Доўгая дарога дадому

Майстэрня была якраз у цэнтры на вулiцы Клары Цэткiн — маленькi пакойчык у старым доме. За адзiным сталом сядзеў лысаваты чалавек у сьветлым гарнiтуры з ордэнам Чырвонага сьцягу на грудзях. То быў старшыня гарадзенскiх мастакоў Вiктар Марозаў, нядаўнi камандзiр супрацьтанкавай батарэi, якi, дэмабiлiзаваўшыся, застаўся ў Гораднi. Тут жа знаходзiўся стары мастак Дзежка, якога даймала хвароба Паркiнсона. Пасьля падышлi сiвавалосы вальяжны Iгар Васiльевiч Сямёнаў, чарнявы Ваня Пупiкоў, таксама былы артылерыст, яшчэ нехта. Выхаванец Варшаў скай акадэмii мастацтваў Аляксандр Кох звадзiў мяне на сваю кватэру, дзе я пакiнуў чамаданчык, а ягоная гаспадыня, мiлая гарадзенская полька, пачаставала мяне квартай малака з лустай хлеба. Мы хутка з усiмi паразумелiся, а каб замацаваць нашу шчасьлiвую сустрэчу, увечары пайшлi ў рэстаран, якi, вядома ж, называўся тут «Нёман».

Грошай у мяне было няшмат (выходное пособие), а пасьля рэстарану амаль не засталося нiчога. Затое я набыў сяброў, якiя мяне ўладкавалi за Нёманам на кватэру да сардэчнай Мар’i Iванаўны, што надоўга стала бы маёй другой мацi. Так, людзi i мастакi тут былi цудоўныя. Некаторыя зь iх (Марозаў, Сямёнаў, Парахня) былi вiртуозамi афармляльнае справы, прыгожа, з адмысловым густам пiсалi шрыфты. А ў той нашай справе галоўным былi менавiта шрыфты. Я, вядома, так ня ўмеў, таму глядзеў i вучыся. Але рэч у тым, што глядзець i вучыцца асаблiва не выпадала — было мала працы. Жывапiсных заказаў не было зусiм, i мастакi дужа мэнчылiся з тае прычыны. Ды iхнiя перажыванкi звычайна доўга не трывалi, ад таго быў звыклы мужчынскi сродак. Здабыць грошы на хлеб было цяжка, а то i немагчыма, затое на гарэлку здабывалi заўжды. Тут таксама былi пэўныя вiртуозы, i найлепшы сярод iх Вiктар Марозаў. Рэдка якi дзень абыходзiўся бяз выпiўкi — то, вядома ж, быў наш чорны дзень. Але надвячоркам усё ж нешта надорвалася, i я позьненька вяртаўся на сваю кватэру ў Занёманьнi. Toe для маёй Мар’i Iванаўны не было навiной, за шмат год гэта гаротная жанчына была ўжо добра загартаваная яе мужам, таксама дэмабiлiзаваным вайскоўцам. Горш, што кватарант паводзiў сябе ня надта этычна — за некалькi месяцаў не плацiў за кватэру. Адно абяцаў, ды ня меў чым. Увесь той год я прабыў у майстэрнi, разам зь iншымi перабiваўся выпадковымi заказамi. Аднойчы разам з Андрэем Засьпiцкiм, скульптарам i будучым ляўрэатам, ладзiлi вiтрыну кiнатэатра, увосень афармлялi ярмарку на Скiдэльскiм рынку. То быў мой апошнi заробак, якога, аднак, хапiла толькi на тое, каб пасядзець у рэстаране i заплацiць за кватэру. А ў пiтве я ўжо так напрактыкаваўся, што мог выпiць паўлiтра за раз. Сябры лiчылi, што тое нармальна, што я нарэшце дасяг агульнае нормы. Для мяне тое было ўсё ж цяжкавата, i я пачаў думаць, што рабiць далей. Тое, што трэба нешта рабiць, было пэўнасьцю. Толькi што? Што я ўмеў? Вучыцца? Але дзе i як? Нiякiх дакумэнтаў аб адукацыi ў мяне не было — усё праглынула вайна, апошняе засталося ў палявой сумцы на засьнежаным полi пад Севярынкай. Напiсаў у Саратаў, каб выслалi хоць бы якую копiю. Адказалi, што ўсе архiвы за ваенны час адпраўлены ў Бугуруслан. Напiсаў туды — атрымаў адказ, што з Саратаўскага ваеннага вучылiшча нiякiх дакумэнтаў не атрымлiвалi. Зьезьдзiў пасьля дамоў — у Кублiчах нi школы, нi знаёмых настаўнiкаў нiкога не было.

У Гораднi якраз непадалёк ад нашай майстэрнi была рэдакцыя абласной газэты «Гродзенская праўда». Часам у пiўнушцы на рагу дзьвюх вулiцаў мы сустракалiся зь некаторымi яе газэтчыкамi. Тады ў рэдакцыi працаваў бухгалтарам стары (год пад 70) палкоўнiк былой царскай армii, ён таксама заходзiў туды — выпiць з палучкi пiва. Калi-нiкалi мы размаўлялi, той распавядаў шмат цiкавага з свае царскай службы. Аднойчы ў хвiлiну п’янаватай добрасьцi ён i сказаў мне, што ня шкодзiла б падумаць пра сваю будучыню, i тым зачапiў нейкiя чульлiвыя струны ў маёй душы. Вы ведаеце беларускую мову, сказаў ён, а ў нас частку тыражу пачынаюць выпускаць па-беларуску. Зайдзiце ў сакратарыят, можа, будзе патрэба. Дзён праз колькi я сапраўды зайшоў у сакратарыят, дзе мяне спаткала Ганна Iльлiнiчна Цыпiна, старая газэтчыца, прапанавала напiсаць заяву па-беларуску. I, як мне здалося, паколькi не знайшла ў ёй занадта памылак, прыняла мяне на працу карэктарам беларускага выданьня. Трохi папрацаваўшы ў карэктарскай, перайшоў у сакратарыят. Пачыналася новая старонка маёй бiяграфii. Здавалася мне, што я выходзiў на нейкую прамую, але толькi здавалася. Наперадзе яшчэ былi выкруты лёсу, пякельныя рэцыдывы ўсё той жа ваеншчыны, якая ўпарта не хацела выпушчаць мяне з сваiх жалезных абдымкаў.

А пакуль у рэдакцыi было спакойна, мне падабалася. Працавалi тут амаль усе прыезджыя цi дэмабiлiзаваныя i хадзiлi спрэс у вайсковым — шынялях, гiмнасьцёрках, ботах. Загадчыкамi адзьдзелаў былi пераважна былыя палiтработнiкi-вайскоўцы, хiба за выключэньнем аддзела сельскай гаспадаркi, якiм камандаваў нядаўнi камбрыг Войска Польскага маёр Пётра Барэйка. Камандаваў, як i на вайне — энэргiчна i напорыста, асаблiва падчас суцэльнай калектывiзацыi Заходняй Беларусi. Натуральна, што з такiмi кадрамi карэктарам i стылiстам працы хапала, i наш рэвiзiйны карэктар Мiкола Аўчароў бясконца канфлiктаваў з усiмi, адстойваючы «сьвяшчэнныя» нормы расейскай граматыкi. Гэта быў увогуле адукаваны i пiсьменны чалавек, але наскрозь нешчасьлiвы. На пачатку вайны трапiў у палон, перажыў шмат гора-бяды, а як выбавiўся на волю пасьля перамогi, на радасьцi выпiў «не таго» сьпiрту i ледзьве не асьлепнуў. Да таго ж выявiлася, што яго даваенная жонка ня стала чакаць зьнiклага ў палоне мужа i выйшла замуж за палкоўнiка-чэкiста, а на прад’яўлены ёй здымак Аўчарова сказала, што гэта ня ён. Увесь час, колькi я ведаў Аўчарова, ён даказваў с ь м е р ш у, што ён — гэта ён, што жонка памыляецца. Атабарыўшыся ў Гораднi, ён разам з сваёй новай жонкай збудавалi нейкую будку з друзу i бiтай цэглы i жылi ў паўразбураным квартале былога пры немцах яўрэйскага гета.

Маiм калегам па сакратарыяце быў Георгi Цьвятнiцкi, чалавек трохi старэйшага за мой веку, сталы жыхар Гораднi, вельмi дасьведчаны, выхаваны на старой расейска-польскай культуры. Ня маючы вялiкай адукацыi, ён ведаў некалькi моваў i наогул ведаў усё. Калi ў каго ўзьнiкала якое пытаньне (апроч, вядома, марксызму-ленiнiзму), на якое не было адказу ў БСЭ, зьвярталiся да Георгiя Аляксеевiча, той, падумаўшы, адказваў. Апроч таго, ён, можа, адзiны ў тагачаснай рэдакцыi дасканала разьбiраўся ў палiграфii, рабiў вёрстку палос, разьметку шрыфтоў i ў гэтым сэнсе быў чалавек незаменны.

Большую частку майго рабочага часу адбiраў пераклад на беларускую мову расейскiх матар’ялаў, перададзеных па тэлетайпе агенцтвам БелТА. Усе яны былi не малыя памерам — розныя пастановы, прамовы, канешне, з адзнакай «тэрмiнова ў нумар», i мне даводзiлася iх дыктаваць Станiславе Фадзееўне — цi не адзiнай у рэдакцыi машынiстцы, што ведала беларускую мову. Часам пiсаў што-небудзь з драбноты па разьдзелу iнфармацыi. Тады ж у выхадны накрэмзаў першае апавяданьне пра апошнi дзень вайны. Намесьнiк рэдактара А. Салаўёў прачытаў i сказаў: очань значыцельна! Скупая яго пахвала дала веру ў нейкiя ўласныя здольнасьцi. Але наступнае апавяданьне напiсаў ня хутка. Прычынай таму зьявiлася немалаважная акалiчнасьць. У тыя гады, як заўжды на пачатку лета, пачыналiся вайсковыя зборы запасьнiкоў, i я атрымаў позву. Пайшоў да намесьнiка рэдактара — што рабiць? Той кажа: дамо паперку, iдзi да ваенкама, прасi, каб вызвалiлi. Пайшоў да ваенкама, аддаў паперку. Той незадаволена бурчыць: «Усе прыходзяць, суюць паперкi — свабадзiць. А каго я пашлю? Мне 140 чалавек трэба набраць, што — сам за вас пайду?». I сядзiць з паперкай i ручкай, вагаецца, што напiсаць? Я адчуваю, што вырашаецца мой лёс, i кажу: «Калi ня вызвалiце, дык рэдактар сказаў, будзе званiць у абкам». (Вось гэтага ня трэба было казаць, але зробленага ня вернеш.) Палкоўнiк кiдае ручку, паперку i крычыць: «Што — у абкам? Пляваць мне на ваш абкам, у мяне во — загад мiнiстра абароны, я яго выконваю. Усё! Iдзi. Пайдзёш на зборы!»

Гэтыя некалькi неабдуманых словаў вызначылi сутнасьць майго жыцьця на шэраг наступных год.

Назаўтра пайшоў на зборы — палатачны лягер у лесе непадалёк ад вёскi Грандзiчы, на беразе Нёмана. Тыя зборы адабралi ў мяне тры летнiя месяцы. Звычайныя вайсковыя парадкi, заняткi па артылерыi: падрыхтоўка дадзеных, артстралковая… На пачатку восенi — экзамэны, якiя «шэньцiла» мне здаць на пяцёркi. Прыйшоў у рэдакцыю, атрымаў водпуск. Аднойчы сустракаю на вулiцы знаёмага афiцэра, якi камандаваў намi на зборах, той пытаецца: «Ну што, Быкаў, гуляеш?» — Гуляю, кажу. — «Павестку яшчэ не атрымаў?» — Якую павестку? — «Хутка атрымаеш». Сказаў i пайшоў. I праўда, празь дзень выклiкаюць у ваенкамат — расьпiшыцеся. Выпiска з загаду мiнiстра абароны аб залiчэньнi лейтэнанта Быкава В. У. у кадры СА. Праз тры днi яўка ў часьць. Ну, што рабiць? Пайшоў да адказнага рэдактара, той моўчкi разьвёў рукамi. Давялося зьбiраць «кружку, ложку, кацялок». На гэты раз паехаў далей — у Слонiм. У сьвеце пачыналася шырокамаштабная халодная вайна з пэрспэктывай перарасьцi ў гарачую, спатрэбiлася болей войска. Слонiмская брыгада разгортвалася ў дывiзiю, без артылерыста лейтэнанта Быкава абысьцiся было немагчыма.

Армiю знайшоў амаль той самай, якою пакiнуў два гады таму. Усё тое ж бязладзьдзе, нагнятаньне небясьпекi з Захаду, нястача ўсяго матэрыяльнага — ад транспарту да шынял ёў. (Да паловы зiмы хадзiў у ватоўцы з прышытымi афiцэрскiмi пагонамi на плячох.) I незвычайны нават у гады вайны рэжым сакрэтнасьцi. Усе статуты, iнструкцыi, загады былi засакрэчаныя. Калi для заняткаў патрэбна было якое настаўленьне (а яно патрэбна было кожны дзень), трэба было ўранку атрымаць яго пад расьпiску ў сакрэтнай часьцi, а ўвечары здаць. Узьнiкала шмат блытанiны, i некалькi афiцэраў пагарэлi на тым. Адзiн наш камбат, каб кожны раз ня бегаць у штаб па статут, што-нiшто выпiсаў зь яго ў свой блакноцiк, якi затым згубiў на занятках у полi. Праўда, блакноцiк ня быў зарэгiстраваны, i камбат асаблiва не турбаваўся. Але ж трэба так здарыцца, што яго знайшоў на ўзьлеску калгасьнiк i зрабiў, як ён думаў, добрую справу — у кiрмашовы дзень адвёз блакноцiк у Слонiм. Там вельмi хутка вызначылi, каму ён належыць, i празь якi месяц з камбата зьнялi пагоны.

Зiму я прабыў у Слонiмскай дывiзii, жыў зноў у бабкi ў Альбярцiне. Кожны дзень — палявыя заняткi, у мароз, дождж i сьцюжу. Нарэшце — чаканая вясна, прыгрэла сонца, i Быкаў атрымлiвае новы загад: адправiцца на Далёкi Усход.

Далёкаўсходнi адрэзак майго жыцьця застаўся ў памяцi як штось звыродлiвае, маларэальнае, парадаксальнае… З аднаго боку — звычайная армейшчына, службовая задубянеласьць i муштра. Але, накладзеныя на тамтэйшыя экзатычна-адмысловыя абставiны, iнакшыя прыродныя ўмовы, яны ня толькi прыгняталi людзкiя натуры, але i душылi iх сваёю выключнасьцю, непадобнасьцю на ўсё ранейшае, звыклае эўрапейскае.

Пасьля даўгога чыгуначнага падарожжа ўздоўж усяе Далёкаўсходняй магiстралi, месячнага чаканьня ў казармах Другой рэчкi пад Уладзiвастокам (тых казармах, дзе ў канцы 30-х гадоў быў перасыльны лягер i дзе скончыў сваё жыцьцё паэт Восiп Мандэльштам), пасьля марскiх вандровак у душных твiндэках грузавых суднаў па Японскiм моры ўбачыў нарэшце месца свайго прызначэньня — пасёлак Галаўнiно на паўдзённым канцы вострава Кунашыра. Тады ўжо быў не адзiн, а з жонкаю Надзеяй Андрэеўнай, нядаўняй выпускнiцай Гарадзенскага пэдiнстытуту, якая мусiла выправiцца са мной у нязьведаны далёкi шлях.

Галаўнiно выглядала з мора як група раскiданых на беразе нiзенькiх драўляных дамкоў на фоне велiчнай, зарослай лесам гары тутэйшага вулкану зь японскаю назвай Цяця-яма. (Яма — па-японску якраз гара.) У бок мора тырчэла драўляная збудоўка пiрсу, на якiм стаяла некалькi салдатаў, яны паказалi, дзе месьцiцца штаб палку, куды мне i належала завiтаць. На тым дзiкiм, гарыстым, парослым хвояй ды бамбукам востраве мне суджана было змэнчыць аж тры гады майго не старога яшчэ жыцьця.

Для жыльля была прызначаная цесная каморка ў драўляным, з дошак, як i ўсё тут, дамку, дзе замест крэслаў цi табурэтак служылi скрынкi, вечка адной зь якiх, прымацаванае ў падваконьнi было сталом. На сярэдзiне каморкi месьцiлася жалезная печка з праiржавелымi трубамi, выведзенымi ў падстольле. Аднойчы праз тыя трубы загарэўся гонтавы дах, што (на шчасьце) было заўважана гаспадаром, якi якраз iшоў з казармы на сьняданак. Дом стаяў на самым беразе затокi, ззаду пад прызбу заўжды пляскалiся хвалi Цiхага, або Вялiкага, акiяну. Затока ўвогуле была мелкаводная, зарослая марскiмi водарасьцямi, якiя ў адлiў тоўста высьцiлалi чорны ўзьбярэжны пясок. Часам мора выглядала нават прыгожым, асаблiва ў пагодныя днi. Але пагодных дзён было ня надта багата, болей бушавалi вятры, у сьцюдзёную пару мяло сьнегам — замятала пасёлак да ягоных жалезных комiнаў. Непрытульна выглядаў Вялiкi акiян, а з другога боку сурова высiлiся засьнежаныя горы на японскiм востраве Хакайда, за якiм было зноў мора i затым ужо Азiяцкi мацярык i далёка-далёка Эўропа. Беларусь мроiлася ў няўяўнай далечы, ад якой часьцяком сьцiскалася сэрца. I ня толькi ў мяне. Часам здаралiся выпадкi самагубства, асаблiва сярод маладых салдатаў i нават маладых афiцэраў. Тады некаторыя дзiвiлiся — чаму так? Што прычынай? Хто iх пакрыўдзiў? Я дык разумеў, чаму. Жахлiвая адарванасьць ад звыклага побыту, адзiнота, выкiнутасьць з цывiлiзаванага (эўрапейскага) сьвету былi тою псыхалягiчнай прычынай, што некаторым чуйным натурам не давала жыць. Тутэйшае паднявольнае салдацкае iснаваньне рабiлася нясьцерпным. Нейкiм сродкам ад таго псыхалягiчнага сiроцтва было б сяброўства, зямляцтва. Але ў мяне быў усяго адзiн зямляк, салдат Барсукевiч, родам зпад Гораднi, зь якiм мы зрэдчас перакiдвалiся роднымi словамi. Ды хутка лёс разлучыў нас i з Барсукевiчам. На той час яшчэ ўзьнiкалi нейкiя лiтаратурныя памкненьнi, пабудзiлася паўзабытая тэма вайны. Напiсаў дватры апавяданьнi на беларускай мове, якiя паслаў у Менск на адрас часопiсу «Полымя», каб перадалi Мiхасю Лынькову. Прозу гэтага аўтара любiў з даўняй пары, i, думалася, ягоная ацэнка будзе спрыяльнай. I праўда, даволi хутка (за якiх, можа, тры месяцы) атрымаў адказ — падрабязны разбор на некалькiх старонках. Як цяпер прыпамiнаю, апавяданьнi былi даволi слабыя, i Мiхасю Цiханавiчу спатрэбiлася нямала такту, каб нешта сказаць па сутнасьцi i не паранiць аўтарскага самалюбства. Аўтар адчуў тое i болей не пiсаў. Доўга не пiсаў наогул.

