Доўгая дарога дадому

Джорджыо стараўся падтрымаць мяне эканамiчна ў пару, як у нас разгулялася палiтыка-эканамiчная крыза, ня стала нi гарэлкi, нi харчу. Аднойчы патэлефанаваў з Менскага матэлю, кажа: прыяжджай па гасьцiнец. Толькi на аўтамабiлi. Я паехаў, усё думаючы, якi то гасьцiнец, што па яго трэба ехаць на аўтамабiлi? Аказалася, то была цэлая скрынка к’янцi, схаваная ў Джорджыо пад сядзеньнем ягонага мiкрааўтобуса. Я зьдзiвiўся: як жа ты тое прывёз? Джорджыо толькi ўсьмiхаецца: «Iтальяно — буно кантрабандысто!». Што ж, дзякуй табе, вопытны кантрабандысто, мы доўга ўспамiналi цябе, п’ючы зь сябрамi тваё цудоўнае к’янцi. Аднойчы i я яго выручыў у сiлу маёй магчымасьцi. Ён лiчыць, што нават вельмi.

Рэч у тым, што ягоны падлетак-сын трапiў у матацыклетную аварыю i зламаў нагу. Iтальянскiя лекары зрасьцiлi яе, але нага аказалася карацейшаю за здаровую. Патрэбна была новая апэрацыя, якую пагадзiўся зрабiць знакамiты доктар Елiзараў з Кургану. Джорджыо павёз сына туды, дзе нiкога ня меў знаёмага, ня ведаў мовы i пачуваўся дужа бездапаможна. У дадатак яго абрабавалi. Бяз грошай i без дакумантаў ён апынуўся ў мiлiцыi i тады ўспомнiў пра Менск i Быкава. I вось позна ноччу на маёй кватэры раздаецца званок з далёкага Кургану, палкоўнiк мiлiцыi пытаецца, цi я ёсьць пiсьменьнiк Быкаў, пра якога ён нядаўна чытаў у газэтах. А пасьля пытаецца, цi ведаю я iтальянца з прозьвiшчам Бергамiнi, якi затрыманы ў Кургане? Вядома ж, я найлепшым чынам атэставаў мiлiцыi майго малашчасьлівага сябра, якi нейкiм чынам нарэшце выблытаўся з свайго незайздроснага становiшча. Апэрацыю сыну зрабiлi ўдала, я за тое асабiста падзякаваў доктару Елiзараву, а Стэфано неўзабаве спрытна танчыў на ўласным вясельлi.

Як я ўжо казаў, Джорджыо шмат разоў наведваў Беларусь i кожны раз бываў у маёй кватэры на Танкавай. Аднойчы — зь сям’ёй: жонкай Аннай i дачкой Сiмонай, некалькi разоў прывозiў сваiх сяброў з Тэрнi i ветэранаў з Палiна. Натуральна, ён таксама запрашаў мяне зь Iрынай у Iталiю — адпачыць i пакупацца ў Адрыятыцы, дзе Анна мела жыльлё. Мы былi ўдзячныя нашаму мiламу iтальянцу, але не паехалi. Не паехалi i тады, як я атрымаў узнагароду ад прэзыдэнта Iталii, а таксама прэмiю сьв. Валяньцiна. Нялоўка было выступаць у ролi беднага родзiча, якi спадзяецца на ласку гаспадара. Тым болей, што i гаспадар быў ня зь лiку багацеяў… Госьць, амаль як заўсёды, быў бедны i iмкнуўся хаця не згубiць рэшту гонару — тое апошняе, што ён яшчэ крыху меў.

Зь сярэдзiны 80-х гадоў мае кнiгi даволi часта выдавалiся ў Саюзе; у Беларусi крыху радзей. Ганарары ў рублях былi стандартныя, можа быць, мне як ляўрэату трохi падвышаныя. Так, за кнiгу прозы старонак на 500 можна было купiць «Жыгулi». Iншая справа, што купiць шмат што не было магчымасьцi, усе папулярныя або каштоўныя тавары вольна не прадавалiся. Трэба было хадайнiчаць перад уладамi (пераважна — партыйнымi) або мець блат у гандлёвых структурах. Праўда, Саюз пiсьменьнiкаў у гэтых адносiнах меў пэўныя прывiлеi, прыкладам, на аўтамабiлi цi пыжыкавыя шапкi, i шырока карыстаўся iмi. Грошы ў грамадзтве, арганiзаваным паводле плянава-разьмеркавальнага прынцыпу, мелi другасны характар. Але прыватна-ўласьнiцкiя патрэбы людзей упарта не хацелi лiчыцца з тым i iснавалi незалежна ад дзяржаўных устанаўленьняў. Раптоўна ўспыхнуў бум на кнiжкi (бы ў прадчуваньнi хуткага разьвiтаньня з кнiжнай цывiлiзацыяй), вартую кнiгу нельга было набыць бяз блату, падпiсацца на клясыкаў — таксама. Заходнiя iнтэлектуалы тады зайздросьцiлi нам, бо ў Эўропе прэстыж лiтаратуры даўно ўжо ўпаў, уступiўшы аўдыёвiзуальным атрыбутам культуры, кнiга ўвачавiдкi губляла духоўную ды iнфармацыйную каштоўнасьць. Але нашы кнiгi яшчэ прадаўжалi выдаваць i на Захадзе. Асаблiва ў сацыялiстычных краiнах. Толькi ў ГДР перакладам на нямецкую мову выйшла паўтара дзясятка маiх кнiг, трохi менш у ФРГ, Францыi, Iталii. Але з ганарарам за тыя выданьнi справа палягала складана. Рэч у тым, што зь нейкага часу выплату ганарараў, як i заключэньне дамоў на выданьне, узяла на сябе дзяржава ў асобе адмыслова для таго створанай арганiзацыi «Саюзкнiга». Былi ўстаноў лены i стаўкi падаткаў з ганарараў, якiя складалi 70 працэнтаў плюс 30 працэнтаў камiсiйных на карысьць «Саюзкнiгi». Такая гнуткая сiстэма давала магчымасьць наогул не плацiць за некаторыя выданьнi (напрыклад, iдэйна-шкодныя), увесь ганарар прысвоiць ва ўласнасьць дзяржавы. Як пасьля высьветлiлася, — для фiнансаваньня замежных аддзелаў савецкай выведкi, якая на той час ужо мела праблемы з грашыма. Аўтары атрымлiвалi так званыя чэкi, што атаварвалiся ў спэцкрамах з ласкавым назовам «Бярозка». Людзi старэйшага пакаленьня памятаюць тыя сарамлiва схаваныя дзе-небудзь у завулках крамкi ды iх загадкавыя вiтрыны, упрыгожаныя турыстычнымi плякатамi з выявамi расейскiх прыгажунь у какошнiках. Там i сапраўды было што купiць, каб толькi болей было тых чэкаў. Але ж аўтары замежных выданьняў атрымлiвалi iх на сьмех сабачы — 60 рублёў за кнiгу, i гэта быў яшчэ добры ганарар. А то плацiлi па 40, 20 i нават па 10 рублёў за выданьне. I ўсё тое — паводле закону, скардзiцца на якi не было прынята. Вялiкi «законьнiк» Багамолаў судзiўся з пэўнымi арганiзацыямi ў Маскве i высудзiў 15 рублёў-чэкаў за пульхны раман, выдадзены ў Чэхаславаччыне. Зрэшты, што да выдавецкай практыкi некаторых сацкраiн, дык тая часам iшла на парушэньне савецкiх законаў — кнiгi выдавалiся без афiцыйнай дамовы, амаль пiрацкiм спосабам. Затое ў выпадку прыезду аўтара ў краiну да моманту выхаду кнiгi яму плацiлi ганарар толькi з утрыманьнем унутранага падатку. Але тая практыка хутка была забароненая. За «парушэньне правiлаў валютных апэрацыяў» каралi строга. Спадчыньнiкi нобелеўскага ляўрэата Б. Пастарнака апынулiся ў турме за тое, што адважылiся атрымаць нейкiя грошы, якiя належалi нябожчыку. Iншых прасьледавалi па лiнii барацьбы супраць валютчыкаў-фарцоўшчыкаў…

