Доўгая дарога дадому

Было і яшчэ прыкрае здарэньне, якое прычынілася да лёсу Геніюшаў. Тут праявіўся яго вялікасьць выпадак. Ці правіць ён сьветам, як казалі французы, я ня ўпэўнены, а ўжо лёсам чалавека — пэўна. У маім лёсе было нямала лёсавызначальных выпадкаў, але болей за іншыя ўражвае выпадак з Іванам Пятровічам Геніюшам.

Іван Пятровіч — доктар, працаваў у Празе, быў далёкі ад палітыкі, якой болей займалася жонка Ларыса Антонаўна. Але, натуральна, будучы беларусам, належаў да беларускай абшчыны, якая часам наладжвала свае імпрэзы. Як пачалася вайна, ніхто зь беларусаў, вядома, не шчыраваў за Гітлера, але і ўхіліцца ад нейкай хоць бы сымбалічнай падтрымкі таксама не выпадала. Праводзілі сход, на які сабралася трохі народу. А Іван Пятровіч спазьніўся і прыйшоў, як ужо ўсе былі сабраныя. Хітры Ермачэнка, які кіраваў абшчынай, спытаўся, хто будзе старшынёй сходу. І нехта падказаў: «А во Геніюш, усё роўна яму няма дзе сесьці, апроч як у прэзідыюм».

А як зь ініцыятывы Ермачэнкі прынялі славутую тэлеграму Гітлеру, спатрэбілася яе падпісаць. Каму? Вядома ж, старшыні сходу. Іван Пятровіч казаў, што ў той момант у яго пацямнела ўваччу. І было з чаго. Тая тэлеграма пасьля вайны абышлася старшыні сходу ў 8 гадоў Варкуты і да сьмерці абвінавачваньнем у прыслужніцтве Гітлеру. Генiюшаў зьвезьлі ў Варкуту, дзе адбылi восем год, але архiваў ня выдалi. I дагэтуль, кажуць, архiвы ў надзейным месцы. Генiюшы ў Зэльве жылi ў рэжыме рэгулярнай аблогi, пад няспынным наглядам КДБ ды суседзяў. I ня дзiва.

Ларыса Антонаўна адмаўлялася прыняць савецкае грамадзянства i прасiлася адпусьцiць яе з мужам у Чэхiю, пiсала лiсты за мяжу. Iхнi сын Юрка, якога яны знайшлi, вярнуўшыся з Варкуты, жыў у Беластоку, быў польскi падданы, i бацькi доўга ня мелi магчымасьцi нават наведаць яго. (Пасьля сьмерцi бацькоў ён таксама загiнуў загадкавым чынам. Добра, што мацi ўжо ня суджана было дазнацца пра тое.) Так зьвёўся некалi вялiкi i слынны род беларускiх Генiюшаў.

Рэдакцыйныя справы на тую пару мяне ня надта даймалi. Звычайна на днi прымаў маладых паэтаў зь iх вершамi, пiсаў адказы на iхнiя допiсы, рабiў агляды паэзii, што дасылалася ў газэту. Раз у месяц або ў квартал газэта друкавала лiтаратурную старонку, на якую трэба было падабраць тузiн вершаў i адно-два апавяданьнi. Увогуле тое было няцяжка i не рабiла клопату. У Гораднi няблага пiсалi маладыя. Са сваiм адметным голасам iшла ў лiтаратуру студэнтка Данута Бiчэль i яе таварышы Ул. Шурпа, Ул. Васько. У дзiцячым доме падрастала спрытненькая школьнiца Вольга Iпатава, на якую мы з Карпюком надта ж спадзявалiся. Часам у рэдакцыю заходзiў разважлiвы менскi асьпiрант Сяргей Габрусевiч, вершы якога сталi паяўляцца i ў рэспублiканскiм друку. У Наваградку пачаў пiсаць вершы ўласны карэспандэнт газэты Валянцiн Блакiт. Аднойчы прынёс неблагую падборку на рускай мове выкладчык музычнага вучылiшча Валянцiн Чэкiн, тым запачаткаваўшы наша зь iм працяглае таварышаваньне. Праўда, здаралася, што даймалi i некаторыя дужа актыўныя вершатворцы, асаблiва зь лiку адстаўнiкоў, былых вайскоўцаў. Адзiн зь iх — падпалкоўнiк Е. кожны панядзелак прыносiў два-тры вершы, напiсаныя за выхадныя пад пэўныя даты наступнага тыдню. Ён не спазьняўся, тое было добра, але газэта не магла рэалiзаваць усёй ягонай вершаванай прадукцыi, якая да таго ж была ня надта высокай якасьцi. Часьцяком я ня ведаў, што яму адказаць, усе мае аргумэнты даўно былi вычарпаны. Тады я сказаў аднойчы: «Нашто вам харошыя вершы друкаваць у нашай правiнцыйнай газэце? Пашлiце куды ў Маскву». — «А што, думаеце, пройдуць?» — «Напэўна!» — «I ў „Правду“ падыдуць?». Ён забраў вершы i пабег, а я першы раз уздыхнуў з палёгкай — ужо адтуль яму дадуць адказ! I якое ж было маё зьдзiўленьне, калi праз даволi кароткi час Е. прынёс мне «Правду» са сваiм вершам на першай старонцы. Выгляд ён меў трыумфатара i вельмi дзякаваў мне за параду. Праўда, болей ягоных вершаў у «Правде» не зьявiлася. На вялiкi мой жаль. Тут здарыўся выпадак, якi ў каторы раз пагражаў перайначыць мой лёс i, натуральна, дужа мяне занепакоiў.

Зноў, як i тыя разы, паклiкалi ў ваенкамат i далi запоўнiць вялiзныя, на некалькi столак анкеты. Ды яшчэ ў шасьцi экзэмплярах. Навошта — тое мне не сказалi, але праз слухi я неўзабаве дазнаўся, што зноў рыхтуюцца прызваць афiцэраў-рэзэрвiстаў дзеля перавучэньня iх на ракетчыкаў. Праз мае атэставаныя матэматычныя здольнасьцi, засьведчаныя ў асабовай справе, я трапiў у iхнi лiк. Тое мне зусiм не падабалася, але што я мог зрабiць? Адзiн наш журналiст быў знаёмы з афiцэрам ваенкамату, падпалкоўнiкам i ўвогуле мiлым чалавекам, якога мы аднойчы запрасiлi ў рэстаран павячэраць. Аматар няблага выпiць яшчэ з часоў мiнулай вайны, ён добразычлiва паставiўся да нашай праблемы i спытаўся, цi няма каго ў мяне за мяжой? За мяжой, на жаль, у мяне не было нiкога. Тады ён папытаў: можа, хто з родзiчаў прапаў у вайну бязь вестак? Такiх, вядома, знайшлося, я прыпамятаў стрыечнага брата Мiколу i ў адпаведнай графе той анкеты напiсаў, што мой брат Мiкола жыве ў Заходняй Нямеччыне. Таго хапiла, ад мяне адчапiлiся. (Хай мне даруе мой няшчасны брат, якi ў 19 год склаў сваю галаву на вайне. Ён, мёртвы, аднак жа паслугаваў мне жывому.)

Адклаўшы капiтальную працу — пераклад вялiкага раману Мележа, Гарбачоў даволi апэратыўна пераклаў «Баладу» на расейскую, i неўзабаве яна была надрукавана ў некалькiх нумарах часопiсу «Огонёк». Iлюстрацыi да яе зрабiў знакамiты графiк Пінкiсевiч, гэта былi выдатныя ў сваiм харастве iлюстрацыi лiтаратурнага твору, а не сумнiўны плён самавыяўленьня мастака, як гэта спрэс робiцца зараз. Ну i, вядома, напомнiла пра сябе Беларуская кiнастудыя — сказалi, што можна зьняць вельмi прыгожы, рамантычнапатрыятычны фiльм мiжнароднага гучаньня. Я не знайшоў аргумэнтаў супроць. Мабыць, ранейшыя пакуты з «Трэцяй ракетай» пачалi забывацца, думалася, тут будзе iнакш. Мабыць, у кiно, як i ў лiтаратуры, кожны наступны твор не падобны на папярэднi i мае ўласны лёс.

Як пiсаць сцэнары, я ўжо ведаў, нешта даволi хутка накрэмзаў. Здымаць фiльм узяўся вопытны рэжысэр Барыс Сьцяпанаў. Некалi Алесь Адамовiч казаў, што ўсе савецкiя рэжысэры аднолькавыя i адрозьнiваюцца адзiн ад аднаго хiба тым, як адносяцца да сцэнару. Адны бясконца перарабляюць яго самi, змушаюць на тое аўтара, а то i наймаюць памагатых. Другiя, атрымаўшы сцэнар, кiдаюць яго на сьметнiк i здымаюць самi, як хочуць. Хто зь iх лепшы, невядома, але вынiк заўсёды аднолькавы.

Мой папярэднi рэжысэр Рычард Вiктараў, вiдаць, адносiў ся да першай рэжысэрскай групы, ён выцiскаў зь мяне ды iншых, хто да таго меў дачыненьне, усе сокi, дамагаючыся дасканаласьцi. Другi ж, Сьцяпанаў, як толькi атрымаў зацьверджаны сцэнар, адразу ж кудысьцi зьнiк. I толькi калi група выехала на натурныя здымкi, запрасiў аўтара прыехаць, найперш каб адпачыць на прыродзе.

Я паехаў. Здымкi рабiлiся ў раёне Тэберды, на Паўночным Каўказе. Прырода ўвогуле была прыгожая — парослыя лесам горы, бурная рэчка, хаця i не такая, як у аўстрыйскiх Альпах. Кожныя горы, напэўна, маюць свае адметнасьцi, свой асаблiвы характар. Несупадзеньне пейзажу было першай уступкай акалiчнасьцям на шкоду мастацтву. Другой стала неадпаведнасьць акцёраў, найперш адзiн аднаму. На ролю Iвана запрасiлi ўжо знаёмага кiраўнiцтву «Беларусьфiльму» Станiслава Любшына, Джулii — Любу Румянцаву. Абодва акторы — кожны сам па сабе, можа, i былi беззаганныя, а гарманiчны дуэт ня склалi. Тым болей, што на здымках адразу ўступiлi ва ўзаемны канфлiкт, зь якога так i ня здолелi выйсьцi да канца здымак. Натуральна, што тое рабiла свой нэгатыўны ўплыў на ўсю атмасфэру ў калектыве. Зноў жа неўзабаве пачалiся творчыя (перарослыя ў асабiстыя) паядынкi характараў рэжысэра i апэратара Толi Забалоцкага. Апэратар, казалi, цягнуў творчую коўдру на свой бок, а рэжысэр спрабаваў не паддацца. Урэшце, здаецца, рэжысэр паддаўся, i фiльм атрымаўся нi то, нi сё. А шкада. На маю думку, у тым сюжэце былi закладзены пэўныя кiнэматаграфiчныя магчымасьцi, i пры належных умовах можна было б зрабiць прыгожую, паэтычную трагедыю каханьня. На жаль, таго не адбылося.

Неяк, прыйшоўшы ў рэдакцыю, Валя Чэкiн сказаў, што купiў лодку з маторам, запрашаў пракацiцца па Нёмане. Прыхапiўшы з сабой падрослага сына Васю, пайшлi цераз мост на той бераг Нёману, дзе было багата настаўлена маторак, там жа, на беразе, грувасьцiлiся мэталёвыя скрынкi з рачным начыньнем. Валя запусьцiў свой «вецярок», i мы пацiху пачухалi пад чыгуначны мост уверх па Нёмане. З вады я нiколi яшчэ ня бачыў ягоных берагоў, водмеляў, стром, прыбярэжных паселiшчаў i бароў, усё мне было новае i прывабнае. Тады ж Чэкiн, апроч маторкi, захапiўся рыбалкай i аднойчы паказаў мне фота — сваю «вiзытную картку»: ён з вудамi каля перакуленай гумовай лодкi, на якой — цэлая гара ляшчоў. «30 штук, — сказаў Валя. — За адзiн ранак».

Мабыць, тое зачапiла ў маёй душы паўзабытую дзiцячую хэнць — я ж колiсь таксама зь незвычайным захапленьнем вудзiў у сваiм возеры плотачак. Празь нейкi час я таксама купiў матор (болей дужы «вiхор») i лодку «казанку» з булямi; з пратэкцыi Валянцiна займеў на лодачным прычале месца. Удвух зь iм мы пачалi гойсаць па Нёмане, лавiць рыбу. Аднойчы паехалi з начлегам на старыцу пад Масты, ды на юшку налавiў драбязы мой Вася, у нас жа з Валяньцiнам нiчога не ўзялося. Калi не рыбалка, дык рака нас захапляла, i аднойчы мы запрасiлi зь Менску сяброў. Прыехалi Матукоўскi, Гiлевiч, Бураўкiн з заўсёды юнаю Юляй, мы знайшлi непадалёк на беразе ўтульны лужок i наладзiлi пачостку. З шашлыкамi. Рыба ў Нёмане ўпарта не хацела лавiцца, мусiць, яе там i не засталося, асаблiва як вышэй па цячэньнi збудавалi азотна-тукавы камбiнат. Казалi — нiчога страшнага, сьцёкi ачышчаюцца. Але аднойчы ранiцай на прычале мы ўбачылi мноства рыбiн, што плылi ўгару жыватамi; на мэталёвых лодках да паловы аблезла фарба. Да рыбалкi я хутка астыў, зразумеўшы, што рыба мяне ня любiць.

Тады часьцяком даводзiлася езьдзiць у Маскву — з выдавецкiмi клопатамi i на розныя мерапрыемствы Саюзу пiсьменьнiкаў. На адным зь iх у Доме лiтаратараў пазнаёмiўся з крытыкам i лiтаратуразнаўцам Лазарам Лазаравым, пра якога чуў раней, i тады ўпершыню пацiснуў яго скалечаную на вайне руку. Пасьля зрэдчасу мы сталi сустракацца ў Маскве, ён прыяжджаў у Менск, я бываў у яго дома, пазнаёмiўся зь ягонай мiлай разумнiцай Наяй. Лазар хутка стаў маiм сябрам i пранiклiвым крытыкам, празь нейкi час напiсаў грунтоўную кнiгу пра маю творчасьць. Недзе тою ж парой у Маскве, здаецца, у рэстаране ЦДЛ, упершыню спаткаўся зь Юрыем Бондаравым, зь якiм мяне пазнаёмiў Рыгор Бакланаў. Тады гэтыя аўтары «лейтэнанцкай прозы» сябравалi, i ня можна было нават падумаць, што жыцьцё калi-небудзь iх разьвядзе. Але, як нi дзiўна, атрымлiваецца так, што жыцьцё часьцей разводзiць, чым зводзiць.

На чарговым прэзыдыуме СП разглядалася нечарговае пытаньне — выключэньне з СП перакладчыка Васiля Сёмухi.

Васiль Сёмуха быў шмат каму вядомы ў Менску як добры перакладчык зь нямецкай. У свой час скончыўшы Маскоўскi ўнiвэрсытэт, ён настойлiва перакладаў нямецкую прозу i паэзiю, нядаўна скончыў пераклад «Фаўста», але ня меў уласнай кватэры, бадзяўся зь сям’ёй па прыватных кутках. А мiж тым у час вайны немцы спалiлi дом ягоных бацькоў. Шматлiкiя звароты ў СП наконт кватэры не давалi вынiку, i Васiль у адчаi напiсаў лiст да нямецкай амбасады ў Маскве. Ён прасiў пасадзейнiчаць у выданьнi «Фаўста» i ў набыцьцi кватэры. Лiст, ведама ж, быў перахоплены КДБ i вернуты ў Менск для прыняцьця мераў.

Перад паседжаньнем прэзыдыуму пiсьменьнiкi мiж сабой абмяркоўвалi неардынарны выпадак. Цi ня ўсiм было шкада харошага хлопца Сёмуху, якi «зрабiў глупства». Хiба ж можна прасiць дапамогi ў ворага? Iван Чыгрынаў сказаў, што ён перад пагрозай сьмерцi таго б не зрабiў, бо вораг заўсёды ёсьць вораг. Некаторыя казалi, што на першы раз Васiлю трэба дараваць. Бураўкiн злосна зазначыў, што гэты нумар з выключэньнем ня пройдзе, — ня тыя часы. Валя Тарас лаканiчна зазначыў — усё тыя ж. Пачалося абмеркаваньне. Пiсьменьнiкi з партбюро ледзь ня плакалi ад крыўды, якую нанёс партызанцы-рэспублiцы Васiль Сёмуха. Iван Новiкаў, што працаваў спэцкорам газэты «Правда», патрабаваў яму самай суровай кары. (Гэта той самы Новiкаў, якi праз год скажа пра аўтара гэтых радкоў: «Мне б аўтамат у рукi, я б у яго ўвесь магазын…» Пiлiп Пястрак, якi нiколi не служыў у войску, пачуўшы тое, выйшаў у калiдор i папытаўся: «Хлопчыкi, а колькi патронаў у магазыне?» — «Пяцьдзясят два», — сказалi яму знаўцы. Пястрак шматзначна падняў палец угору: «Ого!».) У вынiку галасаваньня Сёмуха быў выключаны з Саюза амаль аднагалосна. Устрымаўся адзiн Васiль Быкаў.

Прыехаўшы дадому ў Горадню, узяўся за новую аповесьць, назву якой знайшоў не адразу. Пра назву наогул думаецца ў апошнюю чаргу, звычайна як ужо твор напiшацца. Зусiм дарма некаторыя выхваляюцца: «Пачаў раман, ужо ёсьць назва — „Агнём гартаваныя“». Звычайна з такога гарту мала што атрымлiваецца. Ведаю яшчэ такую на гэты конт асаблiвасьць: у добрай прозе звычайна так сабе назва, а вельмi звонкая назва ёсьць знак прозы кепскай. Праўда, тое ўсё ж суб’ектыўна, i першыя выключэньнi з таго — творы заходнiх аўтараў, дзе i проза выдатная, i назвы нязвыклыя, прынамсi для нашага вуха.

Першы iмпульс да аповесьцi атрымаў, аднак, па дарозе з Масквы — у Менску. Памiж цягнiкамi ў мяне быў вольны час, i я зайшоў у рэдакцыю «ЛiМу», дзе застаў аднаго толькi галоўнага рэдактара Нiчыпара Пашкевiча. Пачалася размова, у якой Нiчыпар праявiў поўны антаганiзм да маiх думак-поглядаў, што я вёз з Масквы. Апроч хiба адной — пайсьцi i разам выпiць. За рэстаранным сталом дыскусiя працягвалася болей мiрная, мы амаль паразумелiся i, калi зайшла гаворка пра вайну, я распавёў партызанукамсоргу Пашкевiчу эпiзод майго раненьня пад Кiраваградам. Гэта як доказ таго, што i на фронце хапала лiха. Змораны гаворкай i вячэрай, Нiчыпар лагодна сказаў, мабыць, каб скончыць спрэчку: «Ну во, амаль гатовая аповесьць». Пасьля, едучы цягнiком у Горадню, я пачаў над тым думаць i вырашыў паспрабаваць напiсаць.

Я ня ведаў яшчэ, што гэта будзе — апавяданьне, аповесьць цi, можа, якi ўспамiн. Але намер напiсаць засеў у галаве моцна.