Руцiнная вайсковая служба ўвогуле была, як i ўсюды: заняткi, нарады, догляд зброi i тэхнiкi. Ну i, вядома ж, палiтпадрыхтоўка — сьвятая справа ўсёй Савецкай армii. Але якраз руцiннымi заняткамi мы меней за ўсё i займалiся, бадай усё першае лета пайшло на перавозку боепрыпасаў. Вялiзныя акiянскiя сухагрузы цi ня кожны тыдзень паяўлялiся на нашым рэйдзе, i мы на лодках-кунгасах згружалi зь iх скрынкi (тысячы скрынкаў) самых розных боепрыпасаў, вазiлi iх углыб востраву ў адмысловыя баясховiшчы.

Мяркуючы па ўсiм, камандаваньне рыхтавалася да новага Порт-Артуру. Якраз усчалася карэйская вайна, i аднойчы нас, падняўшы па трывозе, вывелi на цiхаакiянскае ўзьбярэжжа. Адразу ж пачалi капаць-акопвацца, а затым будаваць болей грунтоўныя ўмацаваньнi (блiндажы, бункеры, агнявыя пазыцыi, НП ды КП). З дня на дзень чакалi нападу амэрыканцаў. Начальства патрабавала дасканалiць абарону, перакрываць збудаваньнi лесам ды глыбей закопвацца ў зямлю. А лесу не давалi, ляснiцтва лавiла i штрафавала самавольшчыкаў, што секлi пiхты ды хвоi. Афiцэры лаялiся, плацiлi штрафы, а начальства патрабавала, каб усё было збудавана паводле статуту iнжынэрнай службы. I так восень, зiму i лета. I зноў восень…

Улетку хоць была сувязь з мацерыком, хадзiлi параходы, завозiлi правiзiю. А восеньню рэйсы спынялiся, шэсьць месяцаў востраў быў адрэзаны ад краiны. Харчавалiся толькi кансэрвамi, пiлi 95-градусны сьпiрт, якi з жалезных бочак прадавалi рыбалавецкiя кааператывы ў суседнiх сёлах. Пад вясну канчаўся i сьпiрт, тады найбольш спрактыкаваныя пераходзiлi на адэкалёны, ласьёны, розныя тэхнiчныя вадкасьцi накшталт антыфрызу. Камандзiры былi розныя, пераважна ветэраны вайны, але прыбывалi i маладзейшыя — з вучылiшчаў. Першыя звыкла цягнулi вайсковую лямку, выслугоўваючы пэнсiю, а маладзейшыя, апынуўшыся на краi iмпэрыi, часам бунтавалi, служыць не хацелi. Як мой малады сябра Лёшка Клiмаў. Ён скончыў вайсковае вучылiшча, а раней — Сувораўскае, усё жыцьцё рыхтаваўся стаць афiцэрам, а стаўшы iм, зразумеў, што зрабiў памылку. Але начальства таго не разумела i Лёшкаў бунт перапыняла сродкамi дысцыплiны — вымовамi ды гаўптвахтай.

Палком камандаваў стары служака, герой мiнулай вайны, чалавек увогуле разважлiвы, але малапiсьменны. Нават i ў вайсковай справе малапiсьменны, чым нярэдка карысталiся яго маладзейшыя падначаленыя. На ягоны загад штосьцi зрабiць звычайна спакойна адказвалi: «Але ж тое не па статуце». Палкоўнiк хвiлiну раздумваў i пагаджаўся: ну калi не па статуце, хай будзе так. Насамрэч нiякага статуту тут не было i блiзка, падначаленыя ашуквалi. Аднойчы здарыўся выпадак, якi засьведчыў, хто галоўны ў палку. Неяк прапаў мой салдат, не было яго на сьняданку, не прыйшоў на абед. I нiхто ня бачыў, дзе ён. Toe ўжо было ЧП, i я пайшоў дакладваць. Якраз у кабiнэце камандзiра палку было некалькi афiцэраў, я далажыў, i кампалку кажа: «Пачакаем да вечара». I тут ускочыў палкавы асабiст ды як пачаў крычаць на камандзiра палку, старога афiцэра: «Што значыць — пачакаем? Зараз жа арганiзуйце пошукi, пасылайце на перахват. Ён ужо, можа, па дарозе ў Японiю, здрадзiць радзiме, тады ў нас з вамi паляцяць галовы з плячэй». Палкоўнiк моўчкi выслухаў капiтана i пацiснуў плячыма, што значыла: рабiце, як гэты сказаў. А салдат пасьля абеду знайшоўся — проста ён заснуў у траве за артпаркам. Быў змораны. Трэба, аднак, зазначыць, што страх асабiста быў ня марны, у нас ужо здаралiся выпадкi пераходу некаторых вайскоўцаў у Японiю. Зiмой туды цераз забiты таросамi пралiў перабег памежнiк. Але на востраве была ня толькi памежная служба ў выглядзе наземных заставаў, але i марская, што ажыццяўлялася пагранкатэрамi, асаблiва ўлетку. Катэры прыходзiлi часам да нашага пiрсу. I вось аднойчы салдаты ўбачылi, як з такога катэру згружаюць нейкi мех, бы з качанамi капусты, i адтуль чуецца знаёмы голас: «Прывет, землякi, мяне ўжо прывезьлi». Таго ўцекача ўжо прывезьлi ў завязаным мяшку. Сваю чэкiсцкую ролю ў палку капiтан-сьмершавец затым даказваў няраз. I яго баялiся болей за ўсiх. Камандзiр палку мог аблаяць, пасадзiць на гаўптвахту, ня даць чарговага званьня. Гэты ж быў здольны спляжыць усё жыцьцё. I пляжыў, не зважаючы на рэпутацыi i званьнi.

Аднойчы (тое было яшчэ на самым пачатку майго жыцьця на востраве) я раненька выправiўся на пiрс спаткаць катэр з Паўднёвага Курыльску, якi павiнен быў прывезьцi з рамонту стэрэатрубу. Але не прывёз, i я пайшоў з пiрсу на бераг. I тут спатыкаю таго капiтана, за якiм iдзе другi капiтан, начальнiк штабу батальёну, — чамусь у шынялi i без пагонаў, з маленькiм чамаданчыкам у руках. За iм салдат-аўтаматчык з нарыхтаваным ППШ. Яны хуценька зьбеглi па сходнях i схавалiся на катэры. Тое было дзiўнавата, бо начальнiка штабу я толькi ўчора бачыў на палкавой нарадзе. Што ж здарылася за ноч? Праз колькi дзён таксама на нарадзе кампалку аб’явiў, што капiтан Авяр’янаў арыштаваны за антысавецкiя размовы. А пасьля сталi вядомы i самi размовы. Аказваецца, капiтан аднойчы праспаў развод на заняткi (не пазванiў будзiльнiк), i ён, мацюгнуўшыся, памянуў злым словам «стахановское производство». Праз фанэрную сьцяну тое ўчуў начальнiк артылерыi батальёну, якi тады быў дома, i, канешне ж, стукнуў. Капiтан атрымаў 5 год лягероў. Сьмерш там лютаваў, як нiдзе. Адмысловых упаўнаважаных тае службы ў палку было цэлае падразьдзяленьне, i яны шчыравалi як мае быць. Iх «хiтры дамок» мясьцiўся якраз памiж казармай i салдацкай прыбiральняй — для зручнасьцi карыстаньня i эканомii часу. Занавешаныя акенцы там сьвяцiлiся да позняе ночы. Нават i пасьля адбою.

Напачатку я быў прызначаны камандзiрам узводу кiраваньня, абсталёўваў назiральны пункт, вёў дзяжурства i назiраньне за пэўным участкам акiяну. Там жа знаходзiўся i камандзiр батарэi, малады, але заслужаны маёр з пяцьцю ордэнамi за вайну. Увогуле ён быў неблагi афiцэр, не нашмат старэйшы за мяне. Сталася, аднак, што яго пакiнула жонка — зьехала на мацярык, i маёр застаўся бы саламяны ўдавец. Канешне, выпiваў, часам занадта. А ў астатнiм быў дысцыплiнаваны i паслухмяны перад начальствам. I вось аднойчы, як я дзяжурыў па палку, ранiцай у двары штабу паявiўся сьмершавец, падсеў да мяне ў курылцы. Дагэтуль безь людзей я зь iм нiколi не спатыкаўся. I тут ён пытаецца: якiя ў мяне адносiны з маiм камбатам? Кажу, нармальныя. А той, памаўчаўшы, кажа: «А вы ведаеце, што ён быў у палоне i служыў у палiцыi?». Toe мяне зьдзiвiла — я ведаў, што маёр усю вайну праваяваў на фронце, у супрацьтанкавай артылерыi i, трэба ж так пашчасьцiць, нават ня быў паранены. Зноў жа, калi праўда тое, што кажа сьмершавец, дык чаму яго не арыштоўваюць, чаму ён — дагэтуль маёр i яшчэ камандуе батарэяй? Так я падумаў, але гэтаму нiчога не сказаў — хiба можна было ўсумнiцца ў ягонай праўдзе? Яны ж ведалi пра кожнага ўсё, скрозь зямлю бачылi наша мiнулае. I нават нашую будучыню. Якраз ва ўсiх часьцях акругi (а можа, i ўсяе Савецкай армii) iшла праверка афiцэрскiх кадраў. Часам на палкавых нарадах чыталi загады камандаваньня пра выкрытых зламысьнiкаў. Запомнiўся адзiн, як сяржант, ардынарац камандзiра палку, стаў палкоўнiкам. Сталася так, што кампалку забiла, а паранены ардынарац узяў ягоныя дакумэнты i выдаў сябе за свайго начальнiка. Са шпiталю ён атрымаў прызначэньне на полк i камандаваў iм да самай перамогi. I камандаваў, мабыць, няблага, бо на той пасадзе атрымаў аж тры ордэны, ды i полк быў узнагароджаны. На судзе ў яго запыталi: «Як жа ты, ня маючы вайсковай адукацыi, таго дамогся?» Палкоўнiк-сяржант адказаў: «Вельмi проста: былi камбаты-героi, якiх я выклiчу i так накручу iм хвасты, што бягуць у атаку, бы ўгарэлыя».

1Афiцэры на нарадзе аднесьлiся да таго па-рознаму. Старэйшыя абуралiся: нахабнiк! Як можна?! Маладзейшыя ж яхiднiчалi: галоўнае мець хвастатых герояў. Вiдаць, аднак, настала i мая чарга на праверку. Пасьля заняткаў выклiкае ПНШ па ўлiку i моўчкi дae прачытаць сакрэтную паперу. У ёй напiсана прыкладна наступнае. Паводле ўлiку асабовага складу такой-та армii, лейтэнант Быкаў В. У. значыцца забiтым 7.01.44 году i пахаваным у братняй магiле каля вёскi Вялiкая Севярынка Кiраваградзкай вобласцi. Параграф другi: запатрабаваць ад лейтэнанта Быкава В. У. тлумачэньня дадзенага выпадку. Матэрыял дазнаньня даслаць да 17 верасьня гэтага году. ПНШ сьмяецца: «Ну пiшы, як ты вылез з братняй магiлы». Што ж, жарты жартамi, а давялося пiсаць. I не аднойчы. Пасьля яшчэ патрабавалi сьведак, дакумэнты са шпiталю. Адзiн раз выклiкаў сьмершавец, пiсаў i таму тлумачэньне. Але гэтага цiкавiла галоўным чынам, цi быў кантакт з ворагам пасьля майго раненьня. Пра тое, як я ноч праляжаў з трупам нямецкага афiцэра, я, канешне, яму не распавёў. Цiкава адзначыць адносiны палiторганаў да таго выпадку. Калi перад тым парторг палку неяк разы два заводзiў са мной размову наконт маёй непажаданай беспартыйнасьцi, дык пасьля — бы адрэзала. Нiхто нi слова. I я быў увогуле рады, бо беспартыйнасьць адкрывала для мяне пэўныя пэрспэктывы, партыйнасьць жа — заводзiла ў поўны тупiк. Я ўсё ж марыў вырвацца на волю…

Як i здаўна, у армii карай боскай былi ЧП (надзвычайныя здарэньнi). То ўтопяцца, то зваляцца з машынай пад абрыў, то хто застрэлiцца падчас чысткi зброi. То нап’ецца. А ў мяне адзiн салдат здорава паранiў другога. Неблагi салдат, старанны, стаяў на пасту ля гарматы. Як сьцямнела, па беразе iдуць двое, нясуць яму вячэру. А той, як i належала, крычыць: «Пропуск!». Яму адказваюць: «Пярлоў ка, Хакiмаў! Пярлоўку нясём»… А той зноў: «Пропуск! Страляць буду!». I бабахнуў. Была цемра, а трапiў, прастрэлiў сябру сьцягно. I нiякай адказнасьцi, усё адпаведна статуту.

Такiя статуты. Статут каравульнай службы патрабаваў, каб у камандзiра, якi правярае каравул (цi пост на прахадной), правяралi пасьведчаньне. Але што правяраць, калi гэтага камандзiра два гады ведалi ў твар, кожны дзень бачылi. Але ж трэба. Адзiн такi кампалку па-садысцку зьдзекваўся зь дзяжурных на КПП, кожны раз праходзячы праз вароты, цiкаваў, цi будуць таксама кожны раз правяраць яго службовае пасьведчаньне. Звычайна пад вечар правяраць пераставалi, на тым i пападалiся. У лепшым выпадку атрымлiвалi вымову. Цiкава, што ў кадравых афiцэраў тая бязглузьдзiца не выклiкала сумневу. Так паложана, звычайна казалi, i далей паложанага не iшлi нават у думках. Здаровы сэнс? Але здаровы сэнс, як казаў адзiн знаёмы камбат, у войску не начаваў нiколi.

Самай папулярнай камандзiрскай якасьцю была строгасьць. Строгасьць i патрабавальнасьць — былi абавязковыя для ўсiх камандзiраў, пачынаючы ад яфрэйтара i канчаючы палкоўнiкам. Шмат якiя толькi i трымалiся, ат i рабiлi кар’еру дзякуючы дэманстратыўнай строгасьцi, што межавала з жорсткасьцю. А калi i пераўзыходзiла яе. У спэцыфічных умовах экзатычнай аддаленасьці ад краіны афіцэры жылі дужа ізалявана, бальшыню часу бавячы ў сваіх падразьдзяленьнях — ротах-батарэях, разам з салдатам і. Як звычайна ў войску, узаемаадносіны ладзіліся адпаведна субардынацыі — таварышавалі з роўнымі сабе паводле пасадаў і званьняў. Якія-небудзь сяброўскія аднос іны паміж начальнікам і падначаленым выклікалі падозраньні, і тады з сваёю ўвагай да іх падключаліся асабісты. У гэтым сэнсе найбольшы клопат несьлі маладыя афіцэры, халасьцякі, якія і пілі, і скандалілі, бо бальшыня зь іх не хацела служыць на гэтым краі зямлі, мкнулася ў Эўропу, ва ўнутраныя вайсковыя акругі.

Нешта ў майго камбата пахiснулася ў адносiнах з начальствам (вядома ж, найперш з прычыны ягоных закiдонаў), i ён, падобна, вырашыў паправiць рэпутацыю. Аднойчы прыйшоў у батарэю на ўзьбярэжжы пад градусам i аб’явiў збор у зямлянцы на НП. З разьлiкаў папыталi: «А процiгазы браць?». Як хочаце, адказаў камбат, хаця зноў жа паводле статуту салдат у баявой абстаноўцы павiнны быў заўсёды хадзiць наўючаны, бы iшак. Але каму хочацца быць iшаком? Некаторыя прыбеглi з процiгазамi, а некаторыя без, толькi зь вiнтоўкамi. Камбат запёр усiх у зямлянцы i аб’явiў газавую атаку. Для таго падпалiў дымавую шашку. Тая шашка, мабыць, i спляжыла ўсю яго вайсковую кар’еру.

Шашка аказалася новай канструкцыi, удасканаленай высiлкамi ВПК50, яна ня толькi давала дым, але i паражала дыханьне. Салдаты, што апынулiся ў зямлянцы без процiгазаў, страцiлi прытомнасьць, ледзьве iх пасьля выцягнулi на паветра. Усчаўся скандал. Паднялiся парторганы. I тут, як заўжды, напагатове апынуўся с ь м е р ш. Маёра выклiкалi быццам бы на разборку ў палiтаддзел, ды адтуль ён у полк не вярнуўся.

Прыкладна ў той жа час, як я сядзеў на НП, сачыў за морам (цi пакажацца амэрыканскi дэсант), завiтаў К., малады лейтэнант, узводны, якога, на няшчасьце (як мяне калiсьцi), зрабiлi камсоргам. На сваю бяду, камсорг нядаўна ажанiўся з маладой дзяўчынай, бацьку якой за нешта рэпрэсавалi органы, i дачка не захацела ад яго адмовiцца. Ад камсорга запатрабавалi, каб ён разьвёўся або здаў партбiлет. Лейтэнант ня ведаў, як быць, i пачуваўся вельмi засмучаным. Ад мяне пайшоў у пасёлак, дзе купiў сьпiрту, выпiў i, лёгшы на ложак у пакоi жонкi, застрэлiўся. Хавалi яго ўначы, таемна, на старых японскiх могiлках, дзе ўжо стаяла колькi пiрамiдкаў з зоркамi. То былi нашыя хлопцы, што леглi тут, у чужую зямлю.

Становiшча разгорнутых на мясцовасьцi баявых парадкаў мела нямала станоўчага ў параўнаньнi з казармай. Найперш — адносная iзаляванасьць ад начальства. Падругое, схоўнасьць, калi нiкому не вядома, чым мы тут займаемся. Можна было нават кiмарнуць часам, што i рабiлi салдаты, выставiўшы пiльную варту. А яшчэ — заўзята рыбачылi, асаблiва ў час нерасту кеты цi гарбушы.

Пад восень i ўзiмку востраў скаланалi землятрусы. Трэсьлiся дамы (не бурылiся, бо былi змайстраваны з дошак), толькi скрыпелi ды сыпалася з бляшаных трубаў. Але было, што разбуралiся трубы ў той час, калi палiлася ў печцы, тады здаралiся пажары. Неяк я бег па вулiцы ў пачатку землятрусу, i вулiца перада мной трэснула на ўсю шырыню. Ледзьве пасьпеў пераскочыць шчылiну шырынёй з далонь. А ўвосень 52-га здарылася немаведама што. Рэчка, што працякала цераз пасёлак i ўпадала ў затоку, пачала цячы назад. Вадой залiло лугавiну, падтапiла дамоўкi. Ужо праз колькi дзён дазналiся, што то — ад цунамi. Эпiцэнтр яго быў недзе каля паўночнага вострава Парамушыра, адкуль i прыйшла гэтая хваля. Празь дзень-два вада пайшла назад, у мора.