У мяне ў Парыжы рыхтавалася да выхаду цi ня трэцяя кнiга прозы, i знаёмая супрацоўнiца выдавецтва Люся Катала прыслала выдавецкае запрашэньне. Узяўся афармляць дакумэнты на паездку — аб’ектыўкi, характарыстыкi, анкеты-вiзы, даведку аб стане здароўя. Паводле прыватнай дамоўленасьцi з выдавецтвам меўся прыехаць у першай дэкадзе кастрычнiка, якраз да моманту выхаду кнiгi, каб пасьпець атрымаць ганарар. Iмкнуўся ўсё зрабiць упару, i прыехаў у Парыж, як дамовiлiся. У аэрапорце Дэ Голь мяне спаткала клапатлiвая Люся (дарэчы, наша зямлячка з Бабруйску), на аўтамабiлi павезла ў Лацiнскi квартал, дзе быў замоўлены гатэль. Па дарозе паведамiла «прыемную» навiну: учора ў выдавецтва прыехаў парыжскi ўпаўнаважаны «Саюзкнiгi» i забраў мой ганарар. Рэшту, што мне належыць, я магу атрымаць у Маскве.

Усё стала зразумела. Тыдзень майго гасьцяваньня ў Парыжы меўся абысьцiся кiшэннымi франкамi, якiя прэзэнтавала выдавецтва. Тры тысячы ганарару пайшло на фiнансаваньне мiлай выведкi, што i «суцешыла» аўтара. Мабыць, спачуваючы маёй фiнансавай няўдачы, выдавецтва iмкнулася кампэнсаваць яе адмысловым клопатам — павяло ў знакамiтую «Ратонду», дзе частавала марскiмi вожыкамi. А ўвечары за мной у гатэль заехаў Яфiм Эткiнд, павёз на кватэру да Катала, дзе адбылася прыязная гутарка са славутымi эмiгрантамi Вiктарам Някрасавым, Андрэем Сiняўскiм i Марыяй Васiльеўнай Розанавай. Сiняўскi пачуваўся даволi бадзёра i, як калiсьцi Камю, на ўсё i ўсiм казаў НЕ, што трохi мяне зьдзiвiла. Вiктар Платонавiч выглядаў кепска, жыць яму засталося няшмат. Люсiна сяброўка Iрына Сакалагорская назаўтра звазiла мяне ў Барбiзон, улюбёную вёску постiмпрэсiянiстаў, а таксама на славутыя могiлкi Сен-Жэнеўеў дэ-Бавуа, якiя да канца дня забясьпечылi мой пэсымiзм. Муж Iрыны быў на той час дэканам Сарбоны, i ён арганiзаваў мне лекцыю-ыступ ва Усходнiм унiвэрсытэце, дзе вывучалiся ўсе мовы Савецкага Саюзу, апроч беларускай. Я папытаўся, чаму так? Адказалi, што няма зацiкаўленьня: тую мову нiхто ў Парыжы ня ведае. Вось гэта сюрпрыз! Але чаму ж сюрпрыз? — думаў я. Чаму яе павiнны ведаць у Парыжы, калi ня хочуць ведаць у Менску?