«Мёртвым не балiць» пiсаў у асноўным улетку i ня так таропка, як ранейшыя аповесьцi. У мяне ўжо атрымлiвалася раней i пасьля, што рэчы зь зiмовай натурай пiсалiся ўлетку i наадварот. Тое, канешне, ня надта добра. Добра, калi натура перад вачыма, i яе ня трэба ўзнаўляць у зрокавай памяцi. Як у мастакоў. Некаторыя пiсьменьнiкi, як i мастакi, любяць пiсаць з натуры: пра вясну — вясной, пра лес — у лесе. У мяне так не атрымлiвалася. Мабыць, з тае прычыны i малая ўвага да антуражу, болей — да дзеi. Але пэўна ня ведаю, як лепш. Мабыць, як хто ўмее.

Тады ўжо я ведаў, што залiшняй драматызацыi ваеннага сюжэту можа ня быць, што можа ня быць i нiякага сюжэту, аб чым колiсь пiсаў яшчэ Чэхаў. Драматызацыя на вайне — натуральная рэч. Крыху iншая справа — за кошт чаго? Якiмi сродкамi? Вядома, найперш сродкамi выяўленьня сутнасьцi барацьбы двух бакоў, што ўвогуле было надта традыцыйна, калi не сказаць руцiнна. Мяне ж здаўна цiкавiлi канфлiкты iншага кшталту — унутраныя, якiх хапала i на вайне таксама. Вайна зусiм не спынiла (калi не абвастрыла) унутраную палiтыку ў адносiнах партыi (i асаблiва яе карных органаў) да народу. Рэпрэсiўная палiтыка працягвалася, хаця, можа быць, ня гэтак заўважна, як да вайны. Вядома, увага тады была адцягнена на iншую барацьбу. Але мне стаў вядомы лёс аднаго нашага аднапалчанiна, журналiста дывiзiйнай газэты. Ён пiсаў вершы, якiя рэгулярна паяўлялiся на старонках нашай дывiзiёнкi за подпiсам малодшага лейтэнанта Д. Кугульцiнава. А затым раптам зьнiклi. Тады тое ня дужа зьвяртала на сябе ўвагу: людзi на вайне ўвесь час зьнiкалi — хто на той сьвет, хто ў шпiталь. Пасьля вайны ўжо стала вядома, што калмыка Кугульцiнава з фронту адправiлi ў ссылку, куды выслалi ўвесь ягоны калмыцкi народ. Вярнуў ся ён толькi празь дзесяць год i стаў слынным калмыцкiм паэтам. Тое ж, дарэчы, адбылося з другiм выдатным паэтам, балкарцам Кайсынам Кулiевым ды з мноствам iншых. Пра пасьляваенныя пасадкi афiцэраў я ўжо апавядаў, тое тады было сьвежае ў памяцi i ўражвала.

Пасьля выкрыцьця «культу асобы» ў расейскай лiтаратуры пачалi паяўляцца негатыўныя вобразы чэкiстаў, энкавэдыстаў, здаралася, што i нядаўнiх сьмершаўцаў. Але ўсё тое дужа ашчадна i нясьмела. Тады «Архiпэлаг ГУЛАГ» ня быў вядомы, А. Салжанiцын заставаўся аўтарам толькi «Аднаго дня Iвана Дзянiсавiча». Але ў грамадзкай сьвядомасьцi ўжо склаўся адыёзны тып гэтых людзей, пэўныя адносiны да якiх у мяне склалiся даўно. Карцела напiсаць, хоць я пэўна ня ведаў, чым можа скончыцца такая спроба. Пэўнае адчуваньне, аднак, было, у паветры павеялi ўжо iншыя вятры, але думалася, можа, часова. Можа, тое, што адбылося ў грамадзкiм жыцьцi краiны, беззваротна, i краiна назаўжды скончыла з уласным крывавым мiнулым. Вайсковыя пляны пiсаў асобна, пасьля ў iх уставiў пасьляваенны сюжэт з маладымi людзьмi таго часу. То быў мой нерэалiзаваны доўг маладзёжнай тэмы, i меў яшчэ адну прычыну. Як заўжды, друкаваць аповесьць меўся ў «Маладосьцi», а ў Маскве Гарбачоў паабяцаў перакласьцi яе для «Юности» — часопiсу, якi тады стаў дужа папулярны ня толькi сярод моладзi. Дзейнага сюжэту хапала аж занадта, па магчымасьцi я стараўся яго скарацiць. Памятаючы параду А. Чэхава, ад сюжэту адсек пачатак i канец, бо, як пiсаў клясык, — там найбольш фальшу. Што ж да самага канфлiктнага вобразу сьмершаўца, дык давялося нямала паламаць галаву над тым, якое даць яму прозьвiшча? Было вядома, якiя ў нас склалiся адносiны да нацыянальнай прыналежнасьцi лiтаратурных пэрсанажаў, асаблiва пэрсанажаў адмоўных. Звычайна на дадатныя рэагавалi моўчкi, бы так i трэба, а на адмоўныя слалi аўтарам i ў рэдакцыi пратэсты i рэклямацыi з крыўдамi за абразу. Шахцёры крыўдзiлiся за шахцёраў, сталявары — за сталявараў, настаўнiкi — за настаўнiкаў. Толькi за адмоўных калгасьнiкаў нiхто ня крыўдзiўся i не заступаўся. Чыста расейскае прозьвiшча не падыходзiла з самага пачатку (не прапусьцiць Галоўлiт), сярэднеазiяцкае выклiкала немалы сумнеў, азiяцкiя «чытачы» на гэты конт былi яшчэ болей чуйныя. I я не без ваганьня выбраў амаль нэйтральнае — Сахно, якое хоць i несла ў сабе нейкi славянскi элемэнт, але, на мой погляд, ня мела выразнай нацыянальнай прыналежнасьцi. Напэўна, аднак, тут да канца не дадумаў, некаторыя прызналi яго сваiм, што мне пасьля каштавала нямала папсутай крывi. У тым лiку i ад маiх украiнскiх сяброў — пiсьменьнiкаў.

Абмеркаваньне на рэдкалегii адбывалася ўвогуле дабражадана, некаторыя члены рэдкалегii выказвалiся нават залiшне апалягетычна (Генадзь Бураўкiн, сакратар ЦК камсамола Арсен Ванiцкi). Праўда, былi i такiя, што глыбакадумна прамаўчалi, хоць тое пасьля ня шкодзiла iм сьцьвярджаць, быццам яны галасавалi супроць. Нехта сказаў, што гэта ўжо не аповесьць, а паўнакроўны раман. Але такога азначэньня жанру я пазьбягаў, мяне задавальняла i аповесьць. Пімен Емяльянавiч не хвалiў, хаця i ня ганiў, толькi на самым пачатку сказаў, як пра штось вырашанае: пасаду Сахно трэба зьмянiць. Тое мне ня дужа падабалася, бо такая папраўка шмат што мяняла ў сыстэме iдэяў. Але я зразумеў, i пасьля нядоўгай нарады мы вырашылi ня ўказваць ягонай пасады наогул. Проста — афiцэр штабу. Разумны здагадаецца, а дурню няма чаго ўсё да драбнiц разжоўваць.

Аповесьць друкавалася ў двух нумарах «Маладосцi»[1], даволi хутка паявiлiся i рэцэнзii на яе. Рэцэнзэнты зьвярталi галоўную ўвагу на франтавыя рэалii, дэталi вайны i гераiзм яе радавых удзельнiкаў. Пра «афiцэра штабу» Сахно iмкнулiся ня надта пiсаць, i я супакоiўся. Нават зьявiлася такое адчуваньне, што галоўнай iдэi твору могуць не зразумець, i я ня ведаў, як аднесьцiся да таго.

Улетку мяне запрасiлi ў Маскву на нараду, наладжаную рэдкалегiяй «Юности» i прысьвечаную абмеркаваньню яе маладой прозы. Справа ў тым, што партыйнае кiраўнiцтва было незадаволенае некаторымi публiкацыямi маладых аўтараў, найперш Анатоля Гладзiлiна i Васiля Аксёнава. Перад тым быў зьменены галоўны рэдактар часопiсу, — замест В. Катаева прыйшоў Б. Палявой.

На нараду зь Сярэдняй Азii прыехаў Анатоль Ананьеў, якi ўжо надрукаваў расхвалены крытыкай ваенны раман «Танкi iдуць ромбам», галоўны герой якога надта ж напамiнаў Мiкiту Сяргеевiча Хрушчова. Мы з Анатолем былi аднагодкi, на фронце абодва ваявалi ў саракапятках, ён быў цяжка паранены. Пасялiўшыся ў адным гатэлi на Замаскварэччы, цэлы вечар правялi ў гутарцы пра вайну ды лiтаратуру i выявiлi, здавалася, агульны падыход да творчасьцi маладых. Я меркаваў, што заўтра мы падтрымаем маладую прозу «Юности», i ў гэтым накiрунку рыхтаваў ся да выступленьня. Таму дзiўнавата было пачуць уранку, як Ананьеў адразу пачаў з нападак на Гладзiлiна, Аксёнава i яшчэ некаторых. Вядома, я выступiў у iх абарону, але тады яшчэ болей зьдзiвiў мяне Б. Палявой, якi ў заключным выступе падтрымаў не мяне, а Ананьева за яго «нелицеприятную критику». Зрэшты, Ананьева я неўзабаве зразумеў — калi ён з свае Сярэдняй Азii перабраўся ў Маскву на пасаду намесьнiка рэдактара аднаго аўтарытэтнага часопiсу.

Недзе тою парой цi, можа, трохi раней у Маскву прыяжджаў амэрыканскi пiсьменьнiк, аўтар знакамiтых «Гронак гневу» Джон Стэйнбек, якi завiтаў у «Юность» i дужа горача падтрымаў маладых. «Ня бойцеся быць злымi, маладыя ваўчаняты», — скончыў гэты масьцiты празаiк, зьвяртаючыся да Еўтушэнкi, Гладзiлiна, Аксёнава, Вазьнясенскага ды некаторых iншых. У ЦК, казалi, падняўся вялiкi скандал, i болей амэрыканскаму маэстру вiзу ў Савецкi Саюз не далi. Магчыма, аднак, ён яе i не прасiў. Мiхась Гарбачоў тым часам скончыў пераклад аповесьцi, але «Юность» адмовiлася яе друкаваць. Тады ён аддаў рукапiс у «Новый мир», якi перад тым пачаў набываць дысiдэнцкую славу. I вось аднойчы мне прыносяць тэлеграму з Масквы ад намесьнiка галоўнага рэдактара «Нового мира» Аляксея Кандратовiча з прапановай надрукаваць аповесьць, «если только вам не противен этот журнал». Ведама, я адразу ж адказаў згодай. Гарбачоў чамусьцi маўчаў.

На пачатку восенi ў Рыме зладзiўся чарговы кангрэс КОМЭСА, эўрапейскай пiсьменьнiцкай адзiнай арганiзацыi, зь якой супрацоўнiчаў СП СССР. У Маскве арганiзавалi прадстаўнiчую пiсьменьнiцкую дэлегацыю, у якую ўключылi i мяне. Гэта была ўвогуле рэдкая па тым часе паездка пiсьменьнiкаў на Захад, а для мяне дык першая. Напярэдаднi выезду выклiкаў загадчык аддзелу культуры ЦК КПБ, даваў iнструктаж: трымаць вуха востра, быць асьцярожным, нi з кiм не кантактаваць. За мяжой — усе ворагi. З Масквы на лётнiшча прыехала вялiкая група маладых i старэйшых — Вiктар Шклоўскi, Аляксандр Твардоўскi, Канстанцiн Сiманаў, Рурыкаў, Сучкоў, Аксёнаў, Карым, Марцынкявiчус. Кiраўнiком дэлегацыi быў прызначаны Аляксей Суркоў. У Рыме ўсе разьмясьцiлiся ў адным гатэлi паблiзу ад галоўнай вулiцы Корса i пайшлi аглядаць горад. Рым, канешне, ашаламляў сваiмi старажытнасьцямi, руiнамi Калiзэю, музэямi i палацамi. Схадзiлi ў сабор сьв. Пятра, капэлу Рафаэля. Дужа вабiлi крамы буржуазнага гораду, ды заходзiць туды не было з чым — грошай мы мелi мала. Заставалася хiба разглядваць вiтрыны. У мяне захавалася фота, дзе Юсьцiнас Марцынкявiчус пiльна ўглядаецца праз шкло на выдатную друкоўку, пра якую нам заставалася толькi марыць. Аксёнаў аднойчы згледзеў у кнiжнай вiтрыне раман сваёй мацi, нядаўняй зэчкi Яўгенii Гiнзбург «Ожог» i шапнуў нам, каб пра тое маўчалi.

На кангрэсе гаворка iшла пра лiтаратурны авангард, вядома ж, заходнi, — у нас тады свайго яшчэ не было. Там жа ў зале паседжаньня стала вядома пра арышт у Маскве Сiняўскага i Данiэля, i мне дужа спадабалася, як К. Сiманаў нягучна сказаў, што арышт паэта — заўжды ганьба для ўраду. Яго, аднак, нiхто не падтрымаў, ды мала хто i пачуў. Мы ўважлiва i зь некаторым зьдзiўленьнем слухалi глыбакадумныя выступы Сартра, рэжысэра Антанiёнi, Джона Карла Вiгарэлi, якiя гаварылi зусiм ня так i не пра тое, што мы прывыклi чуць на радзiме. Асаблiва ўразiў Сартр сваiмi фiлязофскiмi экспромтамi пра экзiстэнцыялiзм. Разумна ён гаварыў, Сартр, а я думаў, што ўсё ж праўда, мабыць, на баку ягонага земляка Камю, якi зганiў СССР за канцлягеры, а Сартр за тое парваў зь iм адносiны.

Авангардысты, якiя там выступалi, нас меней цiкавiлi, сярод савецкiх пiсьменьнiкаў тады мала было прыхiльнiкаў гэтае плынi. Апроч хiба Вiктара Шклоўскага, якi пасьля свайго выступу на гэтую тэму адразу стаў папулярны сярод заходнiх маэстра. Роб Грыйе i Наталi Сарот горача цiснулi ягоную руку. Там я пазнаёмiўся з Аляксандрам Твардоўскiм, якi сказаў, што будзе друкаваць мой твор, хаця яго яшчэ не чытаў. А на рымскай вулiчцы за маленькiм круглым столiкам спаткаў двух слынных палякаў В. Iвашкевiча i Е. Путраманта, якiя жартоўна зьдзiвiлiся, што ў Беларусi ёсьць пiсьменьнiк, маладзейшы за Танка. Танк тады быў для iх маладзён.

Утрох — Аксёнаў, Марцынкявічус і я — пайшлі на шпацыр убок сабора сьв. Пятра. Тут трапляла шмат сьвятароў у чорным, цікава было бачыць групы маладых манашак у чорна-белых касынках. На вуліцах у невялікіх шапіках прадавалі рознае царкоўнае начыньне — крыжыкі, расьпяцьце, пацеркі. Мы вырашылі набыць біблію. У нас жа ў Саюзе дабыць яе не было як, мо тут можна. Зайшлі ў адзін шапік з рэлігійнай літаратурай, папыталі — каб на рускай мове. На рускай мове блізка не аказалася, служка пайшоў некуды шукаць. Мы чакалі. Урэшце ён прынёс — на жоўтай паперы, у мяккай вокладцы. Але па-ўкраінску. Хлопцы адмовіліся купляць, а я ўзяў — была рызыка правезьці цераз мяжу (то ж лічылася недазволенай літаратурай), але рызыкнуў. І пасьля чытаў сьв. пісаньне па-ўкраінску, вучыў украінскую мову і божае слова па ёй.

Напрыканцы, цi не ў апошнi дзень нашага гасьцяваньня ў Рыме, адбыўся дробны, але шматзначны для таго часу выпадак, пра якi, можа, варта тут распавесьцi. Уранку нам аб’явiлi, што савецкая амбасада запрашае на прыём рускiх пiсьменьнiкаў, аўтобус будзе пададзены да гатэлю. Паколькi ў складзе дэлегацыi былi ня толькi рускiя, дык астатнiя палiчылi сябе вольнымi ад запрашэньня i выправiлiся на шпацыр у горад. Мы зь лiтоўцам Марцынкявiчусам пайшлi ў парк Венета. Аднак на падыходзе туды нас дагнаў аўтамабiль з амбасады, i малады служачы паведамiў папраўку: амбасадар запрашае на прыём усiх, у тым лiку i нярускiх. Давялося вяртацца ў гатэль, каб перамянiць сарочкi ды надзець гальштукi. I мы спазьнiлiся. На ганку гатэлю спаткалi башкiра Мустая Карыма з Аляксандрам Твардоўскiм, якiя таксама не пасьпелi на аўтобус з астатнiмi. Давялося наймаць таксi. Твардоўскi быў у чорным гарнiтуры, увесь распараны ад гарачынi i лаяўся. У амбасадзе аказалася, што прыём ня тут, а ў летняй рэзыдэнцыi за горадам. Паехалi туды, зноў жа на таксi, па дарозе трапiлi ў аўтамабiльную аварыю, хаця дужа нiхто не пабiўся.

Настрой быў сапсаваны, але грэла мэта. Твардоўскi, аднак, быў на мяжы нэрвовага зрыву. Прыехалi зь вялiкiм спазьненьнем, усе сядзелi за лёгкiмi столiкамi з прахаладжальнымi напоямi, амбасадар заканчваў чытаць свой даклад i пералiчваў працэнты росту выплаўкi чыгуну i сталi ў чарговай пяцiгодцы. Як скончыў, пацiкавiўся, цi будуць пытаньнi. Пытаньняў не аказалася, i ён падзякаваў усiм за ўвагу. Усе расчаравана ўсталi, i Твардоўскi гучна, па-сялянску вылаяўся. Амбасадар здаля спытаўся: «Што вы сказалi, таварыш Твардоўскi?». Аляксандр Трыфанавiч стрымана адказаў: «Тое, што чулi». Усе з каменнымi тварамi скiравалi з душнага памяшканьня на вулiцу.

Наш самалёт з Рыму Масква не прыняла з прычыны надвор’я, давялося вяртацца ў Кiеў. Адтуль ехалi цягнiком. Была глыбокая ноч, рэстаран не працаваў, дык мы пабудзiлi буфетчыцу, набралi ў яе шампанскага. I пачалi пiць. У Рыме тым не надта захаплялiся — бракавала лiраў, а тут размахнулiся. Барыс Сучкоў, падпiўшы, распавядаў, як колiсь арганiзоўваў выдавецтва «Иностранная литература», як было з матзабесьпячэньнем, i ён зьвяртаўся да ўсiх — ад Малянкова да Калiнiна. Але нiхто ня мог цi не хацеў выдаць яму два аўтамабiлi, усё цягнулi, спасылалiся на ваенныя абставiны. Тады хтось параiў рэдактару зьвярнуцца да Берыi. Сучкоў сьпярша не хацеў, баяўся, а як наважыўся, Берыя адразу сказаў: «Будуць табе машыны!». Праз тыдзень звонiць: «Сучкоў, пачаму не забiраеш пяць „студэбэкераў“, чакаюць на грузавой станцыi». Той выпадак паказаў Сучкову, хто гаспадар у краiне. Праўда, яшчэ праз колькi гадоў той жа гаспадар адправiў рэдактара на мардоўскi лесапавал, адкуль яго вызвалiў XX зьезд партыi. А ў суседнiм купэ таксама падпiты Аляксей Суркоў скупа паведамiў, як ён у Брусэлi хацеў скончыць самагубствам — гэткiя абавязкi навешалi на яго ў Маскве, за невыкананьне якiх пагражала Лубянка.

