед свайго танкавага корпусу. Але мне туды было неяк, я ж не танкiст, i я прадаўжаў пошукi адзiн. Вясна ўжо была ў разгары, сьнег на Украiне той год растаў яшчэ ў лютым. Дарогi былi жахлiвыя, суцэльная гразь. Клейкi ўкраiнскi чарназём адрываў падэшвы, i мае кiрзачы ашчэрылi зубы. Скрозь войскi, войскi… Адны калёны iшлi на поўнач, iншыя на захад цi на поўдзень — не зразумець. Аднойчы сеў на ўзбочыне перадыхнуць, гляджу, як брыдзе пяхота, за ёй пайшлi перадкi з гарматамi. I раптам бачу на адным знаёмы вусаты твар, — то ж старшы лейтэнант, узводны, зь якiм я расстаўся ў ноч майго раненьня. Я да яго — куды i адкуль, як тут апынуўся? Чаму апынуўся, кажа, а я нiкуды i не выбываў, толькi перайшоў у батарэю. Але ж дзе наша дывiзiя? — пытаюся я. А во яна, кажа, перакiдваюць на iншы ўчастак. Я падзiвiўся: перада мной прайшоў мой полк i — нiводнага знаёмага твару? А старшы лейтэнант кажа: «I ня ўбачыш знаёмых, нiкога няма. А наогул навошта табе вяртацца ў гэтую дывiзiю, якая надта ж невязучая, заўжды яе б’юць. Пашукай чаго iншага». (Наiўны чалавек — ён меркаваў, што дзесьцi ёсьць дывiзii «вязучыя».) Але тады я паверыў яму i зрабiў так, як ён раiў.

Празь дзень у нейкiм ацалелым маёнтку напаткаў штаб 4-й гвардзейскай армii, прад’явiў свае дакумэнты, запоўнiў патрэбныя анкеты i атрымаў накiраваньне ў 252 СД. Амаль шчасьлiвы выйшаў на вулiцу. Вакол было цiха, на фронце iшла перадыслякацыя, толькi ў адным баку нешта надта падазрона грукоча, бы таўкачамi б’юць у зямную ступу. Пытаюся ў сустрэтага афiцэра, можа, ведае, дзе шукаць 252 СД? Той уважлiва паглядзеў на мяне i паказвае рукой туды, дзе грукоча. Кiруй, кажа, на тыя грымоты, не заблудзiшся. I я трохi пашкадаваў тады пра сустрэчу на дарозе з дывiзiяй, якая пайшла ў тыл. Ды было позна. Таго ж дня ў штабе дывiзii мяне прызначылi камандзiрам узводу батарэі 45-мілімэтровых гармат стралковага палку.

Празь дзень ужо трываў бязьлiтасную агнявую калатнечу, ад якой грунтоўна адвык за шпiтальныя месяцы. Трудна было зноў прывыкаць, асаблiва як неўзабаве на нас навалiлiся нямецкiя танкi. Аднойчы пры перамене пазыцыяў наляцела шасьцёра «юнкерсаў», якiя канчаткова дабiлi батарэю, i мы засталiся без гарматаў.

Сталася так, што пяхота пайшла наперад, а мы адставал i, трэба было мяняць пазыцыi. Падагналi перадкi, прычапiлi гарматы… Але неўзабаве за пагоркам наткнулiся на вiнаграднiк, ад якога павярнулi ў аб’езд, да дарогi. Тут якраз i наляцелi нямецкiя пiкiроўшчыкi. Адзiн зь iх павярнуў да нас i сьпiкiраваў на гармату. Першаю бомбай разьбiла перадок, перабiла станiны з сашнiкамi, паранiла каня, якi, аднак, тузаўся, спрабуючы падняцца. Тады два iншых самал ёты сьпiкiравалi на ўцалелую гармату, якую ездавыя што было сiлы гналi ўздоўж вiнаграднiку. Гэтую яны найперш абстралялi з кулямётаў i паклалi коней. Затым стала ўсё прасьцей. Салдаты, натуральна, адбеглiся ў вiнаграднiк, а гэныя з двух заходаў ушчэнт раскалашмацiлi гармату.

Два салдаты (ездавыя) былi там забiтыя, два параненыя, снарады зь перадкоў раскiданыя выбухамi па ўсiм вiнаграднiку. А мы з камбатам толькi надарвалi горлы ад крыку, а зрабiць не маглi нiчога. Усё сталася цягам якiх пяцi хвiлiнаў.

Уцалелi дванаццаць салдатаў, я i камандзiр батарэi — капiтан. Салдатаў аддалi ў батальёны на папаўненьне, а мы сядзiм на КП за ўзгоркам. У мяне настрой — горш не прыдумаеш[: ] толькi прыйшоў у «вязучую» дывiзiю, i на табе — зноў разгром. Капітан не сумуе: ён атрымаў новае прызначэньне — начальнiкам артылерыi суседняга палку. А начальнiк артылерыi — гэта не камандзiр батарэi, бяры вышэй, i рызыка мiнiмальная — жыць будзеш. Вось ён дастаў фляжку са сьпiртам, мы трохi выпiлi. Капiтан чакае канавода з канём, якога ўжо за iм паслалi з новае службы. А во i канавод, вядзе на повадзе ладнага конiка для новага начарта. Мы разьвiтваемся. «Ну, Быкаў, жадаю табе дажыць да пабеды». Ты дык, можа, i дажывеш, думаю я. А мне… Зь цiхай зайздрасьцю праводзiў яго. Наш КП, можа, за кiлямэтар ад пярэдняга краю, але за пагорачкам. А яму трэба ехаць у тыл, але таксама цераз пагорачак, дарэчы, увесь раскапаны мiннымi выбухамi. Праўда, ёсьць i другая дарожка — у аб’езд, па лагчынцы. Гляджу, мой капiтан даскакаў да гэтай разьвiлкi, трохi прымарудзiў, мабыць, рашаючы, куды скiраваць. I скiраваў наўпрасткi, цераз пагорак. Дужа порстка паехаў. I вось ён выскоквае на пагорак, а тут мiны — бах, бах! Ён хутчэй. А мiны зноў бах, бах, бах! I ўсё там завалакло дымам ды пылам. А як тое воблака зьдзьмула ветрам, гляджу, конь бяжыць з пагорку, повад матляецца, а седака няма. Канавод вярнуўся адзiн. А ўвечары выцягнулi забiтага капiтана. Во такi ён, вайсковы лёс!

Пад Унгенамi — ёсьць такая памежная станцыя перад Румынiяй (дзе пасьля мытнiкi рабiлi свой славуты савецкi «шмон») — сталi у абарону. Калiсьцi мы гэтую станцыю бралi, здавалi таксама. Гэта перад якой — «Праклятая вышыня». Паколькi я без гарматаў, паслалi мяне на ПНП (перадавы назiральны пункт) камандзiра палку дзяжурыць ноччу. Камандзiр палку на сваiм КП сьпiць (отдыхает, на уставном языке), а мы павiнны ня спаць, глядзець i слухаць.

У маiм падначаленьнi разьведчык i тэлефанiст. Увогуле ПНП — гэта земляная шчылiна, трохi прыкрытаяжэрдкамi з плашчпалаткай наверсе. На перадавой усталявалася некаторае зацiшша, асаблiва ўначы. Перад намiтрошкi ўбаку на нэўтралцы месьцiцца невялiчкае малдаўскае сяльцо, хатаў, можа, 10–15. Людзi адтуль, канешне, уцяклi ў тыл, хто ж уседзiць там пад абстрэлам. Некалькi хатаў ужо згарэла, а рэшта пакуль стаiць. Мой разьведчык надыбаў там ноччу нейкага дзядзьку, якi застаўся пiльнаваць хату. Ну i, канешне, у яго ёсьць некалькi курыц i вiно. I вось мы аднойчы… Камандзiр палку калi пазвонiць ноччу гадзiнаў у дванаццаць, а так — цішыня. Тэлефанiст застаецца, а мы iдзём, тым болей блiзка, можа, якiх метраў сто ўнiз па схiле. Дзядзька зловiць нам курачку, абскубе, зварыць (уначы дыму не вiдно), прынясе гарлачык вiна. Мы самi паямо ў цяпле i тэлефанiсту прыхопiм у кацялочку. У полi халадэча, а ў хаце добра. Вырашылi, што можна i кiмарнуць з гадзiну ў цяпле. Так мы там пасьвiлiся. Не сказаць, што часта, але разы чатыры хадзiлi. I вось аднойчы — яшчэ курачка не зварылася, — што такое?.. Стралянiна, выбухi гранатаў, нейкiя крыкi… Мы, канешне, кулём на гароды… Побач яшчэ нехта бяжыць, страляюць з аўтаматаў, нiчога не разабраць у цемры. Прыбеглi на ПНП, а там тэлефанiст ужо апраўдваецца, камандзiр палку крычыць у трубку: што адбываецца, дзе Быкаў? У сяле гараць хаты, — стралянiна, праўда, сьцiхла. Я пачаўтлумачыць: хадзiў даведацца, што там здарылася. А здарылася тое, як пасьля высьветлiлася, што туды хадзiлi не толькi мы з разьведчыкам, але хадзiў i камандзiр батальёну з начальнiкам штабу, да таго ж хадзiлi i немцы таксама.

Во яны i сутыкнулiся. Пабiлi нашых, начальнiка штабу ўзялi ў палон. Пасьля пачалося расьсьледаваньне, намi займаўся сьмерш, але неяк абышлося. Hi я, нi разьведчык, нi тэлефанiст ня выдалi нашыя паходы па начах, а так рознае магло быць. Маглi прыпiсаць кантакт зь немцамi. Санiнструктарамi ў войску часта былi дзяўчаты. Праўда, на перадавой звычайна сустракалiся тыя, што не спатрэбiлiся ў тылах. Прыгажэйшыя, маладзейшыя, канешне, заставалiся пры штабах, на розных тылавых пасадах. Штабоў жа, як i тылоў, хапала: апроч вайсковых яшчэ ж i палiтадзьдзельскiя штабы, штабы тылу ды контрразьведкi сьмерш. Хоць паводле штату дзяўчаты i лiчылiся санiнструктарамi, сувязiсткамi, снайпэрамi, але жылi пры начальстве. Кожны маёр, палкоўнiк, тым больш — генэрал меў сабе ППЖ, i тое было як бы ўзаконена. Рэдка якая маладая i прыгожая апыналася ў батальёне, ня кажучы ўжо пра роту. I яны не былi дурнiцамi, ня дужа iмкнулiся на перадавую. Па дарозе ў дывiзiю я спаткаў дзяўчыну, старшыну цi сяржанта па званьні, якую таксама накiроўвалi ў нашу часьць. Прыгожая дзяўчына, маладая, здаецца, вострая на язык. Яна iшла ў дывiзiйны батальён сувязi, але я падумаў, што наўрад цi затрымаецца ў тым батальёне. Якраз пра тое мы тады гаварылi, i яна так калюча адказвала. Потым я пайшоў далей, у полк, батальён, а дзяўчына засталася ў штабе дывiзii. Празь нейкi час сустракаю яе ўжо ў нашым палку, пытаюся: чаго гэта вы тут?

А яна кажа: перавялi. Ну, перавялi дык перавялi. А пасьля ўжо, калi я быў камандзiрам узводу аўтаматчыкаў i бегаў пад агнём з аднаго флангу на другi, якраз пачуў знаёмы голас. Ля КП батальёну. Трохi мне стала цiкава, зазiрнуў у ровiк, а там ля тэлефона — тая дзяўчына. Я пытаюся: што, зноў перавялi? Так, кажа, ня ўжылася з ротным у палкавой роце сувязi… Значыць, не захацела спаць зь iм, во ён i сьпiсаў яе ў батальён. Так яе характар i прывёў яе на самую перадавую. А так бы скончыла вайну ў тыле, пры ўзнагародах. А тут цi хоць жывая засталася, ня ведаю. Маладыя ў войску, тым болей на фронце, былі пад узьдзеяньнем магіі зброі, асабліва стралковай. Нашыя «драгункі» (ня кажучы ўжо пра «СВТ») нікому не падабаліся.

Кожны баец пры выпадку наравіў замяніць гэтую даўжэзную няўклюду на які карабін ці трафэйную нямецкую. Таксама як і аўтамат ППШ — праслаўлены (як і ўся нашая зброя, прапагандай) ды няўклюдны. Канешне, нямецкі «шмайсэр» быў ва ўсіх адносінах лепшы, але яго трэба было «дастаць». Як і патроны да яго. Зноў жа, на тую замену дужа коса глядзела начальства, магло ўгледзець у тым палітыку. Прасьцей было зь пісталетамі — ня так кідаліся ў вочы. Я першай парой абыходзіўся без ТТ, які належаў [па званьні], але які не далі, у пяхоце меў ППШ, таго было даволі. Але пасьля набыў «парабэлум», які доўга ў мяне быў на дзязе. Праўда, як сталі ў абарону ў Малдавіі, ня стала нямецкіх патронаў, дык я, калі была патрэба, страляў зь яго нашымі, ад ППШ — яны падыходзілі, хаця білі карацей, чым нямецкія. Пасьля атрымаў ТТ, а «парабэлум» замяніў на «Вальтэр» — так і хадзіў з двума пісталетамі на дзязе. Толькі ў шпіталі застаўся бяз зброі, за што ледзьве ня трапіў пад расстрэл заградатраду на Дунайскай пераправе ў Венгрыі.

Страляць зь пісталета ў жывога немца, на шчасьце, не давялося, у аўтаматчыках страляў з аўтамата — на адлегласьці, па тых, што ўцякалі, аднойчы — што атакавалі. Быў бой у траншэях, які апісаны мной у «Яго батальёне», але там болей за ППШ ішлі ў ход гранаты — свае «лімонкі» і нямецкія «яйкі».

Вясной баi скрозь прыцiхлi, фронт стаў у абарону. Пасьля таго, як мы ня надта ўдала аддзяжурылi на ПНП, мяне выклiкаюць у штаб палку i ставяць новую задачу: з групай салдатаў (12 чалавек) паехаць у прыфрантавую вёску Барсучэнь i заўтра ж выселiць зь яе ўсё насельнiцтва. Сяляне могуць з сабой узяць тое, што ўлезе на воз. Другi раз нельга. Зразумела? Iспалняйце…

Пайшоў з салдатамi шукаць тыя Барсучэнi. Аказалася, за пагорачкам, кiлямэтра праз паўтаpa ад перадавой. Знайшоў старшыню сельсавету, растлумачыў задачу. Памочнiкам у мяне быў старшына Ганчарэнка, былы бухгалтар з-пад Вiньнiцы. Сяляне асаблiва не пярэчылi, — трэба дык трэба: вайна ж. Хто ведае, што тут задумалi гэтыя рускiя разам зь немцамi, якiя за бугром? Пагрузiлi на свае куруцы дзяцей, пасьцелi, паклалi колькi мяхоў кукурузы i паехалi, як было загадана, на пятнаццаць кiлямэтраў у тыл. Мы таксама, як было загадана, у абодвух канцах вулiцы збудавалi з жэрдак шлягбаўмы, паставiлi вартавых. Выбраў шы лепшую хату, я вугалем напiсаў на белай сьцяне «камэндатура».

Пачалася новая, тылавая служба ў да часу абязьлюдзелай вёсцы. Галоўны сэнс тае службы, як пасьля зразумеў, палягаў у тым, каб ня даць сялянам карыстацца ўласным харчам, бо той харч канфiскоўваўся дзеля патрэбаў фронту.

Неўзабаве ў сяло прыехалi нейкiя тылавыя часьцi, штаб армейскага iнжынэрнага батальёну, яшчэ нехта. Пачалi гаспадарыць, грузiць на машыны ўсё, што засталося з прадуктаў, — галоўным чынам кукурузу, збожжа, муку. У Малдавii на гэты конт — ня тое, што на Украiне, правiзii хапала. У кожнай гаспадарцы быў хлеб, нават белы, быў сыр, сушаныя фрукты, алей, малако. Калгасы малдаванаў абрабаваць не пасьпелi, цяпер законна рабавалi войскi, якiм з тылу перасталi вазiць правiзiю. Увесь вайсковы транспарт быў заняты падвозам боепрыпасаў — рыхтаваўся «бросок на Балканы». Высялялася шырачэзная 15-кiлямэтровая паласа па ўсёй Малдавii. Але ж заставалася вiно, якое таксама было ў кожнага гаспадара, i яго нельга было ўзяць на адну фурманку. Вiно закопвалi. Ды наiўныя былi тыя малдаване — хiба ад савецкага салдата можна было штосьцi схаваць? Тым болей вiно? У кожнага салдата пры вiнтоўцы быў шомпал, якi выдатна выконваў ролю «вiнашукальнiка». Празь якiх дзён дзесяць раскапалi i выпiлi ўсё. Часам мiж п’янымi салдатамi ўзьнiкалi бойкi i нават перастрэлкi, за вiно i за хаты таксама. Гэта калi адны часьцi яшчэ ня зьехалi, а iншыя прыехалi i патрабуюць жытла. Часта прыяжджала палкавое начальства — пракантраляваць i выпiць таксама, пакуль яшчэ было што. Пад камэндатуру я займаў хату псаломшчыка, дзе засталося трохi старых расейскiх кнiжак. I я там чытаў «Так сказаў Заратустра» i яшчэ нешта з антычных аўтараў, вядома, у перакладзе на расейскую. Хоць i вайна, але цягнула да ведаў, да культуры, якiх не дабралася за мiрным часам.

Было пагоднае лета, стаялi цёплыя паўднёвыя ночы. I да мяне прыходзiла адна сястрычка зь iнжынэрнага батальёну, якую я частаваў грэцкiмi арэхамi i малдаўскiм вiном. I мы падоўгу гутарылi пра лiтаратуру, мастацтва. Яна распавядала пра сваё даваеннае жыцьцё ў зялёнай украiнскай Зьвянiгарадцы, адкуль была родам. Гэтай парой мне споўнiлася дваццаць гадоў, яшчэ я ня ведаў жанчыны i дужа ашчадна адносiўся да нечаканага пяшчотнага пачуцьця. Тым болей першага i гэткага нечаканага. Але неяк прыйшоў незнаёмы лейтэнант, з выгляду старэйшы за мяне, i прадставiўся: «Уполномоченный контрразведкой смерш. Слышали, что такое смерш?» Так, я штонiшто чуў пра той яго сьмерш, але што яму трэба? А яму трэба дазнацца пра нашыя адносiны з чырвонаармейцам Лужковай. Бо гэта — справа бясьпекi. А я, дурань, думаў, што гэта асабiстая справа… Але ўсё ж нарэшце аказалася, што асабiстая, бо, як пасьля паведамiла мне чырвонаармеец Лужкова, той сьмершавец меў на мэце яе перш за ўсё як дзяўчыну. Празь якiх-небудзь дзён дзесяць iнжынэрны батальён зьехаў на iншы ўчастак, i пачалося ў мяне пакутнае, ледзьве не штодзённае лiставаньне. Здавалася, увесь сэнс жыцьця залежаў ад таго, як хутка будзе ад яе лiст. Але правiльна зазначана кiмсьцi, што каханьне — казачка з заўсёды сумным канцом.