Дыктат Масквы ў галiне яе выдавецкай палiтыкi распаў сюджваўся далёка i дасягаў драбнiцаў. Аднойчы мы былi з дэлегацыяй Саюзу пiсьменьнiкаў у Сафii i мелiся атрымаць там нейкi ганарар. З выплатай яго балгары доўга цягнулi i толькi ў апошнi дзень паклiкалi нас у бухгалтэрыю. Там, нiбы мiж iншым, паказалi атрыманую з Масквы тэлеграму, дзе значылася, колькi каму з нашых аўтараў належала заплацiць у працэнтах. Сыракомскаму — 60, Ахмадулiнай — 90, Вазьнясенскаму — 75, Быкаву — 15. Чаму так — было незразумела. Высьветлiлася толькi тады, як атрымалi грошы — усiм прыкладна па 200 леваў, — незалежна ад жанру i памеру публiкацыяў. У тым была сьвятая сацыялiстычная справядлiвасьць, як жартавалi масквiчы. Тады ж у Плоўдзiве са мной здарыўся першы сардэчны прыступ, сталася дужа кепска. Добра, што побач былi сябры. Ратаваў мяне мой аднагодак, славуты паэт Косьця Ваншэнкiн, духоўна суцяшала Бэла Ахмадулiна. Зь iх дапамогай неяк выкараскаўся, хоць i давялося паляжаць у балгарскiм шпiталi.

Будаваў у Ждановiчах дачу i думаў: буду пiсаць! На другiм паверсе, у цесным куточку. Мiж бярозак, што высiлiся над дахам, пазiраючы на падворак з ружамi ўнiзе. Але не пiсалася мне на дачы. Усё тут шкодзiла — i размовы суседак побач, i брэх сабак, i дзiцячая гамана зь пiскам i крыкам. А то яшчэ радыё аднекуль з боку блiзкай дарогi. Напрыканцы лета рашыў: паеду ў Нiду. Усе дужа хвалiлi — здатнае мейсьцейка на беразе затокi, поруч з жоўтымi дзюнамi.

Пуцёўкi дастаў у лiтоўскiм лiтфондзе, трэба было здабыць дазвол. Hiда — у памежнай зоне, проста туды не паедзеш. Хтосьцi расказваў, як выправiўся без дазволу, дык завярнулi, прывезьлi ў Калiнiнград, бы парушальнiка. Ведама ж, нашыя межы — заўжды на замку. Нават ад самiх сябе.

Па штамп-дазвол давялося хадзiць разы тры. То ня ў тыя гадзiны, то рана, то позна. То начальнiк на прафзанятках, то па справах у свайго начальнiка. Нарэшце штампы паставiў. Рабiў ён тое з такiм шкадаваньнем, бы губляў палову сваёй зарплаты.

На гэты раз ехаў на сваёй «волзе» з Рыгорам Барадулiным, што сеў поруч, ды Iрынай на заднiм сядзеньнi. Рыгор быў дужа рады, што вырваўся нарэшце з апрыклага Менску, што наперадзе вольны месяц, калi можна папiсаць вершы — ня ўрыўкамi, а як мае быць. Цяпер ён штось распавядаў, сыпаў прымаўкамi, дасьцiпнымi слоўцамi, праяўляючы надзвычайную рухавасьць розуму i думкi. То, вядома, ня чыста беларуская рыса, мабыць, часткова латыская, прынятая ў спадчыну ад яго паўлатыша-бацькi. Слухаць яго — насалода, нават калi ён гаворыць экспромтам i не абавязкова вершамi, а вельмi дасьцiпнай прозай. Здаецца, ягоная проза ў той раз мяне падвяла. Трохi заслуханы ёю, за Ашмянамi пачаў выяжджаць на магiстральную дарогу. Быў слотны, туманны ранак, пацелi шыбiны ў аўтамабiлi. Пярэдняе шкло ўвесь час цёрлi дворнiкi, бакавыя заставалiся матавыя. Перад паваротам налева толькi аднойчы зiрнуў управа i павярнуў. I тут жа жахнуўся — поруч, амаль упрыцiрку, невядома адкуль вынiкла машына, абагнала мяне i рэзка затармазiла. Каб ня ўрэзацца ў яе, я таксама затармазiў, а затым i спынiўся. З машыны выскачыў разьлютаваны кiроўца i накiнуўся на мяне, стараючыся выхапiць мяне з салёну. Мае пасажыры, нiчога не разумеючы, пачалi крычаць, Рыгор выскачыў на дарогу, Iрына дамагалася ў нападнiка — у чым справа?

Што мы зрабiлi ня так? Я дык ведаў, што зрабiў ня так i чаго заслугоўваў. Добра, што той кiроўца, хоць i лiха ехаў, ды не спудлаваў, а то б пакацiлiся абодва пад адкос з дарогi. (Цiкава, што на тым скрыжаваньнi годам пазьней разьбiўся мой гарадзенскi сябра Барыс Клейн, паўгода хадзiў на мылiцах. Заклятае месца!)

Астатняя дарога выдалася без здарэньняў, хаця мае паджылкi яшчэ доўга дрыжэлi.

З таго вопыту я зразумеў, што небясьпека пiльнуе аўтамабiлiста ня толькi на дарозе, на вулiцы, але можа быць i ўнутры аўтамабiля. Ведама, ва ўсiх адносiнах лепей за ўсё езьдзiць без пасажыраў, калi гэта магчыма. Гродзенскi мастак Пушкоў пагадзiўся падвезьцi суседа, ды перакулiўся каля Друскенiкаў, i змушаны быў некалькi гадоў плацiць таму — за прычыненую iнвалiднасьць.

Гады праз два пасьля таго здарэньня, на другой ужо машыне ў Менску ня змог пазьбегнуць сутыкненьня (зноў не прапусьцiў), i на перакрыжаваньнi самазвал дужа ўлупiў мне ў правы борт. Добра, што ў машыне я быў адзiн, без пасажыраў.

Каб пазьбегнуць аварыi (па ўласнай вiне), патрэбна ня толькi выконваць правiлы руху, мець спраўную тэхнiку i быць цьвярозым. Але яшчэ i мець вераўчаныя нэрвы, заўжды пачувацца спакойным. Нават калi ў цябе ўрэжа самазвал, не губляць раўнавагi. Я так ня ўмею i таму не лiчу сябе добрым шафёрам, хоць паезьдзiў за рулём нямала гадоў.