Як пасьля выявілася, праблемы ў А. Суркова ўзьніклі ў Нідэрландах пасьля гісторыі з Пастэрнакам. Суркова абвінавацілі ў фальсіфікацыі і паклёпе на нобэлеўскага ляўрэата, і савецкае кіраўніцтва ініцыявала судовы працэс, каб яго апраўдаць. Але, здаецца, марна.

I я думаў: бедныя, няшчасныя расейскiя пiсьменьнiкi! I гэта — элiта! Нядзiва што, можа, самы элiтны зь iх АТК адразу завалiўся спаць на нiжняй палiцы. Каб нiчога ня чуць. Кажуць, так заўсёды рабiлi ў паездках разумныя савецкiя людзi. Той, хто добра выпiў, заўсёды меў апраўданьне.

Паездка пiсьменьнiка за мяжу на той час была амаль сэнсацыяй. Па вяртаньнi ў мяне бралi iнтэрв’ю, я выступаў з аповедамi ў рэдакцыi, пiсаў пра тое ў «ЛiМе». Зь Менску прыйшла прапанова стварыць балет паводле «Альпiйскай балады», але я, навучаны вопытам кiно, адмовiўся. Я не хацеў празьмернай папулярнасьцi, ужо адчуў, як да таго адносяцца мае менскiя калегi-пiсьменьнiкi. Лепш сядзець цiха i ня надта высоўвацца.

Увосень пазванiлi з «Нового мира» — трэба прыехаць рыхтаваць да друку «Мёртвым не балiць». Хутка сабраўся, паехаў, адшукаў рэдакцыю ў Малым Путнiкаўскiм завулку — вузкi калiдорчык, цесныя пакойчыкi, дужа пахне камунальнай кухняй (на трэцiм паверсе быў рэдакцыйны буфэт). Маiм рэдактарам аказалася немаладая прыветлiвая дама з блiзарукiм позiркам — Анна Самойлаўна Берзер, якая адразу сказала, што пераклад кепскi, трэба шмат працаваць. Тое ж сказаў i загадчык аддзелу прозы Iгар Вiнаградаў i дадаў: «Гэты раз надрукуем. Але ў наступны каб гэтага вашага перакладчыка тут i нагi не было». Тое мяне нямала зьдзiвiла, i толькi пасьля я дазнаўся, што Мiхась Гарбачоў на пасадзе сакратара партбюро СП СССР нажыў у Маскве нямала ворагаў. Вядома, «Новый мир» у гэтым сэнсе ня быў выключэньнем.

Пару тыдняў сядзеў у шыкоўным, але сьцюдзёным нумары гатэлю «Савецкая» i правiў, правiў адпаведна адзнакам Анны Самойлаўны. Пад вечар адносiў у рэдакцыю i назаўтра зноў правiў. Спатрэбiлася таксама перастаўляць некаторыя часткi, асаблiва сучасныя пляны. Некаторыя сцэны ўзбуйняць, iншыя, наадварот, — здрабняць. Часам аж кружылася галава ад той працы. Аднойчы ў дзьверы пастукала незнаёмая жанчына, аказалася, што гэта менская лiбрэтыстка Чарахоўская, яна гатовая ўпасьцi мне ў ногi, абы я дазволiў ёй напiсаць лiбрэта балету «Альпiйскай балады». Ды яна яго ўжо i напiсала — во, пачытайце. Ёсьць усе падставы, што атрымаецца выдатны балет, тым болей, што музыку пiша малады кампазытар Яўген Глебаў, якi дужа любiць усю творчасьць Васiля Быкава. Сэрца, як кажуць, — ня камень, насуперак пачуцьцю я пагадзiўся. Той факт запачаткаваў маё доўгагадовае сяброўства з таленавiтым кампазытарам i грунтоўным чалавекам Яўгенам Аляксандравiчам Глебавым. Балет ён стварыў выдатны. Я глядзеў яго аднойчы зь Ірынай Міхайлаўнай (якая пад той час стала маёй жонкай), у якой тады цяклі сьлёзы. Да таго спэктаклю яна была катэгарычна супраць, як ёй здавалася, апашленьня высокай тэмы.

«Новый мир» тады ўжо бамбавалi з усiх iнстанцыяў — з Галоўлiту, з СП, з ЦК. Выходзiў часопiс нерэгулярна, кожны раз зь вялiкiм спазьненьнем. Спазьнiлiся i №№ 1–2 з маёй аповесьцю i трапiлi якраз падчас чарговага i, можа, самага рэакцыйнага зьезду КПСС — то быў яму падаруначак! У той час, як зьезд набiраўся рашучасьцi рэабiлiтаваць сталiншчыну, абялiць запэцканыя Хрушчовым слаўныя чэкiсцкiя органы, Твардоўскi б’е iх залпам з двух нумароў, у якiх зьмешчана аповесьць беларускага пiсьменьнiка. Мабыць, сваiх у Маскве не знайшлося. Тым горш для «Нового мира».

Iнстанцыi зрэагавалi апэратыўна, i праз колькi дзён выйшаў чарговы нумар «Правды» зь вялiкiм артыкулам У. Сеўрука (як пасьля выявiлася, слухача Акадэмii грамадскiх навук). У гэтым артыкуле канстатавалася несумненная няўдача пiсьменьнiка, абараняўся гонар Савецкай армii, пераможцы фашызму, давалiся ўстаноўкi, як трэба пiсаць на тэму мiнулай вайны. Мабыць, артыкул дужа спадабаўся галоўнаму iдэёлягу КПСС тав. Суславу, бо аўтар неўзабаве быў паклiканы на Старую плошчу, дзе зрабiў нечуваную для правiнцыйнага (здаецца, чукоцкага) журналiста кар’еру. Родам гэты чалавек быў зь Беларусi i, мабыць, на гэтай падставе стаў галоўным дарадцам Суслава — сьпярша па творчасьцi Быкава, а пасьля i па ўсёй савецкай лiтаратуры.

За праўдзiнскiм артыкулам, бы па камандзе, пасыпалiся вельмi крытычныя, часта зьневажальныя артыкулы з палiтычным падтэкстам ва ўсiх iншых цэнтральных газэтах.

Абвiнавачваньнi кожны раз гучалi ўсё болей грозна. «Красная звезда» ў артыкуле Баранца i Дашкова выкiнула свой галоўны абвiнаваўчы козыр — намер аўтара сутыкнуць два спрадвеку братнiя народы, беларускi i ўкраiнскi. Ветэраны ў сваiх лiстах у рэдакцыi, як заўжды, скардзiлiся на прынiжэньне iхняе ролi ў разгроме нямецкiх захопнiкаў. Вельмi хутка да абвiнаваўчага хору маскоўскiх газэт падключыўся i беларускi друк. Можа, даўжэй за iншыя трымаў паўзу «ЛiМ». Правiнцыйныя газэты, якiя не маглi апэратыўна арганiзаваць уласныя артыкулы супраць «iдэалягiчнай дывэрсii» Быкава, перадрукоўвалi iх з цэнтральных. У тым лiку i мая родная «Гродзенская праўда». Цiкава, што ўвогуле аўтара бiлi за што заўгодна — паклёп, прынiжэньне, скажэньне — але нiдзе не было сказана нiводнага слова пра «сьмерш», цi НКВД, цi КДБ. Быццам напiсанае ў аповесьцi ня мела нiякага дачыненьня да гэтых «органаў». Я чытаў i ня мог даўмецца: што гэта? Знарок цi непаразуменьне?

Тое, аднак, хутка высьветлілася.

«Мёртвым не балiць» былi аб’яўлены безумоўнай няўдачай аўтара. Але аўтару важнай была не ацэнка твору, не адносiны да яго начальства, а тое, цi сапраўды гэта — няўдача? Тое важна было для маiх наступных задумаў, бо, як пiсаў У. Фолкнэр, «няўдача для мяне вышэй за ўсё. Пачаць штось, што табе не пад сiлу — ты нават ня можаш спадзявацца на посьпех, але ўсё ж спрабаваць i стрываць паразу, пасьля спрабаваць зноў. Во для мяне ўдача». Зразумела, я ня мог раўняцца з Фолкнэрам, але i ягоны вопыт тады быў для мяне важны. Здаецца, аднак, тая «няўдача» абярнулася для мяне чымсь iншым. Хаця, каб зразумець i адчуць тое, аўтару спатрэбiлася болей за 20 гадоў.

Калі-нікалі летняй парой наведваўся на радзіму, у мае Бычкі. Бацькі яшчэ былі жывыя, і на падыходзе яшчэ здалёку бачыў, як ля падворку чакае бацька, выглядаючы зпад рукі ў бок Азевічавай гары. Сустрэўшы ў Слабодцы аўтобус, мае клумкі каціў на веласіпедзе Мікола, я з падлеткам і сынамі ішоў побач. Пасьля частаваліся за агульным сталом, бацьку дужа карцела папытаць, як жыве сын у далёкім горадзе, дзе і ён некалі жыў — служыў у салдатах. Але сына вабіла не размова з бацькам, а — возера. Заўсёды, ужо ў дзень прыезду, шыбаваў сьцежкай цераз поле і кустоўе да свае запаветнае мэты — хоць на пару гадзін, а ўсё астатняе потым. Увечары бацька скажа, што трэба схадзіць да хроснай Барысіхі — каторы год ляжыць старая, чакае сьмерці. Прыхапіўшы якую цукерыну ці хоць бы яблык, ішоў да хроснай, з гадзіну слухаў яе горкі расповед пра тое, як яна моліць Бога, каб той паслаў сьмерць. А ня шле. Жыла яна зь нявесткай, унучкі вучыліся ў горадзе, сын прапаў на вайне. Кепска жылося маёй хроснай. І ня хутка яшчэ пачуў яе малітвы Гасподзь Бог.

Празь дзён колькі мама прасіла наведаць яе брата — дзядзьку Лявона, што жыў у Завулку. Дарога была праз поле і лес, каля возера Супонец. Дзядзька з працавітым сынам Антолем будаваў сядзібу (ранейшая згарэла ў вайну, сям’я доўга жыла ў асеці). Дзядзька, як заўжды, лавіў рыбу ў навакольных азёрах, часам у добрае надвор’е браў з сабой і госьця. І тады я знаёміўся зь дзядзькавым умельствам — ня тое, што маё. Рыба ў дзядзькі заўсёды лавілася, заўсёды была на стале. Не заўсёды быў хлеб, нават бульба, а рыба была заўсёды — смажаная, вяленая, сушоная.

Неяк дзядзька Лявон распавёў выпадак, як злавіў шчупака з самаробнай блісной, якую ў яго адарваў шчупак яшчэ за Пілсудзкім — 20 гадоў таму. І памёр дзядзька Лявон ад рыбы — прастудзіўся на возеры. А ягоны Антоля ўкінуўся ў пчолы. Колькі год усё на сядзібе гудзе ад пчолаў, ёсьць мёд, а можа і якая капейчына. Не з калгасу…

У нашу абласную рэдакцыю, якая тады перабралася з цэнтру гораду за чыгунку, аднойчы зайшоў незнаёмы чалавек i, зiрнуўшы выразным позiркам на тых, хто быў у габiнэце, сказаў, што яму трэба пагутарыць з Быкавым. Як усе таропка вымелiся, паказаў мне пасьведчаньне з буйнымi лiтарамi КГБ СССР i назваў сябе: падпалкоўнiк Дубавiнкiн. Размова пачалася з агульнага знаёмства: колькi гадоў, адкуль родам. I далей: «Мабыць, вы разумееце, па якой я справе? Ну, вядома ж, наконт вашай працы, што надрукаваў „Новый мир“. Трэба думаць, па недагляду, iнакш „ни один уважающий себя орган не мог бы напечатать такой труд“».

Тая бяседа, аднак, мела ўсе адзнакi допыту. Падпалкоўнiка дужа цiкавiлi мае адказы на яго ўвогуле наiўныя цi нават дурныя пытаньнi. Я адказваў вельмi стрымана, дужа не хацелася мне нi размаўляць, нi спрачацца. Тады ж, аднак, зразумеў, што гродзенскiя органы нiчога пра мяне ня ведаюць, iм патрэбны быў першапачатковы матэрыял, i яны ўзялiся зьбiраць яго менавiта такiм прымiтыўным для сябе спосабам. Мабыць, гэтак прысьпiчы-ла. Увечары таго дня без папярэдняга званку на кватэру прыйшоў Павел. Ён выглядаў надта заклапочаным i нi пра што не пытаўся, нiчога не сказаў. Толькi сваiм апанураным выглядам сьведчыў, што сталася кепскае. Зрэшты, кепскае i сталася, прынамсi для яго. У хуткiм часе, мабыць, у мэтах iзаляцыi Быкава яго перакiнулi на працу ў самы аддалены раён Гарадзеншчыны — Карэлiцкi. (Не дзеля апраўданьня яго, а дзеля iсьцiны трэба зазначыць, што мой сваяк шкоды мне не зрабiў, i ўвогуле я яму ўдзячны за тое.)

У Беларусь прыехаў балгарскi пiсьменьнiк Найдзен Вылчаў. Як заўжды гэта рабiлася, пасьля нядоўгай гасьцiны ў сталiцы яго скiравалi ў правiнцыю — на гэты раз у Наваградак. Вылчаў быў першы раз у Беларусi i, мабыць, не чакаў такой увагi да сябе. Першай жа ноччу ў наваградзкiм гатэлi яго абрабавалi, але ён нават не распавёў пра тое гаспадарам. Пасьля павезьлi ў Бярозаўку на шклозавод, дзе мелiся быць выступы з удзелам мясцовых пiсьменьнiкаў.

Мы з Карпюком паехалi на сустрэчу. Выступ адбыўся, як заўжды, у перапоўненай залi, усiм цiкава было ня толькi паслухаць вершы, але i паглядзець на паэта з далёкай братняй краiны. На абед, якi наладзiлi на прыгожым нёманскiм беражку, зьехалася ўсё бярозаўскае i наваградзкае начальства ды яшчэ i гродзенскае таксама. Ежы i пiтва прывезьлi цэлую машыну «хуткай дапамогi». Уздоўж Нёмана разаслалi абрусы, i загучалi тосты — у гонар партыi, перадавiкоў вытворчасьцi, за росквiт сацыялiзму i дружбу народаў. Госьць сядзеў моўчкi, падобна, на яго ўжо забылiся, асаблiва як высьветлiлася, што ён ня п’е. Тое трохi засмуцiла беларусаў, але ненадоўга. Да вечару ўсе бутэлькi былi пустыя, а над нёманскiмi плёсамi далёка разносiлiся «Подмосковные вечера». Найдзен цiха папытаў у мяне: «А што, у вас сваiх песьняў няма?».

У тых грозных грымотах, якiя раздавалiся з поваду аповесьцi Быкава, Саюз пiсьменьнiкаў доўга не прымаў нiякага ўдзелу, i я ўжо быў пры думцы, што ягонае кiраўнiцтва на маiм баку. Ды дзе там! Аказалася, што на партсходах таксама iшло бурнае асуджэньне, некаторыя камунiсты патрабавалi прыняць меры. Асаблiва абураўся Iван Новiкаў, зь якiм мы разам ваявалi ў Венгрыi. Другi Iван, якi пры сустрэчы ветлiва i дабражадана вiтаўся, у сваiх лекцыях ва ўнiвэрсытэце падвяргаў жорсткай крытыцы адступнiка ад сацрэалiзму. Толькi маладзейшыя былi абураныя тым, што вакол мяне адбывалася. Сустрэты мной у Менску малады, але паважаны крытык Вiктар Каваленка моцна пацiснуў руку i сказаў, што хлопцы з Акадэмii [навук] — на маiм баку. I ня толькi з Акадэмii. Алесь Адамовiч, якi тады быў звольнены з Маскоўскага ўнiвэрсытэту за адмову падпiсаць прафэсарскi лiст супраць Сiняўскага i Данiэля, ня раз тэлефанаваў зь Менску, каб я трымаўся i не ўпаў у паняверку. Праўда, сам ён тады ўжо абаранiў доктарскую дысэртацыю, здаецца, у Кiеве з дапамогай масьцiтага Леанiда Навiчэнкi. Той жа Навiчэнка аднойчы выпадкам завiтаў у Горадню, каб сустрэцца са мной i падтрымаць. Шкада, мяне не аказалася дома. Затое iншыя ўкраiнскiя пiсьменьнiкi, у тым лiку i мае нядаўнiя сябры, гатовыя былi наладзiць мне байкот. Пры сустрэчы на маскоўскiм пленуме Алесь Ганчар папытаўся, хто даў гэткае iмя прахвосту-сьмершаўцу Сахно? Я сказаў, што аўтар. Тады ён абурыўся: «А мы чулi, што тое зрабiў нейкi жыдок з „Нового мира“. Ад цябе таго не чакалi…». Празь нямала гадоў, як у Кiеве абмяркоўвалася магчымасьць друку гэтай аповесьцi на ўкраiнскай мове, той жа Ганчар сказаў: толькi цераз мой труп! I я думаў: няўжо тут уся справа ў хай сабе i адыёзным прозьвiшчы? А можа, яшчэ ў чым, болей глыбiнным, пра што, аднак, не гавораць? Саромеюцца цi што? Дзякуючы, аднак, прынцыповай пазыцыi маiх сяброў, славутых украiнскiх пiсьменьнiкаў У. Яварыўскага, Д. Паўлычкi, I. Драча аповесьць выйшла на ўкраiнскай мове ў перакладзе нашай мiлай Танi Кабржыцкай.

Неўзабаве пасьля прыезду да нас Найдзена Вылчава прыехаў другі Вылчаў — Георгi, навуковец, унiвэрсытэцкi выкладчык. Ён аказаўся дужа кампанейскiм чалавекам, няблага гаварыў па-расейску. Рыгор Барадулiн узяў яго i яшчэ мастака Барыса Заборава ў Вушачу, на госьцi да мацi. Я наведаў iх па дарозе з дому ў Менск. Бацькоўская хата Рыгора хавалася ў засенi пасаджанага бацькам вяза, ззаду за ёй быў садок. А на ганку стаяла мiлая кабета Акулiна Iванаўна — Грышкава мацi, тыповая ўшацкая аўдавелая з вайны гаротнiца, у якой адзiная ўцеха ў жыцьцi — сынок. Генiяльны нацыянальны паэт, што для мацi, аднак, мала значыла. Для мацi значыла ўсё толькi тое, што ён — сынок. I жыла яна тым вялiзным пад неба пачуцьцём, вышэй ад якога не бывае нiчога. Памятаю, там цi, можа, пазьней я паспрачаўся з Барысам Заборавым, якi ў адрозьненьне ад некаторых з нас ня дужа надаваў хвалы калегу Мiхасю Савiцкаму, што тады шпарка i ўпэўнена ўзыходзiў на беларускi мастакоўскi алiмп. Час, аднак, паказаў, што Забораў меў рацыю, а я памыляўся — на вялiкi мой жаль.