Двойчы ў год, вясной i ўвосень, мы назiралi незабыўнае вiдовiшча — як рыба касякамi, натоўпамi лезла па вадзе i камянях у прэсныя рачулкi на нераст. Мэтровыя рыбiны можна было хапаць рукамi, бiць палкамi, лавiць драцянымi сiлкамi. I лавiлi, i бiлi. Варылi ў салдацкiх кацялках, елi. Але найболей палявалi за чырвонай iкрой, якую можна было назапасiць вёдрамi. Ды нiхто не запасiў, усё рабiлася на адзiн дзень. Выпатрашаныя рыбiны ўсё лета валялiся i гнiлi ў траве ўздоўж астраўных рэчак. Гэткую сытуацыю я назiраў у першае лета майго знаходжаньня на Кунашыры. А як праз тры гады ад’яжджаў, рыбы ня стала. Зьнiклi i кета, i гарбуша. Вылавiлi, паелi, пакiдалi.

Зімой рыбацкай насалодай была лоўля корушкі. Пад вясну, як лёд у затоцы браўся трэшчынамі, у тыя шчыліны лезьлі маленькія рыбкі, якіх ня трэба было нічым прынаджваць. Рыбакі проста рабілі кручкі з дроту і, устаўляючы іх у трэшчыны, тузалі рыбу на лёд. За гадзіну яе можна было нарыхтаваць вядро. Смажаная, яна была смачнейшая за ўсю марскую і акіянскую рыбу. Шкада, лавіць яе ў мяне не было часу, і я толькі назіраў за тым, седзячы ў сваім НП на абрыве.

Чытаў на Курылах мала, хіба газэты, якія прывозілі раз у месяц. А зімой, як сканчалася навігацыя, наогул нічога не прывозілі. Нават алкаголю. Па радыё ніколі нічога не было чуваць. Заходнія радыёстанцыі спрэс глушылі. Непадалёк ад маёй батарэі ля пасёлку Галаўніно тырчэлі антэны радыёперахопу, дзе круглыя суткі дзяжурылі афіцэры КДБ. З таго, што трапіла на востраў, добрае ўражаньне на мяне зрабіла аповесьць Э. Казакевіча «Двое в степи». Гэта была новая старонка праўды пра нядаўнюю вайну, і дужа прыкра было чытаць, як неўзабаве яе пачалі граміць у літаратурнай і партыйнай прэсе. Таксама як і артыкул Памеранцава «Об искренности в литературе». Гэты артыкул мне дужа спадабаўся, але прачытаўшы крытыку на яго, я зразумеў, што з праўдзівай літаратурай трэба пачакаць. Традыцыі літаратурнага пагрому, распачатыя пасьля вайны з Ахматавай і Зошчанкі, мабыць, ня хутка скончацца. Так думаў я тады, і, паслаўшы тры апавяданьні М. Лынькову, болей нічога не пісаў. Не было ахвоты. Зiмой, якраз на дзень Савецкай армii, у мяне нарадзiўся сынок Сярожка. Быць яму генэралам, жартавалi сябры, маючы на ўвазе знакамiтую дату нараджэньня. Генэралам ня стаў, але добра, што выжыў у тае халадэчы, каля жалезнай печкi, да якой нiколi не хапала дроў. Вiдаць, змалку загартаваўся ў японскiм клiмаце. Жонка рабiла ў школе, а ён, падросшы, выхоўваўся ў кампанii ката — вялiзнага пухнатага стварэньня, прыязнасьць якога да малога стала выклiкаць непакой. Кот ратаваў яго ад сьцюжы, але мог незнарок i прыдушыць, такi быў вялiкi. Я спрабаваў ад яго пазбавiцца, ды марна.

У канцы восенi прыйшоў загад: адправiцца на Сахалiн для вучобы. Жонка i сын з катом заставалiся на Кунашыры.

Гэта было жахлiвае марское падарожжа некалькiх сухапутных афiцэраў на невялiчкiм вайсковым судне цераз штармавое Ахоцкае мора. Марская хвароба выварочвала з нас вантробы, пакуль мы бяз ног валялiся ў сьмярдзючым адсеку, з усяе сiлы трымаючыся рукамi i нагамi за нейкiя трубы. Кiдала бязьлiтасна ва ўсе бакi. Усю ноч зьверху чулася лаянка, крыкi каманды, якая змагалася за жывучасьць судна. Як прыйшлi ў Карсакаў, аказалася, што маракi мелi рацыю: мы маглi патануць — столькi лёду намерзла на верхняй палубе, на снасьцях i мачтах. Як не перакулiлiся ўгору дном, аднаму Богу вядома.

Да пачатку вучобы я, вядома ж, спазьнiўся, ужо месяц, як афiцэры займалiся ў вайсковым гарадку Паўднёвага Сахалiнску. У клясе мяне пасадзiлi за апошнi стол, i наш кiраўнiк падпалкоўнiк Емяльянаў доўга называў мяне Баранавым. Гэта таму, што ў папярэднiм выпуску там сядзеў хтось з прозьвiшчам Баранаў. Мiж тым i другiм вiдам жывёлiн невялiкая розьнiца. Тут мне грунтоўна давялося заняцца матэматыкай, якую я, пэўна ж, недабраў у школе. А без матэматыкi ў артылерыi, як вядома, рабiць няма чаго. Пайшлi тыднi i месяцы працы з падручнiкамi, над лагарыфмiчнымi вылiчэньнямi, па тэорыi верагоднасьцяў. Артстралковая падрыхтоўка ў поўным аб’ёме — вылiчэньне дадзеных i стральба па наземных i марскiх цэлях. Спачатку, вядома, на iмiтацыйных сродках, а пад вясну i на палiгоне. Неяк памалу тая навука мяне нават захапiла, а калi што захоплiвае, дык я таму аддаюся цалкам. Афiцэры тут сабралiся розныя, з розных часткаў — ад Чукоткi да Сахалiну. Пераважная бальшыня зь iх — нядаўнiя франтавiкi з эўрапейскiх акруг. Шмат якiя служыць не хацелi, ды мусiлi, бо вырвацца з войска па-добраму было немагчыма. Некаторыя, праўда, шчыравалi, у тым лiку i мой зямляк Iваноў. Разумны быў, адукаваны афiцэр, добры матэматык, ды меў перабольшаную схiльнасьць да справядлiвасьцi. А гэта ўжо нават не недахоп, а поўны цэйтнот, i ня толькi для афiцэра. Там жа стала вядома пра трагедыю Парамушыра, што ў нас, на Кунашыры, адгукнулася хiба ўздымам вады. Цунамi на Парамушыры за два ўдары з мора змыла пасёлак i зь iм танкасамаходны полк. Самаходкi раскiдала па ўсiм беразе, а сотнi людзей апынулiся ў сьцюдзёнай акiянскай вадзе, дзе i гiнулi ад холаду, калi за што трымалiся. На дапамогу прыйшлi вайсковыя амэрыканскiя баржы, але з Масквы паступiла радыёграма: гiнуць, але дапамогу амэрыканцаў не прымаць. Я ня памятаю, каб хто з афiцэраў нашай групы адобрыў той вар’яцкi загад. Хаця нiхто i не сказаў слова супраць. Адзiн афiцэр-далёкаўсходнiк распавёў, як там жыло войска ў гады вайны. Канешне, галадалi (але дзе не галадалi?), абмундзiроўкi, абутку зусiм не давалi. Салдаты дралi лыка i плялi лапцi. Дысцыплiна, аднак, была зладавана жалезная, пра тое дбалi тылавiкi-генэралы. Камандаваў войскам генэрал Апанасенка. Аднойчы таму афiцэру трэба было наведаць жонку, што апынулася ў раддоме за 20 кiлямэтраў у пасёлку. Во ён iдзе пехатой па гразi, восень, iмжыць дожджык. Раптам яго даганяе «вiлiс» i ў iм генэрал. «Куды iдзяце?» — «У пасёлак». — «Па якой патрэбе?» — «Жонка раджае». — «А што, паехаць не было на чым?» — «Ня даў камандзiр, гаручкi мала». — «Ну, сядай». Сеў. Але шафёр ня едзе, чакае. I тады генэрал паварочваецца i кажа: «Ты што, такi-сякi размазаны, ня можаш адмовiцца, калi цябе савецкi генэрал запрашае? Вон з машыны!». Выскачыў, як апараны, а «вiлiс» газануў i пакацiў па дарозе.

Такi савецка-генэральскi этыкет.

Вучоба па артылерыi нават захапляла, у тым была немалая заслуга падпалкоўнiка Емяльянава, якi ўмеў зацiкавiць i захапiць. Гэты вайсковы матэматык спрабаваў нават даказаць трыста год не даказаную знакамiтую тэарэму Фэрма (an + bn = сn). Але ж вучылi ня толькi артылерыi. Выкладалася процьма iншых прадметаў, у тым лiку i (цi не другi паводле значэньня) — палiтпадрыхтоўка. Жылi на казарменным становiшчы — двух’ярусныя ложкi ў вялiзнай стадоле-казарме з цьвёрдым распарадкам дня, за выкананьнем якога сачыў зноў жа зьвераваты старшынамаёр. Асаблiва дапякалi ранiшнiя фiззарадкi, на якiя выганялi ўсiх, не зважаючы на надвор’е — у дождж, сьнег, мароз. Ну i, вядома, — строй. На заняткi, з заняткаў, у сталовую, клюб. Са зласьлiвасьцю напомнiлi нам нашу вучылiшчную маладосьць i неўмiручыя традыцыi прускарасейскай муштры.

Адна падзея таго часу не магла не запомнiцца мне на гады. Гэта калi ў адзiн шэры сакавiцкi дзянёк у клясу ўвайшоў наш кiраўнiк падпалкоўнiк Емяльянаў i яўна робленым трагiчным голасам аб’явiў, што гадзiну назад памёр вялiкi Сталiн. Усе ўсталi, пастаялi са скамянелымi тварамi, а я сказаў сабе ў думках: «Слава табе, Гасподзь! Можа, хоць цяпер што-небудзь зьменiцца да лепшага». На жаль, зьмянiлася мала.

Берыеўская амнiстыя, што была неўзабаве праведзеная, напоўнiла далёкаўсходнiя гарады масай бандытаў, забойцаў,зладзеяў, якiя былi выпушчаныя ў першую чаргу. Палiтычных выпускалi зь вялiкiм разборам, а гэтыя, сацыяльна-блiзкiя, займеўшы свабоду, дружна ўзялiся за звыклую справу. Да вясны ў горад немагчыма было паткнуцца — рабавалi i забiвалi нават афiцэраў.

Палiтпадрыхтоўка ды й вайсковая палiтыка наогул, як i раней, былi скiраваныя на супрацьстаяньне англа-амэрыканскаму iмпэрыялiзму. Працягвалася мацаваньне абароны Курылаў, на якiя пёрлi ўсё болей войска, боепрыпасаў. Уся берагавая лiнiя астравоў была ахоплена памежнай службай, збудавалi складаную сыстэму радыёпэленгацыi i радыёглушэнь-я. Нiчога нi з «Голасу Амэрыкi», нi зь БiБiСi, нi са «Свабоды» ўчуць было немагчыма. Усё гэта пэўным чынам узьдзейнiчала на настрой афiцэраў, якi быў далёкi ад аптымiзму. Спрэс надзеi… Такiх з маiх аднакурсьнiкаў, якiя б плакалi з нагоды сьмерцi правадыра, я ня бачыў. Бальшыня зацята маўчала.

Тым часам падышла пара выпуску. Па ўсiх прадметах у мяне былi пяцёркi. Апошнюю на палiгоне экзамэнацыйную задачу — стральбу на рыкашэтах — выканаў на выдатна i атрымаў чырвоны дыплём. Толькi якая з таго карысьць? На што ў жыцьцi трацяцца час i сiлы, калi тое — пустэча, якую нельга зрэалiзаваць. Або i ня трэба рэалiзаваць? Хiба на вайну? Але вайна для нас скончылася, ужо наваявалiся. Цi не падобна тое, чаму мы вучылiся, на маханьне кулакамi пасьля жорсткай бойкi? А галоўнае, што гэтак i добра: лепш махаць кулакамi, чым пралiваць кроў. Але ж навошта тады ўсё тое, чым мы займаемся? I чым рыхтуемся займацца? I пры чым тут я, якi зусiм не зьбiраецца рабiць вайсковай кар’еры, а толькi i думае, як бы з гэтай далечы вырвацца на радзiму. Я i на Сахалiн паехаў з тою ж мэтай, думаў: адтуль блiжэй да дому. Аказалася, не блiжэй, а то яшчэ далей. Так думаў я, плывучы морам зноў на свой востраў. Iншыя афiцэры пасьля вучобы атрымалi новыя прызначэньнi, некаторыя з падвышэньнем. Я ж не атрымаў нiякага i вяртаўся на ранейшае месца службы.

На Кунашыры пачуў навiну: полк расфармоўваецца. Шмат якiя афiцэры ад’яжджаюць на мацярык, iншыя чакаюць свае чаргi i пакуюць чамаданы. Куды ехаць мне, пакуль невядома. Але замест палку на ўзьбярэжжы ў глыбiнi вострава пачалi будаваць аэрадром для рэактыўнай авiяцыi. Гэта, канешне, быў вельмi глыбакадумны плян Генштабу: зьнiшчальны аэрадром у тыле непрыяцеля, за востравам Хакайда. А як яго збудаваць, калi тут не знайсьцi i ста мэтраў роўнай плошчы? Значыць, зрабiць такую плошчу. I вось загад: скапаць вяршынi дзьвюх сопак, засыпаць седлавiну, каб атрымаць роўнядзь. Але сьпярша трэба высечы лес, пракласьцi дарогу. Тэхнiкi нiякай. Затое ёсьць салдацкiя рукi — безадмоўныя i бясплатныя. Яны ўсё могуць. Галоўнае для генэралаў — загадаць! А як вядома, загад начальнiка — закон для падначаленых.

На другi дзень пасьля прыезду ў Галаўнiно я ўжо быў на тых сопках, дзе афiцэры-будаўнiкi тлумачылi, як усё трэба рабiць. Яны заўтра зьяжджаюць дадому. Пад маiм кiраўнiцтвам застаецца два дзясяткi салдатаў, з выглядувалацугаў, у абадраных сьпяцоўках. Гэтыя пытаюцца, калi iх дэмабiлiзуюць? Бо пайшоў ужо шосты год iхняй службы, а пра дэмабiлiзацыю Масква, падобна, забылася. Але як iм, так i яны. Назаўтра да абеду ўсе сьпяць, на работу нiхто ня выйшаў. Зьнiшчальнiкi, кажуць, хай пачакаюць. I м i каля Уладзiвастока няблага.

А праз два днi прыяжджае камiсiя з акругi, мне прыйдзецца ёй усё паказаць. А што я пакажу? Накапаную зямлю ды штабэлi мэталiчных палос, якiмi належыць выслаць пляцоўку. Зрэшты, хай глядзяць што хочуць… Камiсiя прыехала, паглядзела, запiсала i паехала. А я зноў застаўся з маiмi раззлаванымi будаўнiкамi, пачаў iх угаворваць працаваць. Куды там! Прыехаў камандзiр палку, сказаў, што ён дэмабiлiзуецца, на палку застаецца начальнiк штабу. Празь нейкi час начштабу пазванiў сам, аказваецца, у палку ЧП: нехта абакраў касу начфiна. Шукаюць, хто. Але падазрэньне падае на аднаго з маiх будаўнiкоў. Таму мне патрэбна прыехаць у гарнiзон. У гарнiзоне iдзе вялiкi шмон, шукаюць злодзея. Iнакш зробяць налiк на камандзiра палку ды камандзiра батарэi, г. зн. мяне. Знайшлi багацея. Я сказаў, што ў такiм разе на аэрадром не паеду.

Пакуль шукалi злодзея, афiцэры разьяжджалiся на новыя месцы службы. На мяне ж нiякага загаду ўсё не было. Я цярплiва чакаў. I вось дачакаўся, што заўтра адыходзiць апошнi параход на мацярык, навiгацыя зачыняецца. Паўгода нiякiх зносiнаў нiкуды не будзе. Але што мне рабiць? Начштабу кажа: рашайце самi. Тут заставацца нельга, бо палку болей няма. Пасёлак апусьцеў. Але i ехаць куды без загаду — самаволка. Дык што рабiць?

Зь вялiкiм боем, без дакумэнтаў, па ўласнай iнiцыятыве ўскараскаўся з жонкай i сынам на апошнi параход. Зноў, як i папярэднi раз — позьняя восень, штармавое мора. Усе пасажыры ляжаць покатам — марская хвароба. Адзiн толькi мой двухгадовы сынок не баiцца гайданкi, швэндаецца пакалiдоры судна i просiць каўбасы. Дужа любiў каўбасу… Ва Уладзiвастоку — зноў знакамiтая Другая рэчка, казармы з двух’яруснымi ложкамi, дзе ўсе — мужчыны i жанчыны, дзецi. Тысячы, а мо i дзясяткi тысячаў афiцэраў, зрушаныя з ранейшых месцаў службы, чакаюць, калi вызначыцца, каго — куды. Чакалi, мабыць, зь месяц. За гэты час мой Сярожка пабываў у больнiцы з ангiнай, думалi, дыфтэрыт. Неяк выкараскаўся. А як дайшла чарга да Быкава, кадравiкi дужа зьдзiвiлiся: чаму Быкаў не на Сахалiне? Яшчэ вясной яго прызначылi туды ў гаўбiчны артполк, чаму ён тады не паехаў? «А хто мне пра тое паведамiў?» — думаў я, ледзьве стрымлiваючы нямое абурэньне. Выказаць абурэньне голасна было немагчыма.

Зноў — амаль ужо зiмовае мора, шторм, шквальны вецер i жахлiвая ноч да Карсакаўскага порту. Гаўбiчны полк стаяў у лесе за Долiнскам. Неяк дабраўся. Далi кватэру — на падсяленьне да нампалiта. Агульная кухня, цесны пакойчык i, канешне, сьцюдзёны. Не пасьпеў прыняць справы ў батарэi, як новы загад: паехаць з камандай маiх жа батарэйцаў на ахову i адгрузку драўнiны. Адзiн iнтэндант, сустрэты па дарозе са штабу, сказаў: глядзi, старшы лейтэнант, там справа нячыстая. Дровы прапiлi, раскралi, а як замяло сьнегам, хочуць палiчыць, што ўсё цэлае. Як бы не давялося плацiць…

Зноў — плацiць! Як заўжды, у 12,5-кратным памеры. Не пасьпеў прыехаць, i ўжо падстаўляюць. Але каго ж i падстаў ляць, калi не чужога. Новенькага. I я назаўтра сказаў: не паеду. Як не паедзеш? Дзiва, афiцэр адмаўляецца выканаць загад камандаваньня! Тады — гаўптвахта. Добра, пайду на гаўптвахту. 10 сутак ад камандзiра дывiзii. Узяў тоўстую кнiгу («Угрюм-река» Шышкова), пайшоў у Долiнск, сеў на гаўптвахту. Успомнiў, як колiсь сядзеў у Мiкалаеве. Не, тут трохi iначай. Тут лiбэралiзм. Сядзi, ляжы, чытай… Увечары прыйдзе хто са знаёмых старых сядзельнiкаў, прынясе бутэлечку i рыбца на закусь. Частуемся. Ды яшчэ начальнiка каравулу пачастуем. Не, армiя наша яўна рэфармуецца. Такога яшчэ нядаўна не здаралася.