Крыху пазьней i ў iншай вёсцы мяне хацелi судзiць. Ужо завялi справу, прыяжджаў сьледчы з вайсковай пракуратуры. Здарылася так, што мае салдаты ўлезьлi ў царкву. З рэлiгiяй жа, вядома, як у нас абыходзiлiся: то зь ёй змагалiся на зьнiшчэньне, то часам адпускалi пятлю на царкоўнай шыi. У вайну якраз адпусьцiлi, а салдаты таго не ўлiчылi, i я разам зь iмi. Салдаты зламалi замок i ўлезьлi ў царкву паглядзець на выявы сьвятых, а болей — за паперай. Там былi царкоўныя кнiгi i ў iх чыстыя старонкi, якiя выдзiралi на лiсты да бацькоў i жонак: нiякай жа паперы нам не давалi. Курцоў выручалi франтавыя газэты, якiя надта цанiлiся з тае прычыны, але ж на газэтах лiста не напiшаш. Дык вось папы паскардзiлiся палiтрукам, а тыя — у пракуратуру. I мяне абвiнавацiлi, што не ўпiльнаваў царкву. Я кажу: а мы яе i не пiльнавалi, мы атэiстыя. Тым горш, кажуць, будзеце адказваць.

Паводле той жа царкоўнай справы з ЦК кампартыi Малдавii прыехаў цывiльны чалавек, ён таксама рабiў дазнаньне. А ў час, вольны ад сьледчых спраў, захацеў выпiць. Ды ў сяле выпiць ужо не было чаго, i мы паехалi зь iм на недалёкi хутар. Зьлезьлi з фурманкi, iдзём праз жыта па сьцежцы, размаўляем. I раптам ад хутара — стрэлы. Мой госьць хапаецца за карабiн, ды тут жа асядае — па твары паўзе долу вока, шчака аблiваецца крывёю. А на хутарскiм падворку лаецца наш салдат зь вiнтоўкай у руках. Два салдаты, што былi з намi, кiнулiся туды, я — да госьця. Хутчэй на фурманку i — у шпiталь. Па дарозе дамаўляемся сказаць, што нас абстралялi немцы. Прыехаўшы дадому, я так i даклаў начальству.

Але назаўтра прыехаў капiтан Травiн, якому я быў падпарадкаваны, i вылаяў мяне за ашуканства. Ён ужо ведаў, як усё адбылося ў сапраўднасьцi. Але адкуль? «Адтуль!» — злосна сказаў стары i вопытны старшына Ганчарэнка. То быў для мяне першы ўрок такога кшталту — урок, якi, аднак, я кепска засвоiў. Ня ведаю, чым бы ўсё скончылася, калi б неўзабаве не пачаўся вялiкi наступ, стала не да царквы, не да п’янага салдата, якi паранiў цывiльнага.

Якраз перад наступам атрымаў першы лiст ад бацькоў — гэта пасьля трох гадоў абсалютнага бязьвесьця. Парадаваў ся, што ўсе жывыя, хата ня спаленая. Сястру Валю вывозiлi ў Нямеччыну, але яна была вёрткаю, мая сястрыца, i ўцякла з-пад канвою. Яны таксама нiчога ня ведалi пра мяне i парадавалiся з майго лiста — што жывы. Бо за тыдзень да майго лiста атрымалi «пахаронку», гэта праз тыя баi, пад Кiраваградам. (Зрэшты, тая «пахаронка» яшчэ мела для мяне малапрыемны працяг праз шмат гадоў пасьля вайны.)

Пасьля вайны сястра распавяла пра тую сваю «вёрткасьць». Вясной 44-га году яна разам зь некаторымi вясковымi дзяўчатамi ўцякла з «акопаў», якiя капалi для нямецкай абароны. Але немцы прыехалi ў вёску i пачалi хапаць маладых для адпраўкi ў Нямеччыну. Шмат якiх дзяўчат пахапалi i вядуць у Чарапоўшчыну. А сястру не знайшлi, тая пад той час схавалася ў лазовым кусьце за сажалкай. I тады яе стрыечная сястра, што ўжо iшла пад канвоем, з зайздрасьцi кажа канваiру: «А вы паглядзiце там у кусьце». Так яны апаролi Валю i таксама паставiлi ў калёну.

Праз колькi дзён пешага, пад канвоем, падарожжа, скарыстаў шы здатны момант (бамбоўкi цi што), падканвойныя пачалi разьбягацца. Канваiры, страляючы, — за iмi. Валя прысела ў жыце, аж бачыць: на яе iдзе канваiр-немец. Ён згледзеў сястру, але зрабiў выгляд, што не заўважыў, прайшоў поруч. Так сястра ўратавалася i праз колькi дзён дабралася дахаты.

Наступ на Балканы (так званая Яса-Кiшынёўская апэрацыя) пачаўся для нас увогуле пасьпяхова: абарону прарвалi, рынулiся за Прут. Там усчалiся жорсткiя баi за масты i пераправы, бо якраз i немцы з Кiшынёўскага катла таксама пёрлi на тыя масты.

У горадзе Пермi пасьля вайны выйшла кнiжка пра нашу дывiзiю пад назовам «Ветераны дивизии вспоминают». Там надрукаваны ўспамiны падпалкоўнiка Пiлiпенкi, былога афiцэра штабу дывiзii. Мiж iншым Пiлiпенка пiша i пра адзiн эпiзод тых баёў з удзелам лейтэнанта Быкава. «Боевые порядки стрелкового батальона капитана Савченко, которому был придан взвод лейтенанта Быкова, атаковала вражеская пехота, поддержанная сильным огнем артиллерии, минометов. Около трех часов шел напряженный бой… На рассвете следующего дня гитлеровское командование бросило в бой несколько танков. На участке стрелкового батальона, который поддерживал артогнем лейтенант Быков, появились 3 вражеские машины. Быков подал команду „огонь!“. Два снаряда разорвались рядом с передним танком, но тот продолжал двигаться. Грянул третий выстрел, и немецкая машина остановилась. Другие вражеские танки стали обходить горящую машину, ведя на ходу огонь по нашим орудиям. Осколками вражеского снаряда было повреждено орудие, убит старший сержант Буяненко, ранен наводчик и заряжающий. В эту трудную минуту к орудию встал Быков. Через канал ствола он навел орудие, затем зарядил и выстрелил в приближаюшийся танк противника. Фашистская машина развернулась на одной гусенице и остановилась. Противотанковая батарея полка понесла значительные потерн в личном составе и боевой технике, поэтому лейтенант Быков был назначен командиром взвода роты автоматчиков этого же полка. Не раз ему приходилось со своим взводом ходить в атаку и отбивать контратаки противника». I так далей. Я ня ведаю дакладна, але, па ўсёй верагоднасьцi, гэты тэкст узяты з т. зв. «наградного листа». На самай жа справе ўсё адбывалася трохi iнакш.

Рэч у тым, што там немцы прарывалiся з Кiшынёўскага катла, таму ўпартасьцi ў iх хапала. Таксама справа iшла пра жыцьцё i сьмерць… У маёй гармаце ня толькi разьбiла прыцэл, яе таксама разьбiла снарадам з танка. Снарад ударыў амаль пад левае кола, ад выбуху нас завалiла зямлёй. Я быў побач з зараджаючым, мiж станiнаў, i на колькi сэкунд, вiдаць, страцiў прытомнасьць. Як узьняў галаву, бачу: мае не паднiмаюцца, наводчык зусiм у зямлi. А танк — во ён, стаiць у якiх пятнаццацi мэтрах i скiроўвае гармату далей, на кагось у наш тыл, — з намi ён ужо скончыў. А нашая гармата зараджаная, наводчык не пасьпеў стрэлiць. Я дацягнуўся рукой i, лежачы, цiскануў на кнопку спуску. Узьняўся пыл, штосьцi там сталася. Гляджу, танк паварочваецца, паварочваецца, — ну, думаю, зараз дасьць мне тут. Аж не — ня дасьць, бо ззаду сьцелецца гусенiца, усё ж я яе зьбiў. Куды дзелiся танкiсты, так i не зразумеў. Бой тым часам трохi перасунуўся збоч, да пераправы, куды яны прарвалiся. Каля агнявой прайшла нашая самаходка, прыбег нехта з другога разьлiку. Але ў мяне дужа балiць галава, з вуха iдзе кроў. Сяржант штось да мяне кажа, а я ня чую. Аглух. Аказалася, ня толькi ня чую, але i нiчога не магу сказаць. Адняло мову. I ўвесь я калачуся. Ужо цi не адваяваў ся, думаю…

На нейкай грузавой машыне паехаў у санбат. Там шмат параненых, дактары ўсе на апэрацыях. Я сеў у цяньку на прызьбе, праседзеў да вечара. Нават падрамаў трохi. Вуха балiць, але кроў больш не iдзе. На зьмярканьнi пайшоў у палатку, дзе дактары. Ды зачапiўся за вяроўку расьцяжкi i — вылаяўся. Паявiлася мова. Toe ўзрадавала неверагодна, i я яшчэ некалькi разоў вылаяўся — усё грамчэй i грамчэй. З заткнутым ватаю вухам пайшоў на дарогу. Позна ўвечары дагнаў свой батальён.

Адчуваю сакрамэнтальнае пытаньне пра страх: цi баяўся? Канешне, баяўся, а можа, калi i трусiў. Але страхаў на вайне шмат, i яны ўвогуле розныя. Страх перад немцамi — што маглi ўзяць у палон, застрэлiць; страх ад агню, асаблiва артылерыйскага цi бамбовак. Калi побач выбухне, дык, здаецца, цела само, без удзелу розуму, гатовае разарвацца на кавалкi ад дзiкiх пакутаў. Але ж быў i страх, што iшоў ззаду, — ад начальства, усiх тых карных органаў, якiх у вайну было ня менш, чым у мiрны час. Нават болей. Калi цябе камандзiр абяцае расстраляць пад ранак, калi ты ня возьмеш страчаны хутар цi вышыню, цi траншэю (што па тым часе зусiм верагодна), дык яшчэ невядома, каго ты пачынаеш баяцца болей — немцаў цi камандзiра. Немцы яшчэ могуць не пацэлiць, i табе абыдзецца. А свае, камандзiры (цi калi ўвяжацца трыбунал), ужо прамашкi не дадуць. Тут ужо ўсё дужа пэўна i катэгарычна.

Пасьля яшчэ былi баi, але ў Румынii па танках мы не стралялi. Маю падбiтую гармату выцягнулi з агнявой, замянiлi кола, а прыцэлу не знайшлi. Так мы яе i вазiлi на фармоўку над Луцк, пасьля ў Венгрыю. I да майго новага раненьня яна заставалася без прыцэлу.

А наконт танка. На фармоўцы ўвосень пачалi прадстаўляць да ўзнагародаў, напiсалi i на мяне: «к орудию встал Быков, через канал ствола навел орудие, затем зарядил» i г. д. Але аказалася, што за той танк ужо ўзнагародзiлi кагось з дывiзiйнай артылерыi, якая там таксама страляла. Выходзiць, Быкаў падбiў падбiты танк? Можа, i так, я спрачацца ня стаў, з начальствам тое бескарысна. Тым болей, што на тым часе я ўжо стаў аўтаматчыкам. Не захацеў стаць ад’ютантам у камандзiра палку, крыклiвага маёра Коваля, i той са злосьцi паслаў мяне ў аўтаматчыкi.

Тут, можа, варта вярнуцца назад i распавесьцi, як на пачатку вясны адбылося ў нас «братаньне зь немцамi». Сталася тое, як i ў «Праклятай вышынi», хаця, можа, трошкi i ня так. Можа, страшней нават. Сапраўды, тыя падзеi здарылiся ў роце аўтаматчыкаў. Вясна, а неяк сапсавалася надвор’е, шыбанула завея, сьнегу навалiла гурбы.

А пасьля раптам — сонца, сьнег адразу растаў, зноў вясна. Во якраз у тую ноч перад вясной немцы прагналi роту з вышынi i асталявалiся на ёй самi. А нашы замест таго, каб зноў атакаваць, рашылi замiрыцца, адпачыць, пакуль начальства далёка, штабы адсталi. Iнiцыяваў усё старшына роты. Унiзе працякала рачулка, за якой тая вышыня, а нашыя заселi на гэтым схiле. I во старшына выйшаў да рэчкi, паклiкаў нямецкага обэр-лейтэнанта, i яны заключылi перамiр’е. Наладзiлi сувязь… Сталi хадзiць i нашы, i немцы. Памыць парцянкi, перакiнуцца махоркай i атрымаць замест цыгарэты. Ну i размовы. Словам — братаньне, самае што нi ёсць. I доўжылася яно два днi. Камандзiр роты якраз адсутнiчаў, яго замяшчаў узводны, малады хлопец. А выкрылася як? Праз два днi, як параненых адпраўлялi ў тыл, тамашнi санiнструктар i «стукнуў». Натуральна, начальства ўзьвiлося…

Аднаго разу ноччу дзьве мае саракапяткi перакiдваюць на чужы ўчастак. Ну, трошкi мне дзiўнавата, але што ж, бывае, чаго начальства ня выдумае. Да ранку збольшага акапалiся, сядзiм. Пяхота крышку наперадзе i ўнiзе, неспакойная, усё варушыцца. Нешта чуем краем вуха, а не разумеем. Ззаду падвезьлi мiнамёты, артылерыю. Я — на прамой наводцы. I во толькi разьвiднела, гляджу — iдуць немцы да рэчкi. Iдуць так свабодна, са зброяй, але адкрыта зусiм. Падыходзяць да рэчкi i крычаць: «Эй, Iван!». I яшчэ нешта. А ў нас усё замерла. Яны пастаялi, мiж сабой пагутарылi, пасьля нешта, вiдаць, западозрылi, i двое бягом назад. Астатнiя таксама пачалi ад рэчкi адступаць. I вось тады нашы ўрэзалi. Спачатку артылерыя, затым падняўся батальён — цераз рэчку на вышыню. А яны маўчаць. Вось ужо ззаду рэчка i лужок, затым пайшла разьмяклая ральля на схiле, а за iм надта крутое месца зь невялiчкiмi кусьцiкамi, там ужо самая вышыня. Як да гэтых кусьцiкаў дайшлi, тут ужо яны ўрэзалi. Толькi некалькi чалавек параненых выпаўзьлi да рэчкi.

Пасьля месяц цэлы бралi гэтую вышыню. I ў маi яшчэ атакоўвалi, i ўсё бяз вынiку. Так да Яса-Кiшынёўскай апэрацыi, да 20 жнiўня, яна заставалася ў немцаў. А людзей колькi паклалi! Во гэта я там пасьля ледзьве ня трапiў у палон. Замест мяне трапiў начштабу батальёну.

У Румынiю ўвайшлi з баямi, але далей немцы супрацiўлялiся ўсё меней. У адным сяле салдаты выкацiлi на вулiцу бочку, абступiлi яе з кацялкамi, а пiць баялiся. Перад наступленьнем было нямала гутарак i загадаў наконт таго, што пераходзiм мяжу з капiталiзмам, трэба чакаць розных правакацыяў. Ежы ад румынаў ня браць, вiна ня пiць, — усё атручана. Тады крыкнулi: фельчара сюды! Падбег малодшы лейтэнант Федаркоў, санiнструктар батальёну (пасьля загiнуў у Венгрыi), салдаты да яго: правер, можа, атручана? Той зачарпнуў кацялком, добра адпiў — парадак, не атручана, давай да дна! Ну да дна i выпiлi. Рэшту вылiлi на дарогу, каб ворагу не дасталося.

Румыны па загаду караля Мiхая (пасьля ўзнагароджанага Сталiным ордэнам Перамогi) дружна капiтулявалi. Цi разьбягалiся дадому. У iх было шмат коней, i мы часьцяком мянялiся iмi — проста на дарозе сваiх здыхлякоў на iхнiх цi нямецкiх бiцюгоў. Мелi нават i запасных. Бо на фронце коней гiнула ня менш, чым людзей, i артылерыя заўжды адчувала праблему зь цяглавай сiлай. Але вось аднойчы дывiзiю ды i ўсю армiю вяртаюць з фронту на нейкую тылавую станцыю, пачынаецца пагрузка на чыгунку, кудысь перакiдваюць. Вагонаў не хапае. Пяхотай набiваюць цяплушкi, артылерыю закочваюць на адкрытыя плятформы. Там жа i артылерысты. Ад дажджу i ветру — усё тыя ж палаткi.

Тут я захварэў — зусiм па-дурному, па дарозе на фармоў ку, бо, як казаў мой сябра ўзводны Ягораў, хто ж хварэе па дарозе ў тыл? Але так, менавiта па дарозе ў тыл. Сьпярша была малярыя, трэсла з прырэчных малярыйных паплавоў, пасьля падключылася яшчэ нешта. На плятформе пад палаткай стала невыносна, тым болей, што пайшлi восеньскiя дажджы. I мяне перанесьлi ў цяплушку санчасьцi. Але, здаецца, нашыя дактары навучылiся за вайну толькi рэзаць, а на якiя там хваробы спрэс забылiся. Праляжаў я ў халодным вагоне ўсю дарогу да ўкраiнскага Луцку, лепей ня стала. Выгрузiлiся ў лесе, пачалi абладжвацца — зямлянкi, шалашы, канавязi… I тут я зусiм звалiўся. Зноў паклалi ў санчасьць — закiнуты дом бяз вокнаў, безь дзьвярэй.

Ляжу адзiн на саломе ў кутку, дрыжу, тэмпэратура расьце, даюць нейкiя таблеткi, якiя памагаюць слаба. Аднойчы адчуў, што калi я зараз жа ня ўстану i не пайду адсюль, дык тут i сканаю. I я сабраў у сабе ўсю волю, усе слабыя сiлы i, хапаючыся рукамi за хваiны, дабрыў да сваiх хлопцаў. Там мне далi паўкварты самагону, ад якога я адразу заснуў. Пасьля неяк пакрысе ачомаўся.

Адразу ж пачалiся заняткi, — палявыя i страявыя, зь песьняй (а як жа, — жалезная традыцыя з часоў прускай армii), нарады, палiтзаняткi (таксама традыцыя, хiба савецкая). Празь нейкi час пасьля вячэры прыходзiць да шалаша наш палкавы сьмершавец, пачынае размову: колькi ў апошнiх баях забiтых, колькi параненых… А Мокiш, пытаецца, таксама забiты? Так, кажу, таксама. Ля Серату. А вы бачылi сваiмi вачыма? Тут я трошкi затрывожыўся, бо гэты Мокiш у часе бамбоўкi дзесь зьнiк, можа, разарвала бомбай. Надта напружаны быў бой, i нiхто ня згледзеў, куды ён дзеўся. Каб не рабiць сабе лiшняга клопату, калi пачалi пiсаць зьвесткi пра страты беззваротныя (забiтых) i зваротныя (параненых), я i запiсаў Мокiша ў лiк забiтых. Дык вось, кажа сьмершавец, вы пакрываеце дэзэртыра. Ваш Мокiш затрыманы камэнданцкiм патрулём у Бельцах. Зь якой мэтай вы далi фальшывыя зьвесткi?