У Горадню зь Менску прыехаў Васiль Буран, якi рыхтаваў да абароны кандыдацкую дысэртацыю па творчасьцi Быкава. Дысэртацыю не прымалi, бо там давалiся ня тыя ацэнкi некаторым момантам маёй творчасьцi. Васiль бiўся над ёй колькi месяцаў i ўсё марна. Я сказаў яму: «Напiшы ты, што iм патрэбна». Але Васiль, якi аказаўся слаўным украiнскiм хлопцам, маiм аднагодкам, упарцiўся. Дык мы разам сядзелi вечар, i я памагаў яму рабiць фармулёўкi ўласных творчых хiбаў. Здаецца, тое памагло, дысэртацыю прынялi.

Так сталася, што маімі літаратурнымі сябрамі ў Менску сталі маладзейшыя пісьменьнікі, народзінаў 30-х гадоў. Сяброў зь ліку аднагодкаў (апроч хіба Алеся Адамовіча, маладзейшага за мяне на 3 гады) амаль не было нікога. Увогуле тое зразумела. Маё пакаленьне ці ня спрэс засталося на вайне, а тыя нешматлікія зь яго, што ўцалелі, занадта навучыліся на вайне і пасьля. «Філялягічнае ж пакаленьне» пісьменьнікаў, мабыць, яшчэ ня страціла сваіх маладых памкненьняў да праўды і справядлівасьці і часам, можа нават міжволі, канфліктна рэагавала на нэгатыўныя праявы літаратурнага жыцьця.

Напярэдаднi чарговага зьезду Саюзу пiсьменьнiкаў Беларусi Генадзь Бураўкiн i Анатоль Вярцiнскi арганiзавалi збор подпiсаў пад лiстом у абарону Быкава. Як пасьля яны пра тое апавядалi, цiкава было паназiраць за рэакцыяй шмат якiх пiсьменьнiкаў на прапанову падпiсаць лiст. Некаторыя адразу адмовiлiся, iншыя абяцалi падумаць (г. зн. параiцца з кiмсь). Бальшыня, аднак, не раздумваючы, падпiсала лiст, i мяне ўсьцешыла, што сярод iх нямала старых, вельмi шаноўных пiсьменьнiкаў: Мiхась Лынькоў, Iван Мележ, Янка Брыль, Аркадзь Куляшоў. (Дарэчы, Аркадзь Куляшоў, якi быў у даўняй дружбе з Твардоўскiм, адзiн зь першых павiншаваў мяне з надрукаваньнем у «Новом мире».) Але нi Шамякiн, нi Броўка, нi Танк лiста не падпiсалi. Ведама, той лiст мала чым дапамог апальнаму аўтару (ды i ня мог памагчы), але вэрхалу нарабiў нямала. Тое, што вакол яго адбывалася, дало зразумець партыйнаму кiраўнiцтву, што ў надта апекаваным калектыве пiсьменьнiкаў няма былога сцэмэнтаванага адзiнства. Што пiсьменьнiкi, як нi дзiўна i не зважаючы на шматгадовы ўцiск i рэпрэсii, здольныя да пратэсту. Лiст, зразумела, ня быў нiдзе надрукаваны, а арганiзатараў яго ня раз выклiкалi на допыты i разьбiральнiцтвы у розныя iнстанцыi (у тым лiку i ў КДБ). Але справа была зробленая, пiсьменьнiкi ўпершыню засьведчылi, што могуць не падпарадкавацца грознай партыйнай волi. Toe ўжо было небясьпекай, якая дайшла да Масквы i якую належала прадухiлiць.

Зусiм нечакана ў Гораднi паявiўся мой перакладчык Мiхась Гарбачоў. Ранкам проста зь цягнiку ён прыбег да мяне на Алега Кашавога, сказаў, што прыехаў iнкогнiта, бо мае дужа пiльную справу. Праз публiкацыю маёй аповесьцi, да якой i ён прычынiўся, у ЦК КПСС падняўся вялiкi скандал, рыхтуецца закрытая пастанова на гэты конт, якая чорт ведае што можа нарабiць. Таму трэба папярэдзiць — прызнаць крытыку i павiнiцца. Найлепш таемна, у выглядзе асабiстага лiста ў ЦК. Я, натуральна, не пагадзiўся, Мiхась пачаў нацiскаць. Мы ўсчалi спрачацца, сварыцца i, вядома, пiць. Спрачалiся i пiлi цi ня суткi запар, але да згоды так i не прыйшлi. Сказана было шмат усялякай п’янай лухты, але нямала i прынцыповага, што неадольнай мяжой разьдзялiла мяне з маiм перакладчыкам. У канцы ён сказаў: што ж, аповесьць, канешне, цяпер ня выдадуць, будзе ляжаць, бы запасны капiтал у сэйфе. Можа, калiнебудзь… Апроч шмат чаго iншага, яму як перакладчыку, канешне, было шкада ўласнае працы, якая прападала марна, i ён спадзяваўся на калi-небудзь. На жаль, ягоныя спадзяванкi ня спраўдзiлiся, Гарбачоў памёр, так i не дачакаўшыся выданьня адыёзнага твору.

Правёўшы Гарбачова на маскоўскi цягнiк, я засеў за прамову. Нячаста я выступаў на пiсьменьнiцкiх зборышчах такога роду, але тут рашыўся. (Пасьля некаторыя з маiх дужа iнфармаваных апанэнтаў абсалютна дарэмна звальвалi гэта на невiнаватага ў тым Гарбачова.) Ды й Алесь Адамовiч сказаў па тэлефоне: прамаўчаць ты ня маеш права, асаблiва калi за цябе могуць пацярпець iншыя. За дзень я накiдаў выступ з маiмi поглядамi i маiмi нязгодамi.

Прыехаўшы ў Менск, даў прачытаць тое некаторым маскоўскiм гасьцям — Аскоцкаму i Лазараву, яны не пярэчылi. Хiба толькi Лазараў, якi крыху ведаў маю ня надта спрактыкаваную манеру выступаць, сказаў: не затараплiвай. Тое было правiльна: я стараўся прачытаць напiсанае як мага хутчэй, i тое выглядала кепска. Чытаў у вялiкiм нэрвовым напружаньнi, пры абсалютнай цiшынi ў залi, а як скончыў, заля нечакана грымнула воплескамi. Некаторыя ў заднiх шэрагах нават усталi. Начальства ў прэзыдыуме, вядома, сядзела з каменнымi тварамi. Але начальства ведала тое, чаго ня ведалi iншыя — недарма яно рыхтавала зьезд доўга i старанна. Пасьля перапынку адразу выступiў Алесь Савiцкi, якi незадоўга перад тым прыехаў з асьпiрантуры Лiтаратурнага iнстытуту i таксама пачынаў кар’еру. Цьвярдым, разьмераным голасам пераконанага артадокса ён умомант прыгвазьдзiў да ганебнага слупа рэнэгата i антысаветчыка Быкава за яго паклёп на Савецкую армiю i яе авангард — партыю камунiстых. Савiцкаму таксама апладзiравалi, а я там жа ў залi напiсаў яму запіску: «Далёка пойдзеш, Алесь!». I бы ў ваду глядзеў. Не мiнула i месяца, як мой зямляк i аднагодак апынуўся на хлебнай i ганаровай пасадзе ў ЦК КПБ. Праўду казалi: «Галоўная iсьцiна веку: сябра зьеў — сам таўсцейшым стаў».

Ворагаў той прамовай я, вядома, набыў нямала (усё кiраўнiцтва, якое пасьля доўга пазьбягала са мной вiтацца), але паболела i сяброў. На сустрэчах i ў рэстаранным застольлi вельмi прыязна аднесьлiся да таго факту Рыгор Бярозкiн i яго маладзейшыя таварышы — Валя Тарас, Навум Кiсьлiк, Хведар Яфiмаў. Зь iмi ж часьцяком быў i няп’ючы Алесь Адамовiч, тым ня менш цi ня самы актыўны iнiцыятар застольных сустрэч. Пакуль мы хмялелi, ён разумна i зьмястоўна гаварыў пра татальны ўцiск лiтаратуры i нязломнасьць асабiстай волi. У абставiнах звыклай несвабоды тое было няпроста. Але неабходна. Iнакш справа лiтаратуры ператваралася ў банальную палiцэйскую справу сыску i пакараньня. Я казаў, што тое вельмi важна было б давесьцi нашаму кiраўнiцтву СП, на што Адамовiч толькi iранiчна хмыкаў — яны тое ведаюць лепей за нас. Бо ў тым непасрэдна ўдзельнiчаюць. Што ж, як заўжды, Саша меў рацыю, бо ўжо быў навучаны скандальнай гiсторыяй у Маскоўскiм унiвэрсытэце.

Тэкст майго выступу на зьезьдзе трапiў у Маскву, адтуль на Захад. Радыё «Свабода» передало яго ў эфiр. А неўзабаве я атрымаў з Бэрлiну цудоўна выдадзеную кнiжку «Мёртвым не балiць» на нямецкай мове. Дырэктар заходнебэрлiнскага выдавецтва «Propileen» пытаўся, якiм чынам ён можа заплацiць мне ганарар. Мы з Аляксеем Карпюком доўга раiлiся над адказам i вырашылi пакiнуць гэтае пытаньне нявырашаным. Iнакш не абярэшся бяды. I, мабыць, зрабiлi правiльна, бо ўсе замежныя ганарары тады iшлi праз адмысловую дзяржаўную структуру, абыходзiць якую было небясьпечна. Яшчэ нядаўна паведамлялася пра суд над нашчадкамi Барыса Пастарнака — быццам бы за парушэньне правiлаў валютных апэрацыяў.

Неўзабаве пасьля зьезду я атрымаў першы лiст ад Твардоўскага. Пасьля ён прысылаў мне нямала лiстоў i паштовак, але той самы першы стаўся для мяне самым важным ва ўсiх адносiнах. Аляксандр Трыфанавiч найперш абгрунтаваў уласную пазыцыю ў дачыненьнi да сучаснай лiтаратуры i засьведчыў пэўную прыхiльнасьць да майго выступу на зьезьдзе. Яму спадабалася, што я не апраўдваўся там, не вiнiўся, а хутчэй — наступаў i абвiнавачваў. Пахвальнае слова рэдактара i мэтра расейскай лiтаратуры было для мяне важней за ўсе пагрозьлiвыя напады ўсiх «лiтаратураведаў у штацкiм». Я адчуў сябе яшчэ болей упэўнена, калi аднойчы пад восень атрымаў тэлеграму зь Ялты ад славутага аўтара «Акопаў Сталiнграду» i таксама ўжо бiтага крытыкай (за падарожныя нататкi з Захаду) Вiктара Някрасава. «П’ём за ваша здароўе, жадаем новых кнiг праўды пра нашу вялiкую вайну», — значылася ў тэлеграме…

У выніку буйнай кампаніі дыскрэдытацыі твору Быкава аўтар пачаў атрымліваць шмат лістоў ад яго чытачоў. Пісалі зь Беларусі, з Масквы, зь Пецярбургу і нават зь Сібіры і Далёкага Ўсходу. Аўтары былі самыя розныя — ад ветэранаў былой вайны да моладзі і студэнтаў. Значная бальшыня пісьмаў была ў падтрымку пазыцыі аўтара, падзяка за праўду вайны. Тады ж празь лісты я пазнаёміўся зь некаторымі пісьменьнікамі, што былі, так бы мовіць, «укушаныя вайной», інваліды, якія самі пісалі пра яе. Гэта быў выдатны рускі пісьменьнік У. Тэндракоў, а таксама С. Круцілін, В. Ганчароў, [нечытэльная ўстаўка], Д. Гусараў зь Петразаводзку. Яны дзякавалі мне і пісьмова ціснулі руку. Тады і пасьля такіх лістоў у мяне набраўся не адзін чамадан. Частку іх пазьней я спаліў на дачы, як пабачыў, што іх могуць украсьці, бо дужа цікавяцца пэўныя людзі. Але ўжо тады заўважыў, што ўсе лісты былі пэрлюстраваныя, што ня надта і ўтойвалася пэрлюстратарам і. Вядома, што папера савецкіх купэртаў была благая, і сьляды гарачага адпарваньня на другім баку былі відавочныя. Пры тым некаторыя з лістоў пэрлюстраваліся па некалькі разоў, у розных інстанцыях. Асабліва пашкуматаным і выглядалі лісты да бацькоў, у вёску. Падобна, іх адпарвал і ў Гародні, дзе я іх апускаў у скрынку, затым у Менску і, вядома ж, па месцы адрасата — усім трэба было ведаць, што піша Быкаў. Але я даўно ўжо не пісаў нічога падазронага, тым болей бацькам. Як, дарэчы, і яны мне, чые лісты былі ня лепшыя з выгляду. Калі трапляла якая бандэроль — кніга ці рукапіс, дык яна была бязьлітасна пашкуматаная (бы яе грыз сабака) і мела чорны паштовы штэмпель: «Поступила в поврежденном виде».

Некаторыя лісты наогул не прыходзілі — мабыць, адразу ішлі ў «справу». Тады ксэраксаў яшчэ не было, а на перадрук органы ашчаджалі працу «кваліфікаваных машын істак».

Яшчэ падчас паездкi Найдзена Вылчава ў Беларусь было дамоўлена, што балгарскi Саюз пiсьменьнiкаў запросiць мяне на госьцi. На тое мелiся падставы, i першая зь iх — мае «Трэцюю ракету» i «Альпiйскую баладу» пераклалi на балгарскую мову i выдалi ў Плоўдзiве. Значыць, я меў права на нейкi там ганарар. Але ў мяне не было замежнага пашпарту. Калi я зьвярнуўся ў менскi МВД, дык там доўга не адказвалi, штосьцi цягнулi. Мiнаў час, настала восень. I тады аднойчы пазванiлi: можаце прыехаць па пашпарт. Праз тыдзень я ўжо ехаў цягнiком з Масквы ў Сафiю. Мне дужа карцела наведаць краiну маёй хай сабе i малашчасьлiвай маладосьцi, зiрнуць на знаёмыя i мiлыя мне мясьцiны. Ну i, вядома, пагасьцяваць. Усё ж я ехаў паводле запрашэньня афiцыйнай арганiзацыi, а не як бяспраўны прыватны паязджанiн.

На памежнай станцыi Унгены, якую я некалi адваёўваў у немцаў, ужо добра функцыянавала пiльная памежная служба, i мяне адразу папрасiлi з вагону ў будынак вакзалу. Чамадан, сказалi, можна ня браць. Я нiчога з сабой ня вёз, апроч бутэлькi гарэлкi ды пару кнiжак. Яшчэ праўда, жонка Аркадзя Куляшова — Аксана Хведараўна — дала каробку цукерак для дачкi Валi, што была замужам у Сафii. У вакзале павялi на другi паверх, дзе ў прасторным габiнэце сядзеў бляндынiсты чалавек, што яўна мяне чакаў. Я адразу здагадаўся, хто гэта, хоць ён i не назваў сябе. Пачалася размова — што, як? Адкуль i куды? Якiя там у вас сябры? Якiя зь iмi сувязi — паштовыя цi асабiстыя? Пасьля гаворка набыла болей эмацыйны тон — чаму вы гэтак тэндэнцыйна пiшаце? У нас шмат вайсковых пiсьменьнiкаў, але ж iншыя пiшуць добра, без скажэньня праўды вайны i працы органаў. Без арганiзаванай працы органаў не было б i нашай перамогi ў вайне — ворагi i здраднiкi хутка б здалi Савецкi Саюз Гiтлеру. А так во вы маеце магчымасьць паехаць у Балгарыю, сустрэцца i выпiць зь сябрамi. У гэткай размове мiнула гадзiна цi болей, i я пачаў баяцца, што магу адстаць ад цягнiка. Пра тое яму i сказаў. Ён толькi ўсьмiхнуўся — цягнiк бяз вас ня пойдзе. I праўда, добра нагаварыўшыся i, мабыць, дарэшты выканаў шы свой абавязак, ён правёў мяне да вагону. Як цягнiк перайшоў мяжу, я расчынiў свой чамадан i зьдзiвiўся: усё там было ператрэсена. Адзiн з суседзяў па купэ пасьля шапнуў у калiдоры: чамадан яны таксама бралi туды. Што ж, дзякуй, што хоць не пакралi чужыя цукеркi…

Рэшта таго шляху па Румынii i да самай Сафii была азмрочана, я ўжо не хацеў i ехаць. Але неўзабаве ў Сафii, якая спаткала мяне знаёмым пахам смажанай кебабчы, настрой памалу падняўся. Асаблiва пасьля добрай чары грэнай ракii ў сьцюдзёны час. Найдзен тут жа ўладкаваў мяне ў гатэль i папярэдзiў, што на тым афiцыйная гасьцiна СП канчаецца, далей мной апекваюцца прыватна. У тым лiку i ён. Так загадала Масква, наогул хацела адмянiць вiзыт, але балгары палiчылi такi акт бестактоўным i дазволiлi прыехаць. Што ж, прыватна яны прымалi таксама няблага. Найперш добра пачаставалi на кватэры ў Найдзена зь яго мiлай Мiнкай, куды прыйшоў другi Вылчаў — Георгiй, зь якiм я знаёмiўся ў час ягонага прыезду ў Менск i Горадню. Празаiк Iвайла Пятроў пры сустрэчы на вулiцы пачаставаў вiном i распавёў дужа палiтычны анэкдот. У паветранай катастрофе загiнулi тры нацыянальныя лiдэры: Адэнаўэр, Эйзенхаўэр i Хрушчоў. Пытаньне: якi народ найбольш шкадаваць будзе? Адказ: балгарскi. Чаму? Таму што сярод iх не было Тодара Жыўкава. Анекдот у алегарычнай форме ўсё вытлумачыў. Болей пра настроi i жыцьцё ў Балгарыi можна было не пытацца. Хаця жыцьцё тое было ва ўсiх адносiнах куды лепшае, чым у нашай краiне. Я там меў гонар быць запрошаным на некаторыя госьцi i памятаю, як гаварыў пра Менск рэдактар адной балгарскай газэты. Казаў, што, наведаўшы Беларусь, хацеў плакаць, бо ня ўбачыў на вулiцах нiводнай беларускай шыльды, не пачуў у Менску нiводнага беларускага слова i тады зразумеў, што чакае Балгарыю. Ён быў недалёка ад праўды…

У Сафii зьезьдзiў на Плоўдзiўскую шашу, у былы наш вайсковы гарадок. Гарадок быў на сваiм месцы — тыя ж драты агароджы, прахадная, будынкi i казармы. Але нешта i зьмянiлася. У рамантычнай вiле цераз дарогу, дзе жыў балгарскi генэрал, а пасьля наш камбрыг, цяпер месьцiлiся камунальныя гаспадары, у двары сушылася на вяроўцы бялiзна, а ў доле два балгарыны смалiлi кабана. Акурат, як на беларускай вёсцы. Вёска i там прыйшла ў горад. Гасьцiнныя балгарскiя пiсьменьнiкi хацелi пачаставаць мяне славутым iх каньяком «Плiска», ды марна. Шукалi па ўсiм горадзе, завiталi ў фiрменны гатэль «Плiска», але каньяку не знайшлi, сказалi — пайшоў на экспарт. Я падумаў тады: добра, што наш «сучок» не iдзе на экспарт, хоць ёсьць што выпiць.