Адседзеў усе 10 сутак, позна ўвечары зiмовага дня выйшаў. Памятаю, на вулiцы гэтага пасёлку падаў мяккi сьняжок, а радыё на клюбе гучна вяшчала пра тое, што адбыўся суд над здраднiкам радзiмы, агентам розных замежных разьведак, подлым змоўшчыкам i правакатарам Берыем, якi прысуджаны да вышэйшай меры сацпакараньня, i прыгавор ужо прыведзены ў выкананьне. Тая вестка была бы ўзнагарода, бы бальзам на сэрца. Хоць адным зь iх ды стала меней…

Вярнуўся ў полк зь некаторай упэўненасьцю, што ўжо цяпер не пашлюць «на дровы». Наiўны чалавек, ня ведаў, як начальства ўмее свайго дамагацца. Вучылася таму ўсю сваю службу, i ня толькi ў акадэмiях. Праз пару дзён мусiў паехаць за гару шахцёрскага пасёлка, што меў чамусьцi мой назоў — Быкаў, дзе былi тыя дравяныя нарыхтоўкi. Увечары сядзеў з новым памочнiкам старшыной Гузам у горача напаленай падсобцы, i той мяне заспакойваў. Нiчога тут не прапiта, усё на месцы.

Бо прапiваць не было чаго. Улетку, як нарыхтоўвалi, пiсалi дзьмутыя лiчбы, а фактычна тут нiчога няма. Гурбы сьнегу, а пад гурбамi пуста. Дзякуй, заспакоiў. Думаў, што прыйдзецца плацiць за якi недахоп, а тут, аказваецца, наогул пуста…

Старшына бы ў ваду глядзеў — нiякай нi з кога адказнасьцi. Але паколькi дровы патрэбны, дык жалезны загад: пiлаваць i вывозiць. Для таго далi паўразьбiтую палутарку, якая раз за разам ламалася. Лесапавал рабiўся на схiле гары. Сьпiлаваўшы, дрэвы цягнулi ўнiз, складвалi ля прабiтай у сьнезе дарогi. Адтуль цераз аўражыну — за 20 кiлямэтраў на станцыю. Там грузiлi на плятформы. I так праз усю зiму таго злашчаснага году. А вясной, як растаў сьнег, у тайзе пачалiся пажары. Жахлiвая гэта рэч, лясныя пажары. Суткамi мы iх гасiлi, вядома ж, падручнымi сродкамi, вецьцем i рыдлёўкамi, затоптвалi ботамi. Не зважаючы на ўсе салдацкiя намаганьнi, пажары гойсалi па ўсёй сахалiнскай тайзе, выгаралi тысячы гектараў хвойных пародаў. Як iдзе вiрлiвая сьцяна гэткага палу, з-пад агню ўцякае ўсё жывое — зайцы, лiсiцы, барсукi, нават мядзьведзi. Нiхто зь iх не нападае адзiн на аднаго, i, што цiкава, нiводная жывёлiна не палохаецца чалавека. Наадварот, усе шукаюць у яго абарону, толькi на яго i спадзяюцца. I мы ратавалi iх, адганялi ў больш-менш бясьпечнае месца. А адзiн малады мядзьведзь дык упадабаў нашу лесавую стаянку, дзе пахла тушонкай ды кашай, i, можа, з тыдзень жыў непадалёк. Пасьля кудысьцi сышоў. Улетку, як скончылася патрэба ў дровах, вярнуўся ў гарнiзон на батарэю.

Тут была трохi iнакшая атмасфэра — фарсiравалi баявую падрыхтоўку, мелася праверка дывiзii нейкай камiсiяй Мiнiстэрства абароны. Зрэшты, тых розных адмысловых камiсiяў заўжды было мноства, для салдатаў i нiзавых армейскiх падразьдзяленьняў яны ня мелi нiякага значэньня. Затое вышэйшае начальства заўжды ўпадала ад iх у панiку i пасылала свае папярэднiя камiсіi. Такiм чынам, войска кiравалася спрэс камiсіямi зь iх праверкамi, кантролем, i — бясконцымi нарадамi, дзе «накручвалi хвасты». Адзiн наш новы камандзiр дывiзiёну падпалкоўнiк Дзятлаў заўжды быў спакойны, гэты ўлюбёны ў артылерыю афiцэр, неблагi матэматык, з свае наiўнасьцi думаў, што галоўнае для нас — умець па-майстэрску страляць, а не палоць канавы, баючыся прыезду камiсій. Кожны тыдзень ён нас, камбатаў, трэнiраваў па артстралковай, спакойна, але настойлiва выпрацоўваў з нас прафэсiяналаў, майстроў трапнага агню. Сьпярша тое яму ўдавалася, мы, трое яго падначаленых, няблага правялi самыя цяжкiя i складаныя батарэйныя стрэльбы па марскiх цэлях, тое ж было пасьпяховым i ў складзе дывiзiёну. Камдыў мог быць задаволеным i нават разьлiчваць на нейкiя даброты ад начальства. Але, як вядома, д’ябал у войску нiколi ня сьпiць, ён заўжды на бязьзьменным дзяжурстве. Падпiльнаваў д’ябал i наш дывiзiён — неяк уначы загарэлася казарма. Паколькi яна, як, дарэчы, i ўсё тут, была з дрэва, дык да ранку i згарэла датла. Людзi ўбераглiся, але згарэла шмат зброi, тэхнiкi, рознага вайсковага майна. А тут яшчэ, як прыехалi пажарнiкi, у вогнiшчы пачалiся выбухi — рвалiся снарады i наўкола засквiрчэлi асколкi. Як пасьля высьветлiлася, то былi прыхаваныя боепрыпасы, якiя старшыны мелi ў капцёрках, каб кожны раз перад iмiтацыйнымi стрэльбамi ня бегаць па iх на склады.

Дагэтуль не магу зразумець, як за той пажар наш Дзятлаў ня страцiў пагоны. Ды i мы разам зь iм. Праўда, тое ды iншае страцiў адпраўлены на пэнсiю немалады ўжо камандзiр палку. Мабыць, гэта выратавала iншых. Што да мяне, дык я ў чарговы раз падаў рапарт на дэмабiлiзацыю. Паколькi ранейшыя мае захады на гэты конт ня мелi вынiку, дык я зьвярнуўся да мiнiстра абароны маршала Малiноўскага, якi быў дэпутатам Вярхоўнага Савету ад нашай акругi. Тое давала мне права на адмысловы зварот. Доўга не было нiякага адказу, i я пачаў ужо думаць, што мой рапарт не дайшоў да маршала. Ды неяк сьцюдзёным студзеньскiм ранкам пазванiлi з Долiнску, каб я неадкладна прыбыў у штаб дывiзii. Адзiная дарога туды колькi дзён была перамецена, i я пашыбаваў чыгункай. Насустрач дзьмуў ледзяны вецер, мароз быў градусаў пад 30. Але я шыбаваў, радуючыся, што, мабыць, нарэшце наш дэпутат звольнiць мяне з свае апрыклай мне армii, якая ўжо рабiлася для мяне вечным пракляцьцем. Азяблы i абмёрзлы прыйшоў у пэўную штабную каморку, далажыў. Малады франтаваты афiцэр-кадравiк паварушыў на стале паперы i знайшоў патрэбную. «Вы зьвярталiся да Мiнiстра абароны, маршала Савецкага Саюза, дэпутата Вярхоўнага Савету Саюза СССР таварыша Малiноўскага?» — «Так, зьвяртаўся». — «Атрыманы адказ. Зачытваю: паводле артыкулу такога Канстытуцыi СССР служба ва Узброеных Сiлах СССР ёсьць сьвяшчэнны абавязак кожнага грамадзянiна СССР. Растлумачыць тав. Быкаву В. У., што ён як грамадзянiн СССР цалкам i поўнасьцю павiнен выконваць патрабаваньне Канстытуцыi Саюза ССР. Подпiс: Мiнiстр абароны Саюза ССР, Маршал Савецкага Саюза, дэпутат Вярхоўнага Савету Саюза ССР Р. Малiноўскi. Вам зразумела?» — «Зразумела». — «Расьпiшыцеся, што азнаёмлены…» Бы пабiты, стомлены i падаўлены прыбрыў у свой таежны пасёлак. Даўно ўжо зразумеў, што вырвацца з войска па-добраму — марная справа. Заставалася адно выйсьце — скандал. Але на тое патрэбны быў iншы характар, якiм я не валодаў. Зноў жа, тут важна было не перабраць меру, каб замест дэмабiлiзацыi не апынуцца пад трыбуналам. Як мой колiшнi сябра Лёшка Клiмаў, якi, неяк добра «ўзяўшы», нацкаваў на крыклiвага начальнiка штабу сваю аўчарку — вялiзнага, даволi злоснага Джыма, i загрымеў пад суд. З адной няволi прыдбаў яшчэ горшую.

Па дарозе са службы спаткаў знаёмага нампатэха, якi сказаў: «Дзiвак-чалавек, да каго ты зьвяртаешся! Што мы для мiнiстра, дэпутата i маршала? Во i я, напрыклад. Служу з вайны i ўсё камандзiрам тэхроты. Неяк прыехаў Малiноўскi з iнспэкцыяй, сабраў афiцэраў — якiя жалабы? Ну я i сказаў: званьне не прысвойваюць, 15 год — капiтан. Ён да ад’ютанта: запiшы. Той запiсаў. Чакаю. Увосень загад па кадрах. Параграф першы — званьне палкоўнiк прысвоiць… Параграф другi — званьне падпалкоўнiк… Трэцi — маёр. Я чакаю, мяне ўсё няма. Нарэшце — званьне капiтана прысвоiць камандзiру транспартнай роты Сьцепаненку, гэта значыць, мне. Я ўстаў, плюнуў i пайшоў. Дзякуй за клопат, таварыш маршал. Так i хаджу — двойчы капiтанам». Я маўчаў, бо мне ня званьне патрэбна — патрэбна, каб мяне адпусьцiлi на волю. Абрыдзеў мне гэты расейскаяпонскi Усход, хачу дамоў. Мiнула ўжо чатыры гады, як я абыходжуся бяз водпуску, зьнябыўся на чужыне, сумую па сваiх чэзлых алешнiках. Што мне гэтыя таежныя нетры, кедры ды бамбук[?] Ды гэтае вайсковае бязладзьдзе, уцiск i дысцыплiна — я хачу дадому.

Але тое былi асабiстыя, суб’ектыўныя жаданьнi, а служба i рэальнае жыцьцё патрабавалi свайго — жорсткага i канкрэтнага. Кожнага дня, як заўжды ў 9.00 — развод на заняткi. Камандзiру батарэi трэба прыйсьцi раней, узяць рапарт ад дзяжурнага, праверыць якасьць «запраўкi коек». О, гэтыя «койкi» ды iхняя запраўка, зь якой пачынаўся лёс кожнага дня! Iх правяралi дзяжурныя, старшына, камбат, а пасьля i камдыў. I ня дай Бог, калi яшчэ праверыць камандзiр палку цi начальнiк штабу. Ужо яны абавязкова знойдуць, што дзесь крыва цi няроўна, i ўбачаць у гэтым злачынства супраць дзяржавы. Можна быць выдатным спэцыялiстам свае вайсковай прафэсii, «адданым справе ЛенiнаСталiна», але калi ў тваёй атэстацыi будзе запiсана, што ты недастаткова патрабавальны да выкананьня ўнутранагараспарадку, дык нiякага падвышэньня табе ня бачыць. Я ня прагнуў падвышэньня, таму аднойчы i назаўжды плюнуў на ўнутраны распарадак зь ягонымi «койкамi». Але тое ня значыла, што на яго ж плюнулi мае начальнiкi. Яны якраз i ня плюнулi, а засяродзiлi на тым усю сваю пiльную ўвагу, якую i зафiксавалi ў характарыстыках i атэстацыях Быкава. З гэтага можна зрабiць выснову, што як Быкаў адносiўся да вайсковай службы, так i служба адносiлася да яго. Узаемна мы адно аднаго не прымалi.

У адпаведнасьцi зь iснуючымi законаўстанаўленьнямi афiцэры на Далёкiм Усходзе павiнны былi служыць тры гады i пасьля замяняцца зь iншымi на цэнтральныя i заходнiя акругi. Але то — павiнны. На справе ж служылi па чатыры, пяць i шэсьць гадоў без замены i адпачынкаў, кожны год пiшучы рапарты, якiя заставалiся без адказу. Звычайна прасiлiся ў болей камфортныя Маскоўскую або Кiеўскую цi Закарпацкую акругi, часам у Прыбалтыйскую. У Беларускую было мала аматараў, лiчылася, што там жыцьцё беднае. Калi з дэмабiлiзацыяй у мяне нiчога не атрымалася, я пачаў дамагацца замены i напiсаў, што жадаю паехаць у Беларускую акругу. Нечакана на шостым годзе далёкаўсходняй службы прыйшоў загад аб маёй замене. Належала здаць батарэю, разьлiчыцца са службамi i адбыць у горад Асiповiчы, БССР.

Я асьцярожна парадаваўся i пачаў складаную працэдуру разьвiтаньня з палком.

Здаць батарэю, яе маёмасьць, зброю i тэхнiку аказалася надзвычай складана. Суцэльныя недахопы. Нешта згубiлася, нешта ў час ня сьпiсана i, хоць даўно знасiлася, значыцца ў наяўнасьцi. Штось даўно перададзена iншаму падразьдзялень-ню, а ў палкавых дакумэнтах таго не адзначана. Калi ўжо шмат з чым разабралiся, выявiлася, што не хапае аднаго буйнакалiбернага кулямёта, якi некалi выкарыстоўвалi для iмiтацыйных стрэльбаў. Праз той кулямёт я рызыкаваў застацца зiмаваць на Сахалiне. Выйсьце падказаў адзiн вопытны служака. Ён сказаў: «У цябе знойдзецца восем дваццаць? Схадзi ў краму, купi бутэльку каньяку, пастаў начальнiку боепiтаньня». Так i зрабiў. Калi мы з начбоем выходзiлi ўвечары з забягалаўкi, я папытаўся, дзе ўсё ж ён знойдзе той кулямёт? Цi хоць бы дастане на замену? А маёр кажа: нашто мне яго шукаць? Я яго проста выкрасьлю з кнiгi ўлiку… Нарэшце ўсё было скончана, усе бегункi падпiсаныя, атрымаў дакумэнты на праезд ад Сахалiну да ст. Асiповiчы, што ў Беларусi. Зноў прыйшлося з тыдзень цi больш нудзiцца на бакавых палiцах плацкартнага вагону, пакуль даехалi да Масквы. Ехалi спрэс афiцэры, што адслужылi сваё на дзiкiм Усходзе i цяпер радыя былi, што дапялiся цывiлiзаванага Захаду. У Маскве жонка з сынам паехалi наведаць яе сястру, што жыла ў Монiна, а я пайшоў паглядзець сталiцу, у якой па сутнасьцi яшчэ ня быў. Пачаў, вядома ж, з Чырвонай плошчы, якая зусiм не здалася мне вялiкай, якой уяўлялася на сьвяточных здымках, затое сьцены Крамля падалiся куды вышэйшыя, чым уяўлялася. У даўжэзную чаргу да маўзалею ня стаў, пайшоў па вулiцы Горкага ўгару. Хадзiў-хадзiў, захацелася дзе-небудзь перакусiць. Сярод сталiчнага люду адчуваў сябе, як i трэба было чакаць, няўклюдай — бы чалавек, што прыехаў з тайгi ў цывiлiзаваны край. Хадзiў спатнелы, у кiцелi, юхтовых ботах. Афiцыянтка кафэ, куды не без ваганьняў завiтаў,вядома ж, найперш зьмерала наведвальнiка пагардлiвым позiркам i праз зубы папытала, чаго ён жадае. Чаго я мог пажадаць? Сто грамаў i чаго-небудзь на закусь. Спытала — амлет? Хай будзе амлет. Асаблiва выпiваць аднаму не хацелася, але мусiў. Памятаў, як колiсь у Мiкалаеве, iдучы ранкам на службу з Валькам Бахцiгозiным, заўжды хацелi есьцi. На вулiцах у латках прадавалi бутэрброды з кiлькай i тут жа гарэлку на разьлiў. Купляць адны бутэрброды было сорамна, дык мы дадавалi: ну i сто грам. Тады бойкiя цёткi-прадаўшчыцы роблена зьдзiўлялiся: ай-яй, такiя маладыя, што вам па сто грам! Бярыце па дзьвесьце!

Даводзiлася браць па дзьвесьце. Гэтак i тут. Выпiў сто, пасьля яшчэ сто. Ну i добра! Настрой стаў весялейшы iМасква прыгажэйшая.

У вайсковай камэндатуры станцыi Асiповiчы, канчатковага пункту майго падарожжа, дазнаўся, што патрэбны мне полк зусiм ня тут, а ў Лапiчах, гэта дзесьцi далей, у лесе. Што гэта — буйнакалiберны (152-мм гаўбiцы-гарматы) армейскi полк. Як дабрацца туды? Звычайна — на шашу i галасаваць.

Так i зрабiлi. Неяк ускараскалiся на паўзагружаную трохтонку, куды падсеў яшчэ адзiн капiтан, якi таксама ехаў у Лапiчы. Я зь цiкавасьцю азiраў восеньскiя палеткi наўкола, застаўленыя белымi мяхамi, — сяляне выбiралi бульбу. Дзе-нiдзе ў неба вiлiся празрыстыя дымкi. Надвор’е было цiхае, стаяла пара бабiнага лета. Хвойныя бары абапал дарогi выклiкалi ў мяне шчымлiвае замiлаваньне — столькi год гэтае хараство я бачыў толькi ў снах на Усходзе. Сусед-капiтан распавёў, як хораша цяпер ловiцца на блясну шчупак, толькi ўчора ён выцягнуў з рэчкi трохкiлаграмовую рыбiну. Цяпер там пасьля службы ўсе афiцэры размахваюць сьпiнiнгамi. Я слухаў яго i раптам падумаў: буду служыць! Хай, калi так сталася, ня змог вырвацца там, дык тут застаюся. Усё ж дома, не на чужыне. Беларусь — не Курылы.