Во бяда, лiха на яе i на гэтага Мокiша, каб яму нi дна, нi накрыўкi. Ды i я — варона! Але хто думаў, што ён дасьць драла дадому? Давялося мне зноў пiсаць, апраўдвацца, сьмершавец яшчэ разы два прыходзiў. Пасьля адстаў.

Атрымалi папаўненьне ў жывой сiле, i мяне перавялi з батарэi ў ПТА 2-га батальёну. Камандзiр батальёну (зноў капiтан Сьмiрноў) адразу зрабiў мне вымову, як я прыйшоў прадстаўляцца, — за дрэнны парадак на канавязi, нячышчаных коней. (Божа, колькi крывi псавалi гэтыя конi!

У вайну i пасьля. Чысьцiня iх i збруi, бясконцыя вывадкi — жывучыя рэцыдывы старой кавалерыйскай традыцыi, якая не хацела аджываць i ў новы час. Сапраўды, кожная армiя рыхтуецца да мiнулай вайны, а будучая прыходзiць нечакана.) Тым ня менш строгi быў наш камбат Сьмiрноў, былы школьны настаўнiк. Ён таксама папсаваў мне нямала крывi ўжо ў баях на венгерскай зямлi. Але я на яго не крыўдую, бо шмат што было заслужана.

Фармоўка, аднак, хутка скончылася, атрымалi папаўненьне i падрыхтавалiся да пагрузкi на чыгунку. Перад пагрузкай давялося стаць сьведкамi страшнай сцэны расстрэлу двух салдатаў — за абрабаваньне i забойства ўкраiнскай сям’i зь недалёкага хутару. Iх судзiў вайсковы трыбунал i прыгаварыў да вышэйшай кары. Ранiцой на паляне лiтарай П пастроiлi полк, на сярэдзiне выкапалi яму. Асуджаных бязь дзягаў i пагонаў паставiлi да ямы, зачыталi прыгавор. Затым камэнданцкi ўзвод даў залп, i абодва звалiлiся ў яму. Як iх там закопвалi, мы не глядзелi, настрой ва ўсiх быў прыгнечаны.

Канешне, усе разумелi, што тыя два заслужылi, што атрымалi, але ж… Усё роўна было агiдна ад гэтага пакараньня напаказ. З агiдай у душы полк i адправiўся да станцыi Луцк — на пагрузку ў эшалён.

Пагрузiлiся i паехалi, на гэты раз у цяплушках — зь печкамi i нарамi. У асобным вагоне — конi (конскi састаў, паводле вайсковай тэрмiналёгii). У мяне ва ўзводзе чатыры вялiзныя нямецкiя бiцюгi, якiя добра цягнуць гармату зь перадком, але заўжды крокам. Рысьсю яны ня ўмеюць. I шмат корму iм трэба. А сена ў нас няма, аўсу не даюць. Калi зьвярнуцца да начальства, атрымаеш адзiн адказ: знайсьцi. Знайсьцi i накармiць! Панятна? Iспалняйце! Мае салдаты «iсполнiлi» — дзесь на станцыi нацягалi з плятформы буракоў i накармiлi, адна кабыла празь дзень здохла. Што рабiць? Хутка выгрузка, як цягнуць гармату? Дайшло да начальства, палiтапарату, тыя паднялi хай — страта баяздольнасьцi, вiнаватага да адказу. Хто вiнаваты? Канешне, камандзiр, лейтэнант Быкаў. Зноў завялi справу… А ў мяне на тым часе быў камандзiрам гарматы (той самай, што без прыцэлу) старшы сяржант Закiраў, башкiр па нацыянальнасьцi, вялiкi спэц па конях. Ён i кажа: ня дрэйф, лейтэнант, выгрузiмся — каня дастанем. Яшчэ лепшага.

I праўда, дастаў. Ды не аднаго. Нават i мне дастаў пад сядло — выдатнага дрыкганта, езьдзiць на якiм было адно задавальненьне. Кепска хiба, што дужа высокi, каб узьлезьцi, трэба якая падстава — плот цi пень. Зь зямлi дастаць нагой стрэмя было немагчыма. Затое на дарозе — ня конь, насалода. Маршам праз Трансыльванiю, партызанскую Ваяводзiну дагналi трэцi Украiнскi фронт. Немцы там слаба абаранялiся, болей адступалi, i мы хутка ўвайшлi ў Венгрыю.

Гэта была першая на нашым шляху сапраўды эўрапейская краiна, не пабураная вайной, са шматлiкiмi адзнакамi даваеннага дабрабыту. Позьняй восеньню ў дождж i слоту iдзем, бывала, празь венгерскiя гарадкi i паселiшчы ды прагна пазiраем на iх ладныя, пад чарапiцай дамоўкi, акуратныя брамкi, драцяныя агароджы. Белыя сьцены вясковых хатаў яшчэ здалёку зьзяюць чырваньню ад маткоў разьвешанага перцу, знакамiтай венгерскай папрыкi… Сустракала насельнiцтва ўвогуле прыязна, нават гасьцiнна, хоць венгерская армiя тады яшчэ ваявала з намi, хiба безь нямецкага iмпэту. У кожным доме белы хлеб, вяндлiна, каўбасы, слоiкi варэньня з розных фруктаў. Уся садавiна перапрацавана, нарыхтавана ўзiмку, састаўлена ў скляпах. Па скляпах, канешне, мы заўсёды лазiлі. Бо цi баi, цi бамб ёжкi, надзейнае сховiшча, калi ў вёсцы, — склеп. Там жа i выдатнае венгерскае вiно. Аж ня хочацца вылазiць — пад агонь, — на кроў i сьмерць. Войска там перайшло на самазабесьпячэньне, тое, што варылася ў палявых кухнях, перасталi браць. Iдзём, бывала, калёнай празь якое сяло, i салдаты, бы мышы, шмыг-шмыг па падворках. Пасьля даганяюць свой строй — падпахай вэнджаны кумпячок, процiгазная сумка поўная слоiкаў з варэньнем, на штыху белы бохан, а ў руках вядзёрка цi канiстра зь вiном. Камандзiры глядзелi на тое паблажлiва, самiм перападала. Зноў жа Венгрыя была саюзьнiцай Гiтлера, таму шмат што дазвалялася.

Позьняй восеньню фарсiравалi Дунай. Помню, тры днi бiлiся, i ўсё няўдала. А Дунай там шырачэзны, можа, як Волга. З аднаго берагу другi ледзьве вiдаць. Мы фарсiруем ноччу. Вядома, сьпярша артпадрыхтоўка — даволi слабая, сродкамi штатнай артылерыi. Зь берагу я пастраляю крыху на крайнiм прыцэле, бяжыць хтось ад камбата: «Спынiць стральбу, — чым будзеш страляць на тым беразе?». У сэнсе, калi на гэтым расстраляеш свой боезапас. То правiльна, стральбу спыняем. Празь нейкi час прыбягае начальнiк артылерыi — пачаму спынiлi артпадрыхтоўку? Немедленна агонь! Ну канешне, гэты адказвае за артпадрыхтоўку, а той бераг яго пакуль што не хвалюе. Так дзьве цi тры ночы. Перадавыя роты на плытах i лодках адплываюць па начным Дунаi, i нiхто не вяртаецца. Хiба назаўтра прыбрыдзе зьнiзу па цячэньнi мокры салдат, дрыжучы раскажа, як iх там сустрэлi немцы. Так доўжылася да таго часу, пакуль па Дунаi не прайшлi бранякатэры з танкавымi вежамi на палубах, у некаторых былi нават «кацюшы». Яны ўзялi нас на свой борт i высадзiлi на тым беразе. Коней пакiнулi на гэтым, а там у першым жа венгерскiм сяле мой Закiраў раздабыў коней у поўным складзе. Так ад Дунаю пачалi наступленьне ў напрамку на Балатон. Гэта былi жахлiвыя баi кожны дзень i кожную ноч.

Памятаю, калi камбат аддаваў загад, мы заўсёды цiкавiлiся, хто перад намi: немцы цi венгры? Калi венгры, дык яны надта не супрацiўлялiся, пад нацiскам адыходзiлi. А немцы, канешне, як заўсёды: колькi хацелi, столькi абаранялiся. Лёгка зьбiць iх з занятых пазыцый было немагчыма, пакуль яны самi не пакiдалi iх.

Стаяла позьняя восень, сьцюжа, слота, дажджы… Сьпярша ад Дунаі iшлi лясiстыя пагоркi, а затым раскiнулiся балоцiстыя поймы, мэлiярацыйныя каналы. Акапацца там не было як, поле бою наскрозь прастрэльвалася. Неяк увесь дзень iшоў дождж, позна ўвечары занялi нейкую вёску, батальён разышоўся па хатах, начальства таксама. Стомленасьць страшэнная, халадэча. Спаць жа нiколi не дазвалялася, калi можна было, хвiлiну якую ўрывалi дзе i хто мог. Галоўным чынам як зьнiкалi куды камандзiры. Мы закацiлi ў нейкi падворак гарматы i тут жа ў хаце прылеглi.

Толькi я прыдрамаў, здаецца, а ўжо сьвiтае, i за вёскай у лесе iдзе бой. Батальён рушыў туды на сьвiтаньнi, а нас не гукнулi. Ну, бачу: справы мае кепскiя… Бо я з гарматамi абавязаны быць там. А я праспаў. I салдаты мае праспалi. I вось мы рванулi туды цераз поле — пад абстрэлам, што было сiлы ў коней. Даскакалi да лесу, а тут якраз камандзiр батальёну, адразу да мяне зь пiсталетам: за ўкланеньне ад бою… Падобна, ён тут жа хацеў са мной расправiцца, бо батальён ляжыць, а немцы сякуць разрыўнымi, лiха працуюць iх хуткастрэльныя МГ. Але памалу астыў i загадвае: зьбiць кулямёты! 20 мiнут часу. Мы хутчэй гармату ўстанаўлiваем, i тут высьвятляецца: няма снарадаў. Рэч у тым, што дзеля гатоўнасьцi снарады заўсёды клалi на станiны, а як гналi пад агнём цераз поле, тыя пападалi, рассыпалiся. Дзе цяпер iх шукаць?

У нашым жа перадку былі толькі бранябойныя і падкал іберныя, якімі тады не стралялі. Кулямёты сякуць, толькi вецьце сыплецца. Камбат крычыць: «Быкаў, агонь!» А чым агонь? Гэта было, канешне, жахлiва, я тады хацеў, каб мяне як найхутчэй забiла. Усё ж паслаў перадок на поле, пазьбiралi ў быльнягу снарады, пачалi мы страляць. Словам, у гэтым лесе яны калашмацiлi нас добра, а што мы зрабiлi iм нашым агнём, тое невядома. Можа, зьбiлi, а можа, тыя пад вечар самi адышлi. Як я ўпамiнаў ужо, другая гармата ў мяне была без прыцэлу, а без прыцэлу якая ж стральба? Такiм чынам, у запасе заставалася, апроч гарматы, яшча пара коней, шэсьць чалавек салдатаў. Я iх трымаў у тыле, — што iм рабiць на перадавой? На перадавой у нас ладныя хлопцы Сьвiнцоў i Пронiн, камандзiр i наводчык — харошы наводчык. А старшы сяржант Закiраў, спэц па конях, у нас за iнтэнданта.

Пакуль мы гiбеем пад агнём, цягаем сюды-туды нашу гармату, вядома ж, у холадзе i голадзе, яны там дзесь у блiжняе вёсцы для нас стараюцца. I во, як пацiшэе пад вечар, пацямнее, глядзiм, Закiраў з салдатам паўзуць. Цягнуць нам у вядзерцы мяса цi курацiну, белага хлеба пару боханаў у рэчмяшку i вiна ў тэрмасе цi канiстры. Во тады мы раскашуем — мiж станiн, за гарматным шчытом.

Пасьля высачэзнага дрыкганта, пакiнутага на тым беразе, Закiраў дастаў мне маладую кабылку, якая двойчы ўратавала мне жыццё. Аднаго разу, як наступленьне трохi прыпынiлася, выклiкае мяне камандзiр батальёну. Быў вечар, туман, дробны дожджык сыпле. Месца незнаёмае, мы толькi надвячоркам тут апынулiся, але мне чамусьцi здалося, што КП блiзка, за пагоркам. I я паехаў. Стралянiны блiзка няма, i я ехаў, ехаў, ды раптам ня ведаю, куды ехаць. Чую нейкiя галасы, павярнуў да iх, гляджу: на касагорчыку вiнаграднiк i на ягоным краi нешта капаюць. Пацiху пад’яжджаю блiжэй, прыслухаўся — немцы! Завярнуў у iншы бок, ехаў, ехаў, узьбiўся на нейкую дарогу, а там нямецкiя машыны iдуць…

Я быў без аўтамата, зь пiсталетам, бо аўтамат мне яшчэ ў пяхоце абрыдзеў. Ды й нязручны ён з гэтым барабанным магазынам. Лепш што лягчэйшае. Нямецкi «шмайсэр», напрыклад. Але да нямецкага патрэбны патроны, якiх не заўсёды хапала. Здавалася тады, што во за пагорак заеду, i там КП. А тут нешта нi пагорка, нi КП. I я ўжо ня ведаю, як быць? I тое натуральна, бо я заехаў да немцаў. Але адчуваю, што мая кабылка ўсё некуды бярэ ўбок, i я думаю: хай сама iдзе. Повад пусьцiў, i яна пайшла. Рухава гэтак пайшла. Цераз пагорачак перайшла, пасьля ўзьлескам, сюды-туды i прывяла мяне да лагчынкi. А там пасьвяцца конi нашага камэнданцкага ўзводу. Там блiзка быў i КП камандзiра батальёну.

А потым яе забiлi, пада мной, хоць мяне яна ўратавала. Гэта пазьней. Помню, пяхота ўзяла нейкае вялiкае мадзьярскае сяло цi гарадок нават, мы сьпяшаемся на ўскраiну, дзе iдзе бой, ды тут паяўляюцца нейкiя два маёры, крычаць: «Срочно вон туда, направо! Нямецкiя танкi! Іх трэба спынiць». I ўжо там iдзе стралянiна. Паскакаў я направа, але аказалася, што тыя зьвесткi пра танкi былi спазьнелыя, танкi ўжо ўвайшлi ў вулiцы. I вось на адным павароце (вулiца лiтарай Г загiналася) я i падляцеў пад чаргу, з танку сьцебанулi па маёй кабылцы, i яна з усiх ног рухнула пад плот. Толькi крывавае шмацьцё ад яе паляцела, мяне запырскала крывёй. Але кабылка, падаючы, шпурлянула мяне за агароджу, у гарод… Як пасьля празь дзень салдаты зьнялi сядло, дык яно скрозь было пасечанае кулямi. А я адтуль выпаўзаў агародамi. Гармату завярнулi ў другую вулiцу, добра, што гармата за мной не пасьпела…

Дарэчы, пасьля ўжо каня ў мяне не было, ня стала як езьдзiць. Наступ наш замарудзiўся, — ад сяла да сяла болей па-пластунску. Скрозь у полi каналы, канавы, а баi кожны дзень i кожную ноч. Выматвалi так, што i есьцi ня хочацца, толькi б упасьцi i ляжаць. Але дзе ўпадзеш? Трэба акапацца, а неяк. Капнеш на штых лапатай, а там вада. Во ў гэтую гразь кладзешся i ляжыш пад агнём — жыць жа ўсё роўна хочацца. А тут надвор’е паскуднае, кожны дзень макрата, дождж. Калi танкi паяўляюцца, тут ужо настае гарачка, тут ужо потам аблiваешся.

Аднойчы прыпынiлiся ў нейкiм графскiм маёнтку, сунулiся ў барак, дзе былi кватэры для тутэйшых парабкаў. Графа, вядома, тут не было, парабкi засталiся i спачувальна паставiлiся да нашых салдатаў, частавалi вiном i распавядалi пра сваё панявольнае жытла. Нашыя зацiкаў лена слухалi: колькi зараблялi грошай, хлеба i нават вiна. Распавёўшы пра сябе, тыя пыталiся: ну, а як у вашых калгасах? I хто-небудзь з нашых, падумаўшы, пачынаў хлусiць — i пра грошы, i пра хлеб, стараўся, каб было больш, чым у венграў. Iншыя змрочна маўчалi.