На пачатку сьнежня, якраз на дзень сталiнскай канстытуцыi памёр бацька. Паехаў на паховiны. Да Полацку ехаў цягнiком, а адтуль — на таксi. Не даяжджаючы Кублiч, у Штундаравых гарах таксоўка забуксавала, давялося iсьцi пехатой. Добра, было недалёка. Бацька перад сьмерцю доўга хварэў на нейкую лiхаманку, якую лячылi ў Селiцкай бальнiцы, ды марна. Ён дужа пакутаваў — ад хваробы i яшчэ за сына. Як я прыяжджаў апошнiм часам, пiльна ўглядаўся ў мяне i цяжка ўздыхаў: дастаецца табе, сынок, лепш бы ты кiнуў пiсаць. Пад страхой хлеўчука ў яго даўно ляжала колькi хваёвых дошак, якiя, мяркуючы па ўсiм, чакалi свайго часу. Не дачакаўся мой стары бацька, калi я кiну пiсаць. З тым i пайшоў у хвойнiк пасярод вёскi, дзе сабралiся ўсе тамтэйшыя пакаленьнi жыхароў. Жылi i адносiлiся адзiн да аднаго па-рознаму, але тут ляжаць цесьненька — у мiры i згодзе. Мусiць, толькi на могiлках тое i магчыма.

Усё апошнiм часам перажытае, зьвязанае зь лiтаратурай, аднак, ня змусiла мяне адрачыся ад вайсковай тэмы. Хоць i даводзiлася часам пакутна, парой безнадзейна. Але падтрымка сяброў — у Менску i Маскве — сьведчыла, што ў творчым сэнсе я на плённым шляху. Неяк у Маскве давялося добра i шчыра пагутарыць з Лазарам Лазаравым, якi рабiўся цi ня самым аўтарытэтным дасьледчыкам вайсковай лiтаратуры i ўжо што-нiшто надрукаваў у маю падтрымку. Як заўжды, на ўсiх калектыўных мерапрыемствах пахвальна i горача гаварыў пра мае аповесьцi Алесь Адамовiч. Чытачы прысылалi масу водгукаў, пераважна з адабрэньнем аповесьцi. Сярод iх аднойчы атрымаў добры лiст ад малазнаёмага тады, а пасьля аднаго з самых выдатных пiсьменьнiкаў Расеi Вiктара Астаф’ева. Выдатны лiст у падтрымку майго погляду на вайну прыслаў камандуючы ЗАКВА генэрал армii Стучэнка. Шкада, мала што з тых эпiсталярыяў захавалася: частку я сам спалiў на лецiшчы (не было дзе хаваць), частку раскралi. Што-колечы здаў у лiтаратурны музэй.

Тады ўлетку вольны час бавiў на Нёмане. Тут маiм сябрам заставаўся Валя Чэкiн, разумны музыка i паэт. Неблагiя вершы яго часам друкавалiся ў абласной газэце. Зь iм можна было шчыра пагутарыць пра жыцьцё i лiтаратуру. Ён умеў слухаць, не любiў спрачацца — таксама, як я. Ну i рыбак быў адмысловы.

Стаўшы сакратаром абласнога аддзяленьня СП, Аляксей Карпюк iмкнуўся актывiзаваць працу гродзенскiх пiсьменьнiкаў, арганiзоўваў усялякiя вечары i сустрэчы — у школах, на прадпрыемствах, часам з выездамi ў раёны. Звычайна для таго запрашаў Дануту Бiчэль, Вольгу Iпатаву, якая са школьных урокаў прыбягала куды-небудзь — у пэдiнстытут цi ў рэдакцыю i бойка чытала вершы.

Карпюк звычайна ганарыўся маладымi i недалюблiваў старых — некалькiх дужа актыўных пэнсiянэраў-адстаўнiкоў. Да майго сяброўства з Чэкiным ён адносiўся даволi стрымана, але я лiчыў, што ён памыляецца. Toe маё меркаваньне яшчэ ўзмацнела пасьля аднаго выпадку.

У адзiн зь першых сонечных дзён лета мы дамовiлiся з Чэкiным спаткацца на Нёмане, каб пераабсталяваць нашы лодачныя прычалы. Напярэдаднi Валянцiн прыцяг дзьве таўшчэзныя дошкi, якiя за бутэльку здабыў на недалёкай будоўлi. Прыйшоўшы да лодак, я доўга чакаў сябра, а яго ўсё не было. Нарэшце ён паявiўся, але выглядаў чымсьцi заклапочаны i не адразу паведамiў мне пацiху, што яго клiкалi ў КДБ. Не на Урыцкага, дзе было iхняе ўпраўленьне, а ў гасьцiнiцу. I спрабавалi завербаваць, але ён адмовiў ся. Toe ня стала для мяне вялiкiм сюрпрызам, але настрой сапсавала грунтоўна. Зноў жа я ня ведаў, як да таго аднесьцiся, тым болей, што Чэкiн сказаў, быццам яго папярэдзiлi аб «неразглашэньнi». Toe, што Валяньцiн адмовiўся працаваць супраць мяне, рабiла яго ў маiх вачах яшчэ болей шаноўным сябрам. Болей, аднак, пра тое мы нiколi зь iм не гаварылi, i ён не казаў, цi былi ў яго новыя кантакты з КДБ. Я таксама нiчога пра той выпадак нiкому не сказаў, апроч як праз шмат год — Карпюку. Аляксей тады крыва заўсьмiхаўся — то ж у iх гэткi прыём, а ты думаў… Я падумаў тады, што калi прыём, дык самы паганы i подлы. Бо тое прызнаньне сябра выклiкала ў мяне самыя сяброўскiя да яго пачуцьцi i поўны давер. Думаў, што калi чалавек, не зважаючы на забарону, прызнаецца ў тым, значыцца, ён сапраўды адданы табе сябра. Аказваецца, — прыём…

За кароткi час, можа, за месяц, напiсаў невялiчкую аповесьць, названую «Праклятая вышыня». Гэта ўсё муляў у сьвядомасьцi той выпадак вясны сорак чацьвёртага году на фронце. Думалася, там ёсьць штосьцi новае, што можна выкарыстаць, прынамсi ў лiтаратуры. Хаця новае — вельмi адноснае разуменьне, тое, што я меў на мэце, даўно стала банальнасьцю ў нашым жыцьцi, удоўж i ўпоперак пранiзаным тымi самымi «органамi». Але напiсаўшы, завагаўся, цi варта друкаваць? Хацелася з кiмсьцi параiцца, ды ў Гораднi такiх людзей было мала. Карпюк, здаецца, на той час кудысь зьехаў, мой Валянцiн беларускай мовы ня ведаў. Ды й наогул, будучы паэтам, ён ня надта цiкавiўся маёй празаiчнай творчасьцю. Але часам я сустракаўся (пераважна ў кампанii Карпюка) з выкладчыкам мэдыцынскага iнстытуту дацэнтам Клейнам. Барыс чытаў будучым мэдыкам гiсторыю КПСС, быў эрудзiраваны навуковец, ведаў лiтаратуру i фiлязофiю. Да нашай рэчаiснасьцi адносiўся стрымана крытычна, i тое надало мне рашучасьцi прапанаваць яму аповесьць. Ня надта ахвотна ўзяўшы, ён прачытаў яе за адну ноч i пры сустрэчы дужа хвалiў. Сказаў, што гэткую рэч Твардоўскi з радасьцю надрукуе. Яна таго вартая.

Найперш я завёз аповесьць у Менск, перадаў Пімену Панчанку. Пiмен быў заклапочаны, — мае аповесьцi, падобна, пачалi пагражаць ягонаму рэдактарству ў «Маладосьцi». Сказаў: добра, калi б падтрымаў «Новый мир». Але ж для «Нового мира» трэба перакласьцi, а перакладчыка ў мяне не было. Тады Пiмен кажа: зрабiце падрадкоў нiк, а перакладчыка яны самi знойдуць. У Маскве перакладчыкаў — навалам.

Так i зрабiў — перапiсаў тэкст больш-менш па-расейску. Знарок не шлiфуючы, ня дбаючы пра стыль, адно клапацiўся пра сэнс. Нейкай аказiяй адправiў рукапiс у Маскву. Праз дужа кароткi час патэлефанаваў Кандратовiч — трэба прыехаць.

На гэты раз адбылася сустрэча з усёй рэдакцыяй. У шырокiм крэсьле сядзеў грузнаваты, афiцыйна апрануты Аляксандр Трыфанавiч Твардоўскі, прыйшлi стрыманы Аляксей Кандратовiч, акулярысты Iгар Вiнаградаў, гаваркi Уладзiмер Лакшын, мая рэдактарка Аня Берзер i яе каляжанка Iна Барысава. Пасьля падышоў сiвавалосы ўсьмешысты Iгар Сац, а сакратар Хiтроў быў тут ад самага пачатку. Пачалося абмеркаваньне, якое iшло нядоўга, стрымана i грунтоўна. Памятаю, Кандратовiч гаварыў пра некаторую жорсткасьць самой канструкцыi аповесьцi, Лакшын — пра характары. Твардоўскi адзначыў пэўны новы ньюанс у распрацоўцы няновай тэмы, але сказаў, што надрукаваць аповесьць для яго — абавязак. Вось толькi пераклад… Хто зробiць пераклад? Лакшын сказаў, што пераклад мог бы зрабiць Дудзiнцаў, нядаўна раскрытыкаваны за раман, ён сядзiць бяз працы. Твардоўскi зiрнуў на яго з дакорам: «Ага, значыцца, так: аўтар Быкаў, рэдактар Твардоўскi, перакладчык Дудзiнцаў? I вы хочаце з такiм трыё надрукаваць аповесьць?». Усе засьмяялiся, зразумеўшы марнасьць прапановы Лакшына. Тады, пасьля нядоўгага роздуму, Аляксандр Трыфанавiч кажа: «Вось, няхай Васiль сам папрацуе над рускiм тэкстам, як мае быць вычытае, Анна Самойлаўна паможа. А мы паглядзiм». На тым i вырашылi. I на шмат год запачаткавалi з Быкава перакладчыка ўласнай прозы. Хаця хлеб той апынуўся надзвычай цяжкi, прынамсi для мяне, якi ня раз спрабаваў яго кiнуць. Але зноў браўся, бо iнакш не выпадала.

У заключэньне Твардоўскi аб’явiў, што аўтарская назва ня пойдзе, над назвай патрэбна думаць. Мусiць, тое мне найбольш не спадабалася, але я ўжо ведаў, што тут надта патрабавальна адносяцца менавiта да назвы. Таго ад iх вымагае палiтыка. А там, дзе палiтыка, там няма месца нi густу, нi нават логiцы. Уся мая далейшая практыка адносiнаў з выданьнямi i выдавецтвамi пацьвердзiла тую нязрушную выснову.

У «Маладосьцi» аповесьць, як i належала, выйшла раней за новамiрскую публiкацыю. Але не пасьпеў я атрымаць чарговы нумар «Маладосьцi», як у Менску зьявiўся вялiкi артыкул партыйнага журналiста, нейкага Агеева, якi каменя на каменi не пакiдаў ад аповесьцi. Дасталося, вядома, i аўтару. Хаця iншай ацэнкi я i не чакаў, але было трохi крыўдна — колькi ж можна! На гэты раз беларускае кiраўнiцтва не спудлавала — папярэдзiла пэўную маскоўскую ацэнку. Калi раней яно апыналася «на падхопе», дык цяпер падхоплiваць маглi расейцы. Iнiцыятыва была за Беларусьсю.

У Маскве, канешне, ня спалi, падхапiлi ў час. Цi не па ўсiх газэтах пракацiлася хваля крытыкi i асуджэньня. Не прытупляў палiтычнае пiльнасцi ГЛАВПУР. На ўсялякiх палiтычных нарадах ягоны начальнiк генэрал Епiшаў у якасьцi нэгатыву прыводзiў у прыклад «паклёпнiцкую» аповесьць Быкава. Ягоныя ацэнкi перайшлi нават ў вайсковыя падручнiкi i дапаможнiкi па палiтзанятках для салдатаў Савецкай армii. Тут якраз падасьпеў i «Новый мир» з аповесьцю, дзе яна была названа «Атака сходу». Тое, што «сходу», павiнна было неяк прабачыць няўдачу самой атакi, — так мне растлумачылi пасьля ў «Новом мире». Але не прабачылася нiчога. Уся савецкая прэса, чынячы расправу над аўтарам заганнай аповесьцi, грамiла i часопiс, асаблiва ня раз ужо зганьбаванага Твардоўскага. Чытаючы, як яго бэсьцяць, я адчуваў некаторую няёмкасьць, што «падставiў» часопiс i яго шаноўнага рэдактара. Той, аднак, не вiнiўся, а прыслаў мне чарговы лiст з падтрымкай i спасылкай на пратапопа Авакума, якi з астатнiх сiлаў топае сабе з пратапопiцай. Толькi да якой мэты, думаў я. Да свайго апошняга вогнiшча ў закiнутай хацiне? Праўда, «Литературка» зьмясьцiла адзiную на той час пазытыўную рэцэнзiю на аповесьць, i для мяне сталася важна, што аўтарам яе быў Юры Бондараў.

Я працягваў працаваць у рэдакцыi, але заўважаў, як адносiны да мяне робяцца ўсё болей кiслыя. На пасаду адказнага рэдактара прыехаў новы чалавек, ветэран вайны, былы лётчык Георгiй Лысоў. Ён меў са мной гутарку, зь якой я зразумеў, што абкам доўга тут мяне не пацерпiць, i Георгiй Сьцяпанавiч раiў пiсаць трохi ашчадней. «Ну iх да д’ябла, гэтыя органы! Iх лепш не чапаць, я ж па сабе ведаю…» Я думаў: хто з нас таго ня ведае? Але ўсе маўчым. Можа, i мне трэба змоўкнуць. Я ўжо гатовы быў змоўкнуць. Можа, i зрабiў бы тое, каб не наступныя падзеi…

Жонка ўвесь час працавала ў школе, дома падрасталi два хлопцы, хапала хатняе працы, i яна шукала памочнiцу. Хтось з выкладчыц пэдiнстытуту параiў добрую жанчыну, адзiнокую, якая магла б прыходзiць разы два на тыдзень прыбiраць у кватэры. Хутка яна i зьявiлася ў нас — добрая, руплiвая жанчынка. Яна сапраўды жыла адзiнокай, хаця мела сына, i ўжо пабывала ў лягеры. Праўда, ня надта было зразумела, за што. Ды я не цiкавiўся. Звычайна, як яна прыходзiла прыбiраць, мы з хлопцамi вымяталiся на падворак цi яшчэ куды — каб не замiнаць. Прыбiрала добра, старанна. Жонка была задаволеная.

Але неяк я паткнуўся ў шафу па патрэбную кнiгу — «Июнь 41 года» Некрыча, якога толькi што разграмiлi ў друку, — а кнiгi не аказалася. Памятаю добра: днямi ставiў на пэўнае месца ў шафе, а цяпер яе там няма. I нiхто ня бачыў, нiчога ня ведае. Прапала кнiга. Перад тым цягам доўгага часу атрымлiваў з Мальмэ ад адной эмiгранткi даўгiя лiсты з апiсаньнем яе асабiстых прыгодаў у Менску падчас акупацыi. Напiсаныя дробненькiм почыркам на дужа тонкай паперы, яны былi вельмi цiкавыя, бо мелi масу падрабязнасьцяў, прозьвiшчаў, датаў. Я зьбiраў iх у пачак (набралася ўжо, можа, лiстоў дваццаць), таксама ставiў за шкло ў шафу. Пасьля кнiгi зьнiклi i тыя лiсты. Каму яны маглi спатрэбiцца? Але вядома, каму. Мяркуючы па ўсiм, пасьля таго, як з кватэры вымяталiся гаспадары, туды прыходзiлi госьцi.

Што гэта менавiта так, неўзабаве пераканаў i наступны выпадак.

Неяк позьняй восеньню мяне ўгаварылi з замежнай камiсii СП зьезьдзiць у Румынiю. Прытым аднаму. Ехаць мне туды ня надта хацелася, знаёмых там не было. Праўда, у Бухарэсце выйшла некалькi маiх кнiжак, i жанчына з замежнай камiсii надта пераконвала: маўляў, румыны вас чытаюць, любяць i дужа просяць. Паездка тая прынесла мне мала радасьцi, разбалеўся зуб, давялося яго выдзiраць, заплацiўшы за тое цi ня ўсе мае камандзiровачныя. Прымалi, аднак, добра, праўда, пацiкавiўшыся напачатку, што я пiшу — вершы цi прозу? Тое шмат пра што мне сказала. Але там усё ж адбылося некалькi добрых знаёмстваў зь лiтаратарамi, i адзiн зь iх, аўтар манаграфii пра расейскую лiтаратуру, падарыў мне сваю вiзытоўку з прозьвiшчам Утан. (Гэткае прозьвiшча на той час меў генэральны сакратар ААН.) Дома да мяне ў габiнэт прыйшоў для размовы Барыс Клейн, мы пагутарылi, я распавёў пра паездку i паказаў тую вiзытоўку. Барыс шчыра зьдзiвiўся: ты сустракаў ся з У Танам? Кажу, так, сустракаўся, i ён нават напiсаў пра мяне ў кнiжцы. Госьць усё зразумеў, мы пасьмяялiся i разьвiталiся.

Празь якi дзень у Гораднi падняўся таемны шум наконт У Тана. Знаёмы доктар цiкавiцца, з кiм я сустракаўся ў Румынii? А што, i Генсек ААН быў там? — Ды не, кажу, што яму там рабiць? Звонiць дырэктар бiблiятэкi: ня можаце назваць, якiя кнiгi напiсаў У Тан? Тут спатрэбiлiся, а знайсьцi ня можам. Пытаюся, каму спатрэбiлiся? — Toe не тэлефонны разгавор… Але ведама, каму. Словы Клейна яны запiсалi, а вiзытоўку, вядома, ня бачылi i падумалi, што тое — нелегальна прывезеная кнiга У Тана. Значыцца, дзесь пад канапай у мяне — жучок.

Пасьля малавясёлай гiсторыi з публiкацыяй «Праклятай вышынi» намеры мае наконт ваенна-франтавой тэмы пачалi марнець. Хоць я i бачыў там яшчэ нямала магчымасьцяў i ў галаве мроiлi пэўныя пляны, але, прыкiнуўшы, як тое будзе сустрэта начальствам i крытыкай, рашыў устрымацца. Тым болей, што i ў партызанскiм мiнулым бачылася мне ня менш цiкавага, можа, найперш сваёй маральнай праблематыкай. Трэба зазначыць, што як за тую, так i за iншую тэму я браўся пасьля ўсiх. Як ужо iншыя напiсалi шмат i пра фронт, i пра партызанаў. Каб не замiнаць iншым, я стараўся сьцiпла iсьцi сьледам i падбiраў пакiнутае.