Той увогуле супакоена-iдылiчны настрой трохi апаў, калi ўбачыў ля ракi будучую сваю казарму — старую, абшарпаную, яшчэ мiкалаеўскiх часiн збудоўку з чырвонай цэглы, якая невядома якiм цудам захавалася пасьля дзьвюх войнаў. Але падумалася: можа, i добра, затое не згарыць, ня прыйдзецца за яе нiкому адказваць. Усё тут я хацеў бачыць лепшым, чым там, на Усходзе. Аднак iдылiчны настрой прадаўжаўся нядоўга, у штабе мне далi прачытаць загад па акрузе, дзе я прызначаўся зусiм не камандзiрам батарэi, а крышку нiжэй, на штабную пасаду. Трохi разважыў шы, вырашыў: можа, i лепш, спакайней будзе. Там жа сказалi зайсьцi да нампалiта, якi задаў толькi адно пытаньне: «У партыi быў?» — «Не, — кажу, — ня быў». — «Ну, усё, iдзiце». Пайшоў, трохi, аднак, задумаўшыся над тым невыпадковым пытаньнем.

На кватэрнае ўладкаваньне было дадзена два днi, за якiя я яго i вырашыў: знайшоў куток у калгаснiка з суседняй вёскi. Цёмны i даволi сьцюдзёны. Гаспадар ляжаў п’яны, гаспадыня лаяла апошнiмi словамi i яго, i савецкую ўласьць. Пэўна ж, я тут аказаўся ня самы жаданы. Жонка з сынам паехала ў Горадню да сястры, якая некалi засталася ў нашай кватэры, а пасьля выйшла замуж. Як пiсала, — таксама за афiцэра.

Адзiн разумны афiцэр на Сахалiне некалi казаў, што Савецкая армiя вельмi нагадвае сабой плянэту-пульсар, якая то сьцiскаецца, то пашыраецца, i ў тым уся яе функцыя. У спакойным стане яна iснаваць ня можа, спакой для яе — пагiбель. А хто хоча гiнуць? Во i трапечацца. Каб жа толькi не хацець самой гiнуць, але ж ёсьць яшчэ прагнасьць загубiць ворагаў, якiя для кожнай армii заўсёды знойдуцца. Узаемазалежнасьць войска i ворагаў выключная. Як толькi ствараецца войска, у той жа момант зьяўляюцца i ворагi. I наадварот. Праблема хiба ў тым, як iм адно да аднаго падступiцца? Зь якога боку. Во тады i паяўляецца славутая тактыка (яна ж i стратэгiя) тыкаў, спроб i памылак. У пэўным сэнсе таго, што на простай мове называецца: iдзi-пастой. Iдзi — ня ведаю куды, прынясi — немаведама што. То павялiчваюць, то памяншаюць. То мабiлiзуюць, ламаючы жыцьцё людзям, то звальняюць, зноў жа бяз жаднай увагi да людзкiх лёсаў. Увосень Мiкiта Хрушчоў аб’явiў аб скарачэньнi савецкага войска на 55 тысячаў чалавек. Ужо зманены «гражданкай», я спаткаў тую навiну нават з радасьцю, але шмат iншых афiцэраў, што меркавалi назаўжды зьвязаць сваё жыцьцё з войскам, апынулiся ў разгубленасьцi. Перажылi драму лёсу.

Ня ведаю, як тое скарачэньне адбывалася ў iншых акругах, на Далёкiм Усходзе (хаця можна было сабе ўявiць па тым бязладзьдзi, якое суправаджала там нядаўняе пашырэньне), у Лапiчах усiх афiцэраў пагналi на мэдкамiсiю.

Вайсковыя мэдыкi, бы на канвэеры, агледзелi кожнага i ў кожнага нешта знайшлi. У мяне — недастатковасьць мiтральнага кляпану56, i як вынiк — запiс у дакумэнце: не прыгодны для службы ў мiрны час. (Дарэчы, як шэсьць год таму прызывалi, тады не знайшлi нiчога. Тады я быў цалкам прыгодны.)

Разьлiк з гэтым палком быў просты i непрацяглы, за кароткi час нiякiх запазычаньняў там не пасьпеў зрабiць. На разьвiтаньне выпiўшы са сваiм кватэрным гаспадаром, выйшаў на шашу i трохi счакаў спадарожную машыну. Сыпаў рэдкi сьняжок, дзьмуў зiмовы вецер. А я, можа, упершынюза шмат год адчуў сябе вольным ад усяго на сьвеце. Праўда, радасьць з тае нагоды чамусь была невялiкая. Насыпалiся няпрошаныя клопаты i трывогi. На гэты раз, аднак, суцяшала, што я — дома, а не дзе-небудзь на краi зямлi. Ужо дома, мабыць, не прападу.

Празь Менск прыехаў у Горадню, куды трохi раней прыехала жонка з сынам. Тут настрой мой крыху апаў: кватэрка жончынай сястры Веры аказалася мiзэрненькай, у старым доме, i хоць гаспадары спаткалi падсяленцаў увогуле гасцiнна, я зразумеў, што доўга тут жыць нельга. Тут жа высьветлiлася, што гаспадар i праўда афiцэр, але з пэўнага роду войск i служыць у абкаме ў якасьцi ад’ютанта першага сакратара.

Колькi дзён патрацiў на стаўленьне на ўлiк у ваенкамаце, атрыманьне пашпарту. Наконт кватэры ваенкамат нiчым памагчы ня мог, адсылаў у гарвыканкам. Той абяцаў паставiць на чаргу. Чарга, вядома ж, iльготная, так што чакайце, можа, калi i атрымаеце. Забягаючы наперад, зазначу, што чакаць давялося тры доўгiя бескватэрныя гады, перажыўшы не адну кватэрную драму.

Першая зьявiлася цi не праз тыдзень пасьля прыезду. Увечары аднаго дня прыйшоў з працы Павел Зьмiтравiч (дарэчы, мой аднагодак) i кажа: ёсьць магчымасьць. Адзiн iхнi работнiк зьехаў на раён, ягоная кватэра вызвалiлася. Трэба займаць. Увогуле акт незаконны, але цяпер усе так робяць, iнакш не дачакаешся. Ня дужа мне хацелася рабiцьтое, ужо меў некаторы на гэты конт вопыт. На Сахалiне спрабаваў самавольна заняць — не кватэру — суседнюю каморку, ды нiчога не атрымалася, выперлi праз тыдзень. Ну, але тут, можа, iншая справа. Можа, хоць з увагi да Паўла, калi не да мяне, дадуць дажыць да вясны. Злавiў на вулiцы машыну i перавёз свае клумкi.

Кватэрка ўвогуле аказалася самая занядбаная, пакойчык зь сяньмi, дзьверы ў двор. Замок без ключа, заткнутыдужкай за прабой. Няспраўная грубка, тэлефон на падаконьнiку. Тэлефон выклiкаў у мяне падазрэньне — чаму ён тут? Да таго ж нявыключаны.

Чаму i для чаго, высьветлiлася ранкам, як у дзьверы моцна пастукалi. Завiталi двое i ветлiва пацiкавiлiся, хто тут пасялiўся. Я патлумачыў, яны моўчкi выйшлi. Праз пару гадзiнаў прыйшлi зноў, але ўжо зь мiлiцыянтам i дамаўправам. «Немедленно освободить квартиру! Почему? А потому. Иначе выбросим сами».

У абед прыбягае жончына сястра Вера — у iх таксама скандал. Выклiкалi Паўла, пагражалi адказнасьцю. Куды выклiкалi? Ды ў КДБ, ён жа там працуе. А гэта ж iхняя тайная кватэра, дзе яны спатыкаюцца з кiм трэба. Во дык справы, сказаў сабе Быкаў, во дык улез. Мала што сам улез, дык яшчэ i чалавеку нашкодзiў.

Яшчэ некалькi дзён стукалi ў дзьверы, пагражалi i папярэджвалi. I я ня вытрываў, пайшоў у пошукi iншай кватэры. Спаткаў на вулiцы даўняга знаёмага мастака Блiзьняцова, i ён кажа: ёсьць кватэра, нядаўна вызвалiлася. Праўда, халодная i без вады. I без туалету. Ня ведаю, цi падключана да электрасеткi. Кватэра аказалася на вулiцы Падгорнай, паблiзу ад Нёмана, куды я i пераехаў пад новы 1956 год.

Найбольшы клопат быў вырашаны, заставаўся наступны — праца. Жонка ўладкавалася ў школу хутка, а мне давялося чакаць. У рэдакцыi, куды, вядома ж, неўзабаве завiтаў, людзi памянялiся, зьмянiўся i галоўны рэдактар. Новы, Васiль Булай, найперш папытаўся пра маю партыйнасьць i, учуўшы адказ, моўчкi разьвёў рукамi. Ён наогул не любiў свае думкi выказваць словамi. Вiдаць, засвоiўшы пэўныя ўрокi 30-х гадоў, у гутарцы аддаваў перавагу жэстам, якiя можна было разумець як заўгодна. Але тут я зразумеў правiльна — працы няма.

Нейкi час падзарабляў у майстэрнi мастацкага фонду, дзе таксама амаль усе мастакi былi ўжо новыя. Мой сябра Вiктар Марозаў зьехаў на Украiну, Дзешка памёр. Кох сядзеў у лягеры. (Неўзабаве прыехаў рэабiлiтаваны. Выкрыты КДБ як аўтар карыкатур на Сталiна, аказаўся невiнаваты, карыкатуры маляваў iншы.) Я набыў у камiсiйнайлаўцы радыёпрыёмнiк i, застаўшыся ранкам у кватэры з сынам, пачынаў слухаць «Свабоду» цi Бi-Бi-Сi. Апантана працавалi глушылкi, але часам што-нiшто можна было ўчуць. Апроч iнфармацыйных праграмаў падабалiся шмат якiя перадачы на культуралягiчныя тэмы — лекцыi В.Вэйдле i Гольдбэрга. Toe было новым i вельмi ўражвала. На Далёкiм Усходзе нiчога з тых станцыяў учуць было немагчыма. Там жа, на Падгорнай, напiсаў першае пасьля звальненьня апавяданьне, якое аднёс у рэдакцыю. Там у адзьдзеле культуры пазнаёмiўся з лiткансультантам Мiхасём Васiльком i аднавiў колiшняе знаёмства з лiтсупрацоўнiцай гэтага аддзелу Iрынай Суворавай. Трохi знаёмы з ёй быў з 49-га, калi яна студэнткай прыязджала на газэтную практыку ў Горадню. Пра Мiхася Восiпавiча я ведаў няшмат.

Да нядаўняга часу гэты заходнебеларускi паэт жыў у Баброўнi за Скiдалем i за год перад тым перабраўся ў Горадню. Выглядаў ён дужа змарнелым, пакамячаным жыцьцём чалавекам, зрэдчас пiсаў юбiлейныя вершы, што зьмяшчалiся на першай старонцы газэты. З выпадку знаёмства мы выпiлi зь iм на рагу Савецкай i Цэткiн, я папытаў ся, як яму жывецца, i ён заплакаў. На ўсе мае пытаньнi чаму, у чым справа, — ён толькi махнуў рукой. Ужо пасьля стала вядома, што ў той час (як, зрэшты, i пасьля) яго цi ня кожнага дня цягалi ў КДБ, чагось дамагалiся. Але чаго — Мiхась Восiпавiч так i не сказаў да самай сваёй сьмерцi ў шасьцiдзясятым годзе.

Ужо пасьля сьмерці Міхася Васілька стала вядома яго ваенная драма. Змабілізаваны ў польскае войска напачатку Другой сусьветнай вайны ён разам са шматлікімі жаўнерамі трапіў у нямецкі палон, адкуль выбавіўся пасьля нападу гітлераўцаў на Савецкі Саюз. Вядома, як папулярны ў народзе беларускі паэт, ён ня мог прамінуць увагі да сябе нацыянальных сілаў, таксама як і савецкай партызанк і. Міхась Васілёк ухіляўся ад абодвух бакоў, хацеў заставацца нэўтральным, жыць разам зь сям’ёй у сваёй роднай Баброўні. Але тое не ўдавалася. Як ён мне распавёў аднойчы, зь «вялікай зямлі» за ім быў прысланы самалёт, каб вывезьці яго ў Маскву, дзе на той час жылі ягоныя сябры-пісьменьнікі Максім Танк, Піліп Пястрак ды іншыя. Але Васільку позна паведамілі пра тое, ён спазьніўся на партызанскае лётнішча, замест яго ў Маскву паляцеў іншы. З таго моманту ў паэта-селяніна пачаліся вялікія беды. Яго змусілі прыняць удзел у мясцовым зьезьдзе БЦР, які адбываўся ў Беластоку, што стала падставай для арышту Васілька с ь м е р ш а м пасьля вызваленьня, і ён дужа пашкадаваў, што разам зь іншымі не падаўся на захад. Нейкі час патрымаўшы ў Лідзкай турме, пасьля допытаў і катаваньняў яго, аднак, выпусьцілі. Але не пакінулі без увагі цераз увесь час да самае сьмерці, падазраючы ў ім калябаранта, нямецкага агента.

Між тым, як мне распавёў з крыўдай другі гарадзенскі пакутнік Г. Цьвятніцкі, яўныя агенты хадзілі побач па гарадзенскіх вуліцах, ніхто іх не лавіў. Рэч у тым, што ў 41-м годзе немцы вельмі хутка захапілі Горадню, а слаўныя чэкісты так порстка ўцяклі, што не пасьпелі зьнішчыць картатэку ўласных агентаў. Завалодаўшы ёю, гестапа зусім ня рупілася расстрэльваць савецкіх сэксотаў — яно іх хуценька перавербавала і змусіла працаваць на нямецкія ўлады. Так яны і працавалі аж да вызваленьня ў 44-м годзе. А як прыйшлі «другія саветы» (так мясцовыя жыхары называл і тагачасную рэстаўрацыю савецкай улады), чэкісты прывезьлі з Масквы захаваныя там дублікаты даваенных картак, і тыя самыя людзі зноў пачалі працаваць на старых-новых гаспадароў. Тое доўжылася шэраг гадоў, іх пасьпяхова выкарыстоў валі без увагі на іх нядаўняе гестапаўскае мінулае, аж пакуль яны былі патрэбны. Пасьля прыбралі патроху — бяз гвалту і шуму. Але ж людзі ўсё бачылі. Толькі не абураліся.

Прывыклі за гады ліхалецьця.

У кватэры было малаўтульна i сьцюдзёна, па ваду трэба было хадзiць праз тры двары. Але я ўвесь дзень быў вольны i пачаў пiсаць. Пазьней, калi ўжо стаў аўтарам кнiжак, у мяне пыталiся: як i чаму сталася тое? Што хацеў сказаць чалавецтву, якой iсьцiне яго навучыць? Мабыць, — нiякiх iсьцiн; адразу адчуў, што па натуры я не прапаведнiк.

Тады для мяне важна было намацаць свой шлях у жыцьцi, неяк вызначыцца. Мне iшоў 32-гi год, а ў галоўных адносiнах — пошуках свайго месца сярод людзей — я быў пачаткоўцам. Пэўнага месца ў жыцьцi ў мяне не было, што, безумоўна, не магло не турбаваць мяне, як i кожнага чалавека ў гэткiм становiшчы. Тое ж, чым я займаўся зь юначых гадоў, аказалася зманам, пустэчай, поўнаю непатрэбнасьцю.

Суцяшала хiба меркаваньне, што ўсё тое адбывалася не па ўласнай волi. На тое быў змушаны. Лёсам, жыцьцём, людзьмi — добрымi i злымi. А найбольш уладай, якая ў нас тады намагалася вызначаць усё — ад глабальных мэтаў да лёсу маленькага чалавека.

У тую зiму пiсаў шмат, менш перапiсваў i амаль усё рваў на шматкi. Мала што даводзiў да фiналу. Звычайна з ахвотай пачаўшы, неўзабаве трацiў цiкавасьць. Усё здавалася кепска. Даўшы паляжаць зь месяц, выбраў адно апавяданьне, аднёс у рэдакцыю. Мiхась Васiлёк сказаў, што будзе паседжаньне лiтгуртка, дзе i абмяркуем.

Toe паседжаньне абласных аматараў лiтаратуры было першым i апошнiм, у якiм я ўдзельнiчаў. Прыйшло паўтара дзясятка чалавек розных узростаў — студэнтаў i пэнсiянэраў, адна дзяўчына. Галоўным арбiтрам быў выкладчык пэдiнстытуту, якi няшчадна грамiў нас, бы ворагаў прыгожага пiсьменства, пасягацеляў на лiтаратурныя асновы.

Iншыя раўнялiся на кiраўнiка. Мне там дасталося болей за ўсiх. Рэдакцыйны супрацоўнiк пападкрэсьлiваў чырвоным алоўкам усе займеньнiкi ЁН, атрымалася дужа страката i ўражлiва. Toe i вырашыла прысуд: дрэнна ва ўсiх адносiнах. Зрэшты, у iншых было ня лепш. Пасьля Мiхась Восiпавiч суцяшаў, што напачатку так бывае заўжды, хаця для мяне тое было слабым суцяшэньнем. Няхутка пасьля таго наважыўся паслаць новае апавяданьне ў часопiс «Маладосць», якi нядаўна пачаў выходзiць у Менску.

Дзеля праўдзівасьці мушу зазначыць, што перад «Стратай» напісаў невялікую вайсковую аповесьць пад назовам «Апошні баец», якую паслаў у «Маладосьць». Аповесьць, на мой погляд, была беззаганнай у ідэйных адносінах, але ў друк яе не прынялі. Загадчык аддзелу прозы Іван Навуменка, паморшчыўшыся, сказаў аўтару, што для часопісу не падыходзіць. Тады я быў гатовы пакрыўдзіцца, а неўзабаве стаўся ўдзячны будучаму акадэміку і народнаму. Праўда, каб зразумець тое, спатрэбілася надрукаваць аповесьць — з працягам у «Чырвонай зьмене». Болей яе не друкаваў нідзе.

Па справах падпіскі ў Горадню прыехаў Георгі Шчарбатаў, беларускі пісьменьнік, намесьнік рэдактара часопісу «Маладосьць». Ён ужо чытаў мае першыя апавяданьні, адно зь якіх надрукавала і ягоная «Маладосьць». Увечары мы спаткаліся ў кафэ на Савецкай і добра пагутарылі. Георгій уважліва паставіўся да мяне, папытаўся, дзе, што? Дзе нарадзіўся, дзе вучыўся. Сказаў, што маеш талент, трэба толькі пісаць. Я сказаў, што філялягічнай адукацыі ня маю, ва ўнівэрсітэце не вучыўся. На тое Шчарбатаў заўважыў, што вучыцца, канешне, трэба, але тое не галоўнае. Галоўнае ўсё ж талент. Ні Талстой, ні Горкі, ні Бунін ня мелі ўнівэрсітэцкай адукацыі. У літаратуры ўсё дасягаецца працай. Таксама як нашыя Брыль або Танк. І калі Шамяк ін скончыў двухгадовую ПШ, дык ці так ужо шмат набраў там у галіне літаратуры. У партыйных школах літаратуры ня вучаць, вучаць зусім іншаму. Тыя ягоныя словы ўвогуле мне запомніліся, хоць Георгі Шчарбатаў зусім ня быў пісьменьнікам першай велічыні.