Пасьля я шмат езьдзiў з Рыгорам, прывык да яго гаворкi i рэагаваў на яе нармальна. У чымсь ён нават мяне супакойваў — найперш, вядома, добразычлiвай спаважнасьцю, якая для кiроўцы заўжды шмат значыць. Што ж да жонкi, зь якой мы езьдзiлi шмат гадоў, дык яна засвоiла абавязак памагаць весьцi машыну — папярэджваць, падказваць, напамiнаць. Толькi што не круцiць руль. Хаця аднойчы, як я нядбайна паставiў на касагоры машыну i тая пакацiлася да недалёкай рэчкi, Iрыне давялося яе ратаваць. Яна дагнала машыну, расчынiла дзьверцы, ухапiлася за рычаг [ручнога] тормазу i не дала машыне зрабiць буль-буль з крутаватага берагу. Прызнаюся, да майго гонару, — нiколi не сядаў за руль п’яны, нават учора ўвечары выпiўшы. Баяўся збольшага не аварыi (кажуць, што паводле статыстыкi ўсё ж цьвярозыя болей робяць аварый, чым п’яныя), а сустрэчы зь iнспэктарам. Уяўляў, што сказалi б мае нядобразычлiўцы, калi б пачулi, што Быкаў «папаўся п’яны за рулём». Дужа не хацелася даць iм дадатковай радасьцi. За чвэрць стагодзьдзя я аддаў аўтамабiлю цi ня болей сiлы i эмоцыяў, чым лiтаратуры. Прычына таго, вiдаць, у спазьнелым прыходзе да нас сусьветнае зьявы — аўтамабiлiзацыi. У той час, як людзi iншых краiнаў Эўропы i Амэрыкi выдатна засвоiлi машыны i дарогi, мы толькi пачалi садзiцца за руль. Некалькi дзесяцiгодзьдзяў наш чалавек за рулём лiчыўся аўтааматарам з адпаведнымi да яго адносiнамi ў грамадзтве. Неяк будучы ў Балгарыi, я запытаў пiсьменьнiка Косту Странджава, якi вёз мяне з Плоўдзiва ў Сафiю, каторая гэта ў яго машына, мабыць, ня першая? Коста з гонарам адказаў: пятая ўжо. А я тады ня меў яшчэ i першай.

Каб набыць першую (папулярныя на той час «жыгулi»), давялося хадайнiчаць перад аблвыканкамам, доўга чакаць ды i купiць амаль са скандалам: машына была разьмеркавана ў iншы раён — для перадавiкоў вытворчасьцi. Позна ўзяўся за руль, затое вучыў машыну, як нiхто з тых, што iх мелi зь дзяцiнства. Аднойчы ў Парыжы запытаўся ў Iрыны Сакалагорскай пра нейкую дэталь у яе рухавiку, i яна пацiснула плячыма — ня ведаю. Я капот нiколi не адчыняю. — А як жа ты езьдзiш? — Вельмi добра. Калi што псуецца, тэлефаную ў гараж, прыяжджаюць хлопцы i ўсё робяць, што трэба. А я — заплацiла i паехала… I так сорак год за рулём.

У нас так не бывае. У нас за недасканалую тэхнiку, дрэнныя дарогi, п’яных суседзяў-кiроўцаў плоцяць нэрвамi i жыцьцём. Мой мiлы аўтамабiльны сябра Алесь Ставер езьдзiў на разьбiтай машыне, зь няспраўным рухавiком, без надзейных тармазоў i загiнуў у дарожным здарэньнi. Застаўся рукапiс яго партызанскага раману, якi нiхто не схацеў выдаваць.

З уласнага вопыту засвоiў простую iсьцiну: калi ты сам сабе не паможаш, дык не паможа нiхто. Так ужо быў заснаваны i функцыянаваў наш славуты савецкi аўтасэрвiс, зь якiм я, як i шмат якiя «аўтааматары», паймеў нямала адносiнаў. Тыя адносiны не прыносiлi нiчога, апроч расчараваньня i прыкрасьцi. Калi ня горш. Генэрал Сульянаў паставiў на колькi хвiлiнаў сваю «волгу» каля менскага басэйну, i яна зьнiкла. Доўга шукалi, хадзiў да мiнiстра, наймаў экстрасэнса. Вопытныя людзi спыталi: машыну рамантаваў? Ключы аддаваў? Во ў тых i шукайце… Дужа падобна на праўду, — той аўтасэрвiс ужо тады быў бандыцкi. Але каб даць сабе рады, для пачатку трэба хоць штосьцi ведаць. Парады дабрахотаў-дарадцаў можна слухаць заўсёды, але не заўсёды iм верыць. Лепей за ўсё — лiтаратура. I з усяго яе тэхнiчнага мноства, набытага мной, самая надзейная — яна ж i самая элемэнтарная — iнструкцыя, што прыкладваецца да машыны. Там ёсьць калi ня ўсё, дык самае неабходнае. У «Аўтасэрвiсе» няма i таго. У слаўны лiтоўскi Дом творчасьцi Нiды трэба было ехаць цераз Клайпеду, пасьля на пароме да прычалу Куршскай касы. За гушчаром хвойнiкаў здалёк бялелi пясчаныя горы-дзюны. На ўскраiне ладнага пасёлачку кучкавалася некалькi мадэрновых дамовак з масiўным франтонам сталовай. Далей над хвойнiкам высiўся паласаты слуп марскога маяка. То i была знакамiтая Нiда. Там я пiсаў «У тумане». Рыгорка ў будынку насупраць чытаў Платонава i пiсаў вершы. Увечары мы спатыкалiся i пешаходнай дарожкай iшлi ўнiз да берагу мора. Удзень наўзбоч той дарожкi ў траве Iрына зьбiрала рыжыкi, салiла на закусь. Закусь была цудоўная! Шкада, Рыгор даўно ўжо ня браў — набраўся ў свой час на жыцьцё. Ён быў упэўнены, што паэт, якi не прайшоў алкагольнае загартоўкi, кепскi паэт. Таму ёсьць безьлiч прыкладаў i самы красамоўны — сучасная беларуская паэзiя, якая — дрэнь. I ўсё таму, што паэты ня п’юць. Паўступалi ў партыю i баяцца атрымаць вымову. А з тым страхам якая ж можа быць паэзiя? То была сьвятая праўда. З усiх знаёмых цьвярэзьнiкаў мы паважалi толькi аднаго (i то не паэта) Алеся Адамовiча, якi тым ня менш цьвёрда i ня раз абяцаў пачаць пiць. Ды не сабраўся — заела палiтыка. А то жыў бы i дасюль.