Падобна, у краiне махнулi кiраўнiчай рукой на эканомiку, прамысловасьць, на далейшы ўздым сельскай гаспадаркi i ўзялiся за любiмы канёк — уздымаць iдэалёгiю. З поваду iдэалёгii праводзiлiся пленумы ўсiх узроўняў, творчых саюзаў; рэдакцыi i выдавецтвы ўмацоўвалi выпускнiкамi ВПШ ды АГН205. Неверагодных памераў дасяглi Галоў- i абллiты, сьпiсы забароненых тэмаў i зьвестак набылi таўшчыню тэлефонных даведнiкаў. У рэдакцыях i выдавецтвах галоўным чалавекам стаў цэнзар, якi прыдзiрлiва мацаў кожны радок i пры парушэньнi дакладваў наверх, каб апэратыўна зрабiць аргвывады. Прапагандовым апаратам было вынайдзена ёмiстае i ўнiвэрсальнае азначэньне: iдэалягiчныя дывэрсii. Для iх выяўленьня пры кожным парткаме працавалi iдэалягiчныя камiсii, якiя таксама выносiлi свае вэрдыкты. Для пачатку ва ўсiх iнстанцыях правялi кампанiю па выяўленьнi абстракцыянiстаў i барацьбе зь iмi.

Аднойчы мяне паклiкалi ў абкам, дзе першы сакратар Уладзiмір Мiцкевiч, чалавек двухмэтровага росту i з квадратнымi пашчэнкамi, папытаўся, цi ведаю я, што такое абстракцыянiзм. У меру маiх ведаў i разуменьня я спрабаваў растлумачыць, што гэта такое, i сказаў, што ў лiтаратуры абстракцыянiзму няма. «А Еўтушэнка?» — было зададзена пытаньне. — «Ну якi ж Еўтушэнка абстракцыянiст, ён самы што нi ёсьць сацыяльны рэалiст», — сказаў я. — «А ваш Карпюк?» Тое мяне ўжо зусiм зьдзiвiла: «Карпюк — абстракцыянiст?» Але, як хутка выявiлася, абкамаўскi бос клiкаў мяне зусiм не затым, каб слухаць мае тлумачэньнi. Калi неўзабаве быў склiканы абласны сход гаспартактыву, Мiцкевiч ужо грамiў на iм маскоўскiх абстракцыянiстаў Еўтушэнку i Вазьнясенскага, да якiх далучыў i нашага Карпюка. Сход патрабаваў ад члена КПСС Карпюка прызнацца, i той выказаўся ў тым сэнсе, што нават добра ня ведае, што гэта такое. Тады Мiцкевiч заявiў у заключнай прамове, што таварыш Карпюк, як усе тут пераканалiся, замаскаваны абстракцыянiст, хаця i не прызнаецца.

Трэба зазначыць, што ў першага сакратара абкаму было нямала прэтэнзiяў да Карпюка зь iншага поваду. Даўнi змагар за праўду i справядлiвасьць, Аляксей з усякага поваду хадзiў у абкам i гадзiнамi сварыўся з усiмi сакратарамi, у тым лiку i зь першым. Яго абуралi адносiны кiраўнiцтва да стану культурных устаноў у вобласьцi, да забесьпячэньня гараджанаў прадуктамi, нават тое, што адрослыя ў скверы дрэвы засланяюць бюст Элiзы Ажэшкi. Цяпер, здаецца, надарыўся момант, каб публiчна зганiць пiсьменьнiка. Але Карпюк рашыў не паддацца, паехаў у Менск да Машэрава. Калi з прыёмам у Машэрава не атрымалася, кiнуўся ў Саюз пiсьменьнiкаў да Танка208. Але Танк толькi разьвёў рукамi — маўляў, што ты будзеш рабiць з дурнямi. Мабыць, Яўген Iванавiч меў рацыю, ён даўно ня ўмешваўся ў ніякiя канфлiкты з уладамi. У лепшым выпадку мог адаслаць да свайго вечнага намесьнiка Шамякiна. Але каб Шамякiн за каго-небудзь заступiўся перад партыйнымi органамi, такога не здаралася. Ён сам iх баяўся; казалi, што, калi ў СП званiла кiраўнiчая дама Сiнельнiкава, з трубкай у руцэ прымаў стойку «сьмiрна».

Пасьля зьезду на месца Сiнельнiкавай у ЦК прыйшоў Савiцкi, i першай яго камандзiроўкай на перыферыю стала паездка ў Горадню.

Карпюк паклiкаў мяне ў Дом Ажэшкi, дзе ён звычайна сядзеў над друкаркай, i кажа: «Слухай, прылятае Савiцкi, дык ты сустрэнеш яго ў аэрапорце, а тут буду прымаць я. Як i належыць па пратаколе».

Я так i зрабiў. Спаткаў важнага госьця ля трапу самал ёта, на абкамаўскай «волзе» прывёз да Карпюка. Карпюк падняўся з-за стала. Савiцкi, якi некалi разам з Карпюком вучыўся на Вышэйшых лiтаратурных курсах, па-таварыску працяг руку — здароў, Аляксей. Аляксей, аднак, схаваў свае рукi за сьпiну i мовiў: «Во што, Алесь. Ты стукач, i я табе рукi не падам. Але калi ты прыехаў ад ЦК, дык сядай, будзем гаварыць аб справе».

Савiцкi, мабыць, меў добрыя нэрвы, не мiргнуўшы вокам, сеў за стол. Пачалася казённая размова — выкананьне плянаў, адносiны i ўзаемаадносiны. Карпюк хутка згубiў увагу да госьця i сказаў, што ў яго сёньня шмат працы, ён канчае аповесьць. Яны холадна разьвiталiся. Той халодны прыём праз кароткi час даволi горача адгукнуўся ў Карпюковым лёсе.

Як я з часам пераканаўся, жыцьцё ў правiнцыi мае хiба ўяўную перавагу перад сталiчным жыцьцём, дзе ў сучаснага чалавека сапраўды ёсьць магчымасьць схавацца ў мурашнiку шматлюдзьдзя. Насуперак пашыранаму меркаваньню, у правiнцыi тое немагчыма. Па-першае, тут ён пад няспынным наглядам начальства, суседзяў, органаў, якiя заўсёды iмкнуцца ўсё i пра ўсiх ведаць. Зноў жа — вiзыты. У Гораднi, дзе мы шмат год жылi з Карпюком, не мiнала тыдня, каб хто не прыехаў да нас — зь Менску, Масквы цi з Польшчы. Вядома ж, прыяжджалi сябры, харошыя людзi, журналiсты, якiм мы былi радыя. Звычайна пасьля такiх знаёмстваў завязвалася сяброўства, якое часам доўжылася гадамi. Але сярод iх траплялi i падазроныя цi яўна падасланыя па лiнii бясьпекi людзi. Ды як было ўведаць пра тое? Iншыя пiсалi пiсьмы цi тэлефанавалi па справах зь Менску або Масквы. Часта званiў Мiкола Матукоўскi. Ён працаваў у «Известиях» i, вядома, шчыраваў для сваёй газэты. Што-нiшто я пiсаў так, як разумеў з праблемаў лiтаратуры цi мовы, ён, вядома ж, перапiсваў, i тое друкавалi, мала, аднак, робячы радасьцi аўтару. Аднойчы да нас прыехаў любы ўсiмi Уладзiмер Караткевiч. Тады ён пiсаў «Хрыстос прызямлiўся ў Гароднi» i хацеў паглядзець на гродзенскiя «касталомныя вежы». Не чакаючы, калi яму гаспадары наладзяць пачостку, сам склiкаў тутэйшых лiтаратараў у рэстаран «Беларусь» (якi яшчэ тады быў), пачаў адкаркоўваць бутэльку шампанскага i аблiў любую iм Дануту. Пасьля гжэчна выбачаўся i цалаваў яе ручкi. Незадоўга да свае сьмерцi прыехаў з Варшавы слынны польскi паэт Вiктар Варашыльскi, якога пасьля затрымалi на гродзенскай мытнi, зрабiлi ганебны, зьневажальны ператрус па поўнай праграме. Варашыльскi тут нарадзiўся i з бацькамi жыў у вайну. Немцы ня вынiшчылi сям’ю славутага гродзенскага яўрэя-гінэколяга толькi з тае прычыны, што ўсе гады акупацыi яе ратавала беларуская жанчына, былая работнiца раддому. Вiктар распавядаў, як тая цягала па начах трох малых i трох старых, перахоўвала ў скляпах i закiнутых хлеўчуках, рызыкуючы ўласным жыцьцём i жыцьцём сваiх крэўных. I выратавала, нiхто не загiнуў. Памерла тая жанчына ў 70-я гады, не адзначаная нi беларускай уладай, нi iзраiльскiм Ёдяшэм. Дрэўца ў яе гонар ля славутай менскай Ямы нiкiм не пасаджана. На дзень цi два мы з Карпюком мелi прыемнасьць сустракаць у Гораднi ўжо тады слыннага пiсьменьнiка з Беластоку, апальнага Сакрата Яновiча. У часе прагулянак па гарадзенскiх ваколiцах ён распавядаў пра свой перасьлед ад польскiх уладаў, а мы распавядалi яму пра свой. Тым i паразумелiся. Як паказаў час, — назаўжды.

Асаблiвую прыязнасьць госьцi праяўлялi да Карпюка, тым болей, што ён быў заўсёды даступны, днямi сядзеў у сваiм офiсе, стукаў на друкарцы. Неяк зачасьцiў у Горадню журналiст i пiсьменьнiк Олек Амельяновiч, таксама з Беластоку. Карпюк звычайна не любiў пачостак i ў пэўных выпадках запрашаў мяне або прыводзiў каго да мяне на кватэру. Амельяновiч быў просты, таварыскi хлопец, ахвотна пiў i шмат распавядаў пра свае экзатычныя вандроўкi на поўдзень, у Лацiнскую Амэрыку. Але аднойчы, перад тым, як ён меўся прыехаць, у Карпюковым офiсе раздаўся ананiмны званок, i хтось папярэдзiў, каб Олека не прымалi. Мы апынулiся ў разгубленасьцi — чый гэта званок, зь якога боку? Памятаю, тады ўтрох — я, Карпюк i Клейн, — адышоўшыся ў парк ля Каложы, абмяркоўвалi тое здарэньне. Што гэты званок — зь бясьпекi, не выклiкала сумневу, але зь якой? Карпюк кажа: а раптам то зь iхняй? Разумны Клейн адказвае: i з нашай ня лепш. Так мы нiчога i ня вырашылi. Але, здаецца, пасьля гэтага Амельяновiч не прыехаў зусiм. Затое, калi неўзабаве ў Карпюка зьявiлася патрэба зьвярнуцца да яго ў Беластоку, той яго выручыў, як ня мог выручыць нiхто ў Беларусi.

Запомнiўся прыезд зь Ленiнграду iнжынэра Вайцяхоўскага, былога партызанскага камбрыга. Памятаю, тады было добрае надвор’е, мы ўзялi колькi бутэлек i паехалi на прыроду ў Пышкi. Як выпiлi, камбрыг i яго колiшнi падначалены, якога ён прызначыў камандзiрам атраду, пачалi ўспамiнаць шмат якiя эпiзоды свайго сумеснага партызанства.

Вайцяхоўскi тады вельмi добра выказваўся пра Карпюкакамандзiра, яны ўспамiналi шматлiкiх агульных сяброў-партызан. Называлi iмёны — тых, хто загiнуў, хто i дзе жыве, якую кар’еру зрабiў па вайне. Вайцяхоўскi дакараў, але i хвалiў Карпюка, што той не застаўся пасьля вызваленьня ў 44-м мацаваць савецкую ўладу на Гродзеншчыне, як гэта рабiлi цi ня ўсе партызанскiя камандзiры, а падаўся на фронт, дзе яго скалечыла.

А. Карпюк, як распавядаў, трапіў на фронт праз той самы «вальтэр», якім абзавёўся перад вызваленьнем у 44 г. Як і шмат якіх партызанскіх начальнікаў, яго на фронт ня бралі, пакідалі для аднаўленьня савецкай улады ў Заходняй Беларусі. Але сказалі: пісталет трэба здаць. Перад разьвітаньнем са сваім «вальтэрам» Аляксей пайшоў у гумно і прыцэліўся ў сучок у сьцяне. І якраз трапіў. Шкада яму стала такі дакладны пісталет, і ён не наважыўся разьвітацца зь ім. Лепш пайшоў на фронт.

А там яшчэ на фарміроўцы «вальтэр» яго адабралі начальнікі. Хутка чырвонаармеец Карпюк атрымаў кулю ў плячо, а затым асколак у лёгкія, тады ўжо стала не да пісталетаў.

Карпюк толькi ўсьмiхаўся. Яны добра ведалi i паважалi адзiн аднаго, i я мiжволi зайздросьцiў iм. У мяне не было жаднай магчымасьцi для такiх сустрэчаў: мае сябры або ляжалi ў братнiх магiлах ад Дняпра да аўстрыйскiх Альпаў, або былi раскiданыя па сьвеце. Мiнула небагата часу, i я перастаў зайздросьцiць. Давялося спачуваць…

Недзе з часоў хрушчоўскай адлiгi ў савецкiм друку пачалi паяўляцца кнiгi славутых заходнiх аўтараў, да таго ў нас невядомых. Можа, першым з гэтага шэрагу пачалi выдаваць раманы Рэмарка, якi адразу знайшоў немалую папулярнасьць сярод чытацкай моладзi. (Парыж, жанчыны, кальвадос. Але i «На Заходнiм фронце безь пераменаў».) Калi французскiх жанчын i свабоднае каханьне ўлады неяк трывалi, дык «Заходняга фронту безь пераменаў» стрываць не маглi. Як заўжды, апэратыўна было пушчана ў абарот зьняважлiвае ў нас азначэньне рэмаркiзм, якi, бы бiрку быку на рогi, вешалi на таго цi iншага аўтара. Першым такой «пашанай» быў ганараваны Булат Акуджава зь яго невялiчкай, але ёмiстай аповесьцю «Будзь здароў, шкаляр», выдадзенай у скандальных «Тарусских страницах» у Калузе. То была добрая аповесьць. Але болей пра вайну Акуджава, здаецца, не пiсаў — аддаўся паэзii i шансону, якiя зрабiлi яго знакамiтым у сьвеце. Пасьля Рэмарка ў лiтаратурны савецкi ўжытак адразу ўвайшоў Хэмiнгуэй, хоць яго самы значны раман «Па кiм звонiць звон» нiяк не хацелi выдаваць у Маскве, а як выдалi, дык аказалася, што амаль трацiна тэксту была страчана ў купюрах. Мне далi ў Маскве надрукаваны на тонкай паперы рукапiс, якi я ўважлiва прачытаў дома i адчуў сябе дужа бедным. I дужа неадукаваным таксама. Toe, што мы намагалiся i нiяк не маглi зразумець у вайне, знакамiты Хэм зразумеў i напiсаў яшчэ ў 30-я гады. З таго часу, а можа, i раней, сутнасьць вайны не зьмянiлася. Ваенная сутнасьць наогул наўрад цi мяняецца праз стагодзьдзi. Толькi на першы погляд здаецца, што наша вайна не такая, як папярэдняя, у чымсь кожная наступная вайна iнакшая, а ў вынiку ўсе аднолькавыя. Мiнае час, i ўсё зьлiваецца ў адно ёмiстае i ненавiснае людзям азначэньне — вайна. Хэмiнгуэй адкрыта сказаў, што «вайна — гэта бардак» i што вайна ў 30 год здаецца зусiм iншай, чым у 18–20 гадоў, што даўнiм уражаньням i пачуцьцям ня варта занадта верыць. I што найлепшая школа для пiсьменьнiка — нешчасьлiвае дзяцiнства (Твардоўскi, аднак, лiчыў, што — юнацтва), i што проза — гэта «архiтэктура, а не майстэрства дэкаратара». А мы столькi шчыравалi над стылем, прысмакам слова, забыўшыся пра выснову iншага знакамiтага аўтара (Уiльяма Фолкнэра), што калi надта клапацiцца над стылем, дык не застанецца нiчога, апроч стылю. Хэм ня надта клапацiўся наконт узаконенага стылю, затое яго хутка прызналi заснавльнiкам уласнага стылю. Але, можа, самае значнае, што знайшлося для мяне ў вялiкага гуманiста Хэмiнгуэя, была праставатая, але дужа ёмiстая думка: «Добра, калi вырашыш ня быць дрэньню». Праўда, у нас аднаго рашэньня для таго было мала, патрабавалася яшчэ шмат чаго, што часам было вышэй за жыцьцё, вышэй за твой чалавечы лёс.

Задума з «Круглянскiм мостам» высьпявала паволi, на гэты раз болей пад уплывам прачытанага, а ня ўспомненага, перажытага. У лiтаратуры i асаблiва ў журналiстыцы, а таксама ў т. зв. дакумэнтальнай лiтаратуры пра вайну тым часам падабралi ўсе i ўсялякiя праявы сапраўднага i выдуманага гераiзму, дайшла чарга да дзяцей. Ствараўся вобраз малога помсьлiвага героя, якi так ненавiдзеў фашыстаў, што толькi i iмкнуўся аддаць супраць iх жыцьцё. Дарослыя дзядзькi, вядома ж, разумелi яго i ўсяляк садзейнiчалi яму. Хаця i было шкода малечу, але калi ён так просiць, дык адмовiць яму не маглi. I яны яго навучаюць, як тое зрабiць з найбольшым вынiкам — узарваць мост, цягнiк, цi хоць бы аўтамабiль са снарадамi. Вядома, ён гiне, але па-геройску, тое ўсё вытлумачвае i апраўдвае. Пра маральны бок справы таго акту звычайна не згадвалася — мараль там адсутнiчала. Мяне ж прыцягвала менавiта мараль, з таго і зьявіўся.

«Круглянскi мост» выйшаў у часопiсе «Полымя», якi на той час рэдагаваў Павел Кавалёў — Павэлак, як яго трохi зьняважлiва клiкалi маладзейшыя. Паводле сваёй прыроды то быў неблагi чалавек, не апантаны бальшавiк, памяркоў ны i абачлiвы. Вялiкай складанасьцi з публiкацыяй не было — дальнабачны рэдактар найперш заручыўся падтрымкай ЦК. Сакратар па прапагандзе, былы партызан Пілатовiч аповесьць адобрыў. Як пасьля казаў рэдактар, Пілатовiч найбольш быў прываблены заключнай фразай пра камiсара, якога, бы анёла-збавiцеля, чакае ў яме падлетак-партызан Сьцёпка. Звычайна ў сваiх творах я прынцыпова пазьбягаў вобразаў камунiстаў-камiсараў, але тут дапусьцiў магчымасьць таго. Так сказаць — гiпатэтычнага камiсара, якога няма, але якi можа зьявiцца. Як паказаў час, то быў выйгрышны ход, якi ў беларускiм выданьнi ўвогуле апраўдаў сябе. Рэдактар «Лiтаратуры i мастацтва», сам былы палiтрук-камiсар Леанiд Прокша надрукаваў у сваёй газэце ўласнаручна напiсаны артыкул, цалкам апалягетычны да аповесьцi. Я пераклаў яе на расейскую мову i адвёз у «Новый мир».