Памятаю, мае саракапятчыкi адзiн танк падбiлi — якраз перад фальваркам, зь якога, дарэчы, нас толькi што выбiлi — i нас, i пяхоту. Як i належала ў такiм выпадку, трэба, каб пiсьмовае пацьверджаньне было ад камандзiра батальёну. Яшчэ ня скончыўся бой, рвуцца снарады, i я думаю: дажывём да вечара, тады i аформiм. А пад вечар наляцелi «мэсэршмiты», пачалi пiкiраваць з равунамi, выбiлi нас i адсюль. I мы драпалi сьледам за пяхотай, кацiлi па полi нашу саракапятку. Пакуль ня ўперлiся ў каналы. Вось так: наперадзе канал i збоку канал. Каналы не шырокiя, пяхота перабралася на той бок i на ўзьлеску заняла пазыцыi. А нам як перабрацца? Нам цераз каналы перабрацца немагчыма. I вось мы гармату паставiлi на броўцы i ляжым, чакаем. Калi танкi пойдуць, дык нам будзе хана. Але якраз сьцямнела, i яны не пайшлi. Толькi аднойчы ўлупiлi балванкай у броўку, заляпiла мяне гразёй. Уначы танкi кудысьцi сышлi, пяхота вярнулася на гэты бок. Ранiцой, атрымлiваючы ў камбата задачу, я сказаў пра падбiты танк. А ён кажа: хо! Ужо трэцi за сёньня дакладвае пра падбiты танк. Учора я сваiм мiнамётчыкам падпiсаў. Мае саракапятчыкi засталiся мной незадаволеныя — празяваў, камандзiр, узнагароды дастануцца iншым. Спрытнейшым. Што ж, правiльна! Трэба ўмець ня толькi падбiваць, а i падпiсваць. Апошняе, можа быць, нават важней. Ня толькi на вайне. Тым часам надвор’е зьмянiлася, ноччу добра падмарозiла. Той фальварак пяхота ўсё ж узяла, выйшла на яго другi бок. Роты пайшлi абапал прасёлку, абсаджанага дрэвамi i кустамi. Ды нядоўга iшлi, зноў — танкi. Кулямётным агнём яны паклалi пяхоту ў чыстым полi. Трэба акапацца, а як? Мёрзлую зямлю ня надта бярэ лапатка. Так i ляжаць, не страляючы нават. Гэта ў кiно прыгожа паказваюць, як з гранатамi паўзуць пад танкi, шпурляюць, узрываюць. А тут танкi падышлi метраў на 400 i спынiлiся. Далей не iдуць. А батальёны ляжаць. Усё, бы на далонi, i яны снарад за снарадам у кожнага байца. Выбiваюць батальён. Мы разьвярнулi саракапятку акрай дарогi. Але для саракапяткi ўсё ж далекавата. Хоць мы i ў баявых парадках пяхоты, мне нават здавалася, што метраў на паўсотню наперадзе ад яе. Мабыць, яна трохi адбеглася ад танкаў, а мы не пасьпелi. Але танкi нас ня так добра бачылi за дарожнымi прысадамi. Кусьцiкi рэдзенькiя, ды ўсё ж трохi нас прыкрывалi. Мой наводчык распачаў агонь. Памятаю, я ляжаў збоч ад гарматы. (Каб бачыць свой выбух, належала ляжаць збоку. Калi стрэлiць гармата, узьнiмаецца воблака пылу i дыму, i тады нельга згледзець, куды пайшоў снарад. А збоку вiдаць.) Так я ляжу, можа, мэтраў празь пяць збоку i ззаду. Гляджу, стрэл i — мiма. Другi раз — таксама мiма. Трэцi раз стрэлiў… Ранiца была хмарная, таму трасу добра вiдаць, асаблiва бранябойна-трасiруючага снараду. На гэты раз ён ударыўся аб браню i зрыкашэцiў — траса пайшла ў неба. Добра, каб пацэлiць у борт або ў гусенiцу. Але паспрабуй за паўкiлямэтра патрапiць у гусенiцу — тут бы ў танк пацэлiць. Ня памятаю, колькi мы так зрабiлi стрэлаў (дзе ў той гарачцы будзеш што помнiць), але нас заўважылi. I калi я, лежачы, махаў рукой, патрабуючы «агонь», непадалёк выбухнуў першы снарад з танка. I мне якраз у руку — асколак. Такi вузкi i востры, засеў мiж фалангамi пальцаў, з рукi палiлася кроў. (Пасьля ў санчасьцi доктар спрабаваў выдзерцi яго, ды тое не ўдалося, выдзiралi ў шпiталi.) Я ўзяўся перавязваць сябе i трохi страцiў увагу да танкаў, якiя, аднак, памалу рухалiся куды хацелi. Стала патрэбным давярнуць гармату на танк, якi нас абстраляў, i калi наводчык зрабiў тое, аказалася, што замiнае недалёкi куст… Трэба было камусь яго сьсекчы. А тое ўжо пад агнём i зусiм без прыкрыцьця. Каго паслаць? Наводчык крычыць, трэба прыняць рашэньне, i я прыняў… Тое, можа, дасюль на маiм сумленьнi, але я паслаў таго, з кiм у мяне нядаўна здарыўся канфлiкт, прыкрая сутычка, калi я хацеў нават застрэлiць яго. Бо ноччу на вулiцы, дзе iшлi немцы, ён дэмаскаваў нашу гармату — стрэльнуў у немца. На шчасьце, тады абышлося, i цяпер я скамандваў: Лазук (прозьвiшча зьменена), сьсячы куст! Хутка! Ён не адразу i няхутка папоўз зь сякерай i толькi ўзяўся, лежачы, секчы, як зноў выбухнула — на гэты раз ля таго куста, наперадзе, перад гарматай. Салдат там i застаўся. Наступны снарад яны ўсадзiлi пад самы ствол… Я ўжо блытаю…

Iх было двое, маладзенькiх, дужа падобных адзiн на аднаго — Сiнцоў i Пронiн, абодва малодшыя сяржанты. Дык я ўжо забыўся, хто зь iх быў камандзiрам гарматы, а хто наводчыкам. Наводчыка там жа забiла, а камандзiра паранiла ў плячо i яшчэ некуды. Яшчэ зараджаючы ацалеў. Гармата перакулiлася, завалiлася ў варонку, а мы, усе параненыя, па канаве, за кусьцiкамi падалiся да нашага перадку, на якiм iрванулi ў тыл, у санчасьць. Там, помнiцца, пераначавалi, а назаўтра на аўтамабiлi нас адвезьлi ў тылавы шпiталь у Сэксардзе. Гарадок такi кiлямэтраў 60 ад перадавой, якi мы бралi месяц таму.

Шпіталь мясьціўся ў тамашнiм гатэлi ў цэнтры гарадка. Здаецца, то быў двух- цi трохпавярховы будынак. Нумары, як i ўсюды ў гатэлях, маленькiя, цесьненькiя. I набiта ў iх так, што ляжалi зноў па два i па тры чалавекi на ложку. I ў салдацкiх, i ў афiцэрскiх палатах. На гэты раз маiм напарнiкам аказаўся камандзiр стралковай роты, паранены ў твар. Пазiраў на сьвет ён толькi адным вокам, кармiлi яго лыжачкай, не разьнiмаючы рота. Канешне, ужо тут было iншае шпiтальнае жыцьцё, чым на Украiне. Галоўнае, у мяне былi ногi, i я часам выходзiў у горад. Мiж тым у горадзе iшло цiкавае жыцьцё. Увечары працаваў рэстаранчык, дзе вяртлявыя, цыганскага выгляду гарсоны налiвалi вiно — за грошы i так, пад абяцаньне заплацiць заўтра. Усюды былi разьвешаны ружовыя абвесткi з прапановай запiсвацца ў венгерскую кампартыю.

За гарадзкой ускраiнай у вiнаграднiках былi вiнныя скляпы, каторыя, канешне ж, разрабавалi вызвалiцелi, i адтуль у горад некалькi дзён цякло па канавах вiно. Бы кроў. Мы хадзiлi туды з бутлямi i канiстрамi i прыносiлi ў шпiталь пачастунак. Але на ўваходзе стаяў нампалiт, якi адбiраў увесь унёсак, скiроўваў яго ў сталоўку. У сталоўцы выдавалi па шклянцы за абедам. Такая была сьмешная норма, якую мы ўсё ж знаходзiлi магчымасьць перакрыць шматкроць. Добрае было жыцьцё ў шпiталi, але, як i ўсё добрае, хутка скончылася. Якраз пад новы год немцы прарвалi наш фронт, i iх танкавы авангард апынуўся на ўскраiнах гораду. Ноччу ўсiх нас паднялi, i хто мог хадзiць, — пехатой, за паўсотню кiлямэтраў на пераправу ў Байю.

Была завея, валiў сьнег. Я, яшчэ два лейтэнанты i шпiтальная сястрычка Галя адмахалi за ноч тыя кiлямэтры, выйшлi на бераг Дунаю, дзе месьцiўся гарадок Байя. Там была пераправа. Але на пераправу нас не пусьцiлi, заградатрад хацеў усiх заарыштаваць найперш за тое, што мы былi бяз зброi. Як дэзэртыры цi тыя, што хочуць здацца ў палон. Свой штатны ТТ пасьля раненьня я змушаны быў здаць у полк, а «вальтэр» у мяне адабралi ў шпiталi — «з аружыем не паложана». Ад заградатраду выбавiла нас Галя, мы пайшлi нiжэй па Дунаi i пераправiлiся церазь яго па лёдзе, мiж шугi i палонак. Перайшлi Дунай, пераначавалi ў нейкай хаце — мокрыя, утраiх на адным ложку. Назаўтра дабрылi да новага шпiталю. Рана мая была лёгкая, там зь яе выцягнулi асколак, застаўся толькi невялiчкi абломак, якi ў мяне i дагэтуль. Нашу ў руцэ як памяць.

У тым тылавым шпiталi ў Сегедзе я быў нядоўга, пад канец месяца выпiсаўся. На спадарожных машынах скiраваў у аддзел кадраў армii, дзе атрымаў накiраваньне — на гэты раз вышэй, у армейскую супрацьтанкавую брыгаду (ШТАБР). Там былi 76-мм гарматы, што мне здавалiся асiлкамi пасьля мае саракапяткi. Памятаю, iшлi ў Дунапатай, дзе фармавалася брыгада, з двума лейтэнантамi — Iвановым i Рыжковым. Гэтыя па вайсковай адукацыi (яшчэ даваеннай) належалi да карпусной артылерыi i дужа бедавалi, што iх заслалi цяпер у супрацьтанкавую, дзе «ствол доўгi, а жыцьцё кароткае». Але iх паслалi туды пасьля штурмбату, у якiм яны адбылi свой тэрмiн, бо з’яўлялiся акружэнцамi i да вызваленьня прасядзелi ў Адэсе. Яны, апанураныя, бедавалi, а я радаваўся, бо для мяне тое было падвышэньнем. Я вырываўся з пакутнiцы-пяхоты.

У лютым наш полк (IПТАП) сваiм ходам выехаў на фронт i заняў пазыцыi ззаду за пяхотай. То быў супрацьтанкавы абаронны раён (ПТОР) на кiрунку верагоднага прарыву нямецкiх танкаў. Гэтая верагоднасьць была вызначана кiмсь з д’ябальскай дакладнасьцю, бо хутка гэты полк быў дашчэнту разгромлены за адзiн ранак. Амаль нiчога не засталося: нi гарматаў, нi нашых цягачоў — «студэбэкераў». I гэта за тры месяцы да канца вайны, i такая колькасьць танкаў. (Адкуль яны бралiся, можна прачытаць у нядаўна перакладзеных успамiнах Альбэрта Шпэера, рэйх-мiнiстра па ўзбраеньні. Ён там распавядае, як перабудаваў нямецкую вытворчасьць на вайсковы лад. У тым лiку i на выпуск танкаў, самалётаў i ўсяго iншага, чаго ў iх хапала да канца вайны.)

Што да Венгрыi, дык немцы ўсю зiму грамiлi там два ўкраiнскiя франты — Малiноўскага i Талбухiна. Калатнеча была страшэнная, але яна засталася амаль невядомай у Саюзе, замоўчанай савецкiмi СМI. Толькi пасьля апублiкаваньня мэмуараў маршала Малiноўскага стала вiдаць, што абстаноўка ў Венгрыi склалася тады катастрафiчная. Немцы разграмiлi некалькi нашых армiй (асаблiва дасталося 3-му Украiнскаму фронту маршала Талбухiна), выйшлi да Дунаю. Мяркуючы па ўсiм, Сталiн ня ведаў, як ратаваць фронт, i, паводле сьведчаньня Малiноўскага, даў права яму i Талбухiну вырашыць: пакiдаць фронт на правым беразе цi эвакуяваць яго на левы. А што такое — эвакуяваць фронт? Гэта ж маса войска, тэхнiкi, зноў жа — тылы.

Пераправы ж былi ўсяго дзьве, — пантонныя цераз Дунай. I Малiноўскi пiша, што яны з Талбухiным прынялi рашэньне эвакуяваць, каб выратаваць фронт. Але ў тыя днi якраз пайшоў лёд па Дунаi, шуга, якiя i зьнесьлi абедзьве наплаўныя пераправы. Такiм чынам, фронт павiнны быў ратаваць сябе сам. Там шмат загiнула, а мы ўратавалiся. З ранейшай маёй дывiзii мала каго засталося. Зараз наладжваюць сустрэчы франтавiкоў, i я кожны раз пытаюся, хто ёсьць з 924-га палку? Некалькi тылавiкоў, доктар з санчасьцi ды тыя, хто, як я, выбыў па раненьнi ў сьнежнi. I вось я ваюю ў артылерыйскiм супрацьтанкавым палку. Увогуле, малапрыемная справа апынуцца сярод незнаёмых людзей у якасьці новенькага, да каго ўсе прыглядаюцца, бы правяраюць. Я ўжо ведаў тое паводле ранейшага вопыту і стараўся не спудлаваць. Тое, што звычайна даравалася свайму, сталаму, наўрад ці даравалі б новенькаму. Гэта ў рознай ступені адносілася як да начальства, так і падначаленых, роўных табе таксама. Сталы можа дзе і спалохацца, лішне засьцерагчыся, новенькі ж ня мае на тое права.

А ўжо калі спатрэбіцца кім ахвяраваць, ці кім рызыкнуць, дык тут новенькі будзе якраз дарэчы. Але тое няпроста, як і ўсё на вайне. Найперш таксама аказваецца, што нашыя 76-мм гарматы супраць танкаў малаэфэктыўныя. Увогуле тая гармата — не супрацьтанкавая, проста яе выкарыстоўваюць у гэтай якасьцi. Бо iншых няма. Адлегласьць прамога стрэлу ў яе малая, прабойная сiла снараду таксама. Прыцэльныя магчымасьцi кепскiя — горшыя, чым у саракапяткi. Наогул якасьць зброi — заўсёды наша самае злабадзённае пытаньне. У шпiталi цi дзе ў зацiшку мы болей за ўсё пра тое гаворым — якая гэта дрэнь нашы аўтаматы, кулямёты, гарматы ды i танкi. Але на палiтзанятках пра тое сказаць немагчыма, бо ва ўсiх газэтах напiсана, што наша зброя лепшая за нямецкую, што ў немцаў усё дрэнь ды эрзацы. I хлеб, i мыла, i кава. Ды яшчэ сьмярдзючы дуст, якiм яны перасыпаюць усё ў блiндажах. Куды лепей, як мы, вошы смажыць у бочках. Часам нам чытаюць загады пра выпадкi, калi некаторыя афiцэры асуджаны вайсковым трыбуналам за пахвалу нямецкай зброi. Тым болей нямецкай тактыкi. Нашая тактыка таксама лепшая за нямецкую, чуем мы, i толькi некаторыя з нас пры тым крыва ўсьмiхаюцца. Але маўчаць. Тады мы таксама займалi ПТОР — гэта значыць, разьмяшчалiся на танканебясьпечным напрамку, на прамой наводцы. Да пярэдняга краю, можа, кiлямэтры два. Стаiм, вiдаць, з тыдзень. Увогуле спакойна, хiба толькi даймае нямецкая авiяцыя. Але дзе яна не даймае? Цераз дарогу ад маiх гарматаў разьмяшчаюцца агнявыя пазыцыi майго сябра лейтэнанта Беражнога, якi дужа любiць кнiжкi, заўсёды нешта чытае. Я таксама люблю пачытаць. Неяк узяў у яго «Сястру Кэры» Драйзера, але прачытаць не пасьпеў, i ўвечары ён прыйшоў да мяне па кнiжку. Я папрасiў адтэрмiноўкi, i Беражны пайшоў на свае пазыцыi. А ранкам прачынаюся ў зямлянцы (зямляначкi ў нас былi дужа саплiвенькiя). Прачынаюся ад прадчуваньня таго, што нешта здарылася. Сьпярша не магу зразумець, што? Страшэнны роў, дым i агонь. Выскокваю зь зямлянкi i зноў не магу зразумець нiчога. Нiчога не вiдаць, дым есьць вочы.

Зьверху нешта абрушваецца, падае, вые. Быццам сырэны. Аказваецца, пiкiруюць «месэршмiты». А ў нас на агнявой была скрынка ракет — звычайных для ракетнiц на выпадак начной стральбы. Дык самалёты абстралялi i падпалiлi ракеты. Тыя гараць i ўзрываюцца. Асколкаў няма, але… Ракеты там асьвятляльныя, каляровыя, букетныя, усё гэта гарыць, пыхае, iрвецца, i роў абрынаецца зьверху.

Адзiн самалёт адыдзе, за iм пiкiруе другi, i з кулямётаў лупяць. Я ўжо ня памятаю, цi яны адляцелi, цi яшчэ пiкiравалi, але мы пачалi тушыць пажар. I вось тады да нашага слыху данеслася, што насоўваецца i горшае. Зямля хадуном захадзiла, дрыжыць i, канешне, — знаёмы гул. Калi ветрам трохi аднесла дым ад гарэлых ракетаў, зiрнуў я на дарогу, што была збоч. А трэба сказаць, полк разьмяшчаўся так: дзьве батарэi з гэтага боку, тры з таго. Тое называецца — асядлаць дарогу. Дык вось па той бок дарогi за пасадкай прэ натоўп танкаў. Здалося, менавiта натоўп, iдуць суцэльным гуртам, бы каровы на вадапой. Нiякага там баявога парадку, толькi пярэднiя страляюць з гарматаў. Вось так, не спыняючыся, прайшлi i палову нашага палку, бы зьлiзалi. Бы яго i не было — нi гарматаў, нi машын, нi людзей. Тут да мяне прыбягае камбат, старшы лейтэнант Ахрын (жыве ў Нiкалаеве, зрэдчас мы перапiсваемся): «Вытаскiвай пушку, падагнаць машыны!.. Матаем адсюль!»

Падагналi «студэбэкеры», выцягнулi гарматы i некуды ўбок. Па рацыi камандзiр палку загадаў — наперарэз танкам. Але тут трапiлi ў нейкае забалочанае кустоўе, машыны пачалi грузнуць, пасьля прабiралiся па зарослых дубняком пагорках. Вядома ж, спазьнiлiся куды трэба было i трапiлi пад абстрэл з танкаў, якраз на палявым касагоры, якi выдатна прастрэльваўся зь сяла. У нас было машынаў дваццаць, гармат меней — дзьве батарэi. I мы рашылi, што трэба прарывацца па адной машыне. Машына разганяецца i як мага шпарыць па касагоры, а танкi страляюць. Так адна пройдзе, а другую спаляць. Я праскочыў, не пацэлiлi. Iншых пападбiвалi i папалiлi…

Яшчэ празь дзень засталася ў нас адна мая гармата з машынай, радыёстанцыя i штабная машына. Астатнiя ўцалелыя пайшлi iншым кiрункам, бо ўсiм разам прайсьцi было нельга. Але з намi камандзiр палку палкоўнiк Парамонаў, штаб, некалькi тылавiкоў i аўтаматчыкаў. Прыпынiлiся ноччу ў нейкiм венгерскiм фальварку — вялiкi дом пад чарапiцай, стайнi, аборы. Наперадзе шырокi магiстральны канал, там пантонная пераправа, i нам трэба на той бок. Але пераправа ўжо захопленая немцамi, нам далей ходу няма. Пад кустоўем у канцы падворку паставiлi гармату. Перад намi шырокi роў, а за iм дарога на пераправу. I на гэтую дарогу ўранку хлынуў усё той жа танкавы натоўп. У паветры — гул, гром, лязгат гусенiцаў, нават блiзка нiчога нельга пачуць.

I тут прыбягае да мяне парторг — камандзiр палку загадаў адкрыць агонь. Ну што ж, агонь дык агонь. Але цi доўга так пастраляеш? Наводчык прыцэлiўся i стрэлiў. Я побач сачу — цi пацэлiў? Ды бачу, снарад пайшоў высока ў неба. Што такое? — крычу наводчыку, той удакладнiў на панараме прыцэл. Зноў стрэлiў. Я чакаю, каторы танк спынiцца, ды дзе там! Снарад б’е ў зямлю побач. Тады кiдаюся да гарматы… А ў ёй ёсьць такi механiзм — паралелаграм зь цягай, якая злучае панараму са ствалом. Куды ствол, туды i прыцэл — паводле iдэi. Але як мы цягалi гармату па лясах i пагорках, зрушылi тую цягу, i цяпер панарама i ствол не паралельныя. Трэба рамантаваць.