Сюжэт «Туману» быў гатовы даўно. Iдэя чалавечай безвыходнасьцi нязрушна сядзела ў маёй сьвядомасьцi i час ад часу дамагалася рэалiзацыi. Некаторыя казалi: пэсымiзм, фаталiзм, розныя iншыя ўпаднiцкiя ўплывы. Можа, i так. Але колькi ў людзкiм жыцьцi здараецца канфлiктаў — з сабой цi з грамадзтвам, якiя разьвязаць немагчыма. Не паддаюцца нiякiм разумным высiлкам. I ня толькi ў сытуацыi, калi дабро супрацьстаiць злу. Але i тады, як пiсаў Гегель, калi канфлiкт ляжыць у адносiнах правага з правым. Toe ўжо трагедыя. Як паглядзець, дык усё чалавечае жыцьцё — трагедыя, бо ўсе пачуваюцца правымi. Нiхто ня лiчыць сябе вiнаватым.

Рыгор дужа хвалiў Платонава, я ж чытаў яго без ахвоты. Дужа ненатуральна, нязвыклая мова, зь вялiкiм нацiскам на паталёгiю характараў. З тае прычыны мне шмат што не падабаецца ў Дастаеўскага. Мабыць, я ўсё ж у большай ступенi рамантык, чым некаторым здаецца. Калi не ў сваiх творах, дык у сваiх чытацкiх прыхiльнасьцях. Дон Кiхот — во мая кнiга. Хаця тая прыхiльнасьць у мяне зь дзяцiнства, але ж усе мы — зь дзяцiнства. Не з унiвэрсытэту ж. Для Рыгора жыць — гэта пiсаць вершы. Гаварыць вершамi i думаць таксама вершамi. Таго нiякая сiла ня можа яго пазбавiць. I яшчэ жарсьцi. Грышкавы жарсьцi — рухавiк ягонай паэзii. Людзей ён дзелiць на дзьве катэгорыi — чорных i белых. Можа, i спрошчана, але затое дакладна. Цi так, цi гэтак. Вядома ж, тое не хрысьцiянскi — цалкам паганскi прынцып. Але натуральнаму чалавеку — Рыгору падабаецца паганства. Здаецца, пасьля ўсiх перажытых намi мiтрэнг ён мае рацыю.

Я сядзеў на дачы i замест таго, каб палiваць свае ружы, пiсаў нейкi артыкул. Апошнiм часам здорава даймалi газэты i часопiсы, зрэдчас радыё i тэле, — усiм спатрэбiлiся артыкулы наконт перабудовы. Мабыць, прафэсiяналаў-перабудоўшчыкаў бракавала, i яны ўспомнiлi аматара Быкава. Нядаўна яшчэ пазьбягалi ўспамiнаць маё iмя, цяпер жа напрамiлы Бог прасiлi: напiшы хоць што-небудзь. Я i пiсаў, а яны рэдагавалi, было, што i дапiсвалi i перапiсвалi так, як iм было трэба. Колькi разоў я даваў зарок не пiсаць, але яны былi квалiфiкаваныя прафэсiяналы i ўмелi дамагчыся свайго. I Быкаў чарговы раз змушаны быў пiсаць. У такi час прыйшла наша мiлая суседка Валянцiна Мiкалаеўна Мiльто, сказала, што ўчора адбылася нейкая катастрофа на Украiне, Захад дужа ўстрывожаны. Катастрофаў у нас заўсёды хапала, хаця пра iх i не паведамлялi, каб не псаваць настрой працоўных, не выклiкаць панiкi. I я не трывожыўся — працягваў сваю пiсанiну. Але ўсё ж весткаў пра бяду болела, штось перадало Бi-Бi-Сi. Надвячоркам стала вядома, што сапраўды сталася катастрофа — выбухнуў рэактар у Чарнобылi. Але тое — на Украiне, чаго нам баяцца?

У Беларускiм ЦК так i сказалi, калi туды патэлефанаваў хтось з дачных суседзяў. Але неўзабаве на сваю дачу ў пасёлку прыехаў Васiль Барысавiч Несьцярэнка, якi быў дырэктарам ядзернага цэнтру ў Соснах. Ён толькi што прыляцеў з Масквы i першым чынам завiтаў у ЦК бiць вялiкую трывогу, прымаць меры. Радыенуклiды ўжо засыпаюць Беларусь — прыборы рэгiструюць небясьпечныя дозы. Кiраўнiцтва ЦК яго супакойвала — нiчога страшнага. Той, аднак, не сунiмаўся — тузаўся да ўсiх iнстанцыяў, ужо ён разумеў, чым тое пагражала народу. Але што ён мог зрабiць? Што наогул можна было зрабiць? Кузьмiн, якому я патэлефанаваў, сказаў, што трэба ўжываць ёд. Некалькi кропляў ёду на драбок цукру, i ўсё. Болей сродкаў ад атаму мы ня мелi.