Вядома, я мог бы не друкаваць аповесьць па-расейску, тым болей, што пераклад не чынiў мне асалоды, якраз наадварот. На яго я папсаваў куды болей паперы i затрацiў больш часу, чым на арыгiнальны варыянт па-беларуску. Але навамiрцы прасiлi i ня раз напамiналi, як што-небудзь напiшацца, адразу прысылаць iм. Твардоўскi прапаноўваў аванс (нават бязвыплатны — у выпадку, калi нiчога не напiшацца). Я жыў небагата, але авансаў стараўся ня браць. А тут якраз штось напiсалася ды яшчэ адобрана на ўзроўнi ЦК, як было ўстрымацца? Падумаў ужо, што, можа, гэтай аповесьцю ўлагоджу сваiх, а разам i навамiраўскiх ворагаў.

I праўда, аповесьць спадабалася i ў «Новом мире». Як я прыехаў, Твардоўскi быў у добрым гуморы, сказаў, што гэтая аповесьць, можа, найлепшае з усяго, што я надрукаваў у расейскiх часопiсах. Сьвежая тэма i высакародная iдэя. Мабыць, даўно б трэба прыгледзецца беларускiм лiтаратарам да свае партызанкi, у якой далёка ня ўсё белае, а нямала i чорнага. Але хто iх спадзьвiгне на тое? Гэты ваш Броўка, у якога даўно «зьлiплiся вейкi», цi Грышкасьвiнапас Шамякiн? Я сказаў, што Шамякiн — ня Грышка, а Iван. «Адна парода, — сказаў Твардоўскi, — я яе ведаю. У самога продкi адтуль, зь Беларусi. Цi ёсьць у вас там, у Саюзе, якi мудры яўрэй? Вам вельмi не хапае мудрага старога яўрэя». Яшчэ ён сказаў, што трэба вучыцца i браць прыклад ня толькi з расейскай лiтаратуры, якая даўно задушана iдэалёгiяй, а i з заходняй лiтаратуры, дзе моцнага уплыву дасягла лiтаратура экзiстэнцыялiзму, Камю, напрыклад. Ягоны раман «Чума» — гэта ж эвангельле дваццатага стагодзьдзя. Канешне, мы — не французы, у нас свой боль, ды ўсё ж… Ён, Твардоўскi, вядома, паважае Пушкiна, але аддае перавагу Някрасаву. Хаця ўвогуле вершаў ня любiць i нават хацеў кiнуць iх пiсаць. Такая была размова перад публiкацыяй «Круглянскага мосту» ў «Новом мире».

Бедны Аляксандр Трыфанавiч, ён не казаў, але, падобна, трошкi спадзяваўся, што мая адобраная беларускiм ЦК аповесьць, можа, паправiць i рэпутацыю ягонага часопiсу, якая тады дайшла да мяжы магчымага. Можа, ён разьлiчваў на падтрымку беларускага партыйнага кiраўнiцтва ў ягоным двубоi з бандай Сафронава, Кочатава, Палiкарпава? Як спакваля выявiлася, тыя яго спадзяванкi былi марныя. Наступныя падзеi не пакiнулi ад iх нiчога i ў рэшце рэшт давялi да адстаўкi навамiраўскага рэдактара. Тады на Беларускiм вакзале мяне праводзiў Алесь Адамовiч. Часу трохi было, i мы, седзячы ў зале чаканьня, добра пра ўсё пагутарылi. Адамовiч на той час выдаў дзьве аповесьцi пра каханьне, якiя, аднак, не зрабiлi патрэбнага ўражаньня на маскоўскую крытыку. I ён захацеў паглядзець на мой вопыт — прачытаў рукапiс «Круглянскага мосту», якi я яму даў напярэдаднi. Быўшы партызанам, якiм ня быў я, ён, мабыць, меў свае прэтэнзii да аповесьцi, але i сам штосьцi згледзеў карыснае для сябе. Пра тое мы гаварылi. Beдама, для мастацтва патрэбны жыцьцёвы вопыт i культура, але што напачатку? Бо тое ды iншае разам рэдка здараюцца ў жыцьцi, штосьцi iдзе наперадзе. Прынамсi ў нашых лiтаратурах. На Захадзе там iнакш. Але нам далёка да Захаду, у нас свой вопыт i свае крытэрыi. Пасьля выхаду з друку «Круглянскага мосту» першым з рэцэнзiяй выскачыў штотыднёвы «Огонёк», якi шмат год рэдагаваў асабiсты непрыяцель Твардоўскага Анатоль Сафронаў. Выхадзец зь Беларусi, ён меў у ёй некаторых сяброў — ведама ж, з лiку чэкiстаў, партызанскiх генэралаў, партфункцыянэраў. Мабыць, тыя ў час прасыгналiлi ў Маскву, i вось у «Огоньке» паяўляецца разварот за подпiсам цэлай групы партызанскiх сакратароў i генэралаў. Самы першы стаiць подпiс двойчы Героя Савецкага Саюза партызанскага генэрала Фёдарава, за iм шэраг iншых. У артыкуле — плач i гнеў, гнеў i плач — на аўтара i часопiс, ягонага рэдактара таксама. Пасьля «Огонька» пайшлопаехала, ад Масквы да самых да ўскраiн. Празь нейкi час нi Твардоўскага не засталося ў «Новом мире», нi Пілатовiча ў ЦК. Нядоўга пабыў на чале «ЛiМу» i непрадбачлiвы Прокша. Ды i ў «Полымi» абачлiвы Кавалёў таксама. Узаемаадносіны пісьменьнікаў (ды іншых творцаў) заўсёды былі складаныя, чым, зрэшты, карысталіся ў сваіх інтарэсах улады. Што ж да нашых вялікіх папярэднікаў, дык дужа хацелася думаць, што тыя стаялі вышэй за асаб істыя звады, вышэй за інтарэсы ўладаў. Для мяне, напрыклад, гаючай душэўнай музыкай гучыць даўні Коласаўскі радок «Мой мілы Янка, мой Купала…». У тым радку надта шмат засяродзілася — як асабістага паміж двума геніямі, так і агульнанацыянальнага. Значыць, насуперак усяму такое было магчыма, прынамсі ў мінулым.

Неяк завiтаў да Мiколы Матукоўскага, якi адразу павёў мяне ў свой габiнэт на новай кватэры па Бранявым завулку ў Менску. Там ужо быў Генадзь Бураўкiн, зь якiм яны вычытвалi гранкi набору, што атрымалi з «Известий». Гэта быў артыкул Матука пра Быкава — цi ня першы ў цэнтральным друку, якi меў на мэце даказаць грамадзтву, што Быкаў — наш, савецкi пiсьменьнiк, не якi там палiцай цi ўласавец. I што ягоныя пэрсанажы — патрэбныя i карысныя, бо на вайне былi ня толькi героi, але i баязьлiўцы i здраднiкi. Што ж, я быў удзячны маiм сябрам, якiя памагалi мне i раней (i яшчэ будуць памагаць пасьля) у маiм лiтаратурным лёсе. Мабыць, i праўда, артыкул у цэнтральнай газэце недзе штось зрушыў, наступныя падзеi паказалi ягоны несумненны плён.

У мяне быў транзiстарны прымач з кароткiмi хвалямi — японскi «Панасонiк», якi я цi ня кожную ноч настройваў — лавiў «Свабоду», Бi-Бi-Сi, «Голас Амэрыкi». З усiх, аднак, аддаваў перавагу «Свабодзе». Добра пачуць яе рэдка ўдавалася — глушылi заўжды i шчыльна. Некаторыя раiлi шукаць здатнае месца ў кватэры, каля водаправодных трубаў, паспрабаваць настройваць за горадам. Я спрабаваў i так, i гэтак — часьцей за ўсё нiчога не атрымлiвалася. Перадатчыкi былi за тысячы кiлямэтраў, а глушылкi — во яны, побач, на ўскраiне горада. Няўдалымi былi ўсе мае спробы i ў тую ноч. А менавiта тады хацелася дазнацца пра падзеi, што высьпявалi ў адносiнах да Чэхаславаччыны, на якую нацэлiўся «крыважэрны блок HATА».

«Мiралюбны» Варшаўскi блок рыхтаваўся яе ратаваць. Ранiцай, як заўжды, скiраваў у рэдакцыю i на пешаходным мастку цераз чыгунку спаткаў Клейна. Барыс здаўся нязвыкла маўклiвы, на чымсь засяроджаны i толькi буркнуў: «Ну, чуў? Яны ўвялi. Танкi ў Празе…» Toe, вядома, ашаламляла. Я тады зразумеў вэрхал, што ноччу не даваў спаць — на вулiцах штось адбывалася, iшлi калёны машынаў, даносiлiся чыесь галасы, у пад’ездах грукалi дзьверы i бегалi нейкiя людзi. Аказваецца, iшла мабiлiзацыя, як на вайну. У дапамогу перадавым часьцям, што ўвайшлi ў Чэхаславаччыну, на базе Гарадзеншчыны разгортвалася рэзэрвовая армiя. Хапалi запасьнiкоў, мабiлiзоўвалi транспарт, на ўскраiнах у вайсковых гарадках фармавалi каманды. Як пасьля выявiлася, тэлефоны гарадзкой сеткi ў тую ноч былi адключаны. Мы з Клейнам выправiлiся да Карпюка.

Яшчэ на падыходзе да Дому Ажэшкi, дзе звычайна працаваў Карпюк, пачулi, як на ўсю вулiцу гучэла перадача Б-Бi-Сi, распавядала, што савецкiя войскi акупуюць Прагу. На вулiцы было нямала прахожых, некаторыя спынялiся, слухалi, а бальшыня хуценька кудысьцi бегла. Мы тузанулi дзьверы Карпюковага офiсу, тыя былi не замкнёныя, а ў пакоi на канапе ляжаў Карпюк. Ён быў у поўнай вайсковай форме, побач на стале ляжала яго партупея i кiрзовая палявая сумка. Карпюк хутка ўскочыў, працёр вочы. Мы выключылi транзыстар. «Во, халера, праспаў», — мовiў змабiлiзаваны ваяка. Аказалася, што ён усю ноч прабыў у Фолюшы на фармоўцы, ранiцай прыехаў сюды i заснуў. Цяпер хутка адпраўка на вызвольны паход у Чэхаславаччыну. «I ты пойдзеш?» — папытаўся Клейн. — «Абавязкова. Ужо я там напiшу», — быў яго выразны адказ. Карпюк хутка паехаў на зборны пункт, i што зь iм было далей, стала вядома празь некалькi дзён.

Вялiзную мэхкалёну з мабiлiзаванымi выцягнулi на шашы ў напрамку польскай мяжы. Прыехала начальства з акругi, пачалi правяраць. Хадзiлi адны, другiя, трэцiя. Карпюк цярплiва сядзеў у кузаве МАЗа. I раптам паявiўся начальнiк палiтаддзелу акругi генэрал Дэбалюк. «А гэты нашто?» — кiўнуў ён на Карпюка. Нейкi палкоўнiк пачаў штосьцi тлумачыць, але генэрал не даслухаў: «Зьняць! Ён не паедзе». Давялося Аляксею злазiць з высокага кузава, на спадарожных машынах дабiрацца да Гораднi. Калёна пайшла да Чэхаславаччыны без Карпюка.

Карпюк, безумоўна, быў чалавек сумленны i, магчыма, нават хацеў быць сумленным камунiстам. Але ня ведаў, як iм можна быць. I наогул, што гэта такое — сумленны савецкi чалавек? Што пэўна, ён не любiў хлусьнi i не цярпеў непарадку — хоць у лiтаратуры, хоць у войску таксама. Таму, здаўшы ў Фолюшы сваю амунiцыю, пайшоў уздоўж калючага дроту агароджы паглядзець, цi не засталося што забытае ягонымi папярэднiкамi. I — во дзiва! Убачыў у траве тры пакiнутыя карабiны. Адчуваючы з вайны каштоўнасьць зброi, ён узвалiў карабiны на плечы i панёс да капцёркi. Але тая аказалася ўжо зачыненай — усе пайшлi на фронт. Каб ня кiдаць карабiны ў лесе, давялося iх везьцi ў горад, у штаб армii. Там, аднак, карабiны ўзяць адмовiлiся — ня нашай часьцi. А ўжо настала ноч, i ён змушаны быў несьцi карабiны дамоў. Адтуль патэлефанаваў мне: во халера, што мне рабiць? Кажу: там за тваiм домам цячэ Ванючка, бухнi туды твае карабiны, i справе капец. Ён мяне аблаяў: ты быццам у войску не служыў, ня ведаеш, што такое аружжа. Я, кажу, ведаю. Гэтым аружжам загаўняны ўвесь сьвет. Тваiх трох там не хапае… Не паразумелiся тады мы з Карпюком, ледзь не пасварылiся. Назаўтра ён пачаў хадзiць з тымi карабiнамi зноў, аж покуль у яго не запатрабавалi пiсьмовага тлумачэньня: дзе i зь якой мэтай узяў i г. д. Ледзьве ён выбавiўся з таго канфлiкту, якi сам сабе i стварыў.

Цiкава, што мяне ў тую мабiлiзацыю не ўзялi. Можа, прычынай таму — мой стрыечны брат, што паводле анкеты «пражываў у Заходняй Нямеччыне». А можа, i яшчэ што. Зрэшты, ня ў прыклад Карпюку, я туды i ня рваўся i думаў: можа, i лепш, што Карпюка вярнулi. Тыя, што туды паехалi, распавядалi пасьля, як iх у якасьцi рэзэрву пратрымалi на чэхаславацка-польскай мяжы, чакалi рэакцыi блёку НАТА, якi так i не праявiў нiякай рэакцыi. Toe выклiкала захапленьне сярод пэўнай часткi гродзенцаў — ага, спалохалiся нашай магутнай Савецкай армii! Пра чэхаў казалi: свабоды iм захацелася! Мы ж во жывём без свабоды, але не бунтуем. А iм — свабоды! Яшчэ чаго! I так гаварылi ня горшыя i ня самыя дурныя з нашых знаёмых. А можа, яны так толькi гаварылi, а думалi iнакш? Але што карысьцi з правiльных думак, калi iх трэба выказваць няправiльна, перакручана, наадварот. Мабыць, каб выказаць сумленную думку i ня выклiкаць падазрэньня, трэба было мець дужа адмысловы розум, якiм мала хто з нас валодаў. Мы былi надта прастадушныя ў думках i просталiнейныя ў дзеяньнях, за што i цярпелi.

Седзячы ў Доме Ажэшкi, Карпюк прачытаў у «Новом мире» ўспамiны генэрала Гарбатава, дзе ягоную ўвагу прыцягнуў не расповед генэрала пра сваю кар’еру i франтавыя подзьвiгi, а скупое паведамленьне пра тое, што генэрал ня п’е. I нiколi ня пiў. Уражаны такiм дзiвам, Карпюк сунуў часопiс у кiшэню i пабег на вакзал. Там, не пасьпеўшы сказаць нават жонцы, сеў у маскоўскi цягнiк i ранкам быў ужо ў Маскве. Пасьля працяглых перамоваў з палкоўнiкамi Генэральнага штабу раздабыў адрас Гарбатава, якi жыў каля Нiкiцкiх варот. Карпюк пазванiў у дзьверы, i папярэджаны з генштабу генэрал яго ўпусьцiў. Карпюк ветлiва прадставiўся — беларускi пiсьменьнiк, ветэран вайны. Генэрал пасадзiў госьця за маленькi столiк, дастаў з шафы гранёны графiнчык. Карпюк хацеў абразiцца i заўважыў, што ў часопiсе генэрал напiсаў, быццам ня п’е. Аказалася, сапраўды ня п’е, а графiнчык — для госьця. Тады Карпюк горача пацiснуў генэральскую руку, радасна паведамiўшы, што таксама ня п’е. I выклаў яму патрэбу, зь якой прыехаў у Маскву. Ва ўсiх краiнах сьвету ёсць таварыствы цьвярозых, а ў нас няма. А мiж тым шкода ад п’янства… I г. д. Таму трэба зьвярнуцца да грамадзкасьцi зь лiстом, падпiсаным аўтарытэтнымi людзьмi, вось як вы i я, i стварыць таварыства. Тэкст лiста ўжо гатовы, вось пачытайце…

Трохi зьбянтэжаны генэрал прачытаў тэкст i цяжка ўздыхнуў. Справа добрая, сказаў ён. Але хто падпiша? Сярод яго знаёмых цьвярозага генэрала яму не знайсьцi. Можа, сярод пiсьменьнiкаў?..

Карпюк задумаўся. Канешне, ён разумеў, што двух подпiсаў было замала для такога лiста, патрэбны быў трэцi. Ды знайсьцi яго сярод пiсьменьнiкаў таксама праблема. I раптам ён успомнiў пра Адамовiча, якi тады быў у Маскве на нейкiх курсах. (Стаўшы ўжо доктарам навук, той усё вучыўся.) Карпюк пабег па Маскве шукаць Адамовiча. Ён шукаў яго цэлы дзень да вечару, аб’ехаў усе вядомыя рэдакцыi, абзванiў знаёмых. I высьветлiў, што Адамовiч сёньня едзе ў Менск. Тады Карпюк купiў бiлет на вечаровы цягнiк i, як той рушыў з Беларускага вакзалу, пачаў абход вагонаў. Ён iх абышоў усе, зазiраў у кожнае купэ i каля Смаленску сапраўды знайшоў соннага Адамовiча. Той выслухаў яго прапанову i сказаў: «Я гатовы ўступiць. Але толькi з умовай развалiць яго знутры». I лёг спаць. Карпюк аблаяў Алеся i выйшаў з цягнiка. Ранiцай прыехаў да Нiкiцкiх варот i аб’явiў генэралу, што трэцяга цьвярозага чалавека ў Расеi не знайшоў. Так высакароднае таварыства не было створана. Hi тады i нiколi болей.

Карпюк, як ён пасьля распавядаў, дарма зьвязаўся з вайскоўцамi, хоць бы i з генэраламi. У сваiм жыцьцi ён пераканаўся, што з гэтым народам лепей справы ня мець. У вайну Карпюк камандаваў партызанскiм атрадам, пасьля ваяваў на фронце, быў двойчы цяжка паранены, а афiцэрскага званьня так i ня выслужыў. У той жа час хлопчыкi, што прыходзiлi з унiвэрсытэту, так бы мовiць, авансам былi лейтэнанты. А некаторыя i пры ўзнагародах, заслужаных i ня надта. Карпюку ж не далi сабраць нават заслужаныя iм на вайне медалi.

Займеўшы аднойчы вольны час, ён узяўся напiсаць лiсты. Адзiн быў мiнiстру абароны наконт таго, каб яму выдалi заслужаны iм медаль за ўзяцьце Бэрлiну, другi — дзядзьку на Урал. Дзядзька пiсаў даўно ўжо, што жыве кепска, з прадуктамi трудна, прасiў дапамогi. Дык пляменьнiк яму напiсаў: кiнь ты гэта расейскае жыцьцё, прыяжджай у Беларусь, тут бульбачкi хопiць. Той жа дзень аднёс лiсты на пошту.