Далажыў парторгу, той пабег дакладваць камандзiру палку. Разумны чалавек быў наш палкоўнiк Парамонаў, вылаяўся i махнуў рукой. Бо што тут можна зрабiць? I хто вiнаваты? Пакуль мы мiтусiлiся, танкi прайшлi на пераправу i за пераправу. А нас тым часам з вышынь за каналам пачалi абстрэльваць свае цяжкiя мiнамёты. Мабыць, бачаць, што сноўдаюць нейкiя людзi, во яны i б’юць, толькi чарапiца з дахаў разьлятаецца. Тут мяне клiча камандзiр палку i, паколькi я праштрафiўся, дае заданьне перабрацца за канал i наладзiць сувязь з тымi мiнамётчыкамi. Для таго выдзяляе мне чалавек пяць артылерыстаў, нейкiх прыблудных сапёраў i нашага батарэйнага старшыну Жарава.

Што ж, сабралася група чалавек дванаццаць, прыгнуўшыся, пабеглi па полi. Але далёка не адбеглiся, гляджу — нiчога ня выйдзе: тыя з-за каналу адразу накрылi нас агнём. Залеглi, што рабiць? Двух паранiла ўжо, некага забiла.

Старшыне асколак у задняе месца ўпiўся. А да каналу яшчэ iсьцi ды iсьцi… Мiнамётчыкi, канешне, падумалi, што гэта немцы. Ну i вырашыў я вярнуцца. Забралi двух параненых, забiтых пакiнулi, i ўсё пад агнём, мiж разрываў прыйшлi на фальварак. Камандзiр палку нават ня лаяўся, сам усё бачыў.

Праўда, мiнамёты неўзабаве перанесьлi агонь далей, рашылi, мабыць, што з фальваркам скончана. I мы там неяк даседзелi да ночы. Ноччу вырашылi прарывацца, бо iншага выйсьця няма. Паслалi лейтэнанта Борматава (цяпер палкоўнiк, жыве ў Крывым Розе) разьведаць пераправу — цi цэлая. Цi, можа, мiнамётчыкi яе ўжо расстралялi. Аказалася, пераправа цэлая, канешне, пад аховай (побач стаяць два бронетранспарцёры) i пад’езд да яе перагароджаны шлягбаўмам. У нас адна гармата, машына з радыёстанцыяй, яшчэ машынаў штук пяць. Першым пусьцiлi мой «студэбэкер», затым астатнiя. Задача — зьбiць шлягбаў м i праскочыць на той бок каналу. Але i на тым беразе таксама немцы, пасьпелi ўжо захапiць пляцдарм. Чуваць, там iдзе бой, усё грукоча i грымiць. Мы з камбатам стаiм на падножках абапал кабiны, у кузаве салдаты са зброяй напагатове. У прыцемках пад’ехалi да шлягбаўма, насустрач выскачыў немец з кружком чырвоным, блiснуў нам, штось крыкнуў… «Студэбэкер» усё ж магутная машына, як урэзаў ён у гэты шлягбаўм, той i адляцеў. Мы праскочылi цераз пантоны на той бок, там адразу каменны дом i паваротка на вулiцу. А ззаду пачалася стралянiна, але мы па гэтай вулiцы рванулi, як толькi можна было ў прыцемках. Здаецца, усе праскочылi, толькi самую заднюю машыну падбiлi. Адразу за паселiшчам прыпынiлiся, бо нас абстралялi ўжо свае, паранiлi двух салдатаў у кузаве i прабiлi кола ў маiм «студэбэкеры».

Неўзабаве паявiлася начальства, i мы занялi абарону пад вышынямi. У пяхотным ланцугу паставiлi гармату. З тыдзень iшлi баi за тыя вышынi, але танкi далей не пайшлi. Мабыць, сваю задачу яны выканалi, паехалi на iншы ўчастак. А тут калашмацiлi адна адну пяхота, вышынi на некалькi разоў пераходзiлi з рук у рукi. Я з гарматай акапаўся пад самай вышынёй, тое нас, мабыць, i ўратавала. Бо тых, што былi ззаду, немцы расстрэльвалi з вышынь, а нас пад носам ня бачылi. Там у нас загiнуў падпалкоўнiк Аўчароў, капiтан Кавалёў, двое ўзводных i шмат салдатаў. Аднойчы пяхота ўцякла, пакiнула маю гармату, якую мы не маглi выкацiць. Але абышлося — уратаваў туман. А ўвогуле маю гармату ратавала нашая самаходка, што згарэла ў першы дзень i прыкрыла нас сабой з боку ад каналу, адкуль наш пляцдарм прастрэльвалi немцы. Яшчэ нас бамбiлi свае «кукурузьнiкi» — жаночы авiяполк. Кожную ноч вешалi ў небе лiхтары i пачыналi кiдаць бомбы. Добра, што яны не цалялi — проста разгружалiся… У перапынках памiж бамбоўкамi прыходзiў нампалiт маёр Цквiтарыя, тлумачыў нам загады Вярхоўнага галоўнакамандуючага, звароты Ваеннага савету наконт таго, каб нi кроку назад. Як пачыналася бамбоўка, ён кiдаўся да ровiку, але быў тоўсты, няспрытны, месца ў цесным ровiку яму не хапала. Тады ён крычаў: «Я намесьнiк камандзіра палку, прыказываю асвабадыт места…». Як ён хутка сыходзiў, на вышынi пач[ын]алi працаваць нямецкiя «гукаўкi». Праiграўшы «Сьценьку Разiна» або «Ямшчыка», яны абрыналi на нас шквал уласаўскай прапаганды накшталт таго, што пад кiраўнiцтвам Гiтлера пачаўся пералом у вайне, што ня сёньня, дык заўтра мы будзем тут канчаткова дабiтыя, таму трэба ратаваць сваё жыцьцё, а не памiраць за Сталiна i ягоных жыдоў-камiсараў. Але тая прапаганда ўжо нi на кога ня дзейнiчала, мы ўжо выдатна разумелi, што час Гiтлера мiнаўся.

Дзесьцi ў гэты час мы атрымалi новыя, 57-мм гарматы. Гэта ўжо былi добрыя супрацьтанкавыя гарматы — з доўгiм ствалом i вялiкай прабiўной сiлай снараду. Яны нам адразу спадабалiся. Я сам прыстраляў iх паводле ўласнага спосабу — з дапамогай бiноклю. Трапнасьць iх таксама была выключная, i мы шкадавалi толькi, што паявiлiся яны ў нас гэтак позна. Але i тое добра. У хуткiм часе яны нам паслужылi, як за ўсю вайну не служылi iншыя гарматы.

16 сакавiка магутным выбухам на сьвiтаньнi (гэта немцы ўзарвалi ўсё тую ж пераправу пад Шаманторнiяй) пачаўся iхнi адыход i нашае наступленьне на захад.

Наступалi па тых жа мясьцiнах, дзе месяц таму абаранялiся, дзе наш полк разграмiлi нямецкiя танкi. Як праяжджалi каля маёй агнявой пазыцыi, дзе гарэлi ракеты, спынiлiся, i камандзiр палку загадаў завярнуць убок, на старыя пазыцыi разгромленых батарэяў, забраць уцалелыя снарады. Мы адчапiлi гармату i на «студэбэкеры» паехалi недалёка ад дарогi ў поле. На падножку машыны да нас ускочыў капiтан-сьмершавец, i я з пэўнай трывогай падумаў: навошта?

Пазыцыi ўзводу Беражнога былi крайнiя, мы адразу ўбачылi яго разьбiтую гармату, разварочаны гусенiцамi ровiк, некалькi трупаў салдатаў i яго самога — на броўцы ровiку з раскiнутымi рукамi. Дзяга зь яго была зьнятая, пiсталета не было ўжо, з гiмнасьцёркi хтосьцi зьвiнцiў ордэн Чырвонага сьцягу. Залiтая крывёй гiмнасьцёрка ссохлася. Скрынкi са снарадамi былi ўсе побач, але гармата… У вогуле яна была цэлая, толькi ствол — пялёсткамi ўбакi. Значыць, узарваная. Гэта было вельмi кепска. Гляджу на капiтана, а той падышоў, пруцiкам пастукаў па ствале i кажа, пазiраючы нам у вочы: «Глядзi, гэта ж трэба было, так трапiць. Трапiць у самы ствол!» — кажа так, каб усе пачулi. I салдаты каб учулi, i я таксама. Я паглядзеў на яго i крыху зьдзiвiўся, а пасьля зразумеў, што капiтан гэта — знарок. Бо сам ён артылерыст (ва ўсякiм разе такiя эмблемы насiў) i ў гэткiх справах павiнны быў разьбiрацца. Канешне, падарваў не Беражны, ён ужо забiты, значыць, хтосьцi з жывых. То ўжо была падсудная, трыбунальная справа, i сьмерш мог яе раскруцiць. А ён даў нам знак, што лiчыць гармату разьбiтай з нямецкага танку. I праўда, болей размоў аб тым не было. Забралi некалькi скрынак снарадаў. Забiтых не ўзялi, iх павiнны былi пахаваць тылавiкi, мы сьпяшалiся, бо немцы адступалi.

…Ноч некуды ехалi, ехалi — па нейкiх мокрых i гразкiх прасёлках, па полi, пад ранак прыехалi на ўскраiну сяла, паставiлi гарматы абапал сьцiрты. Чутно, як непадалёк адбываўся якiсьцi рух — гырчэлi маторы, штосьцi гуло, шархацела, часам чулiся прыглушаныя галасы. Iшлi калёны. Немцы ад Будапешту прарывалiся на захад. Як стала трошкi сьвiтаць, убачылi зводдаль тое, што чулi ў цемры. Iшоў суцэльны паток войска: аўтамабiлi, танкi, пяхота. Зараз жа адкрылi агонь. Страляць было проста, бо блiзка. Адразу там запалала некалькi аўтамабiляў, з танкаў па нашай ускраiне зрабiлi некалькi непрыцэльных стрэлаў. А мой наводчык Расцалуеў меў вострае вока i трапна ўзяў iх на прыцэл. З другога стрэлу загарэўся танк. Калёна амаль спынiлася, заднiя пачалi напiраць на пярэднiх, пярэднiя гарэлi. Пяхота ў панiцы кiнулася ў поле, i мы расстрэльвалi яе асколачнымi. Пасьля, як усё скончылася, нешматлiкiя машыны ўцяклi, а пяхота разьбеглася, мы пайшлi паглядзець, што нарабiлi. Жудасна было тое бачыць… Такога разгрому я ня бачыў зь вясны сорак чацьвёртага, як на дарозе пад Уманьню нашыя танкiсты разграмiлi нямецкую штабную калёну.

Гэта быў цi не апошнi бой на венгерскай зямлi, за восень, зiму i вясну багата палiтай нашай крывёю… Да аўстрыйскай мяжы рухалiся ўвогуле ўдала, зь нядоўгiмi сутычкамi. А на мяжы ўсё спынiлася, немцы сталi ў абарону. У перадгор’i Альпаў — шырачэзная далiна, якую немцы перакрылi агнём i нас туды не пушчаюць. Нямецкiя танкi здаля б’юць па адзiнай на схiле дарозе. Пяхота, артылерыя — усё ў нас спынiлася. Ды хутка з’явiўся нейкi генэрал у камбiнезоне, але з генэральскай фуражкай на галаве, i якраз налез на нашую батарэю. «А вы чаго тут тарчыцё? А ну ўпярод!» I пагнаў батарэю па адхоне ўнiз, туды, дзе немцы. «Студэбекеры» з гарматамi неяк праскочылi, i мы хуценька за кусьцiкамi пачалi акопвацца. Iншых, што ехалi за намi, немцы не пусьцiлi, спалiлi некалькi машынаў, i болей нiхто празь iх агонь не праскочыў. Пра тое, што мы на праглядзе ў сваiх, мы не клапацiлiся. А на вайне як бывае? Розных часьцей зашмат, нашыя ў палку, скажам, ведаюць, дзе iхнiя астатнiя, а iншыя могуць i ня ведаць. I нейкiя мiнамётчыкi, якiх спрытны генэрал змусiў хутчэй адкрыць агонь, агонь i адкрылi. Па нас, канешне. Толькi я з салдатам выкапалi ровiк па калена, як тыя пачалi смалiць. Мiны кучна клалiся якраз абапал. I, вiдаць, накрылi б, калi б не найшла вясновая хмарка i не палiў дождж. (Зрэшты, у вайну, калi пачыналася арткалатнеча, заўсёды пачынаўся i дождж. Iншы раз ён i не спыняўся, бо не спынялася арткалатнеча.) Як толькi дождж хлынуў, я выскачыў з ровiку[: ] давайце за машынай i хутчэй адсюль. Але куды — наперадзе ж немцы? А хоць да чорта ў зубы… Трохi некуды ад’ехалi, за нейкiя кусьцiкi, ад якiх было блiжэй да немцаў, чым да сваiх, i тым уратавалiся. Пад носам у немцаў стала спакайней.

Ну а пасьля падцягнулася болей войска, пачалося планамернае наступленьне i баi. Ды ўжо ў горнай мясцовасьцi. Адчувалася хуткае сканчэньне вайны, дух быў бадзёры. Помню, дзень бiлiся за нейкую вёску, не маглi ўзяць, тады аднекуль зь iншага ўчастку перакiнулi самаходны полк. Гэта 76-мм самаходкi, якiх на вайне таксама звалi «бывай, радзiма». Во яны праходзяць мiма, у адной ззаду (зад у iх адкрыты) стаiць бравага выгляду камандзiр, вусаты у танкавым шлеме, i гойкае нам: «Упярод, пушкары, годзе пузам зямлю пахаць!». Што ж, давай упярод, калi ты гэткi спрытны. Вёску ўзялi, пяхота прайшла на той бок, мы — сьледам. Каля мастка, гляджу, стаiць абгарэлая самаходка, i зь яе зьвiсае на гусенiцу абгарэлы чалавек. Па недагарэлых вусах мы пазналi таго аптымiстага.

Помняцца i яшчэ прыкрыя, а то i камiчныя выпадкi. Як я ўжо казаў, у Румынii я першы раз захварэў на малярыю. Даволi паскудная хвароба, тым болей, што шпiтальнага лячэньня не вымагае. Зiмой была перадышка, а вясной пачалiся прыступы. З пэўнай рэгулярнасьцю — пад вечар або калi ўбачу ваду… Хоць здалёк, хоць зблiзку. Раптоўна здрыгаюся, i пачынаецца лiхаманка на некалькi гадзiнаў. Аднойчы мы займалi пазыцыю на прамой наводцы ў полi. Трошкi далей i збоч ад агнявой расьлi дрэўцы, нейкiя кусьцiкi. Агонь не вялi, але немцы былi блiзка. Мяне раптам затрэсла, i я адышоўся да тых дрэўцаў. Было цёпла, ужо зялёная траўка прабiвалася. Як лёг, салдат навалiў на мяне нейкiх трафейных коўдраў, нямецкiх шынялёў — каб сагрэцца. Пасьля, як крыху адпусьцiла, заснуў. А як прачнуў ся, дык зьдзiвiўся, што вакол дужа цiха. Высунуў галаву з-пад таго варахоб’я — ужо сьцямнела. Але дзе гармата? На агнявой няма маёй гарматы, стаяць нейкiя людзi i пазiраюць чамусьцi не туды, куды заўжды пазiраюць на фронце, — у бок працiўнiка. Гэтыя пазiраюць назад. Я яшчэ прыгледзеўся i прыслухаўся — то ж немцы! Канешне, спалохаўся, хаця нiчога дзiўнага. У пяхоце такiх, негераiчных, выпадкаў хапала. Але пра тое мала напiсана. Бо зь пяхоты, апроч хiба В. Кандрацьева, у лiтаратуру нiхто не прыйшоў. Мабыць, не засталося. Усё лепшае, што напiсана пра вайну зь лiку яе ўдзельнiкаў, канешне, належыць усё ж артылерыi. Мабыць, паводле традыцыi, распачатай артылерыстам Л. Талстым. А тут, пакуль я дрыжэў пад варахоб’ем, нашы драпанулi, гармату камбат загадаў адцягнуць нiжэй у сяло, а пра мяне забылiся. Таго салдата, што там мяне накрываў, паслалi па аўтамабiль, а iншыя ня ўгледзелi… I вось бачу чужыя сiлуэты, — адзiн у касцы, а другi, помню, у казыркастай шапцы… I я паўзком, на кукiшках даў адтуль дзёру. Знайшоў сваiх, камбат пытаецца: дзе быў? У немцаў, кажу, быў. Пасьмяялiся… Усё ж iшоў сорак пяты, да перамогi заставаўся апошнi месяц. А здарылася б тое раней на год цi паўгода, было б не да сьмеху. Як з тым нашым камандзiрам узводу кiраваньня, якi параненым пабратаўся зь немцам. У Венгрыi, у час бою за нейкае сяло, надта бамбiлi нямецкiя самалёты, i гэты лейтэнант, паранены ў нагу, сунуўся ў скляпок на двары сялянскага падворку. Якраз зьмяркалася, i ў той скляпок сунуўся i яшчэ нехта, таксама паранены. Тады скончылася бамбёжка i наогул скончыўся бой. I во яны сядзяць удвух, але ў цемры ня бачаць адзiн аднаго i ня ведаюць, хто побач — свой цi чужы? Таму маўчаць. А галоўнае — ня ведаюць, хто заняў сяло — нашы цi немцы. Нiхто першы ня хоча адкрыцца. Так мiнула ноч. I толькi як пачало сьвiтаць, лейтэнант убачыў, што перад iм немец, гаўптман мэдыцынскай службы. I нiхто зь iх за пiсталет не схапiўся, бо зноў жа — невядома, хто наверсе. Першы не стрываў немец, таксама паранены, неяк выбраўся, а лейтэнант сам выбрацца ня можа. Сядзiць i чакае, калi прыйдуць немцы i возьмуць яго ў палон. Або прыстрэляць у яме. Немцы i прыйшлi. Але на ламанай рускай мове растлумачылi, што страляць ня будуць, будуць рабiць арцлiхер беiстанд (мэдыцынскую дапамогу). I выцягнулi лейтэнанта, занесьлi яго ў мэдпункт, дзе той жа ягоны начлежнiк перавязаў яму нагу i папытаўся, што ён хоча: да сваiх цi ў палон?

Канешне, лейтэнант захацеў да сваiх. Тады яго ўначы два немцы паклалi на палатку i падцягнулi да нашых акопаў на краi сяла. Праз паўгадзiны ён туды i звалiўся. Ну, адвезьлi ў санбат, ляжыць там лейтэнант, яго перавязваюць, але ж дужа яму цiкава з сваiх прыгодаў. I ноччу цiхенька ён расказаў пра тое суседу — што зь iм тры днi таму здарылася.