Увечары зь Кiславодзку патэлефанаваў Адамовiч, — ён выяжджае. Я жартам сказаў, каб з тым не сьпяшаўся, хай бы захаваўся адзiн зь беларусаў — дзеля чысьцiнi генафонду. Нам ужо ратавацца позна. Тым ня менш Адамовiч прыехаў. Адразу пабег у ЦК, дзе супакоiць яго таксама нiчым не маглi. Хаця перад тым i запэўнiлi Гарбачова, што беларусам чарнобыльскi атам не пагражае. Гарбачоў паставiў iх у прыклад украiнцам, якiя запанiкавалi i прасiлi грошы. Беларусы нiчога не прасiлi. Тады Адамовiч спаткаўся зь Несьцярэнкам i дазнаўся ад яго, што насамрэч нашыя справы — дрэнь. Галоўнае, няма прыбораў, каб мераць ступень паразы, няма нiякiх iншых сродкаў. Адамовiч паiмчаў у Маскву, да Гарбачова — ратаваць беларускую нацыю. Гарбачоў быў у стане вялiкай трывогi i разгубленасьцi — каму верыць? Партыйнаму кiраўнiцтву, якое маўчала, вучоным, што захоўвалi зайздросную вытрымку, цi «панiкёру» Адамовiчу? Усё ж ён паверыў дылетанту Адамовiчу, якому ўдалося празь яго выбiць нейкую колькасьць дазiметраў. Генсек адчуў нутром, чыя праўда i хто яго ашуквае. Зрэшты, мабыць, i самому Гарбачову хацелася ашукацца, калi б была магчымасьць.

На выхадныя, калi нi ў Маскве, нi ў Менску нiкога з начальства нельга было знайсьцi, Адамовiч прыехаў дадому. У гарадзкiх умовах спаткацца было немагчыма, нашы кватэры даўно i шчыльна праслухоўвалiся, i мы дамовiлiся махнуць на прыроду. Паехалi ў бок Iвянца, на Iслач, ля рачнога беражку паставiлi машыну. Пакуль жонкi Iрына i Вера ладзiлi закусь, паволi пайшлi мiж дрэваў. Саша пачуваўся дужа заклапочаны, нават падаўлены тым, што нядаў на адбылося. А галоўнае — замшэлай глухатой кiраўнiцтва, якое дбала пра адно: каб як мага далей ад народу схаваць небясьпеку. Каб ён цiха сядзеў i памалу, неўпрыкмет канаў, не трывожачы начальства. Мы тады мала што ведалi, але пра небясьпеку радыяцыi Адамовiч ужо начуўся ў Маскве. Ды й наш Несьцярэнка нямала пра тое паведамiў.

Акадэмiк Лягасаў распавёў болей за iншых, бо, мабыць, лепей за iншых ведаў, што гэта такое — чарнобыльскi выбух. Хутка атамныя электрастанцыi будуць выбухаць адна за адной, сказаў ён — Курская, Смаленская, Ленiнградзкая… Паратунку ад таго пры гэтай сыстэме акадэмiк ня бачыў i, мабыць, з тае прычыны празь нейкi час скончыў жыцьцё самагубствам. Адамовiч быў вельмi ўстрывожаны i сказаў, што надышоў час, калi трэба званiць ва ўсе званы — ратаваць чалавецтва. Да таго шэраг гадоў ён бiў у званы — ратаваў сьвет ад ракетна-ядзернага шаленства, цяпер надышла чарга рабiць тое ад «мiрнага» атаму. Мы павiнны як мага болей выступаць у друку, па тэлевiзii, проста гаварыць зь людзьмi, даводзiць, што iм нарыхтавала савецкае кiраўнiцтва на чале з выпрабаваным ленiнскiм авангардам. Гарбачоў, падобна, пачынае што-нiшто разумець, але ён адзiн, да таго ж абкружаны шчыльнай чэкiсцкай сьцяной, для якой не iснуе нiчога, апроч iхняй звыродлiвай iдэi — улады на грунце марксызму-ленiнiзму. Дзеля яе чысьцiнi i нязрушнасьцi яны гатовы ахвяраваць чалавецтвам. Тады ж Саша распавёў мне, як па сканчэньнi ўнiвэрсытэту яго вербавалi ў сэксоты i як ён выкручваўся. А нядаўна дазнаўся, што вярбоўка выпускнiкоў была зусiм ня выбарачнай, як пра тое гаварылi вербаўшчыкi (мы вас паважаем i толькi вам прапануем i г. д.), а спрэс i ўсiх, — каб кожнага мець у сваёй кiшэнi. З разьлiкам на ягоную кар’еру, удачу, непрадбачаныя абставiны, калi завербаваць будзе болей складана. Агенты-сэксоты ўсюды патрэбныя, менавiта яны, а зусiм ня члены партыi ёсьць галоўнае апiрышча рэжыму. Мабыць, сапраўды ўсе камунiсты — патэнцыяльныя цi сапраўдныя сэксоты, хаця, зразумела, ня ўсе сэксоты — камунiсты, нямала там i беспартыйных. То ёсьць згуртаваны i разгалiнаваны сакрэтны клан, якi пераўзыходзiць усе вядомыя ў гiсторыi кланы, у тым лiку i масонскi. Калгасьнiк з паляводчай брыгады такi ж сэксот з клiчкай, як i мiнiстар або прафэсар, i змушаны аднолькава верна служыць свайму куму, якому падпарадкаваны да сьмерцi. Бясьпека разводу не дае, слушна заўважыў калiсьцi Сакрат Яновiч.

Я тады папытаўся: як жа нам адносiцца хоць бы да некаторых сяброў, пра якiх можна з упэўненасьцю меркаваць, што яны — там? Што сэксоты. Саша са скрухай сказаў: «Увогуле тое — невырашальная праблема. Гэта ўсё роўна як сьмяротная кара. Што лепш — забiць усiх, каб сярод iх не прамiнуць нiводнага злачынцу, цi ўсiх памiлаваць, каб не дакараць нiводнага невiнаватага? Тое пазытыўна вырашыць нельга, у любым выпадку застанецца шанец на памылку, i на надзею таксама».