I вось празь нейкi час прыбягае з ваенкамату пасыльны, прыносiць позву. Карпюк парадаваўся — цi не прыйшоў ад мiнiстра мэдаль? Прыйшоў да палкоўнiка-ваенкама. Той чамусьцi глядзiць ваўком, а потым падае аркуш паперы i кажа: «На чытай». Карпюк моўчкi чытае. «Не, ты гучна чытай», — кажа ваенкам. А там на бланку Мiнiстра абароны Саюза ССР напiсана: «Загадваю. Параграф першы. Выклiкаць i растлумачыць грамадзянiну Карпюку А. Н., што я ў сваяцтве зь iм не знаходжуся i дзядзькам яму не зьяўляюся. Параграф другi. Гродзенскаму аблваенкаму палкоў нiку такому-та за нiзкi ўзровень палiтмасавай работы з асабовым складам аб’яўляю вымову. Мiнiстр абароны маршал Савецкага Саюзу Г. Жукаў». — «Ты зразумеў? — пытаецца ваенкам. — Мне праз паўгода на пэнсiю, хто мне цяпер гэтую вымову зьнiме? Цi мне бяз пэнсii ў адстаўку iсьцi? Во што ты нарабiў, разгiльдзяй!»

Прыгнечаны, з сапсутым настроем Аляксей вярнуўся дадому, дзе яго чакаў лiст ад дзядзькi. Той пiсаў хiмiчным алоўкам на школьнай старонцы: «Дарагi пляменьнiк, цi ты там з глузду зьехаў у сваёй Гораднi, — якi я табе маршал i дзе я табе вазьму гэны мэдаль? Я i ў войску нi дня не служыў…».

Зь дзядзькам, канешне, адносiны ўлагодзiлiся, а прадстаў леньне на афiцэрскае званьне ў Карпюка ляснула. Карпюк быў у недаўменьнi: падумаеш, напiсаў! Я ж маршала не аблаяў. Дык праз тое да пяцiдзесяцi год хадзiць радавым? А гэтыя, што ў вайну нi разу па жывым немцу ня стрэлiлi, ужо маёры запасу. Вунь як той Гаўрушка, што самагон на хутары для камбрыга гнаў. Цяпер ён член бюро гаркаму, — абураўся Карпюк. Тады ён яшчэ не прадбачыў, што прыйдзе час, i гэты брыгадны самагоншчык дасца Карпюку ў знакi…

Я прыехаў зь Менску, куды езьдзiў па справах сваёй кнiжкi. Рэч у тым, што некалькi год выдавецтва «Мастацкая лiтаратура» валынiла з выданьнем маiх дзьвюх аповесьцяў, нават не ўключала iх у плян. Калi я сказаў пра тое загадчыку адззелу Алесю Бажко, той нявiнным позiркам уставiўся на мяне: «А дзе рукапiс? Рукапiсу ж няма». Гады тры таму я асабiста прывёз рукапiс у выдавецтва i ў гэтым жа кабiнэце аддаў сакратарцы. Тая паставiла папку ў шафу, мэханiчна зiрнуўшы на якую, я ўбачыў за шклом свой рукапiс. Дык во ж, рукапiс! Бажко шчыра зьдзiвiўся: а мы так шукалi, шукалi… Рукапiс такiм чынам быў знойдзены, але кнiга ўсё роўна выйшла няхутка…

Дома, на Кашавога, яшчэ было ня позна, блiскаў тэлевiзар, i раптам — удар у вакно, шыбiна — у друз, на падлозе кавалак цаглiны. Я выбег на вулiцу — нiдзе нiкога. Назаўтра пасьля невясёлага роздуму пайшоў у мiлiцыю, напiсаў заяву. Пасьля змусiлi перапiсаць, сказалi, будуць расьсьледаваць. Нейкi час чакаў вынiку, пасьля перастаў чакаць. Пачаў чакаць iншых вынiкаў, якiя i пасьледавалi. На той час Карпюк дамогся ад абласнога начальства, каб пiсьменьнiкам паставiлi нарэшце тэлефоны, i тое было зроблена. Стала зручна куды пазванiць, ня трэба было бегчы на пошту цi да аўтаматаў, якiя нiколi не былi спраўныя. Але пачалося iншае лiха, прынамсi для мяне. Пачалi званiць — з Гораднi, Менску, Масквы цi чорт ведае адкуль, — не называючыся. То быў форменны тэлефонны тэрор, пэўна ж кiмсьцi арганiзаваны. Але вядома, кiм. У любы час дня i ночы трашчэў телефон, устрывожаны, я ўскокваў з ложку i чуў першае пытаньне: «Да якога часу вы будзеце падрываць савецкую ўласьць?». Або: «Многа вам заплацiла ЦРУ за паклёп на партыю i Чырвоную армiю?». Удзень нярэдка званiў Дубавiнкiн — ветлiва пра штось пытаўся, штось удакладняў i ненавязьлiва выхоўваў. Чытаў мараль. Тую ж мараль некалькi разоў чытаў палкоўнiк з палiтупраў леньня БВА, якi прадставiўся кандыдатам навук (праўда, не ўдакладнiў, якiх) i актыўным удзельнiкам ВАВ. Добра пастаўленым голасам ён з напорам даводзiў, што да тэмы вайны трэба падыходзiць вельмi ашчадна, каб не сказiць рэтраспэктыву. Сам ён мае надзвычай вялiкiя заслугi ў вайне, перажыў столькi, што, калi напiсаць, хапiла б на «Вайну i мiр». Але ён ня пiша, бо ня мае часу. Увесь яго час займае служба па выхаваньні савецкага салдата, патрыёта сваёй краiны. Я слухаў тую лухту i думаў, цi гэта сур’ёзна? Цi ня ёсьць гэтая размова самаапраўданьнем чалавека, якi дзесь саграшыў i цяпер папраўляецца? Як наш рэдакцыйны Яркiн. Ён любiў закласьцi, часам п’яны штосьцi мог натварыць, i з тае прычыны на чарговым партсходзе першы браў слова і палымяна выступаў з падтрымкай чарговай пастановы ЦК цi абкаму або гаркаму. Для яго не было важна каго — важна было, што з падтрымкай. Toe яму залiчвалася i ратавала да наступнага эксцэсу.

Маё жыцьцё ў Гораднi, да якой я прывязаўся, рабiлася, аднак, усё меней прывабным. Сьцяна адчужэньня мiж мной i рэдакцыйным калектывам расла ўсё болей. (Хаця, калi разважыць, магло быць i горш.) Пасада мая заставалася ранейшаю — лiтаратурны кансультант, але аплату для мяне зрабiлi зьдзельную, — пачалi плацiць толькi за адказы аўтарам. Набiралiся за месяц капейкi. Сяброў там у мяне не было, ня стала нават з кiм пагаварыць цi выпiць. Валянцiн Чэкiн, зь якiм я меў нейкае сяброўства, «завязаў», iншыя хоць i не завязвалi, але дужа асьцерагалiся таго. У газэце, частка тыражу якой выходзiла на беларускай мове, нельга было пачуць нi слова па-беларуску. Усе размаўлялi па-расейску. Апроч хiба аднаго лiтсупрацоўнiка Вячаслава Ката, якi ўпарта з усiмi, беларусамi i расейцамi, размаўляў толькi па-беларуску, што часьцяком выклiкала зьдзiўленьне. Але Вячаслаў цiкавiўся беларускай лiтаратурай, завочна вучыўся ў БДУ, дзе слухаў лекцыi прафэсара Навуменкi. Пасьля, вярнуўшыся дадому, заходзiў да мяне ў кабiнэт i загадкава, бы са спачуваньнем пазiраў на мяне. Я здагадваўся, у чым справа, але нi пра што не распытваў. Часам у рэдакцыю заходзiў былы камандзiр батарэi Iван Ушчапоўскi, зь якiм у нас усталявалася добрае ўзаемаразуменьне. Перажыўшы не адно ваеннае лiха i маючы добрую памяць, ён праўдзiва апiсаў малавясёлую старонку вайны — пагiбель некалькiх нашых армiй пад Вязьмай i Ржэвам, што афiцыйная гiсторыя вайны старанна замоўчвала.

На жаль, аўтару не хапала лiтаратурнай пiсьменнасьцi, i я, шкадуючы матэрыял, зрабiў лiтаратурны запiс, на што патрацiў зiму. Пасьля стараўся прыладзiць яго ў якое-небудзь выдавецтва, ды марна, — нi ў Маскве, нi ў Менску рукапiс не прынялi. Так тыя рэдкiя паводле крывавай праўды вайны старонкi i засталiся ненадрукаваныя, аб чым шчыра дагэтуль шкадую.

Мала хто з маiх знаёмых распавядаў пра сваю вайну шчыра, не становячыся на прапагандовыя хадулi. Запомнiў ся, аднак, фельчар Хандобкiн зь ягоным самаiранiчным расповедам, як яго з Цэнтральнага штабу партызанскага руху паслалi ў партызаны — высьпяткам выкiнулi з самал ёту, i ён ледзьве жывы ад страху прызямлiўся ў «логаве зьвера». Некалi штосьцi падобнае распавядаў паэт Анатоль Астрэйка, якi на пачатку вайны разам зь некаторымi iншымi беларускiмi паэтамi жыў у гатэлi «Масква», дзе яны выдавалi газэту «Раздавiм фашысцкую гадзiну». Астрэйка, аднак, там ня ўседзеў, бо быў беспартыйны, а там атабарылiся паэты-камунiсты, якiя i даседзелi да канца вайны. За сваю гераiчную працу па натхненьні беларускага народу на барацьбу з захопнiкамi яны былi ўзнагароджаны ардэнамi баявога Чырвонага сьцягу, Астрэйка ж, што перажыў не адну партызанскую блякаду, атрымаў мэдаль. Сапраўды, Бог няроўна дзелiць. Тым болей начальства — нават адносна жыцьця або сьмерцi.

На партыйных i гаспадарчых мерапрыемствах у вобласьцi з зайздроснай увагай i смакам абмяркоўвалiся «iдэалягiчныя дывэрсii» гродзенскiх лiтаратараў. Нават патрабавалi адказу ў сакратара абкаму па iдэалёгii А. Ульяновiча, якi ня ведаў, як апраўдацца, але абяцаў «спусьцiць штаны» з Карпюка i Быкава. Адна надта кiраўнiчая дама, мусiць, хацела апраўдаць Быкава гэткiм аргумэнтам: чаго ж вы хочаце ад чалавека, якi нават ня скончыў ВПШ, бо ня член партыi? Да таго ж п’е. На тое ёй пярэчылi: але ж Карпюк скончыў iнстытут, нават Вышэйшыя лiткурсы i ня п’е. Дык куды ж глядзiць абкам КПБ?

Што да выпiваньня, дык тая дама мела некаторую рацыю — за мной быў такi грэх. Асаблiва падчас паездак на розныя пiсьменьнiцкiя мерапрыемствы. Аднойчы, памятаю, на пленуме ў Маскве праседзелi з адным маiм сябрам увесь дзень у буфэце, дзе, вядома ж, пiлi. Але ня толькi пiлi, а i вельмi актыўна дыскутавалi з двума ўкраiнскiмi артадоксамi з поваду перасьледу Вiктара Някрасава.

Спрэчка перайшла ў злосную сварку, i мы сварылiся (i пiлi) аж да сканчэньня мерапрыемства. Так i не зайшоўшы ў залю.

Тое ж няраз здаралася ў Менску, i Карпюк нават езьдзiў да маiх сяброў сварыцца, што яны спойваюць Быкава. Зь мяне памалу ствараўся вобраз пуставатага абiбока i п’янтоса. Я не бурыў той вобраз, я яго падтрымлiваў у якасьцi пэўнай абароны ад таго, што магло спасьцiгнуць адказнага, разважлiвага i цьвярозага. I спасьцiгла не аднаго. Мяне ж абышло неяк.

У цэнтральных газэтах паявiўся артыкул (цi прамова) начальнiка ГЛАВПУРА Савецкай армii генэрала армii Епiшава, у якiм ён сярод iншых расейскiх аўтараў (Еўтушэнка, Вазнясенскi, Аксёнаў) бэсьцiў i Быкава. На чарговым партыйным мерапрыемстве ў Доме афiцэраў, куды запрасiлi Карпюка, той сказаў са злосьцю: «Калi Епiшаў — генэрал, дык хай камандуе войскам, а ня лезе ў лiтаратуру». Тая ягоная рэплiка выклiкала панiку сярод партыйнага кiраўнiцтва Гораднi. Як Аляксей у чарговы раз пайшоў у абкам, яго туды не пусьцiлi. Насьпявала штось не зусiм звычайнае.

У гэткай атмасфэры надышоў 100-гадовы юбiлей Ленiна, да якога рыхтавалiся, бы да аканчальнай перамогi камунiзму. Па гарадах i вёсках iшлi сходы, пленумы, ленiнскiя сiмпозiумы. У Саюзе пiсьменьнiкаў з гэтай нагоды наладзiлi ўрачысты пленум, прыехалi i мы з Карпюком. Я пасядзеў крыху i пайшоў — беспартыйныя сябры запрашалi на пачостку. Карпюк запiсаўся ў выступоўцы. Толькi што перад тым па краiне прайшоў ленiнскi суботнiк, рэпартажы зь якога друкавалiся ва ўсiх газэтах, i Карпюк зрабiў тое тэмай свайго выступленьня. У канцы ён сказаў: «Мы ведаем, як у суботнiку ўдзельнiчаў Уладзiмiр Iльлiч, з кiм ён насiў бярвеньне. Але з кiм насiў бярвеньне Леанiд Iльлiч, таго нам „Правда“ не паведамiла. Цi, можа, Брэжнеў ня ўдзельнiчаў у ленiнскiм суботнiку, — хай нам адкажуць». Марцалеў, якi сядзеў у прэзыдыуме, аж скалануўся ад тых слоў i ў канцы пленуму сказаў, нiбы мiж iншым: «Што да выступленьня Карпюка, дык гэты чалавек пачынае хадзiць па галовах».

Празь нейкi час той жа Марцалеў i ягоны памочнiк Гнiламёдаў прыехалi ў Горадню наводзiць парадак у мясцовым аддзяленьнi пiсьменьнiкаў. Пасьля грунтоўнай гутаркi ў абкаме пачалi па адным выклiкаць нас у Дом Ажэшкi. Першай паклiкалi Дануту, якая няхутка выйшла адтуль з заплаканым тварам. Нават не схацела гаварыць, што ў яе пыталiся. Наступным быў я. Размова была звычайная — пыталiся пра прычыны канфлiкту зь мясцовымi ўладамi i чыталi мараль. Як я распавёў пра прошукi КДБ, Марцалеў аж спалохаўся: «А вы ўжо ўсiм расказалi?». Ня ўсiм, кажу, але некаторым расказаў. У тым лiку i карэспандэнтам з Масквы i Варшавы. У Карпюка дапытвалiся пра прычыны ягоных адносiнаў з абкамам, на што Аляксей сказаў: «Як яны да нас, так i мы да iх. Юбiлейным ленiнскiм мэдалём за штучнае асемяненьне кароў Ульяновiча ўзнагародзiлi, а нас з Быкавым за вайну — і не падумалi».

У канцы школьнага навучальнага году здарыўся канфлiктны выпадак з маiм малодшым сынам. Патэлефанавала дырэктарка школы, дужа прынцыповая дама з адметным прозьвiшчам Сукачова i тэрмiнова запатрабавала мяне ў школу. Я не пайшоў, сьпярша папытаўся ў свайго Васiля, што ён натварыў? Ён, натуральна, аднекваўся, маўляў, нiчога. Але спакваля стала вядома. На ленiнскiм уроку ў 4 клясе, калi гаворка iшла пра Iльлiча, мой сын сам сабе буркнуў у рыфму: Iльiч — стары хрыч. Toe ўчула яго пiльная суседка i тут жа падняла руку, каб абвясьцiць тое настаўнiцы. Настаўнiца з жахам падняла сына, якi, вядома, не прызнаўся. Справа дайшла да дырэктара, далажылi ў гаркам i яшчэ куды. Разьдзьмулi палiтычны скандал, у мяне запатрабавалi пiсьмовага тлумачэньня. Шкадуючы сына, якому пагражала выключэньне, я нешта пiсаў, апраўдваўся сам i апраўдваў яго. Увогуле тое было брыдка i ганебна.

Сталася так, што я ўжо мала з кiм таварышаваў у Гораднi. Усе знаёмыя былi занятыя асабiстымi справамi, а галоўнае — пабойвалiся занадта кантактаваць з апальнымi пiсьменьнiкамi. Часам сустракаўся з Барысам Клейнам, калi той ня быў заняты ў iнстытуце. Клейн меў даволi глыбокi аналiтычны розум, быў дасьведчаны ў палiтыцы. Ды i ў культуры таксама. (Распавядаў, як некалi вучыўся ў адной клясе з Раланам Быкавым, цяпер лёс зьвёў яго з другiм Быкавым.) Менш цiкавiўся беларускай лiтаратурай, але гэта — як каму наканавана.

Аднойчы ўвечары ён прыйшоў да мяне на кватэру, мы пасядзелi трохi, i я пайшоў яго праводзiць дадому. Самую важную частку размовы, вядома, прыпасалi да гэтага часу. Клейн жыў недалёка, у цэнтры гораду, каля турмы. Прайшлi ў адзiн канец, затым у другi. Было ўжо цёмна, людзей на вулiцы трапляла няшмат. Ля самага яго пад’езду раптам перад намi вынiклi трое, заступiлi дарогу. Сьпярша мы нават не зразумелi, чаму яны перагарадзiлi нам вузкi шлях, як тут жа атрымалi па удары ў твары — я i Барыс. У таго адразу ўпалi пад ногi акуляры, я здушана крыкнуў: «У чым справа?». I зноў атрымалi — другi раз. Тады мы закрычалi — на ўсю вулiцу. Адзiн таропка перайшоў на другi бок, дзе ўжо стаяў трэцi зь iх групы. Астатнi раптам наблiзiўся амаль ушчыльную, але замест таго, каб ударыць, цiха сказаў «Простите, ребята!» і пайшоў да тых двух.

Я памог Барысу адшукаць у цемры яго акуляры. Знэрваваныя, мы яшчэ пастаялi, гледзячы, як трое нетаропка пайшлi сабе ў бок турмы. Што было рабiць далей? Блiзка было ўпраўленьне мiлiцыi, насупроць ад яго ўпраўленьне КДБ. Але мы туды не пайшлi. Мы наогул нiкуды не пайшлi нi тады, нi назаўтра. Мы зразумелi, чыiх гэта рук справа i што скардзiцца — марна. Зноў жа ня так ужо яны нас i пабiлi — сiнякоў не засталося. Шкельцы ў акулярах Барыса замянiлi, а я наогул выйшаў бяз стратаў. Заставалася толькi дзякаваць Богу i чакаць новых прыгод.

Празь дзень я патэлефанаваў у Менск Матукоўскаму, распавёў, што ў нас адбываецца. Мiкалай Ягоравiч паўздыхаў у трубку i сказаў, што трэба мне перабiрацца ў Менск. У Гораднi цябе зьядуць. Цi заб’юць, што таксама ня лепей… Аднак у Менску, куды я неўзабаве зьезьдзiў, было ня лепш. Кiсьлiк з Тaрасам распавялi, як у Акадэмii [Навук] грамiлi групу нацыяналiста Прашковiча, за палiтыку выключылi з партыi i выгналi з газэты Вiнаградава, мужа пiсьменьнiцы Вакулоўскай. У Саюзе пiсьменьнiкаў, куды я забягаў, можна было перакiнуцца словам хiба з прыветлiвым Толем Вярцiнскiм, якi здаўна прыязна да мяне ставiўся.