Падзiвiлiся трохi абодва. А яшчэ празь дзень прыйшоў незнаёмы афiцэр i сказаў, каб гэтага лейтэнанта тэрмiнова падрыхтавалi да эвакуацыi. Аднаго. Болей яго нiхто ў палку ня бачыў. I чутак нават нiякiх не дайшло.

Пасьля той выпадак нейкiм чынам паслужыў мне, калi я пiсаў «Адну ноч»40. Хаця там iншы фон ды iнакшы час, але грамадзтва, а найперш нашая рэдактура не былi гатовыя прыняць падобныя тэмы, ад якiх патыхала непрымальным для iх пацыфiзмам. Тагачасны рэдактар «Полымя» Максiм Танк адмовiў аўтару ў публiкацыi таго апавяданьня з прычыны «невыразнасьцi», як ён напiсаў, iдэi. Думаецца, iдэя была выразная, як надта выразнымi былi i партыйныя ўстаноўкi ў адносiнах да яе.

Во ўжо гэтыя партыйна-кадэбоўскiя адносiны!

Баi на той час павальнелi, немцы ня дужа абаранялiся, але i мы надта ня лезьлi. Пяхота шмыгала па дамоўках, па падворках. Патрэбны былi трафеi. У гэтую пару прыйшоў зьверху дазвол пасылаць на радзiму пасылкi. Таму i шарылi ў пакiнутых пад агнём дамоўках, расчынялi шафы, хапалi якую апратку, абутак. А заадно i харч. Хаця наконт харчу ў Аўстрыi было куды бядней, ня тое што ў Венгрыi, — самi аўстрыякi харчавалiся па картках. Дысцыплiна ў войску расхлябалася, часьцяком салдаты кудысь зьнiкалi па ўласных справах. Пілi, аднак, ня менш, як заўжды. П’янаваты камандзiр трэцяй батарэi капiтан Кохан уначы вяртаўся на свой НП41 з суседняй батарэi, i ягоны вартавы застрэлiў яго. За якi месяц да канца вайны. Пахавалi ва Ўсходняй Аўстрыi.

Аднойчы дайшлi мы да нейкага невялiчкага паселішча i сталi. Ноч мiнулася спакойна, спакойны быў ранак. Гарадок заняла пяхота, мы — за ёй. А блiзенька за раўком — манастыр. Я троху падрамаў ноччу, а на золку прачнуўся i пайшоў праз браму ў манастырскiя будынкi — цiкава было паглядзець, у нас жа манастыроў даўно не было. Манастыр быў пакiнуты, па ягоных калiдорах ужо блукалi салдаты. Усюды валялiся богаслужбовыя кнiгi, нейкае майно…

I тут раптам пачалося — танкi выйшлi на ўскраiну гарадка i турнулi нашу пяхоту. Калi мы ўсе, хто быў у манастыры, выскачылi адтуль, пабачылi, як тая бяжыць, рассыпаўшыся па ўсiм полi; аднекуль з-за сьценаў i платоў гарадзкiх будынiн страляюць танкi. Мы з нашых пазыцый страляць па iх не маглi, перашкаджалi прыдарожныя пасадкi, ды й той участак быў ня наш. I каб уратавацца без прыкрыцьця пяхоты, мае хлопцы прычапiлi гарматы да «студэбэкераў» i рванулi на дарогу. Можа, тое тады было i правiльна, але чаму пабегла пяхота? I дзе ўрэшце пяхотныя камандзiры? I дзе нашы слаўныя палiтработнiкi, якiя натхняюць байцоў на перамогу над зьлейшым ворагам? Няўжо таксама разбрылiся па цiкавых месцах?

Прыкладна пра тое я i крычаў, бегучы пад кулямi па голым полi. А слухаў мяне адзiн капiтан, якi таксама апынуў ся ў гэткiм жа становiшчы пакiнутага пад агнём. Капiтан гэты быў упаўнаважаны контрразьведкi сьмерш, i ён адно — маўчаў. Крычаў я са злосьцi, бо нашыя шанцы адолець шырокае, забаранаванае поле пад ураганным агнём з танкаў былi невялiкiя. А дужа крыўдна было празь нейчую дурноту гiнуць перад канцом вайны. А можа, i праз сваю дурасьць таксама.

Але i добра, што я адышоўся зь перадавой (бо наўрад цi я адважыўся б у гэткай сытуацыi з’язджаць з поля бою), безь мяне хлопцы ўратавалi гарматы, а галоўнае — уратавалiся самi. Неяк i нам пашэньцiла жывымi дабегчыся да ўкрыцьця, а танкi далей не пайшлi. Пасьля неяк разабралiся.

Але я доўга прыглядаўся, калi бачыў, што нехта староньнi iдзе на агнявую: цi ня той капiтан? Ён не прыйшоў. Здаецца, у нейкiм сэнсе ён быў неблагi сьмершнiк, пра што сьведчыў той ранейшы выпадак з гарматамi лейтэнанта Беражнога. Я ўжо гатовы быў у тым упэўнiцца.

Тады ж у нейкiм аўстрыйскiм гарадку я спаткаў правобраз сваёй будучай Джулii. У гарадку тым, як, зрэшты, i ў многiх iншых аўстрыйскiх гарадках, было шмат прыгнаных з усходу (ды i з захаду таксама) рабочых, што працавалi на аўстрыйскiх вайсковых заводах. Жылi яны ў вялiзных даўгiх бараках, а як горад займала Чырвоная армiя, разбрыдалiся, хто куды. Вядома ж, кiруючы найперш на радзiму, калi тое было магчыма. Неяк мы сталi калёнай машын з гарматамi на гарадзкой вулiцы, чакалi, пакуль начальства наперадзе штось вырашыць. I тады ля машын паявiлася спрытненькая чорнавалосая дзяўчынка ў паласатым убраньнi, якая нешта пыталася ў салдат, што сядзелi ў кузавах. Аказваецца, пыталася пра нейкага Iвана. Канешне, амаль з кожнага кузава ёй адгукаўся якi-небудзь Iван, але дзяўчына круцiла галавой — не. Так яна абышла калёну, не знайшоўшы таго, хто быў ёй патрэбны. Тады я падышоў да яе i папытаўся, каго яна шукае? На кангламераце нямецка-руска-iтальянскiх словаў яна распавяла, то яе iмя Джулiя, яна iтальянка i шукае рускага палоннага Iвана, зь якiм летась разам уцякала з канцлягеру. У гарах iх схапiла палiцыя, яе зноў кiнулi ў канцлягер, а што сталася зь Iванам, яна ня ведае. Цяпер яна мае надзею знайсьцi яго сярод чырвонаармейцаў. Канешне, то была марная надзея.

Але невялiчкая тая гiсторыя запомнiлася мне, каб гадоў пра 20 зрабiцца «Альпiйскай баладай».

А ў другiм месцы, заняўшы агнявыя пазыцыi на гарадзкой ускраiне, мы пастукалiся ў дзьверы блiжняга катэджу. Нам адчынiлi адразу — на парозе стаяла маладая дзяўчына ў белым фартушку, якая спытала па-расейску, што нам трэба. Toe нас дужа зьдзiвiла, i мы ў сваю чаргу спыталi ў яе, цi яна руская? Так, быў адказ, яна руская. Але тут жыве пан прафэсар, ён стары i просiць яго не турбаваць. Але хто такая яна i чаму тут? А яна з Днепрапятроўску i служыць у пана прафэсара, якi зусiм цывiльны чалавек i вельмi добра адносiцца да яе. Toe нас зьдзiвiла яшчэ болей: гэтая зямлячка абараняе немца? I, падобна, не зьбiраецца пушчаць нас у гэты заможны катэдж. Toe ўжо абурала. Нехта з нас падвысiў голас, нехта схапiўся за пiсталет. Тады мой сябра, таксама ўзводны Валька Бахцiгозiн, рашуча мовiў: стойце, адставiць! Пайшлi назад… Мы пайшлi адтуль, знайшлi iншае прыстанiшча, дзе нас нiхто не спыняў. Не запрашаў, але i не спыняў. Пасьля я папытаўся ў Валькi, чаму ён стаў у абарону тае зямлячкi, i Валька сказаў, што ў Эўропе трэба паводзiць сябе цывiлiзаванымi людзьмi, а ня хцiвымi азiятамi. Toe мне запомнiлася. Як i сам Валька — самы малады з нашых узводных, далёкi нашчадак польскiх ссыльных у Сiбiры, родам з гораду Ачынска, адзiны сын у матулi, якая цi ня кожнага дня слала яму на фронт пранумараваныя лiсты i прасiла яго рабiць гэтаксама, — яна працавала бухгалтаркай. Валя так не рабiў, хоць меў добрую натуру i любiў сваю маму. Начальства недалюблiвала надта маладога i нейкага не характэрнага для ўзводных хлопца. А я любiў Валю. Пасьля вайны з усiх нашых ветэранаў найбольш хацеў адшукаць Валю Бахцiгозiна, ды марна…

Быў ужо май, цьвiў бэз. Стаялi каля невялiчкага горнага гарадка цi, можа, пасёлачку, празь якi праходзiла асфальтаваная шаша. Пазыцыi займалi за лесапiльняй, месца было зацiшнае. Немцы з-за пасёлку зрэдчас пастрэльвалi зь мiнамётаў, разьбiваючы апошнiя ўцалелыя дамоўкi. Я на лесапiльнi раздабыў веласiпед i вучыўся езьдзiць на iм — у дзяцiнстве ж не давялося. Аднойчы разагнаўся з горкi i на павароце нечакана зьбiў таго сьмершаўца. Абодва паляцелi на асфальт, разадраў капiтану штаны. Падняўшыся, ён пачаў бэсьцiць мяне i напомнiў пра мае размовы пад агнём на полi, пра якiя ён не забыўся. Я тады нават струхнуў, бо думаў, што капiтан усё ж забыўся на iх. Але неяк абышлося. Капiтана хутка перавялi некуды, на яго месца прыехаў iншы — на гэты раз з танкавых войскаў. Хаця эмблемы яны насiлi на выбар — якiя iм падабалiся. Так настала сёмае мая. Мы — усё ў тым пасёлку, пяхота таксама на ягонай заходняй ускраiне. Амэрыканцы яшчэ далёка. I вось уначы нашыя радысты дачулiся, што заўтра падпiсаньне капiтуляцыi Германii. А мы атрымлiваем загад: у 19.00 атака на нямецкiя пазыцыi. Падрыхтавацца да атакi, ставiць гарматы на прамую наводку, суправаджаць пяхоту агнём i коламi. Ну, мы найперш напiсалi лiсты дадому, маўляў — iдзём у апошнi бой. Калi што, дык… Псыхалягiчны стан болей чым паршывы, бо пераналадзiлiся ўжо на мiр, паявiлася ўжо надзея, што выжылi. А тут… Праўда, яшчэ памарудзiлi з гадзiну, а тады пасьля кароткага артналёту паднялася пяхота. Але немцы не страляюць, во дзiва! Калi пяхота дабрыла да варожых траншэяў, тыя аказалiся пустыя. Немцы змылiся. I начальства загадала чапляць за машыны гарматы i даганяць немцаў. Але безь пяхоты. Калi што, самiм быць за пяхоту. I за артылерыю таксама. Што ж, мы паехалi. Ехалi ўсю ноч i ранак. Немцаў дагналi. Далей усе дарогi былi запруджаны нямецкiмi калёнамi — пяхота, артылерыя — усе кiруюць на захад, здавацца амэрыканцам. Нам яны здавацца ня хочуць. А мы i не бярэм. Мы атрымалi новую задачу — як мага хутчэй злучыцца з саюзьнiкамi. А гэтых мы проста мiнаем. Некаторыя зь немцаў буркаюць «Гiтлер капут» i ўскiдваюць руку. У каторых на руках гадзiньнiкi, нашыя iх зьнiмаюць. Гадзiньнiкi — самы папулярны трафей. Некаторых раззбройваем. Асаблiва тых, хто ў эсэсаўскай форме.

Дамчалi да ракi Энс, у цэнтральнай Аўстрыi. Гэта быў мой апошнi рубеж той вайны. За ракой амэрыканцы. Пакiдалi на лужку абы-як пастаўленыя машыны, пачалi «сустрэчу». Нас на той бок не пушчалi, затое амэрыканцы свабодна прыйшлi на гэты бок. Некаторыя з амэрыканцаў мелi славянскае паходжаньне (пераважна з палякаў), а ў нас былi хлопцы з Заходняй Беларусi, якiя разумелi папольску, такiм чынам устанавiлiся зносiны. Яны нам дарылi свае гадзiньнiкi, запальнiчкi, розную драбязу — на памяць. Мы iм што маглi падарыць — зорку зь пiлоткi. Але знайшлося вiно, i мы добра ўпiлiся разам — пераможцы розных армiй i нацыянальнасьцяў. I ўсе паснулi проста ў кузавах нашых «студэбэкераў». Начальства некуды зьнiкла, можа, да iншага начальства, у кожнага знайшлася свая кампанiя.

Уначы я прачнуўся i пабрыў у горад. Маленькi такi гарадок, але спрытны, як i ўсе iхнiя гарады. I не разбураны, цэлы. Бачу ў адным месцы сьвятло з фараў, i нашы салдаты штось робяць. Аказваецца, тут харчовы склад гэтага гораду. Хлопцы прынесьлi супрацьтанкавую гранату i бабахнулi ёю па замку — дзьверы i правалiлiся. А там процьма скрынак, мяхоў — сьпiртное, кансэрвы, мука, шакаляд… Пачалi выгрузку. Я таксама зьбегаў да сваiх, прыгнаў «студэбэкер». I мы нагрузiлiся. Але не абдзялялi i аўстрыйцаў, якiя прыйшлi да пераможцаў. Аўстрыякi жылi галаднавата, харч быў па картках. Падышоў адзiн дзядуля зь мiсачкай, просiць дазволу набраць мукi. Кажу, што табе мiсачка — бяры мех. Кажа — цяжка. Але падстаўляе згорбленую сьпiну, салдаты навальваюць яму мех мукi, пайшоў дзед хiстаючыся. Мы сталi добрыя, чужога дабра не шкадавалi… Можа, i добра рабiлi, то была наша ноч, ноч пераможцаў. Наступны за ёй дзень ужо належаў ня нам. Удзень зьявiлася вялiкае начальства, усiх чужынцаў выгналi з гэтага берагу на той, на мосьце паставiлi трайную варту. Нiкога — нi туды, нi адтуль. А мы толькi марылi пачаставаць нарабаваным нашых саюзьнiкаў. Не ўдалося.

Полк хутка адвялi ў тыл, пад горад Леабэн, дзе ў лесе найперш загадалi здаць усё здабытае тою ноччу. Калi не дачакалiся добраахвотнай здачы, начальства пайшло само i выгрузiла з аўтамабiляў нашыя запасы — бутэлькi, сыр, шакаляд. Сказалi, будзеце атрымлiваць у парадку харчаваньня.

Нiчога не атрымалi. Тыя скрынкi паехалi ў тыл.

Праз пару дзён полк пастроiлi на лужку з нагоды перамогi. Палiчылi, хто самы старэйшы (ня ўзростам, а па часе прабываньня ў палку), хто найболей заслужаны (лiчы — узнагароджаны). Даўжэй за ўсiх праслужыў у палку начфiн, а самы ўзнагароджаны — камандзiр маёй гарматы старшына Лук’янчанка. Але заслужана ўзнагароджаны гэты немалады ўжо сялянскi сын аднекуль з Кубанi. Камандзiры батарэяў узнагароджаныя ня надта, узводныя яшчэ меней. Ордэн Чырвонай зоркi — звычайная наша ўзнагарода за вайну. У мяне таксама. А Вальку Бахцiгозiна так i не ўзнагародзiлi нiчым. Раней усё казалi — малады, пасьпее…

А тут i вайна скончылася.

Празь дзень-другi — новы загад: падрыхтавацца да маршу. Куды? Кажуць, быццам аж у Сафiю. Празь Венгрыю, Югаславiю, Румынiю. Па сьлядах нядаўнiх баёў. Выцягнулi на дарозе калёну, але перад тым, як рушыць, начальства пайшло трэсьцi машыны. Камбрыг сказаў: «Я вас барахольшчыкамi цераз Эўропу не павязу». Зноў загад: здаць усё майно, прадукты, нiчога, апроч боепрыпасаў, у кузавох не павiнна быць. Пачалi адбiраць. Пажылыя ветэраны, што праваявалi ўсю вайну, у каго панiшчана ўсё на радзiме, голыя дзецi i галодныя жонкi, ледзьве ня плачучы, прасiлi: ну дазвольце хоць гэтыя гамашы адвезьцi. Ну хоць гэтыя падэшвы на боты. Нiчога не дазвалялася. Тады з машын пачалi кiдаць усё ў раку, што цякла побач з дарогай, i па ёй паплылi ўсялякiя шмоткi, гiтары, скрынкi з правiзiяй, а то i бутэлькi. Хай прападзе, але не здамо. Хаця хапiла i здадзенага. Толькi начальнiк палiтаддзелу ўжо з Балгарыi адправiў тры «студэбэкеры» ў Адэсу, дзе жыла ягоная сям’я. Не адсталi ад яго i iншыя начальнiкi, у тым лiку i новы начальнiк аддзелу контрразьведкi сьмерш.

Па наплыўным мосьце цераз прыгажун Дунай пераехалi ў братнюю Балгарыю, дзе мне наканавана было пражыць год. Балгары спатыкалi нас, бы родных, бы вызвалiцеляў, якiх вечна любiлi. Варта было сысьцi з машыны, як цябе тут жа абкружалi сяляне: братушкi, братушкi, добра дошлi! Тут жа паяўлялася чарка або кварта, пiлi за Расею, за Балгарыю, за вечную дружбу. Здавалася, той дружбе ня скончыцца век. (Як праз 20 гадоў я зноў прыехаў у Сафiю, пачуў ад балгараў такi анекдот. Да дзеда Тодара ў вiнаграднiк прыбягаюць дзецi, радасна кажуць: дзед Тодар, дзед Тодар, рускiя на Месяц паляцелi! Дзед выпрастаўся. Што — усе? Слава табе, Гасподзь!) Дваццацi гадоў хапiла, каб ад векавой дружбы нiчога не засталося. Апроч хiба маляўнічых абдымкаў Брэжнева з Жыўкавым.