Праз колькі гадоў Я. Еўтушэнка напіша, што вялікія мала чым могуць дапамагчы пачаткоўцам, якім звычайна плённа дапамагаюць сярэднія таленты. Тое — праўда.

Першага жывога пісьменьніка-празаіка я пабачыў у Гародні, то быў Піліп Пястрак. Неяк, будучы на Савецкай, згледзеў, як пажылы чалавек у саламяным капелюшы штось прыпыніўся на ходніку і азіраецца. Прытым з замілаваньнем вымаўляе адно толькі слова «кошык». Сапраўды, непадалёк пераходзіць вуліцу вясковая кабета з пустым лазовым кошыкам. У тым чалавеку я пазнаў знакамітага на той час пісьменьніка Піліпа Пестрака.

То быў ці не апошні з арыгіналаў — заходнебеларускіх пісьменьнікаў-камуністаў, шмат год сядзеў у Гродзенскай турме, дзе, дарэчы, студыяваў марксізм, выхоўваючыся як пралетарскі рэвалюцыянер. Ім ён і застаўся на ўсё жыцьцё.

Аднойчы, у час чарговае дэкады беларускай літаратуры, група беларускіх пісьменьнікаў езьдзіла па раёнах, дзе іх вадзілі па жывёлагадоўчых комплексах, паказвалі новыя сіласныя вежы. Як група ў белых халатах пайшла ў чарговы сьвінарнік, Піліп Сямёнавіч прытрымаў мяне за крысо — што, ты не нанюхаўся гаўна? Пойдзем у аўтобус. Мы зайшлі ў пусты аўтобус, і Піліп Сямёнавіч адразу выпаліў: парадку ня будзе. — Чаму? — Бо ўладу захапілі ворагі. — Якія ворагі? — Клясавыя.

Пястрак памаўчаў. — У гэтага ж І. было аж 80 гектараў зямлі. А ў Б. — 40. А ў вашага Карпюка — 30. Во яны і кіруюць. Да чаго дакіруюцца…

Гэта быў даўні пункцік Піліпа Сямёнавіча. А ўвогуле ён быў чалавек прыстойны, нават чалавечны. На пісьменьніцкіх мерапрыемствах заўсёды выступаў у абарону слабых і пакрыў джаных. Ня ладзіў з начальствам. Любіў Барадуліна — можа, ня так за вершы, як за ягоную апалітычнасьць. У паездку заўжды выпраўляўся з старым пацертым партфелікам, зь якога, як толькі займаў месца ў купэ, выстаўляў бутэльку, клаў ладны шмат сала, пару цыбулінаў. І пачынаў пачостку з размовай. Калі здаралася наведаць рэстаран, замаўляў гарэлку на вагу — але не па 200 грамаў, а адразу на ўсіх — 800. Заўжды плаціў сам.

Ягоны канфлікт з уладамі пачаўся ў 39-м. Адразу пасьля вызваленьня з Гродзенскай турмы Пястрак кінуўся ствараць рэвалюцыйны камітэт, каб помсьціць палякам. Але чырвонаармейцы прывезьлі ў Горадню свой рэўкам, а шматгадоваму вязьню сказалі — асадзі назад. Ён, натуральна, пакрыўдзіўся, ды стрываў. Пасьля яшчэ шмат разоў крыўдзіўся, бо яго асаджвалі ўсё ніжэй і ніжэй. Памёр ён на адзіноце, ці ня ўсімі забыты, аўтарам ці не аднаго, хоць і таўстога, раману «Сустрэнемся на барыкадах».

Тым часам настала вясна, на Савецкай вулiцы ў Гораднi зацьвiталi каштаны. Я перабраўся на iншую кватэру — таксама нехуцавую, але з водаправодам. Сталай працы ўсё яшчэ ня меў. Неяк iдучы па вулiцы, спаткаў намесьнiка галоўнага рэдактара Андрэя Салаўёва, якi папытаўся пра мае справы i сказаў зайсьцi ў рэдакцыю. То быў удалы вiзыт: неўзабаве я заняў месца ў сакратарыяце — тое самае, якое пакiнуў сем год таму. Маiм новым начальнiкам — адказным сакратаром — тады стаў Андрэй Колас, якi незадоўга перад тым пераехаў з Ваўкавыску. За сталом побач працаваў мастак-рэтушор Валодзя Фрыдрыхсон, выкрутлiвы лёс якога закiнуў з Архангельску на Беларусь. Ён нарадзiўся ў сям’i абруселага немца, але як пачалася вайна, каб пазьбегнуць пэўных праблемаў, выдаў сябе за яўрэя, ды быў выкрыты i апынуўся ў працоўных лягерох на Паўночным Урале. Будучы па адукацыi кiнаапэратарам (скончыў ВГІК), ня мог уладкавацца ў Расеi, а ў Гораднi яго прыгрэла ўсё тая ж добрая душа Андрэя Абрамавiча Салаўёва. Георгiй Цьвятнiцкi, як i раней, за сталом насупраць мераў лiнейкай набор ды маляваў макеты газэтных старонак.

Я на той раз меў шмат сакратарскiх абавязкаў. Найперш вычытваў тасаўскiя i белтаўскiя стужкi, што перадавалiся па тэлетайпе, пасьля правiў тэксты перакладаў зь беларускай на расейскую i наадварот. Вычытваў таксама расейскiя матар’ялы. Для таго давялося грунтоўна заняцца стылiстыкай. Андрэй Абрамавiч неяк уручыў мне тоўстую кнiгу — курс газэтнай стылiстыкi для завочнiкаў, якi я добрасумленна праштудыяваў. Газэтная практыка, вядома ж, куды як адрозьнiвалася ад пурытанскай тэорыi, i маёй праўкай журналiсты былi незадаволеныя. Усе так пiшуць, казалi яны. Сапраўды, менскiя газэты, у тым лiку «Советская Белоруссия» i «Звязда» (ды i «Правда» таксама), кiравалiся ўласнымi партыйнымi правiламi стылiстыкi. Чаму «Гродзенская праўда» павiнна кiравацца iнакшымi? I я махнуў рукой. Хай iдуць, як iшлi дагэтуль, гэтыя несьмяротныя выразы накшталт: вядуць барацьбу, вядуць уборку, вядуць нарыхтоўку. Ды шмат iншых. Колiшняга строгага раўнiўца лiтаратурна-газэтнай мовы Мiколы Аўчарова ўжо не было ў рэдакцыi. Зь яго «падазроным» мiнулым ён тут працаваў нядоўга i, звольнены, зьехаў у Таганрог, дзе паступiў на камбайнавы завод рабочым. А то быў выдатны мовавед, якiя ў рэдакцыях здараюцца нячаста. На пачатку лета з аддзелу культуры мне далi адзiн матар’ял наконт кватэрнай несправядлiвасьцi, i я за выхадны напiсаў фэльетон. Iрына Суворава ў маёй прысутнасьцi аддала той фельетон Коласу, дадаўшы пэўныя камплiмэнты ў адрас аўтара. Toe змусiла мяне да нiякаватасьцi. Нязвыклы да пахвалы, я ня ведаў яшчэ, што ў пэўныя моманты лягчэй трываць папрок, чым пахвалу. Тым болей публiчную i ад жанчыны, да якой маеш сымпатыю.

У адным зь летнiх нумароў «Маладосьць» надрукавала маё апавяданьне «Страта». А яшчэ празь невялiкi час тое апавяданьне выйшла ў маскоўскiм часопiсе «Советский воин». Пераклаў яго вайсковы журналiст Якаў Плехаў, якi тады таксама пачынаў сваю лiтаратурную творчасьць. Гэта падвойная ўдача адразу ўзьняла аўтара ў яго ўласных вачох, хаця зьнешне я стараўся быць як мага спакайнейшым. Мабыць, баяўся спалохаць нечаканую ўдачу. Тым болей, што, прачытаўшы абодва тэксты, знайшоў там масу слабiны i нават недарэчнасьцяў, з чаго доўга пакутаваў. Тыя перажыванкi iмкнуўся заглушыць працай над новымi рэчамi, калi, здавалася, напiшацца лепш. Бо ўжо займеў нейкi вопыт. На жаль, лепей усё не пiсалася. Цi вопыт аказаўся недастатковы, цi — што болей верагодна — спрацавала выснова: у лiтаратуры кожны новы твор пачынаецца як бы ў першы раз. У першы раз наогул. Пасьля колькi я нi пiсаў, кожны раз успамiнаў тое, прачытанае, здаецца, у Парандоў скага. Тады я наогул шмат чытаў лiтаратуры такога кшталту — галоўным чынам пра пiсьменьнiцкую тэхналёгiю. Думалася, менавiта ў ёй — сакрэты пiсьменьнiцкага посьпеху. Аказалася — ня ў ёй. Цi ня толькi i ня столькi ў ёй. Даўно вядома, што складнiкi культуры — жыцьцё i сама культура. Адно без другога мала што значыць i ў лiтаратуры.

У мяне, як здавалася, веданьня жыцьця хапала, меў вопыт, нагледзеўся на мноства людзей i людзкiх тыпаў. Культуры, ведама, не хапала. Але, як пасьля зразумеў, культура — рэч бязьмерная. Колькi яе ў каго нi ёсьць, наўрад цi можна сказаць, што хапае. Культура — мора, бязьмежны акiян, назапашаны чалавецтвам праз тысячагодзьдзi. Зрэшты, як i жыцьцё таксама. Мабыць, нiкому немагчыма тое ды iншае ахапiць у поўным аб’ёме. Але для нашага чалавека мала клопату было да сусьветнай культуры — яму абы дапяцца да культуры савецкай. Нацыянальнай па форме i сацыялiстычнай па зьмесьце. Адмыслоўцы гэткай культуры выхоўвалiся партыяй, навучалiся ў ВНУ, шчыравалi ў лiтаратуразнаўчай i фiлялягiчнай навуках. Акадэмiя навук Беларусi выдала расейска-беларускi слоўнiк пад рэдакцыяй акадэмiка Крапiвы, дзе беларуская лексыка амаль упадабнялася да расейскай, што, паводле задумы, павiнна было працаваць на зьлiцьцё народаў у адну братнюю сям’ю. Народы не зьлiлiся, але моўнай шкоды той слоўнiк нарабiў нямала, гэтая шкода адчуваецца i дагэтуль. Працуючы ў сакратарыяце, я змушаны быў правiць беларускiя тэксты паводле таго слоўнiка, хаця часьцяком мая беларуская натура працiвiлася моўнаму гвалту. Успамiналiся мамiны словы i выразы, якiя былi iншыя, нават iншай прыроды, але ж iх на газэтную старонку ня ўставiш. Iх выкрасьлiць карэктар, перад якiм на стале ляжыць моўны закон у выглядзе таго ж слоўнiка акадэмiка Кандрата Крапiвы, адзначанага Дзяржаўнай прэмiяй СССР.

Што ўжо казаць пра мову мастацкай лiтаратуры, над партыйнай чысьцiнёй каторай шчыравалi партыйныя рэдактары ўсiх лiтаратурных выданьняў. Тым болей iхнiя памагатыя зь лiку маладых выхаванцаў Белдзяржунівэрсытэту.

Першы мой пiсьменьнiцкi канфлiкт быў менавiта ў галiне мовы, якая, вядома ж, не адпавядала выдавецкарэдактарскiм канонам. Мае апавяданьнi вярталi, перакрэсьленыя шматлiкiмi заўвагамi-прыдзiркамi. Toe, вядома, было непрыемна, але i давала адчуць неабходны ўзровень тагачаснай лiтаратуры, нейкiм чынам адаптавацца да яго.

Напрыканцы года я атрымаў ад Саюзу пiсьменьнiкаў запросiны на ўдзел у штогадовым сэмiнары маладых, што адбываўся ў Каралiшчавiчах пад Менскам. Мiлы той маёнтачак апальнага партыйнага функцыянэра шмат год служыў i спрыяў беларускаму пiсьменству, празь яго прайшлi цi ня ўсе тагачасныя маладыя. Старыя там шэраг гадоў мелi магчымасьць перавесьцi дых ад партыйнай задухi на месцах свае працы, iдэалягiчных пасадах. Там сярод елак i хвой усе бы рабiлiся роўныя, заглыблялiся ва ўласны мастакоўскi сьвет i тварылi, тварылi… Як i што — гэта ўжо iншая справа, мабыць, кожны сваё. Meлеж тварыў ня тое, што тварыў Пасьлядовiч, Броўка iнакш, чым Куляшоў. Дапушчаныя туды на тыдзень, мы назiралi i слухалi. Прафэсар Гутараў палымяна ўводзiў нас у прагрэсiўны, на ягоную думку, сьвет сацрэалiзму, марксісцка-ленiнскую эстэтыку, Шамякiн з уласным вопытам партыйнага раманiста нацiскаў на адлюстраваньне авангарднае ролi партыi ў барацьбе з нямецка-фашысцкiмi захопнiкамi. Уладзiмер Карпаў завастраў нашу ўвагу на прошуках заходнiх агентаў, былых калябарантаў, якiх трэба было выкрываць. Брыль тае ўвагi не завастраў, болей гаварыў пра лiрызм у лiтаратуры, прыкладам маючы ўласнае апавяданьне «Галя». Брыль тады падабаўся маладым, у той час як Мележ быў мала знаёмы i нiхто не чакаў ад яго неспадзяваных «Людзей на балоце». Мы, паўтара дзясятка ўдзельнiкаў, што прыехалi з правiнцыi, чыталi i абмяркоўвалi прывезенае з сабой, хаця ўсё тое было так сабе i не запомнiлася. Апроч хiба «Зонi» маладога Вячаслава Адамчыка. Адамчык быў прызнаны несумненным талентам, казалi: малады, а глядзi, як апiсвае старых. Тое было праўдай. Мае вайсковыя апавяданьнi надта ня ганiлi, але i не хвалiлi. Мабыць, мелi на тое рацыю.

Тады, як, зрэшты, i заўжды, лiтаратуру арыентавалi на сучаснасьць, датэрмiновае выкананьне чарговай пяцiгодкi. I яшчэ — на ўслаўленьне перадавiкоў, стаханаўцаў, ударнiкаў камунiстычнай працы. Вайна зь яе «бясконцым гераiзмам» усё болей зьнiкала ў мiнулым. Зрэшты, па тым асаблiва не бедавалi…

Недзе на гэтым часе ў часопісе «Маладосьць» зьявілася новая аповесьць яе галоўнага рэдактара Аляксея Кулакоўскага пад назовам «Дабрасельцы». Твор гэты быў вельмі рэалістычны ў сваім паказе існаваньня беларускай вёскі пасьля вайны. Ва ўсякім разе паводле сваёй праўдзівасьці нічога падобнага ў беларускай літаратуры не было. Але менавіта тым аповесьць, мабыць, і напалохала партыйнае кіраўніцтва, якое не замарудзіла паказаць сваю ўладу. У партыйных газэтах зьявіліся разгромныя артыкулы на аповесьць, рэдактар быў зьняты з ягонай пасады. Аднойчы, будучы ў Менску, мы з Карпюком надумалі зайсьці ў «Маладосьць», каб выказаць аўтару сваё захапленьне ягоным творам і паспачуваць. Кулакоўскі сядзеў адзін у сваім кабінэце (час быў на сконе дня), і мы сказалі яму, што думалі. І раптам Кулакоўскі выказаў нам сваю нязгоду, заявіў, што ідэя аповесьці памылковая і ён дужа шкадуе, што яе напісаў. Ён шчыры камуніст і прагне ва ўсім памагаць партыі. Тады мы з Карпюком выйшлі з «Маладосьці», бы зьеўшы мыла, і Карпюк доўга пляваўся ад таго спатканьня. «Ну, ведама ж!.. На вайне быў камандзірам штрафной роты…» Я ўжо ведаў, што Карпюк шмат каго мераў меркам і вайны, і ў дадзеным выпадку, мабыць, меў рацыю… А можа, Кулакоўскі так гаварыў толькі нам, бо якую ён меў падставу шчыра прымаць нашае спачуваньне? Зьняты з пасады галоўнага рэдактара часопісу, ён год ці ня болей пісаў партызанскія ўспаміны старшыні Вярхоўнага савету, што, мабыць, яго ўратавала. Замаліў творчы грэх.

Пасьля сэмiнару з усяго, што ў мяне сабралася, склаў першы зборнiк, адаслаў у выдавецтва. Празь нейкi даволi працяглы час яго далi на падрыхтоўку да друку выдавецкаму рэдактару, якiм аказаўся Уладзiмер Дамашэвiч. Таму давялося ня толькi рэдагаваць тэкст, але i адстойваць мае лiтаратурныя iдэi, якiя былi не ва ўсiм традыцыйныя i не задавальнялi выдавецкае начальства. Асаблiва тое адносiлася да аповесьцi «Жураўлiны крык». Але Валодзя меў характар, а галоўнае — уласны пагляд на лiтаратуру, адрозны ад казённага пагляду шматлiкага начальства.

Нарэшце займеў больш-менш нармальную кватэру, праўда, з падсяленкай, адзiнокай бухгалтаркай Еўдакiяй Васiльеўнай, разам зь якой пражыў гадоў дзесяць. Тады ўжо меў двух сыноў — другi, Вася, нарадзiўся якраз на мой дзень народзiнаў, таму яго так i назвалi — Васiль Васiльевiч. За домам быў неблагi дворык з дрэвамi, на заходнi манэр мошчаны плiткамi. Калiсь тут было манастырскае падвор’е, агульнае з суседнiм рэдакцыйным будынкам. I рэдакцыйны будынак мне падабаўся. Меў ён два паверхi, на першым разьмяшчалася друкарня зь яе лiнатыпамi, вярстальным цэхам, цынкаграфiяй, тэлетайпнай. Другi абапал калiдору займалi габiнэты аддзелаў. Столь ва ўсiх была высокая, вокны таксама. Паркетная падлога. Адна нязручнасьць — кафельныя грубкi, якiя ня надта грэлi зiмой.