О, гэта праклятая людзкая надзея, матка дурных, як яе трапна вызначыў некалi Максiм Гарэцкi! Яе выдатна навучылiся скарыстоўваць усе — ад Гiтлера да Сталiна! Няшчасных быццам бы вялi ў лазьню, дзе труцiлi цыклёнам, стралялi ў Курапатах, сказаўшы, быццам саджаюць на дзесяць гадоў без права перапiскi. Будавалi турму народаў, а казалi — камунiстычнае грамадзтва, i заклiкалi да надзеi на сьветлую будучыню. Менавіта надзея болей як страх паралiзавала волю, адбiрала сiлы i суцяшала чалавецтва. А зараз, пасьля Чарнобылю, чым суцешымся? Распад плутонiю магчымы праз сто тысяч гадоў. Адамовiч спасылаўся на нядаўнюю выснову Макса Борна наконт таго, што калi нават нуклеярную катастрофу i ўдасца папярэдзiць, нiчога, апроч цёмнай будучынi, не чакае чалавецтва. Во што натварыла навука, тэхнiчны прагрэс i камунiзм разам з капiталiзмам напрыканцы тэхналягiчнага XX стагодзьдзя. Мiлы, разумны Саша, якую балючую праўду ты кажаш! I як нам жыць, ведаючы тую тваю праўду? — разгублена думаў я.

Выдавецтва «Мастацкая лiтаратура» выдала некалькi тамоў майго Збору твораў. Надышла чарга двух апошнiх, i я здаў у рэдакцыю рукапiс «Мёртвым не балiць». Гэтая аповесьць асобнаю кнiжкай у Беларусi не друкавалася (у Расеi таксама), упамiнак пра яе не дазваляўся. За тым пiльна сачыў сам куратар савецкай цэнзуры, намесьнiк загадчыка iдэалягiчнага аддзелу ЦК КПСС таварыш Сеўрук. Калі аднойчы В. Аскоцкі ў прадмове да зборніку маіх аповесьцяў напісаў пра яе некалькі фактаў, увесь тыраж кнігі вярнулі ў друкарню і прымусілі выдзіраць тыя старонк і. Друкарня, выдавецтва і аўтар артыкулу пратэставалі, ды марна. Зьнявечаная кніга пайшла ў продаж. Але час быццам зьмянiўся. З моманту першай, часопiснай публiкацыi аповесьцi мiнула болей за дваццаць гадоў, i выдавецтва вырашыла, што ў Зборы твораў аповесьць можна надрукаваць. Тым болей, як паведамiў мне дырэктар [выдавецтва «Мастацкая літаратура»] Мiхал Хведаравiч Дубянецкi, яна значылася ў каталозе i на кнiжнай ярмарцы сабрала нямала кантрактаў. ЦК КПБ у асобе А. Кузьмiна таксама не пярэчыў яе выданьню. Рэспублiканскi галоўлiт паставiў свой штамп, i рукапiс быў адпраўлены на палiграфкамбiнат.

Ды выдаўцы i iх аднадумцы, вiдаць, не ўлiчылi аднаго моманту — пiльнасьцi ўнутраных сэксотаў. I вось менавiта зь iхняй iнiцыятывы ў Менск з маскоўскага галоўлiту прыйшоў загад аповесьць Быкава не выдаваць. Дубянецкi паведамiў мне пра тое i раззлаваны сказаў, што ён паслаў у Маскву тэлеграму на iмя сакратара ЦК тав. Зiмянiна, дзе скардзiцца i пратэстуе. Усё ж i Зiмянiн, i Сеўрук — нашыя землякi, павiнны ж яны паспачуваць сваiм людзям. Бедны i наiўны, нягледзячы на свой партыйны вопыт, Мiхал Хведаравiч, на што ён спадзяваўся! Я распавёў яму пра выпадак з вайны, калi адзiн з палiцаяў расстрэльваў групу землякоў, сярод якiх быў ягоны стрыечны брат. Палiцай быў добры чалавек i як для брата зрабiў выключэньне — падаслаў яму ў магiлку сьвежага хвойнiчку. Усё ж брат… Дубянецкi мне не паверыў, сказаў: вось убачыце, яны свой загад адменяць. Трэба пачакаць адказу.

Замест iхняга адказу ён неўзабаве дачакаўся выклiку ў ЦК КПБ, строгай вымовы i ўрэшце — адстаўкi. Пазьней з руплiвым заступнiкам за беларускую лiтаратуру здарыўся iнфаркт, пасьля якога ён хутка апынуўся на Паўночных могiлках. Але тады прыгоды са злашчаснай аповесьцю працягвалiся. Паклiкаўшы мяне пасьля Дубянецкага, Кузьмiн сказаў, што трэба ў аповесьцi нешта перарабiць, хаця б для прылiку памяняць словы цi што? Тое дасьць падставу паведамiць у Маскву, што аўтар грунтоўна перапрацаваў твор. Я трохi падзiвiўся наiўнасьцi Аляксандра Трыфанавiча, але зрабiў так, як ён раiў, — трохi пачысьцiў стыль. I праўда, аповесьць у такiм выглядзе (надта, дарэчы, зьнявечаным пасьля шматлiкiх рэдагаваньняў) i была надрукаваная ў апошнiм томе майго Збору твораў. На гэты раз Сеўрук ня мог дамагчыся свайго i адступiў — вырашыў дабраць у iншым.

Завiтаўшы да мяне на кватэру, Адамовiч сказаў, што напiсаў лiст Гарбачову, прынёс, каб я яго прачытаў. То была скарга генсеку на яго падначаленага Сеўрука, якi даўно i нязрушна зрабiўся злым генiем беларускай лiтаратуры, у прыватнасьцi да пiсьменьнiкаў Быкава i Адамовiча. Далей у лiсьце iшоў пералiк выпадкаў, калi Сеўрук загадваў рэдактарам i дырэктарам выдавецтваў не друкаваць гэтых лiтаратараў, зьнiмаць са старонак часопiсаў iхнiя творы, выкiдваць артыкулы i нават не пушчаць Адамовiча ў замежныя паездкi, дзе ён павiнен быў выступаць з дакладамi. Ты падпiшаш? — пытаўся Адамовiч. Я выказаў сумнеў у карысьцi такога звароту, сказаў, што нiколi гэтым людзям ня скардзiўся, але падпiсаў. Чаго за кампанiю ня зробiш?