А тады пачалося нуднае гарнiзоннае жыццё ў вайсковым гарадку на Плоўдзiўскай шашы ў Сафii. Як звычайна — пад’ём, зарадка, развод на заняткi, гарнiзонная служба, нарады. У горад да восені нiкога не пушчалi. Усе — салдаты i афiцэры, маладыя i старыя — тамiлiся на сьпякоце за калючым дротам вайсковага гарадку. Бальшыня афiцэраў, асаблiва маладых, пасьля вайны служыць не хацелi, хацелi дадому, дзе заставалiся родныя, якiх ня бачылi ўсю вайну. Уся наша радасьць была купiць пару бутэлек вермуту, што з таго боку прыносiлi да дроту, i выпiць. Таму пiлi — i афiцэры, i салдаты. Да восенi нiкога не дэмабiлiзавалi, таму ўсе разам — маладыя, 18-гадовыя, i старыя, да 50 гадоў, — вучылi вайсковыя статуты, будову матчасцi i палiтыку на рэгулярных палiтзанятках. Сьпярша нашыя адносiны да англа-амэрыканскiх саюзьнiкаў былi ляяльныя, усё ж мы памяталi, хто нам памагаў у вайну, чыю мы елi тушонку, на чыiх аўтамабiлях езьдзiлi. Але затым раптам, бы па камандзе (канешне, па камандзе, як у нас усё робiцца) тыя адносiны зьмянiлiся, i мы пачулi ад нашых камандзiраў ды палiтрукоў, што найпершыя цяпер нашыя ворагi [ — ] гэта Амэрыка з Англiяй. Таму трэба пiльнасьць i пiльнасьць! Не паддавацца на правакацыi i мацаваць боегатоўнасьць.

Увосень салдатаў некалькiх узростаў (да 1924 году нараджэньня ўключна) дэмабiлiзавалi, афiцэраў пакiнулi. Я напiсаў некалькi рапартаў аб дэмабiлiзацыi, нiводнаму зь iх не далi хады. Служы, прафэсiя афiцэра ў нас прэстыжная, быў адказ. Я не хацеў служыць нават у блаславёнай краiне Балгарыi, я хацеў дамоў, у бедную маю Беларусь, хацеў вучыцца. У партыю на фронце я не ўступiў, хапiла мне камсамолу, якi таксама нямала дапёк. Цi не заўсёды я быў камсоргам батарэi, дзе клопату было няшмат, але цяганiны хапала. Найперш сходы, паперы, баявыя лiсткi… А галоўнае — на кожны тыдзень, месяц, квартал — пляны мерапрыемстваў, дзеля блiзiру, бо нiхто iх выконваць i не зьбiраўся. Але за тым сачылi нампалiты, у якiх iншых абавязкаў i не было. Надакучыў мне камсамол. Але неяк паклiкаў нампалiт камандзiра палку, кажа: «Быкаў, а калi мы выберам цябе камсоргам палку? Пасада вызваленая, пойдзеш на самастойную работу, на заняткi хадзiць ня трэба. Ты афiцэр граматны, вучылiшча скончыў, думаю, справiшся…». Камсамол мне абрыдзеў, але i заняткi штодзень у сьпёку i непагадзь — таксама ня мёд, i я пагадзiўся. На чарговым сходзе быў аднагалосна абраны камсоргам. Яшчэ празь нейкi час той жа нампалiт кажа: «Камсорг палку павiнны быць членам партыi, таму трэба табе ўступiць. Я дам рэкамэндацыю». Toe ўжо было горш, я ведаў, што членства ў партыi — гэта рабства душы, што я перастану належаць сабе, а галоўнае — тады бывай дэмабiлiзацыя i ўсе мае мары.

Але жыцьцё цi лёс распарадзiлiся iнакш. Не паводле нампалiта маёра Цквiтарыя, нi паводле майго жаданьня. Увосень нас пачалi пушчаць у горад — у вольны ад службы час, i афiцэры, бы застаялыя ў загарадках конi, рынулiся на гарадзкую волю. У слаўную, стаўшую ўжо мiлай нашаму сэрцу Сафiю. На плошчы Народнага сходу, якраз насупраць помнiка цару-вызвалiцелю ўлады зрабiлi Дом афiцэраў, вядома ж, з рэстаранам, у якiм можна было найперш выпiць i закусiць. Канешне, такi выпадак грэх было ўпусьцiць, i мы яго не ўпускалi. Абы былi грошы.

З грашыма часам здаралася напруга. Заробак узводнага быў невялiкi, да таго ж шмат у каго былi адасланыя грашовыя атэстаты родным i блiзкiм. Я таксама паслаў атэстат сваiм на 600 рублёў, прыкладна столькi ж атрымлiваў на рукi. Аднойчы, памятаю, у суботу добра выпiлi ў рэстаране (кампанiя чалавек шэсьць), але не хапiла. I вiна, i грошай. Тады Лёшка Рыжкоў i кажа: «Быкаў, ты ж, здаецца, зьбiраў камсамольскiя ўзносы, дзе яны?». У сэйфе, кажу. «Дык што ж яны ляжаць у сэйфе, марнуюцца. Грошы павiнны працаваць. Давай, а ў панядзелак палучка, усё вернем». Эх, Лёшка, якi ты разумны, мабыць, падумаў тады не адзiн я. Паехаў, забраў з сэйфа што там было, i слаўна мы дагулялi той дзень у рэстаране насупраць царавызвалiцеля.

Здарылася, аднак, што ў панядзелак палучка не адбылася — з банку грошай не далi. Toe было горш, але я маўчаў. Трошкi зьдзiвiўся, праўда, калi пасьля заняткаў мяне паклiкаў — i не абы-хто, а сам начальнiк палiтаддзелу брыгады, якi наўрад цi калi мяне i бачыў. (Зрэшты, як i я яго.) Размова пачалася ветлiва: ну як працуецца, якiя пляны? А пасьля, нiбы мiж iншым — узносы сабраў? Сабраў, кажу. I што — здаў iх у фiнаддзел? Не, яшчэ не, сказаў я, i ўсярэдзiне ў мяне нешта апала. А дзе яны, грошы? — пытаецца палкоўнiк. У сэйфе, кажу. А ну — прынясiце… Я ўстаў i сеў. Усё было зразумела. Хтось стукнуў, i я прапаў. Ну не зусiм, але халяўская мая палiткар’ера ляснулася ў самым пачатку. Праз два днi вярнуўся на батарэю, i мой камбат Ахрын пакпiў: «Ну што, ня выйшаў зь цябе палiтрук! Я ж гаварыў». А нампалiт маёр Цквiтарыя сказаў, што пасьля такога ўчынку мне ня месца ня толькi ў партыi, але i ў камсамоле. На днях зьбярэм сход i выключым. Я са злосьцi напiўся i, вярнуўшыся з рэстарану, кiнуў у грубку свой камсамольскi бiлет. (З таго часу i на ўсё жыцьцё — беспартыйны.) Назаўтра напiсаў новы рапарт аб дэмабiлiзацыi.

Колькi тыдняў пасьля хадзiў, бы ашаломлены, i ламаў сабе галаву: хто? Хто данёс? Toe мог зрабiць толькi нехта з шасьцi, што былi ў застольлi. Нават зь пяцi. Але ж усе былi браты па зброi, аднагодкi, сябры. Каго было падазраваць у самым, можа быць, гнюсным? Сярод шасьцёх два былi членамi партыi — цi не яны? Цi, можа, хто з камсамольцаў? Або зусiм беспартыйны Лёшка, якi ўсё i справакаваў? Таго, аднак, я не дазнаўся нiколi. Як i ў шмат якiх iншых выпадках.

Даўно людзьмi заўважана, што бяда ня ходзiць адна, бяда любiць кампанiю. Хаця наступныя за першай беды ўжо ўспрымаюцца iнакш, часам з гумарам, са зьедлiвай самаiронiяй. Як у мяне з абмундзiроўкай, якая для маладога вайскоўца заўсёды нямала значыць. Хацелася выглядаць «як усе», лiчылася нягожа, калi на цябе будуць паказваць пальцам. Тым болей у горадзе.

Тады ў Сафii ў мяне ўзьнiклi менавiта такiя праблемы: не было гожай абмундзiроўкi. Яшчэ ў Аўстрыi пачаў зьдзяваць гiмнасьцёрку i адарваў каўнер, якi амаль сапрэў за зiму. Выдалi з падменнага фонду б/у. Быццам i нiштаватая гiмнасьцёрка, але зь дзьвюма лапiкламi: ззаду на левай лапатцы i сьпераду на грудзях, — пэўна, зьнятая з забiтага. Шынэлак мой аказаўся з падпаленымi поламi, бо ляжаў у машыне, а як прарывалiся ў Венгрыi, тая машына згарэла, пасьпелi выхапiць толькi гэты падгарэлы шынэлак. (У рэчмяшку згарэлi i малюнкi ў альбоме. Маляваў жа…) I во ў такiм шынялi з падпалiнамi прыехаў у Сафiю. Улетку нiчога, але ж пачалася восень, насталi халады. Неяк стаю на Арловым мосьце ў сваёй гiмнасьцёрцы, чакаю аўтобус на Плоўдзiўскую шашу. А ўжо зiмна, падае рэдкi сняжок. Побач iдуць балгары, чую гамоняць: «Братушка — сiбiрак, сiбiрак…». Я ўвесь азяблы, а яны думаюць, што загартаваны, мне цёпла, бо сiбiрак.

Каб неяк даць сабе рады, купiў шынэль у аднаго балгарскага генэрала. Балгарскую ж армiю разагналi, афiцэраў звольнiлi. А форма ў iх была такая, як у царскай Расеi, толькi з шасьцю гузiкамi, — падобная да нашай. Шынэлак быў харошы, хiба з адным немалым недахопам — чырвонай падкладкай. Ну але калi добра затулiць полы, дык i нiшто. Хiба надта шыкоўны матэрыял, зь якога пашыты… Першы раз надзеў той шынэлак у выхадны, калi мы зьсябрам i ягонай сяброўкай зрабiлi паход на Вiташу. Усё лета пазiралi на гэту цудоўную гару паблiзу Сафii, а ўзьлезьцi на яе не даводзiлася. Дабралiся да яе зiмой, па сьнезе i, добра стамiўшыся, заначавалi ў паляўнiчай хiжыне. Мой сябра старшы лейтэнант Валодзя зь сяброўкай засталiся, а я павiнны быў ранкам пасьпець на развод. Таму на сьвiтаньнi мусiў рушыць з гары. На шашы сьпяшаюся, але адчуваю, што спазьнюся, i тут якраз — «вiлiс» i ў iм камандзiр брыгады. Ну, спынiўся — сядайце! Сеў, едзем.

Пад’ехалi да прахадной, я хацеў неяк сашмыгнуць, каб пасьпець у свой строй, бо на пляцы ўжо пастроена брыгада, чакаюць камбрыга. Але той мне — пастойце! I вядзе на пляц. А там, як звычайна, дзяжурны камандуе строю «сьмiрна», аддае камбрыгу рапарт. Я стаю побач i ўжо адчуваю, што зараз будзе штосьцi дурное. Так i здарылася. Падаўшы каманду «вольна», камбрыг гучна гаворыць дзяжурнаму: «Ну, а цяпер адрапартуйце во гэтаму гаспадзiну генэралу! Яму, цi бачыце, не даспадобы савецкая форма, дык ён абрадзiўся ў балгарскую. — I паднiмае маю палу на чырвонай падкладцы. — Во палюбуйцеся, „как попугай“!..» У страi рагочуць. Але ня надта. Камбрыг быў чалавек новы, прыехаў з акадэмii i дужа энэргiчна змагаўся за «парадак», ад якога мы за вайну адвыклi. Я i падвярнуўся яму пад руку. А камандзiр палку палкоўнiк Парамонаў тады мне сказаў: «Каб я цябе болей у гэтым шынялi ня бачыў!». Ну што мне было рабiць? Прадаў я гэты шынэлак нашаму ўзводнаму, лейтэнанту Крывавязу, якi зь яго пашыў сабе кiцель i брыджы. Мне выдалi зноў нейкi падменны, англiйскi, — добры шынэлак, але кароткi. Давялося падшываць унiзе… Але з тым i Крывавязу не пашэнцiла. Увогуле ён быў хлопец задзiрысты i аднойчы, выпiўшы, пабiўся з маёрам, начальнiкам сяржанцкай школы, якi быў таксама на добрым падпiтку. Лейтэнант быў маладзейшы i, мабыць, перамог у бойцы. Маёру стала крыўдна. I ўжо ноччу ён пайшоў у iнтэрнат, дзе жыў Крывавяз, каб прадоўжыць бойку. Але той спаў, маёр яго не дабудзiўся. Затое тут жа на тумбачцы была складзена ягоная абмундзiроўка з таго шыняля. Тады маёр узяў са стала чарнiлiцу i добра палiў чарнiлам — i кiцель i брыджы. Гэта цяпер проста — здаў у хiмчыстку i вычысьцяць, а тады… Чым толькi ня цёр яе Крывавяз — i мылам, i бэнзiнам — нiчога не памагло. Так i прапала абмундзiроўка з майго шыкоўнага генэральскага шыняля. Сапраўды, з чужога няшчасьця сабе шчасьця ня будзе.

Сябраваў я там з многiмi, былi адпаведныя майму чыну кампанii. Займеў у iх пэўную рэпутацыю, асаблiва пасьля здарэньня з камсамольскiмi ўзносамi. Гэта начальства за тое на мяне ўзьелася, а сябры — зусiм наадварот. Неяк зблiзiўся зь лейтэнантам Дзiбнерам, якi служыў у штабе. Той быў родам зь Ленiнграду, у якiм жыве i дагэтуль (мы зрэдку перапiсваемся, перазвоньваемся. Ён цяпер — доктар геалягiчных навук, спэцыялiст па геалёгii Арктыкi). Тады мы зрэдчас хадзiлi разам у горад. Вiталь любiў выпiць шклянку вiна, а галоўнае — шмат расказваў пра свой Ленiнград, якi я нiколi ня бачыў. Ён быў старэйшы за мяне, да вайны скончыў унiвэрсытэт i быў дужа адукаваны, што вельмi iмпанавала мне.

Другi мой сябра быў хлопец iншага складу. Ня буду называць яго прозьвiшча, але гэта таксама быў наш узводны, старшы лейтэнант, якога я [зваў] Валодзя. Родам ён быў з Уладзiвастоку, хаця ня надта распавядаў пра свой горад. Ён быў захоплены iншым горадам — Соф’яй, як яго называлi балгары. I аднойчы захапiўся дзяўчынай, балгаркай. Канешне, на сваю бяду… Рэч у тым, што тады ўсе i ўсялякiя нашы кантакты з iншаземцамi ня толькi не дазвалялiся, а жорстка прыпыняліся. Нельга было i небясьпечна пасябраваць з балгарынам, калi выпiць зь iм цi нават некалькi разоў запар сустрэцца, каб тое не рабiлася вядома нашаму мiламу с ь м е р ш у, якi за мяжой шчыраваў з падвоеным iмпэтам. Валодзя ня толькi пасябраваў, ён закахаўся ў студэнтачку Веру, дачку нейкага высокага балгарскага ўрадоўцы, члена ЦК балгарскай кампартыi. Валодзя меркаваў, што тая акалiчнасьць — членства яе бацькi ў ЦК — яму штосьцi дазволiць. Аказалася, нiчога не дазволiла.

У балгарскi пэрыяд нашага жыцьця хутка ўспыхнуў i незвычайна абвастрыўся сум па далёкай радзiме. Дужа хацелася дамоў. Для спатканьня з роднымi, якiх ня бачылi даўгiя гады, а таксама са звыклай зь дзяцiнства прыродай, ландшафтам, побытам. Родныя мясьцiны сьнiлiся ноччу i клiкалi да сябе, кранаючы душы, гучалi галасы бацькоў, што даходзiлi ў сумных лiстах. На радзiме быў голад i бязладзьдзе, мы ж у Балгарыi жылi ў адноснай сытасьцi, хацелася дапамагчы, чым было можна. Аднак, выслаўшы атэстат, сам застаўся з капейкамi — толькi на цыгарэты. Toe дужа хутка азмрочыла мой паўсядзённы побыт. Амаль увесь вольны час, якога, зрэшты, было няшмат, мы бавiлi ў горадзе, мiлай Сафii. Там былi мастацкiя музэi, дзе я зь цiкавасьцю i ўпершыню разглядаў некаторыя творы буржуазнага, «салоннага» жывапiсу, першы раз пабываў у оперы, вядома ж, на расейскiх спэктаклях («Евгений Онегин», «Князь Игорь»). Балгары тады i пасьля ставiлi найболей расейскiя творы. Неяк у вулiчным натоўпе са зьдзiўленьнем назiраў, як адмыслова прывезеныя для таго з Расеi экскаватары i бульдозэры бурылi каменную агароджу царскага палацу ў цэнтры Сафii. Якi энтузiязм панаваў тады сярод люду — прагналi цара-крывапiйцу! (Каб праз паўстагодзьдзя зь няменшым энтузiязмам вiтаць ягонае вяртаньне.) Палiтычны клiмат у краiне ўсё болей вызначалi камунiсты — мясцовыя з падтрымкай i пад кiраўнiцтвам прыезджых дарадцаў. Неўзабаве пачалi выкрываць ворагаў балгарскага народу, здраднiкаў, кшталтам Васiла Каларава, якiх патрабавалi расстраляць. Што i было зроблена. (Ведама ж, як не зрабиць, калi народ просiць.) На такiм палiтычным фоне пачалося i доўжылася Валодзева каханьне: бацька ягонай каханкi, здаецца, трапiў у апалу. Валодзя пачаў таiцца, усяляк хаваць свае сустрэчы зь Верай. На вулiцы тое было складана, на кватэры ў яе бацькоў немагчыма. У гарнiзоне за iм, вядома, было наладжана сачэньне, сьмерш сачыў за кожным крокам. Некалькi разоў яго выклiкалi i папярэджвалi. У парткаме пагражалi выключыць з партыi. Валодзя не хацеў быць выключаным, бо тады б яго адразу выслалi на радзiму, ён хацеў быць зь Верай. У такi час ён даверыўся мне i прасiў дапамагчы. Гэта мы зь iм хадзiлi ў той выхадны на Вiташу, дзе ён астаўся начаваць. Чамусьцi той факт яму трэба было ўтаiць, i ён папярэдзiў мяне, каб я сказаў (калi паклiчуць), што мы ўвечары разам вярнулiся ў горад i я ўвесь час быў зь iмi. Розныя запiскi Веры, яе фотаздымкi ён хаваў сьпярша пад верхняй дошкай нашага стала ў iнтэрнаце, пасьля, як згледзеў, што iх там хтось апароў, перадаў мне. Я насiў iх у сваёй палявой сумцы — на заняткi, у поле, артпарк. Але аднойчы не знайшоў iх там — скралi, калi я абедаў у сталоўцы. Мяне паклiкалi ў аддзел контрразьведкi i пыталiся пра Валодзю. I пра тое, што было ў ягоных тых паперах. Я сказаў, што чужых папераў не чытаю. А калi б там былi шпiёнскiя зьвесткi, — спыталiся ў мяне, — i вас залiчылi ў шпiёнскiя сувязьнiкi? Што я мог iм сказаць? Там былi лiсты пра каханьне, я ведаў гэта, хоць i не чытаў iх.

Валодзю арыштавалi, паклiкаўшы ў палiтаддзел. Iдучы туды, ён прадчуваў тое i толькi шапнуў мне: у шэсьць нуль-нуль схадзiць на Арлоў мост i перадаць Веры, каб не чакала. Што я i зрабiў. Пра лёс Веры нiчога не дазнаўся, бо хутка расфармавалi брыгаду i нас раскiдалi па розных месцах Балгарыi. Адрасу яе я ня ведаў. (Вось яшчэ адзiн нерэалiзаваны — «негатыўны» сюжэт з маёй далiтаратурнай бiяграфii.)