Як я пачаў друкавацца, мой сусед па сакратарыяце Валодзя Фрыдрыхсон часьцяком распачынаў гаворку пра лiтаратуру. Ён няблага ведаў расейскую клясыку ды i заходнюю, асаблiва нямецкую лiтаратуру, успамiнаў розныя лiтаратурныя калiзii 20-х гадоў. Мае вайсковыя апавяданьнi ўспрымаў з добраю доляй сяброўскай iронii, асаблiва што да гераiзму. I я, можа, упершыню адчуў iншы бок таго, на якi разьлiчваў ва ўспрыняцьцi маiх твораў чытачом. Зрэшты, гэты ўвогуле разумны чалавек цi ня ўсю мiнуўшчыну (ды i сучаснасьць таксама) успрымаў зь ледзьве прыхаваным скепсiсам iнтэлiгента, сэнс якога я зразумеў шмат гадоў пасьля. Але ў найбольшай меры таго скепсiсу ды iронii даставалася ягонаму калегу, чые здымкi ён штодня рэтушаваў, — фатографу Вiктару Косьцiну. Гэты ветэран мiнулай вайны, былы танкiст, шмат перажыў на вайне i зусiм ня быў настроены на чыю-небудзь iронiю ў адносiнах да сябе. Не зважаючы на тое, Фрыдрыхсон доўга зьдзекаваўся зь лiста, якi атрымаў Косьцiн з Масквы ў адказ на просьбу пра мэдаль «За ўзяцьце Бэрлiну». Лiст быў такi: «Грамадзянiну Косьцiну В. П. На ваш зварот адносна ўзнагароджаньня вас мэдалём „За ўзяцьце Бэрлiну“ паведамляем, што N-скi Жытомiрска-Фастаўска-Бэрлiнскi ордэнаў Ленiна, Чырвонага сьцягу, Кутузава i Суворава танкавы корпус удзелу ва ўзяцьцi Бэрлiну не прымаў, i вы права на ўзнагароджаньне вас указаным мэдалём ня маеце. Начальнiк аддзелу ўзнагародаў палкоўнiк такi». Во, корпус-самазванец, iранiзаваў Фрыдрыхсон. Косьцiн абураўся. Тою парой пазнаёмiўся з гродзенскiм празаiкам Аляксеем Карпюком. Неяк сутыкнулiся на стромкай рэдакцыйнай лесьвiцы, i Карпюк кiнуў мне ў яго звычайнай таропкай манэры: «Здароў! Кажуць, аповесьць пiшаш?» — «Пiшу, ага». — «Правiльна, пiшы». Сказаў i пабег унiз на падворак. Ён тады ўжо быў аўтарам кнiжкi «У адным iнстытуце», перажыў не адну жыцьцёвую драму i, здаецца, на той час ня меў працы. Пасьля жыцьцё на шмат год зьвяло нас з гэтым незвычайным чалавекам i пiсьменьнiкам, шмат гора i клопату было перажыта разам.

Гэтым часам цi трохi раней адбылiся два вядомыя партыйныя зьезды, якiя добра ўскалыхнулi ўнутранае жыцьцё краiны. У лiтаратуры гэта найперш адчулася ў нечаканым узьлёце сатыры, якой за гады савецкай улады (асаблiва пасьля вядомай расправы над М. Зошчанкам), здавалася, назаўжды выдралi зубы. У газэтах i часопiсах сталi паяўляцца хлёсткiя фэльетоны i мiнiятуры, зьявiлiся новыя iмёны сатырыкаў. З апошнiх мне вельмi падабаўся рана памерлы А. Зьвераў (надпiсы на шпiталi: «Савецкiя хворыя — самыя здаровыя ў сьвеце», «Памятай: перажоўваючы страву, ты памагаеш дзяржаве» ды iнш.). Беларускi «Вожык» неўпрыцям пачаў набываць характар, хаця ягоны крытычны пафас i не ўзьнiмаўся вышэй пасады ўпраўдома. Гэты часопiс надрукаваў штось з маiх фэльетонаў, i галоўны рэдактар Павел Кавалёў запрасiў у Менск для знаёмства. (Тады асабiстае знаёмства з аўтарам было абавязковым, перад тым вывучалася яго мiнулае, сацыяльнае становiшча, партыйнасьць.) Прыехаўшы аднойчы па ганарар, пазнаёмiўся з Паўлам Нiчыпаравiчам, а каб замацаваць знаёмства, пайшлi ў рэстаран. Нашай кампанiяй не пагрэбавалi i iншыя працаўнiкi «Вожыка», i ня толькi сатырыкi. Вынiкам таго супрацоўнiцтва празь нейкi час стала кнiжачка сатырычных апавяданьняў пад характэрным назовам «Ход канём».

Я пiсаў апавяданьнi, штораз мяняючы тэмы — то браўся за вайну, то за маладзёжныя праблемы. Адно «маладзёжнае» апавяданьне паслаў у Менск на фэстывальны конкурс i атрымаў першую прэмiю ў галiне прозы. Такую ж прэмiю ў галiне паэзii атрымаў тады малады пачатковец з Воршы Уладзiмер Караткевiч. Неяк у Менску мы зь iм бегла пазнаёмiлiся, але агульных сяброў у нас не знайшлося, i наступная сустрэча адбылася няхутка. Натуральна, я спрабаваў супрацоўнiчаць з «Чырвонай зьменай», празь якую, кажуць, прайшла ўся маладая беларуская лiтаратура. Але дасланае туды апавяданьне было жорстка раскрытыкавана Iванам Калесьнiкам, якi па нейкай патрэбе прыяжджаў у Горадню, i я зь iм увогуле пагадзiўся. Затое дасланае ў «ЛiМ» апавяданьне на ваенную тэму было прыязна прынята намесьнiкам рэдактара Раманам Сабаленкам, якi сказаў, што гэтую тэму мне варта разьвiваць i паглыбляць. Акрылены гэткай парадай, за кароткi час напiсаў невялiчкую аповесьць «Жураўлiны крык», якая неўзабаве была надрукаваная ў «Маладосьцi» i выйшла ў маiм першым празаiчным зборнiку. Гэты зборнiк прывёз мне ў Горадню загадчык аддзелу выдавецтва Мiкола Татур. Ды яшчэ з гасьцiнцам — бутэлькай армянскага каньяку, якi тады можна было дастаць толькi па блаце. То быў добры знак. Я адчуў сябе амаль шчасьлiвым. А ў рэдакцыi «Гродзенскай праўды» адбылася сумная падзея — раптоўна памёр Мiхась Васiлёк. Хавалi яго прынародна, з Дому-музею Элiзы Ажэшкi. Быў цёплы дажджлiвы дзень, народу сабралася надта шмат. Цяпер, калi ён памёр, аказалася, што гарадзенцы яго дужа любiлi, некаторыя нават плакалi на паховiнах — асаблiва старэйшыя людзi, што памяталi сялянскага паэта з польскiх часоў. Мяне як члена СП перавялi на ягонае месца ў рэдакцыi, i я перасеў з тлумнага сакратарыяту ў зацiшны аддзел культуры. Toe было зручней для творчасьцi, вольнага часу пабольшала.

У той час я захварэў. На апэндыцыт. Але каб тое вызначыць, спатрэбіўся час, а «хуткая» прывезла мяне ў бальніцу позна ўначы. Дзяжурны хірург пад той час ужо «хлопнуў» сваю дозу сьпірытусу і лёг спаць. Рэзаць мяне ўзяўся, як праспаўся, мабыць, час быў упушчаны. Як выпісаўся, пачаліся ўскладненьні. Дактары не маглі даўмецца, думалі, што брушны тыф. Добра, што папыталіся ў старога гарадзенскага лекара Нічыпарука, які адразу паклаў мяне на хірургічны стол і разрэзаў другі раз. Тым і ўратаваў, бо я ўжо не ўставаў.

Як і шмат для каго з нашых чытачоў, для мяне ў той час было дужа важным адкрыцьцё Э. Хэмінгуэя. У друку паявіліся ягоныя творы («Бывай, зброя», «Сьвята, якое заўсёды з табой», аповесьці і апавяданьні), ягоны «Стары і мора». Мне дужа імпанавала ягонае жыцьцялюбства, непадробны рамантызм лепшых старонак ягоных твораў, яго публіцыстыка, выказваньні пра літаратуру і літаратурныя справы. «Нешчасьлівае дзяцінства — лепшая школа для пісьменьніка», — прачытаў я ў ягоным артыкуле, і тое бы вытлумачыла штосьці ў маёй схільнасьці да літаратуры. А ён яшчэ пісаў: «Проза — гэта архітэктура, а не майстэрства дэкаратара» і «Вайна пакідае ў пісьменьніка рану, якая дужа марудна зажывае». Зноў жа і ягоны выкрутлівы літаратурны лёс. Пісаў вялікі раман з жыцьця на моры ў час сусьветнай вайны, ды спатрэбіліся грошы. Тады Хэм вылучыў з раману больш-менш скончаны разьдзел пра рыбака, які злавіў вялікую рыбіну і змагаецца зь ёю. Назваў той урывак «Стары і мора», які нечакана прынёс яму Нобеля. Не раман, ня ўся безумоўна выдатная творчасьць, а толькі невялікі ўрывак.

Не любіў тэатру, кіно… Дужа мкнуўся да натуральнага жыцьця простых людзей, да якіх і сам хацеў бы належаць. Калі б ня стаў пісьменьнікам. На пачатку творчасьці ня ўмеў засвоіць тагачасны літаратурны стыль, пісаў «не стыл ёва», па-свойму, што, аднак, дало падставу ўбачыць у ягонай мове асаблівасьць нейкага запачаткаванага ім хэмінгуэеўскага стылю.

Здавалася, у краiне ажывела ўся лiтаратура наогул, другое дыханьне набывала вайсковая проза. Пасьля «У акопах Сталiнграду»95, «Валакаламскай шашы», дзьвюх аповесьцяў Эм. Казакевiча, адна зь якiх («Двое ў стэпе», яна ж самая лепшая) была разгромлена партыйнай крытыкай, можна было думаць, што тэма вайны вычарпана i не адновiцца. Аж аднавiлася ды зазьзяла яшчэ з большым, чым раней, бляскам, галоўным чынам высiлкамi маладых, аўтараў т. зв. лейтэнанцкай прозы. Сьпярша гэта былi Юры Бондараў зь ягонымi «Батальёнамi», затым Рыгор Бакланаў зь «Пядзьдзю». Увогуле там былi ня Бог ведае якiя адкрыцьцi, але была праўда i боль вайны, ад якiх савецкае грамадзтва амаль адвыкла. (Калi толькi i прывыкала.) Недзе ў гэты час мне давялося прачытаць невялiчкую кнiжку Р.Бакланава96 «На поўдзень ад галоўнага ўдару», якая мяне амаль аблавушыла. Рэч у тым, што аўтар падрабязна i праўдзiва апiсаў там некалькi момантаў зь вядомых мне па ўласным вопыце баёў пад венгерскiм горадам Секешфехерварам, дзе мяне паранiла. Я быў зьдзiўлены, як простая праўда вайны рабiлася высокiм мастацтвам, якiя, аказваецца, магчымасьцi нясе з сабой банальны кавалак жыцьця. (Хаця вайна, канешне, не банальны кавалак…) А прачытаўшы ў «Новом мире» ягоную «Пядзь зямлi», адклаў усё, што на той час пiсаў, i з жарам сеў за «Трэцюю ракету». Скончыць яе за вясну не ўдалося, а на пачатку лета — зноў вайсковыя зборы. Ваенны гарадок пад Наваградкам, заняткi. Зноў — статуты, палiтпадрыхтоўка, артылерыя, якую я пастараўся забыць. Але там усё напомняць. I ўсё ж болей захапляла мая няскончаная аповесьць. Мабыць, нiводную я не пiсаў з такой апантанасьцю, як «Трэцюю ракету», сам ня ведаю, зь якой прычыны. Бывала, як толькi наставала пасьляабедзьдзе i па звыклым распарадку дня вайскоўцы клалiся спаць, я бег у цiхманы куток салдацкай курылкi i пiсаў — алаўком у сшытку. Самапiсак жа тады не было, тэхнiчны прагрэс нашую аргтэхнiку яшчэ не кранаў. Немалой праблемай было перадрукаваць напiсанае. Друкаркi мелiся толькi ва ўстановах, iхнi ўжытак строга кантраляваўся кiраўнiцтвам i КДБ. На выхадныя i сьвяточныя днi машбюро звычайна апячатвалася. Даводзiлася неяк выкручвацца, перадрукоўваць амаль нелегальна. I тут мяне выручала машыністка Станiслава Фадзееўна, а пасьля Iрына Мiхайлаўна, якая прытым стала першым i дужа прыдзiрлiвым крытыкам усяго мной напiсанага. Цяпер я ёй за тое вельмi ўдзячны, хаця тады часам i крыўдзiўся. Часопiс «Маладосьць», зь якiм я ўжо наладзiў сталае супрацоўнiцтва, неўзабаве надрукаваў аповесьць. Галоўны рэдактар Пiмен Панчанка сказаў мне з гэтага поваду трохi ласкавых словаў. Яны, ведама ж, узьнiмалi настрой, дадавалi жаданьня пiсаць i яшчэ. На нейкай нарадзе да мяне падышоў малады навуковец i пачынаючы празаiк Алесь Адамовiч, якi павiншаваў з праўдай вайны, што зьявiлася на старонках i беларускага друку. Я быў удзячны абодвум. У краiне паяўлялася новая лiтаратура з новым бачаньнем сьвету. I, у прыватнасьцi, мiнулай вайны. Галоўнай iдэйна-мастацкай адметнасьцю гэтай лiтаратуры стала прызнаньне наяўнасьцi на вайне ня толькi зьнешняга, так бы мовiць, ворага — нямецкага фашыста, але i кагось унутранага, мала за немца лепшага. Раней гэта быў проста здраднiк, часам трус, дэзэртыр. Цяпер стаў яшчэ i перастрахоў шчык, кар’ерыст, эгаiст. I лепшыя творы гэтага накiрунку паказалi, што ва ўласных шэрагах здаралася барацьба, якая па вастрынi мала ўступала барацьбе на перадавой. У вайсковай прозе ўпершыню паявiўся злачынцаасабiст, недацёпа-палiтрук. Тое было з энтузiязмам успрынята пэўнаю часткай лiтаратурнай крытыкi, хаця і ня ўсёй. Партыйная крытыка пагрозьлiва прыжмурыла вочы. Такога яна трываць не зьбiралася, яна толькi чакала сыгналу. Хрушчоў сваiм рэвiзiянiзмам падкопваў традыцыйны падмурак культуры, замуцiў яе iдэалягiчную стэрыльнасьць. Нават дазволiў Твардоўскаму надрукаваць «Адзiн дзень Iвана Дзянiсавiча», гэтую калядную казачку пра лягернае жыцьцё.

Сьпярша належала прыбраць Хрушчова.

Як яго прыбiралi, цяпер шырока вядома, — то была змова членаў палiтбюро. Але ў палiтбюро абмяркоўвалiся i iншыя спосабы. Кiраўнiк КДБ таго часу Сямiчасны пасьля пiсаў, што распрацоўваўся плян тэракту ў паветры, як Мiкiта Сяргеевiч будзе вяртацца з Эгiпту. Той варыянт ня быў прыняты толькi таму, што маглi загiнуць некалькi дзясяткаў «рабят з КДБ» — ахова Хрушчова. Таму зрабiлi iнакш — цiха i тайна. Руль дзяржаўнага караблю перакладвалi на iншы курс.

Не было яшчэ нiякiх пастаноў на гэты конт, ды людзi, блiзкiя да калiдораў улады, зразумелi, куды трэба iсьцi, i выскачылi, каб не апынуцца ззаду. У Менск на пасаду галоўнага рэдактара «ЛiМу» прыехаў з Маскоўскай ВПШ партыйны журналiст Нiчыпар Пашкевiч. Натуральна, яму карцела праявiць сябе, засьведчыць партыйную хэнць, пераацанiць да яго ацэненае. Штосьцi не задавальняла яго ў апошняй аповесьцi Я. Брыля. Але Брыль ужо быў ляўрэатам Сталiнскай прэмii, зноў жа нядаўна выдаў звонкагалосы нарыс «Сэрца камунiста». Мабыць, на ролю хлопчыка для бiцьця Брыль мала гадзiўся. Затое цалкам гадзiўся малады празаiк з Гораднi Васiль Быкаў. I хутка ў «ЛiМе» паявiўся грамадны, на цэлы разварот артыкул пад красамоў ным назовам «Героi цi ахвяры лёсу?». Пытаньне ў загалоўку стаяла, вядома ж, рытарычнае. Яшчэ не пачаўшы чытаць, можна было зразумець, што аўтар аповесьцяў — ёлупень i недарэка, а ягоныя героi — ахвяры i сьлюнцяi, зь якiх нi ў якiм разе нельга браць прыклад. А калi яны створаны не для прыкладу, дык чаму ж у iх можна навучыцца? Чаму не вiдно адкрытага аўтарскага асуджэньня ягоных пэрсанажаў ды iхнiх учынкаў?

Праўда, былi i iншыя стаўленьнi да тых твораў, як i да артыкулу таксама. Некаторыя зь пiсьменьнiкаў лiчылi, што крытыка ўвогуле правiльная (браць прыклад няма з каго), але ня трэба было i бiць аўтара, як бы абухом па галаве. Тым болей гэткаму крытыку, такога грамаднага аўтарытэту i пры такой высокай пасадзе. Каб хто з маладзейшых, тое было б абгрунтавана. Алесь Адамовiч сказаў пры сустрэчы: «Ты правiльна напiсаў. Трэба было яшчэ зьлей. I нi ў якiм разе не саступай». Прыехаўшы ў Горадню, як заўжды годна i аргумэнтавана сказаў мне добрыя словы Зьмiтрок Бугаёў, а таксама гродзенскi выкладчык Аляксей Пяткевiч. Таго мне было даволi.

Апошнiм часам ў Гораднi сабралася невялiкая грамадка пiсьменьнiкаў, членаў СП Беларусi, i Гродзенскi абкам разам зь пiсьменьнiцкiм кiраўнiцтвам зь Менску рашылi стварыць абласное аддзяленьне. Вядома ж, каб зручней было кiраваць, уплываць, каардынаваць i г.д. Нас усiх паклiкалi ў абкам, i сакратаром сьпярша прапанавалi быць мне. Але я адмовiўся на карысьць Аляксея Карпюка, якi з належнай хэнцю ўзяўся арганiзоўваць адзьдзяленьне. Першым чынам ён адваяваў для офiсу зальчык у Доме Ажэшкi, абсталяваў яго мэбляй. Пасьля пачаў клапацiцца, каб пiсьменьнiкаў прымацавалi да спэцпалiклiнiкi. Тое нам дужа спадабалася, i мы ўсяляк падтрымлiвалi Карпюка. А той, набыўшы адпаведны статус, пачаў забiраць вышэй, умешвацца ў жыцьцё гораду, часта па розных справах хадзiў да начальства ў абкам.

Мiж тым чуткi пра маю аповесьць i пра тое, што адбывалася вакол яе, дайшлi да Масквы. Кансультант СП СССР па беларускай лiтаратуры, перакладчык Мiхаiл Гарбачоў прыслаў мне лiст, дзе выказаў намер перакласьцi «Трэцюю ракету» на расейскую мову i запрашаў аўтара на госьцi. Я паехаў. Мiша Гарбачоў аказаўся мiлым чалавекам, франтавiком, родам ён быў з Сенна. Мы зь iм смачна паабедалi шашлыкамi ў «Казьбеку», пасьля яшчэ павячэралi ў Доме лiтаратара. Ён сказаў, што пераклад аповесьцi хутка заканчвае, друкаваць будзе ў часопiсе «Дружба народов», ужо дамоўлена. Ёсьць, праўда, адна праблема — Iван Мележ, раман якога яшчэ ня скончаны перакладам. Мележ пакрыўдзiўся — як можна дзеля нейкай «павястушкi» затрымлiваць пераклад ягонага раману! Але нiчога, сказаў Гарбачоў, Мележ пачакае. (Мележ ня стаў чакаць, а забраў раман i, не зважаючы на зробленае, перадаў яго на пераклад расейскаму паэту Д. Кавалёву.)