Нядоўгi час пасьля я правёў у стралковай дывiзii пад Бургасам, але i тую расфармавалi, вывеўшы на станцыю Кодыма Адэскай вобласцi. Са станцыi Унгены мы iшлi пешым маршам — якраз па тых месцах, дзе два гады таму ваявалi. У тое лета на поўднi панавалi страшэнная засуха i яе звыклы спадарожнiк — голад. Малдаўскiя сёлы стаялi панiклыя, безь людзей, людзi сышлi на поўнач — Украiну, Чарнаўцы. Забег я ў сяльцо пад вышынёй, куды хадзiлi ўначы i дзе нас ледзьве не захапiлi ў палон. У тым сяльцы я не сустрэў нiводнага чалавека, яно зусiм абязьлюдзела. Не было i гаспадара, якi частаваў нас курацiнай. Адна лебяда ў дварах, поле чорнае, выпаленае сьпякотай. У вайну не было гэткага…

Улетку я быў ужо ў Мiкалаеве, у тамашняй стралковай дывiзii. Дывiзiя стаяла ў летнiх лягерах пад Цярноўкай за Бугам. Упершыню тады давялося напоўнiцу зьведаць усе пяшчоты стэпавага поўдню. Найперш далiся ў знакi вецер, пыл i пясок. Страшэнная сьпёка, i нiдзе нiводнага дрэўца. Усё ў пыле — пасьцелi ў палатках, пыл на сталах у летняй сталоўцы, на посудзе, на апратцы людзей. Неаднойчы тады ўспамiнаў я нашы мiлыя лясы-пералескi, клёны i дубы прысадаў, iх паласатыя ценi цераз вулiцу. Прыгажуны — лясныя азёры… Праўда, тут блiзка была рака, але ля ракi патрулi — пiльнуюць, каб нiхто не падышоў i блiзка. Такi ўжо спрадвечны прынцып у войску: куды трэба, туды не пушчаць. I гнаць, куды нiкому ня трэба. Усе заняткi на голай, без травы, стэпавай роўнядзi, усё назiраецца са штабнога пагорку. Як заўсёды ў мiрны (ды i ваенны) час, заняткi, страявая i палiтпадрыхтоўка. Усё на сьпёцы, з ранку да вечару.

Там мяне ўпершыню пасадзiлi на гаўптвахту — утапiўся салдат. Пасьля заняткаў пайшоў самавольна на Буг, бухнуў ся ў ваду i ня вынырнуў. Можа, знарок, а можа, i не. Але хто вiнаваты? Вядома ж, камандзiр узводу. Хоць камандзiр у той момант быў на iнструктажы па палiтзанятках. Ды ўсё роўна пасадзiлi. На гарнiзоннай гаўптвахце парадкi катаржныя, — нi сядзець, нi ляжаць. У пяць пад’ём, лежакi выносяць. Каб не садзiлiся, на цэмэнтную падлогу вылiваюць пару вёдзер вады. Камэндант — зьвер. Мала банальных зьдзекаў, яшчэ ўносiць асабiсты элемэнт — увесь дзень люта лаецца, абражае апошнiмi словамi, бы ўласных заклятых ворагаў.

Пад восень захварэў, паклалi ў шпiталь. На гэты раз у самы здатны для таго час — перад iнспэктарскай праверкай. Шпiталь вокнамi выходзiў на пляц фiзгарадку. Iнспэкцыю прыехаў рабіць сам камандуючы Адэскай вайсковай акругай маршал Савецкага Саюза Г. К. Жукаў. Мы назiраем з другога паверху шпiталю, як ён тое робiць. Усiх афiцэраў — маладых i старых — пастроiлi ў шэраг ля фiзкультурнага снараду «кабылы». Камандзiр палку камандуе: упярод! Да кабылы валюхаста бяжыць якi-небудзь лысы, таўставаты, гадоў пад 50 маёр, камандзiр батальёну, робiць спробу пераскочыць, ды дзе там, саступае ўбок. Наступны — тое ж самае. Ну, маладзейшыя, узводныя пераскокваюць, i то ня ўсе. Хто не пераскочыў — у асобны шэраг. Такiх апынулася бальшыня. I маршал пачынае мацюгацца: зажралiся, распанелi, ня хочаце добрасумленна служыць савецкай радзiме, вялiкаму таварышу Сталiну… Во як трэба — вучыцеся! Падтыкае пад дзягу полы шыняля, кароткая разьбежка i — гоп! Пераскочыў. I загадвае камандзiру палку: трэнiраваць! Як натрэнiруюцца, далажыць. Сеў у свой «вiлiс» i паехаў. «Дурак, хоць i Жукаў», — кажа яму ўсьлед сiвы начфiн артпалку.

Увечары адзiн хворы, капiтан-артылерыст, якi ў вайну служыў на Першым Украiнскiм фронце, распавёў, як камандуючы фронтам Жукаў лiквiдоўваў увосень 43-га нямецкi прарыў пад Жытомiрам. Езьдзiў, як заўсёды, на «вiлiсе» з бронетранспарцёрам галаварэзаў-аўтаматчыкаў i бартавым аўтамабiлем ваеннага трыбуналу. Дзе якая няўстойка, хапаў першых жа, хто трапляў пад руку, — салдат цi афiцэраў — загадваў аўтаматчыкам расстраляць. З кiшанёў яшчэ не астылых трупаў трыбунальшчыкi даставалi дакумэнты і афармлялi прысуд. Маршал сам не забiваў i нiчога не падпiсваў, тое рабiлi iншыя — паводле ўсiх правiлаў вайсковай юрыспрудэнцыi.

Позьняй восеньню перайшлi на зiмовыя кватэры. Салдаты — у старыя, мiкалаеўскага часу казармы, афiцэры — хто куды, на прыватныя кватэры. Перад тым я спаткаў майго сябра Вальку Бахцiгозiна, зь якiм разлучыўся ў Сафii. Валька ўсё малодшы лейтэнант, але служыць у артпалку, дзе, канешне, болей прэстыжна i спакойна, чым у стралковым. Валя ўзяў мяне да сябе на кватэру, якую нядаўна зьняў у старой адзiнокай бабулi. Бабуля пусьцiла нас з умовай, што на зiму мы дастанем ёй дроў. Мы абяцалi, хаця дзе iх дастаць, ня ведалi самi. Зрэшты, так i не дасталi i перажылi зiму ў няпаленай хаце, амаль не распранаючыся нанач. Харчавалiся ў сталоўцы, разам з салдатамi: суп вермiшэлевы, каша пярловая, чай, часам кампот. I то добра. Гараджане i таго ня мелi, жылi голадна, прадукты — па картках. У горадзе можна было купiць шклянку вiна — сухога цi паўсухога. Звычайна вырашалi, колькi градусаў, што будзе мацней? Што мацней, тое i пiлi. Але, як вядома, напой зь вiна слабы…

Вайна ў гэтым паўдзённым горадзе нiбы i не спынялася. Стралялi на вулiцах, асаблiва ўначы. Былi выпадкi нападу на нашыя каравулы, што ахоўвалi прадуктовыя склады. Нападалi на афiцэраў, рабавалi ўначы. Адзiн камандзiр роты, позна iдучы з казармы дадому (жыў далекавата, за паркам Пятроўскага), прыхапiў з сабой пiсталет, што ўвогуле не дазвалялася. Якраз ля парку яго спаткалi двое: зьнiмай шынэль, давай сапагi… Ротны дастаў пiсталет i стрэлiў, забiў аднаго. Другi ўцёк. I во суд ваеннага трыбуналу: за забойства грамадзянiна такога грамадзянiн такi (наш капiтан) прыгаворваецца да шасьцi гадоў лягероў. Пасьля суду капiтан кажа: «Якi ж я дурань! Хай бы яны мяне да кальсонаў распранулi, голы б дабег дамоў. А так…». Судзьдзi яму спачувалi, але — закон!

Я i тут падаў два рапарты на дэмабiлiзацыю, ды марна. I памалу страцiў надзею вырвацца з войска. Шкада было Вальку, якi сапраўды хацеў служыць, ды напрыканцы зiмы яго дэмабiлiзавалi. На разьвiтаньне мы выпiлi ў забягалаў цы, i я праводзiў яго на вакзал. Валька ехаў у свой сiбiрскi Ачынск да мацi. Для яго i вайна, i вайсковая служба скончылiся бяз радасьцi. Не выслужыў Валька нi чарговага званьня, нi ўзнагароды. Хоць ваяваў i служыў ня горш за iншых. А можа, нават i лепш. Але быў надта малады, дужа сумленны. I — наiўны. Хаця i я ня надта прыдбаў за вайну i службу — адну зорку на грудзi ды адну на пагоны. I ўсё. Ня тое што iншыя. Неяк спаткаў у кiнатэатры Валерыя К., былога аднакашнiка па Саратаўскiм вучылiшчы. Той ужо старшы лейтэнант i два ордэны на грудзях, служыць iнструктарам палiтаддзелу па камсамолу. I тады мне ўспомнiлася, як ён клапацiўся перад выпускам, зьбiраў рэкамэндацыi ў партыю. Мы яшчэ кпiлi: ня ўсё роўна, кiм цябе закапаюць — беспартыйным цi бальшавiком? Ён бы ня чуў нiкога i перад ад’ездам на фронт усё ж пасьпеў атрымаць кандыдацкую картку. А на Дняпры ў аддзеле кадраў, як сталi разьмяркоўваць па дывiзiях, яго пакiнулi ў палiтаддзеле. Тады мы i сьцямiлi — разумны ён чалавек, хоць i малады. Так i аказалася.

У лютым нечакана-неспадзявана далi водпуск, i я рынуў ся на радзiму. Ехаць давялося праз Крывы Рог, Харкаў, Гомель. На вакзалах пры перасадках было жахлiва — натоўпы людзей, вайскоўцаў i цывiльных, старых, жанок i дзяцей, чэргi i штурханiна… Неяк дабраўся з чамаданам да Падсьвiльля, дзе, ведаў, працуе ў бухгалтэрыi сястра Валя, пабудзiў яе ўначы, — вядома ж, на канцылярскiх сталах, дзе яна начавала зь сяброўкай. Ранiцай разам выправiлiся па сьнегавой дарозе празь лес у Кублiчы. Па дарозе сястра расказвала сваю крыўду, як пасьля нямецкага палону яе паслалi ва Усходнюю Прусiю — па каровы для калгасу. Месяц цi болей гналi вялiзны статак, даiлi i пасьвiлi па дарозе, баранiлi i даглядалi, самi заўсёды галодныя i халодныя. Але мусiлi трываць, бо абяцалi, як прыгоняць, даць карову, — нашую Акулярку ў 43-м зьелi партызаны, — i сястрычка трывала. Але як прыгналi, аказалася, што каровы патрэбныя для разьвiцьця калгаснай жывёлагадоўлi, i ганшчыцы засталiся з носам.

Дома радасна было, што ўсе жывыя, хата таксама цэлая, не спалiлi. Але хлеба няма, ашчаджалi крышку насеннай бульбы, а болей нi малака, нi мяса. Не засталося нават курэй, якiя некалi да вайны былi галоўнымi пастаўшчыкамi жабрацкага бюджэту. Увечары прыйшлi вяскоўцы, нядаўнiя партызаны, распавядалi, як перажылi вайну. Колькi зьведалi гора i крыўд! Ад немцаў, партызанаў, народнiкаў… У тым лiку i ад некаторых мясцовых, асаблiва з тых, якiя да вайны актыўнiчалi з Саветамi i ў вайну не прамiнулi ўслужыць акупантам. Але што ж, каму не хацелася жыць? Як таму ранейшаму нашаму старшынi калгасу Ягору, што трапiў у палон. Палонных трымалi ў лягеры пад Лепелем, мясцовых пушчалi дадому. Жонка пайшла па яго, ды Ягор не паслухаўся, дамоў не пайшоў. Кажа, дома адразу данясуць, што камунiст, i стрэльнуць. А тут мяне мала хто ведае, можа, перажыву вайну. Не перажыў вайну наш старшыня Ягор, загнуўся ў тым лягеры.

З маiх сяброў-школьнiкаў амаль не засталося нiкога — хто прапаў у партызанах, хто ў палiцыi (змабiлiзавалi на пачатку акупацыi), хто быў забiты на фронце пасьля вызваленьня. Некаторыя з маладых, ня трапiўшы пад дэмабiлiзацыю, прадаўжалi служыць. Iншыя прайшлi ўсе колы пекла — мабiлiзацыю ў 41-м, палон i канцлягеры, пасьля — вызваленьне, фронт i зноў лягеры — на гэты раз у iншым боку, на поўначы i ў Сiбiры.

Зьезьдзiў у раённы цэнтар Вушачу — трэба ж было стаць на ўлiк у ваенкамаце. Туды трохi пад’ехаў, а назад iшоў пешшу ўначы. Ледзьве дайшоў, не замёрз. Бо выпiў у колiшняга сябра Мiшы. Гэты, як i той мой саратавец, яшчэ ў войску пашчыраваў наконт пасьляваеннай кар’еры i цяпер рабiў у райкаме партыi. Але ён быў старэйшы за мяне, болей вопытны, а галоўнае — абачлiвы. Toe было вiдаць яшчэ змалку, калi, атрымаўшы раённую газэту, ён пачынаў яе чытаць зь перадавiцы. Я ж прывык заўсёды чытаць з канца, з чацьвёртай старонкi, дзе друкавалiся зьвесткi зза рубяжу. Перадоўку пакiдаў без увагi.

Мой прыезд на радзiму празь сем гадоў небыцьця, вядома ж, ня мог абысьцiся без увагi мясцовага НКВД. Пачалi наведвацца тутэйшыя сэксоты, якiх дужа цiкавiла, дзе я быў у вайну? (Цi ня быў у пляну?) Адна дык сказала: «А я цябе бачыла, як тут немцы былi». Дзе ты мяне бачыла? «Ня памятаю дзе, але, здаецца, бачыла. У такой пiлотачцы…» Мабыць, былi такiя, якiм трэба было нешта ўтойваць, i такiя, каб iх выкрываць. Мая ж вайна, хоць i была далёка адсюль, але ўся — пры сьведках. У палоне я ня быў, на акупаванай тэрыторыi не пражываў. Горш давялося сябру Колю, якi цi ня ўсю вайну прабыў у Заксэнхаўзэне, працаваў на капальнях у Аўстрыi, а пасьля яшчэ i паваяваў на фронце. Дэмабiлiзаваўшыся, ён не паехаў дамоў, а скiраваў у Рыгу, дзе жыве i дасюль. У спакоi, дабрабыце i безь вялiкiх праблемаў.

Бацька спытаўся пра мае пляны — як далей? Сказаў, што хачу дэмабiлiзавацца i прыехаць дахаты, у Беларусь, А ён кажа: цi трэба? Усё ж там, у войску, хоць трудна, ды кормяць. А тут даямо бульбачку i — голад. Як да вайны. Цяпер на сваёй палосцы не пасееш — ня тое, што ў вайну. Ужо зааралi i межы…

Ехаў назад у Мiкалаеў з балючым адчуваньнем расчараваньня, вострым усьведамленьнем таго, што на радзiме не знайшоў гаючага заспакаеньня душы, да якога iмкнуўся ў свае 22 гады. Няўтульным здаваўся навакольны сьвет — непрыдатны для шчасьця ў вайну, малапрыдатны i ў мiры. Зусiм ня гэткiм ён бачыўся ў дзень, калi скончылася вайна. Мiр дужа хутка ткнуў мяне пысай у сьмярдзючую калдобiну жыцьця. Як было зь яе выбрацца?

Адчуваньне пагаршалася яшчэ i тым, што там, у Мiкалаеве, была ў мяне дзяўчына, зь якой я меў жаданьне пабрацца. Там яна мела кватэру, радню, усе працавалi на суднабудаўнiчым заводзе, казалi, што, дэмабiлiзаваўшыся, i я мог бы ўладкавацца ля iх. Але менавiта таго я i не хацеў, бо хацеў дамоў, на Беларусь. Ды, як паглядзеў, — куды б я яе ўзяў на Беларусi? I намер мой пакрысе ачах, нiбы прысак у затухлым вогнiшчы.

Апанураны i зьбянтэжаны вярнуўся ў Мiкалаеў.

Вясной, якраз перад Першым маем, прыйшоў загад на маё звальненьне ў запас. Гэта ў той час, калi я ўжо трохi зьмiрыўся са сваiм вайсковым лёсам, падумаў, што прыйдзецца служыць. Тады i далей усе зьмены майго жыцьця адбывалiся ў час, якi меней за ўсё быў для таго прыдатны. Усё празь нечаканасьць, раптоўна i неспадзявана. Найперш паўстала пытаньне: куды ехаць? Канешне, у Беларусь, тут не было сумневу, але куды канкрэтна? Да бацькоў у калгас патыкацца ня мела сэнсу, але куды яшчэ? Дзе знайсьцi прытулак, хаця б на першым часе?

Паехаў у Менск. Раней у сталiцы ня быў, i тое, што там убачыў, зьбянтэжыла. Горад ляжаў у руiнах. На нейкай вулiцы знайшоў Саюз мастакоў, старшынёй якога тады быў Ахрэмчык. Мне далi магчымасьць яму патэлефанаваць. Расказаў, хто я, па што прыехаў. Ён кажа, што пакуль нiякай вучобы няма, вучылiшча не працуе, дзе яно будзе — у Вiцебску цi Менску, — яшчэ ўрадам ня вызначана. Жыць тут цяжка. Вам, кажа, няма рацыi тут заставацца. У некаторых абласьцях ёсьць аддзяленьнi мастацкага фонду i неблагiя калектывы мастакоў. Напрыклад, у Бярэсьцi цi Гораднi. Раю паехаць туды, там будзе праца, i пражыць там лягчэй, чым у Менску. А пасьля, можа, адчынiцца i мастацкае вучылiшча. Падумаў я, што, вiдаць, так i трэба зрабiць. Якраз на Дзень перамогi цягнiком цераз Баранавiчы паехаў у Горадна — горад, дзе ў мяне не было нiводнай знаёмай душы. I якi гэтак грунтоўна i на шмат год прычынiўся да майго чалавечага лёсу.

Зь першага пагляду горад мне спадабаўся, не такi ўжо i пабураны (хоць у цэнтры i траплялiся руiны некаторых будынкаў), але ў iм адчувалася пэўная «заходнасьць», рысы сярэднявечча — у старых будынках, касьцёлах, нават у брукоўцы вулiц. Зноў жа — два замкi i Нёман. Дужа гэта мiла здалося майму сэрцу, зьнябытаму на чужыне. Паўдня хадзiў па вулiцах, прыглядаўся, але куды зайсьцi не наважыў ся. Першую гарадзенскую ноч правёў на вакзале. Ранкам пайшоў шукаць майстэрню мастацкага фонду.