Хутка пасьля публiкацыi аповесьцi ў «Дружбе народов» паявiлася i рэцэнзiя ў «Литературке». Аўтарам яе быў Рыгор Бакланаў, што мяне вельмi ўсьцешыла. Выбар аўтара быў не выпадковы — пра тое паклапацiўся мой новы сябра Валяньцiн Аскоцкi, зь якiм мяне пазнаёмiў у Маскве Алесь Адамовiч. Добрае тое сяброўства доўжыцца да сёньняшняга дня — усё ж, мабыць, лёгкая рука была ў незабыўнага Алеся Мiхайлавiча. Бакланаў добра напiсаў пра аповесьць, дадаў толькi адну заўвагу наконт перакладу, што, вядома ж, не спадабалася перакладчыку. Можа, аднак, тут была i мая вiна, бо перад друкаваньнем тэкст быў мной аўтарызаваны. Але тады я меў недастатковы вопыт расейскай лiтаратурнай мовы i ня мог выцягнуць тэкст на патрэбны ўзровень. Зноў жа, каб добра перакласьцi на расейскую, трэба, каб яна была першаю мовай. Iван Бунiн некалi пiсаў, што блiзкiя, «сумежныя» мовы дужа цяжка паддаюцца перакладу, бо надта блiзкiя да ўласнай прыроды i яшчэ ня страцiлi свае першазданнай пекнаты, каб увайсьцi ў сям’ю культурна разьвiтых моваў.

«Дзьвюх моваў ведаць немагчыма», — катэгарычна заяўляў слынны майстра расейскай лiтаратурнай мовы. Пасьля я ня раз успамiнаў тыя ягоныя словы…

Беларускае партыйнае кiраўнiцтва чарговы раз бралася за ўздым сельскай гаспадаркi i ўласнага кiнэматографу. На студыю прыйшоў новы дырэктар — дзейны i тактоўны Iосiф Дорскi, беларускiмi пiсьменьнiкамi Куляшовым i Лужанiным «умацавалi» сцэнарны аддзел. Звычайна сцэнары на студыю прыходзiлi з Масквы — тыя, што не знаходзiлi ўжытку ў сталiцы. Цяпер вырашылi пашукаць дома. Найперш сярод лiтаратуры. Нехта параiў студыi новую аповесьць Быкава — амаль гатовы сцэнар. Так сказалi i мне.

Трэба толькi папрацаваць з рэжысэрам-пастаноўшчыкам, якiм ужо прызначаны малады выпускнiк ВГIКу Рычард Вiктараў. У тых жа Каралiшчавiчах ладкуецца сэмiнар сцэнарыстаў, прыедуць спэцыялiсты з Масквы, можна будзе канчаткова зладкаваць i сцэнар. Я ўзяў у рэдакцыi за свой кошт адпачынак i паехаў у Менск.

Кіно для мяне было справай новаю, вопыту нiякога. Але на студыi было столькi разумных спэцыялiстаў, таленавiтых рэжысэраў, што толькi слухай i вучыся. Паводле тых парадаў i пад кiраўнiцтвам рэжысэра напiсаў штось малапрыгоднае ў лiтаратурным сэнсе, што называлася сцэнарам, а болей нагадвала сумнiўны канспэкт празаiчнага твору. Пайшлi доўгiя шэрагi паседжаньняў, абмеркаваньняў, кансультацыяў, зацьверджаньняў. Пiсалася i перапiсвалася — спачатку ў Менску, затым у Каралiшчавiчах. Тут дарадцаў прыбавiлася — прыехаў прафэсар ВГIКу Канстанцiн Скварцоў, работнiца кiнаглаўку Бялова ды iншыя. У другiм канцы будынiны працавала некалькi кiнадакумэнталiстаў i сярод iх малады журналiст Мiкола Матукоўскi, ладзiлi нейкi фiльм.

Несумненнай карысьцю таго каралiшчавiцкага мерапрыемства была арганiзацыя паказу заходнiх фiльмаў, якiх не было ў нашым пракаце, — «Верыдыяны» Бюнуэля, «Дыктатара» Чаплiна, «Дзяцей Райка» Рэнэ Клера або японскага «Рышамона». А таксама некаторых савецкiх фiльмаў 20-х гадоў, як напрыклад, «Кацька — бумажны ранэт» ды iншых. Гэтыя фiльмы ашаламлялi нашых кiнадзеячаў, якiя нават не адважвалiся параўноўваць зь iмi сучасную савецкую кiнапрадукцыю. Госьцi дужа разумна i эрудзiравана гаварылi пра кiно — нашае i зарубежнае. Кiно, казалi, мастацтва калектыўнае, нiякi самы генiяльны мастак адзiн фiльм ня зробiць. А паколькi яно яшчэ i дарагое, а грошы дзяржаўныя, дык натуральна, што ў той справе ўдзельнiчаюць, апроч студыйнага кiраўнiцтва, яшчэ Камiтэт па кiно, Галоўны камiтэт у Маскве, Саюз кiнематаграфiстаў. Ну i, вядома, аддзел культуры ЦК КПБ разам з аддзелам прапаганды. I яшчэ — палiтупраўленьне вайсковай акругi — карцiна ж вайсковая. Неяк мы падлiчылi, атрымалася, што каля 60 асобаў маюць права ўмяшацца ў кiнапрацэс, нешта забаранiць, зьмянiць, запатрабаваць. Што ўвогуле i рабiлi, бо кожны хацеў апраўдаць той хлеб, якi еў на сваёй хлебнай пасадзе. Пакуль доўжыўся падрыхтоўчы працэс, рэжысэр-пастаноўшчык схуднеў, падобна, пачаў вар’яцець, ня ведаў, на якiм сьвеце жыве. Аўтар сцэнару таксама.

Просьценькая сцэнка салдацкага побыту ў акопе ператваралася ў прадмет складанага эстэтыка-палiтычнага дыспуту — як было, як трэба, як ня трэба i што скажа начальства. Мы перасталi лiчыць напiсаныя i адкiнутыя варыянты сцэнару, спынiлiся нарэшце на апошнiм, прынятым умоўна. Лета канчалася, зь iм пагражала скончыцца патрэбная для карцiны натура, i група нарэшце ад’ехала на здымкi пад Ветку за Гомлю.

Агульнымi высiлкамi фiльм быў зьняты. Атрымаўся так сабе, шэранькi сераднячок. Здымаўся дапатопнай апаратурай, на бляклую чорна-белую плёнку шосткiнскай вытворчасьцi. Затое ва ўсiх адносiнах правiльны: гераiчны, патрыятычны. З дадатных герояў можна было браць прыклад, адмоўныя асуджалiся. Ужо пачаўшы здымкi, рэжысэр вырашыў замянiць апэратара, новага ўзяў з Масквы. Можа, ён i меў рацыю. Мой удзел у здымках быў мiнiмальны. На самым пачатку Вiктараў сказаў тактоўна i дабрадушна, як ён гэта ўмеў: «Ты, пiсьменьнiк, сядзь i сядзi. Сваё ты зрабiў, астатняе — мая справа». Тую разумную параду я запомнiў, хоць у наступным не заўсёды карыстаўся ёю. Аб чым ня раз пасьля шкадаваў.

Як казалi тады вопытныя кiношнiкi — фiльм можа зьняць i дурань, але дурань нiколi яго ня здасьць. То была праўда. Працэс здачы фiльму, можа, цяжэйшы за здымкi. Ужо хоць бы таму, што здаюць два-тры бяспраўныя чалавекi (рэжысэр, дырэктар, сцэнарыст), а прымаюць дзясяткi чыноўнiкаў, надзеленых высокiмi дзяржаўнымі паўнамоцтвамi. Марудна, тлумна, нэрвозна прайшлi ўсе беларускiя iнстанцыi (кiнастудыя, мiнкульт, палiтаддзел вайсковай акругi, ЦК), павезьлi карцiну ў Маскву. Паколькi ведалi, што справа здачы доўгая i працаёмкая, уладкавалiся ў самы танны гатэль — на сельгасвыставе. Фiнансаваньне фiльму было ўжо зачыненае, грошы скончылiся. Дачакалiся прызначанага глаўкам дню на знаёмым кожнаму кiношнiку Вялiкiм Гнезьнiкоўскiм завулку. Цэлы дзень iшло абмеркаваньне.

Начальнiк глаўку, сланападобны кiнабюракрат Баскакаў, выслухаў усе прэтэнзii да фiльму з боку сваiх дампрыдзiралак, высакалобых спэцыялiстаў i адмовiў Вiктараву ў прыёме. Перанесьлi тую працэдуру на наступны дзень, абавязаўшы рэжысэра штось выразаць. На другi дзень прэтэнзii на тым ня скончылiся, знайшлiся новыя. На трэцi тое ж самае.

Грошы нашы канчалiся, жыць у Маскве не было як. Тады дырэктар карцiны Тульман кажа рэжысэру: «Званi ў Менск, прасi падтрымкi ў ЦК. Бо наш ЦК фiльм адобрыў, якога ж ражна гэтым трэба?». Вiктараў звонiць у ЦК самому сакратару Шауру, кажа: «Во тую сцэну зь нямецкiм танкам вы ж адобрылi? А тут нейкая Зусева пярэчыць супраць яе, фiльм не прымаюць. Дык як нам быць?» Настала невялiкая паўза, пасьля якой таварыш Шаура кажа: «Таварыш Вiктараў, зрабiце так, як раiць таварыш Зусева». Мусiлi перарабляць паводле ўказаньняў таварыша Зусевай. Але штосьцi ўгледзеў сам Баскакаў i прыёмны акт зноў не падпiсаў. Рэжысэр у панiцы — што рабiць? Тады адзiн зь яго знаёмых масквiчоў-кiношнiкаў кажа: «Трэба напаiць Баскакава, i прыме». Тое нам здалося неверагодным — як можна гэткае прапанаваць такому важнаму саноўнiку? Але мусiлi. Вiктараў сабраў у каго колькi было ў кiшанях i ўвечары адправiўся на Вялiкi Гнезьнiкоўскi. Мы засталiся чакаць у гатэлi. Чакалi да ночы i, не дачакаўшыся, паклалiся спаць.

Назаўтра ранiцай пастукалiся ў нумар да Вiктарава, той яшчэ спаў пасьля ўчарашняга. Не адразу прачнуўся, бесклапотна пацягся i кажа: «О-кей, хлопцы, акт падпiсаны. Едзем дахаты…».

Так здалi ўрэшце шматпакутны фiльм. На экранах ён прайшоў малапрыкмечаным, i я думаў, што за наступны сцэнар сяду ня хутка. Сталася, аднак, трохi iнакш. Пасьля выхаду «Трэцяй ракеты» асобнай кнiжкай i асаблiва пасьля выданьня яе ў Маскве крытыка трохi зьмянiла свае ацэнкi аповесьцi. Фiльм, якi б ён нi быў, усё ж дадаў грунтоўнасьцi лiтаратурнай першакрынiцы. Аўтар, аднак, адчуў пэўнае расчараваньне, мабыць, на тое паўплывалi незабыўныя пакуты кiнатворчасьцi. Тым болей, што наступная аповесьць, напiсаная ў ключы папярэдняй, набыла яшчэ больш вастрынi ў сацыяльна-псыхалягiчных адносiнах. Аднойчы ў прыватнай размове за сталом мой аднагодак акадэмік Iван Навуменка сказаў, гледзячы мне ў вочы: «Я лепшы за цябе пiсьменьнiк, толькi ты ўмееш завастраць». Што ж, мабыць, доктар i акадэмiк меў рацыю, сапраўды ў мяне атрымлiвалася востра. Але пасьля «Здрады» я iнстынктыўна адчуў патрэбу ў чымсь болей мяккiм, нават добрым. Хацелася той дабрынi, якой так мала было ў жыцьцi i наўрад цi здаралася на вайне. А можа, гэта адчуваўся пэўны сум па рамантыцы? Той, вядома, якая iшла зь мiнулага, з кнiжак, прачытаных у юнацтве, i несла з сабой непажаданую ў наш час сэнтымэнтальнасьць. Хацелася вылучыцца з жорсткага натоўпу, кудысь адасобiцца, дзе толькi — ён i яна. Хай сабе ў акопе. У лесе. Тым болей у гарах. Цi ў дарозе.

У дарозе, мусiць, найлепш, на вайне то будзе найменш фальшыва. Бо вайна — скрозь дарога. Цi туды, цi назад. Цi ў рай, цi ў пекла. А яшчэ больш тыпова, калi пойдуць у рай, а прыйдуць у пекла. Тут ужо не рамантызм, а самы жорсткi сучасны рэалiзм. Iх поўнае i арганiчнае спалучэньне. Пачатак творчага працэсу ў мастацтве заўжды таемны, няўлоўны i невыразны, першыя ягоныя iмпульсы зьяўляюцца падсьвядома, здаецца, без удзелу волi i розуму. «Творчасьць бесьсьвядомая», — пiсаў некалi англiчанiн Карлейль. Так i ў мяне неўпрыкмет высьпеў намер «Альпiйскай балады». Там сапраўды — ён i яна, абое гнаныя i прасьледаваныя ў самых драматычных абставiнах, дзе, аднак, выяўляецца вечная праява жыцьця — каханьне. Вядома, што каханьне перамагае шмат што, бывае, што перамагае i сьмерць. Вобраз гераiнi падказаў выпадак з вайны, той жа выпадак нагадаў антураж падзеяў — горы, зусiм рамантычны, пачынаючы з назвы — Альпы. Што ж да героя, дык Iванаў як характары я ведаў добра, шмат iх пабачыў на вайне. Пэўныя складанасьцi ўяўляла мова дзяўчыны, гэты кангламэрат зь дзьвюх-трох моваў, галоўнай зь якiх, ведама ж, была iтальянская. Iтальянскай мовы я ня ведаў i пракансультавацца ня меў у каго. Але дапамог выпадак. Аляксей Карпюк на той час уладкаваўся працаваць у агенцтва «Iнтурыст», меў на чыгуначным вакзале свой працоў ны офiс — маленькую каморку на першым паверсе. Ужо тады мы зь iм сябравалi. Звычайна Аляксей сядзеў за друкаркай, чарговы раз перадрукоўваў свае аповесьцi, на размову ў яго заўжды не хапала часу. Але во неяк пазванiў, кажа — зайдзi. Я прыйшоў i застаў у яго невядомага чалавека з разгубленым позiркам. Выявiлася, што гэта iтальянскi турыст, якога памежнiкi зьнялi з варшаўскага цягнiку, бо ў яго не аказалася пашпарту. Што зь iм рабiць далей, было невядома. Успомнiўшы, аднак, пра мой клопат, Карпюк i патэлефанаваў мне.

Найперш мы завялi iтальянца ў рэстаран, накармiлi яго. Ён трохi гаварыў па-расейску i распавёў нам, што згубiў кашалёк, а ў кашальку пашпарт i грошы. Пакуль памежнiкi вырашалi, што рабiць зь небаракам, мы пасялiлi яго ў прывакзальным гатэлiку, дзе ён нудзiўся днi тры цi чатыры. Клiкалi яго Марыё, родам ён быў з Генуi, працаваў у мэдыцыне. Той час я браў у яго ўрокi iтальянскай мовы — вядома, у межах патрэбы маёй гераiнi, якую я ўжо назваў Джулiя. (Iмя, дарэчы, не зусiм iтальянскае, але пра тое я дазнаўся пасьля.) Праз колькi дзён знайшлiся дакумэнты iтальянца, якiя былi ў яго скрадзены ў Ленiнградзе, мы праводзiлi госьця на варшаўскi цягнiк i разьвiталiся. Той паабяцаў болей не патыкацца ў краiну, дзе гэткiя рукастыя зладзеi. Гiсторыя гэта, аднак, празь нейкi час займела адмысловы працяг.

Сцэны ўцёкаў герояў ды iнтымныя сцэны сярод альпiйскiх лугоў пiсалiся ўвогуле лёгка, паэзiя каханьня захапiла б нават чэрствага аўтара. Але дзесь ён адчуў, што аднае паэзіi будзе мала. Усё ж у драматычны ваенны час нельга было выключыць зь сюжэту сацыяльныя акалiчнасьцi. Хоць Iван з Джулiяй i адасобiлiся ў гарах са сваiм каханьнем, вайна на iх не забылася. А нядаўняе мiнулае ў перадваенныя гады зь iх сацыяльна-палiтычнай драмай таксама не зьнiкала зь Iванавай сьвядомасьцi. На глебе мiнулага i ўзьнiк першы разлад адносiнаў памiж чалавекам з Усходу i дзяўчынай iншай, заходняй культуры. Разлад, якi мог быць улагоджаны толькi каханьнем, што i адбылося ў сюжэце пазьней. (Тыя сцэны пры друкаваньнi ў Маскве выклiкалi найбольшы супрацiў рэдактуры.)

Як заўжды, аповесьць першым выданьнем выйшла ў «Маладосьцi», якая працяглы час даволi ўважлiва адносiлася да маёй творчасьцi. Чаго нельга сказаць пра «Полымя» — тады адмысловы орган, створаны для намэнклятурнай пiсьменьнiцкай элiты. Але мяне задавальняла i «Маладосьць», хоць мой узрост i перакрочыў маладзёвыя рамкi. У часе абавязковага тады папярэдняга абмеркаваньня на рэдкалегii Пiмен Панчанка сказаў: «Канешне, усё тое — няпраўда, а верыцца. Значыць, гэта — мастацтва».

Добрыя водгукi на аповесьць прыслалi шмат якiя чытачы, звычайна скупы на пахвалы Янка Брыль, маладзейшыя пiсьменьнiкi. Атрымаў добры лiст з Зэльвы ад мала каму знаёмай тады Ларысы Генiюш, яна была ў захапленьнi ад Iвана, пакутнага i шчырага беларуса, якi сваёй ахвярнасьцю выратаваў эўрапейскага чалавека. А яе муж, доктар Iван Пятровiч Генiюш, неўзабаве завiтаў да мяне ў Горадню, распавёў пра свой i жончын гаротны лёс. З таго часу ён часьцяком наведваўся да мяне на вулiцу Кашавога, калi прыязджаў па сваiх доктарскiх справах. Працаваў ён у Зэльве дэрматолягам. Увогуле ён мне падабаўся сваёй непадробнай беларускай шчырасьцю. З нашых гаворак я пазнаў нямала новага i нават неспадзяванага з жыцьця на акупаванай тэрыторыi, пад немцамi, а таксама ў Празе. Факты, пра якiя распавядаў Генiюш, ня надта ўлагоджвалiся з тымi, што мы засвоiлi з савецкай прапаганды. Распавёў, як пасьля вайны Генiюшаў «бралi» ў Празе, як Ларыса Антонаўна не адчыняла кадэбiстам дзьверы i абяцала выкiнуцца ў вакно, а тыя расьцягвалi ўнiзе брызэнт, каб яна не забiлася. I м дужа патрэбна была яна жывая, бо празь яе мелi намер дазнацца пра архiвы апошняга прэзыдэнта БНР Абрамчыка.