Доўга з Масквы не было нiякага адказу, затым абодвух падпiсантаў нечакана паклiкаў Кузьмiн. Ён зачытаў нам частку паперы, што атрымаў з апарату ЦК. Там паведамлялася, што з нагоды скаргi двух лiтаратараў у ЦК КПСС праведзена старанная праверка дзейнасьцi тав. Сеўрука В. Н. i што нiводзiн факт, прыведзены ў iхнiм лiсьце, не пацьвердзiўся. Дырэктары выдавецтваў i рэдактары часопiсаў паказалi, што тав. Сеўрук не ажыцьцяўляў у адносiнах да iх нiякага дыктату, што патрабаваньнi да пiсацеля Адамовiча былi зроблены па iх асабiстай iнiцыятыве. У заключэньне сакратару ЦК КПБ загадвалася прыняць меры ўзьдзеяньня да двух беларускiх паклёпнiкаў, якiя дапусьцiлi неадэкватныя выпады супраць адказнага работнiка ЦК КПСС. Адамовiч слухаў усё тое, i ягоны твар браўся чырвонымi плямамi, я ж адчуваў зласьлiвую радасьць за сябра — будзеш ведаць, як скардзiцца! Прачытаўшы, Кузьмiн таксама заўсьмiхаўся — ну што мне з вамi рабiць? Былi б члены партыi — паставiў бы пытаньне аб выключэньнi, а так… Перадам у прафсаюзную арганiзацыю, сказаў ён i шчыра засьмяяўся. Мы сумна засьмяялiся разам.

Ня ведаю, цi пiсаў што яшчэ Адамовiч у ЦК, я на тую гiсторыю амаль забыўся. Але як бы то нi было, Сеўрук усё ж вылецеў з ЦК i апынуўся… намесьнiкам галоўнага ў «Известиях». Пасьля працаваў яшчэ недзе, аж покуль ня стаў давераным дарадцам прэзыдэнта РБ. З чым абодвум — нашае зь нябожчыкам [Алесем Адамовічам] віншаваньне!

У краiне пачало адбывацца штось незвычайнае, немагчымае нiколi раней. Шмат якiя газэты, нават маскоўская «Правда», пiсалi аб неабходнасьцi перабудовы, беспэрспэктыў насьцi савецкай эканомiкi. Я надрукаваў некалькi артыкулаў у «Известиях» (шчыраваньнем Матукоўскага), у «Зьвязьдзе» i нават у «Советской Белоруссии». Галоўным чынам наконт нашага нядаўняга мiнулага. «Комсомольская правда» зьмясьцiла мой артыкул у абарону духоўных каштоўнасьцяў. То быў адказ на публiкацыю вядомага ваяўнiчага бязбожнiка, прафэсара Крывялёва. Цяпер бы я такi артыкул не пiсаў, але што зробiш, упушчанага ня вернеш. Тады здавалася, што рэлiгiя будзе на баку дэмакратыi, бо Хрыстос па сутнасьцi быў дэмакратам. Аднак сталася iнакш. Праз дужа кароткi час праваслаўная царква i камунiсты даволi гарманiчна паядналiся — галоўным чынам на еднасьцi iмпэрыялiстычнай iдэi, што прычынiлася да разбурэньня рэлiгiйных iлюзiяў у постсавецкiм грамадзтве.

Старая савецкая iдэалёгiя ўпарта не хацела саступаць са сваiх пазыцыяў. Калi Элем Клiмаў зьняў па сцэнару Адамовiча неблагi фiльм пра партызанку, чыноўнiкi ад кiнематографу рэзка супрацiвiлiся. Зьняты ў Беларусi, ён, натуральна, ня мог абысьцi ўвагу беларускага кiраўнiцтва, i калi фiльм неяк падтрымлiваў Кузьмiн, дык рэзка супраць выступаў аддзел культуры ЦК. Аднойчы менавiта Кузьмiн арганiзаваў абмеркаваньне фiльму грамадзкасьцю, для чаго былi запрошаны партызаны, ветэраны, некаторыя пiсьменьнiкi. Мы з Сульянавым выступiлi ў падтрымку фiльму, Антановiч — супроць, i з таго часу рэзка разышоўся з Адамовiчам.

Toe разыходжаньне не было нечаканасьцю для абодвух. Супраць Адамовiча на тым часе стварылася пэўная апазыцыя ў Беларусi, асаблiва сярод маладых нацыяналаў. Прычына таго была простая — Адамовiч сваю прозу пiсаў парасейску, хаця лiтаратуразнаўства i крытыку — па-беларуску. Аднойчы ён зьмясьцiў (здаецца, у «ЛiМе») дыскусiйны артыкул пра неабходнасьць падвышэньня iнтэлектуальнай вартасьцi беларускай прозы, якая, на думку аўтара, празьмерна ўпадабала грэцца каля нацыянальнага «цяпельца». Toe выклiкала гарачае незадавальненьне маладых, падагрэтае пэўнымi людзьмi з ЦК. Урэшце i кiраўнiк Саюзу пiсьменьнiкаў Ніл Гілевіч стаў у шэраг працiўнiкаў Адамовiча, што стала для апошняга зусiм нясьцерпным i падрыхтавала ягоны ад’езд у Маскву. Там яго абралi дырэктарам iнстытуту кiнамастацтва. Шмат хто ўзрадаваўся ад’езду, мне ж стала дужа сiратлiва бяз Сашы. Хаця ён i званiў з Масквы, коратка пiсаў, зрэдку прыяжджаў у Менск, дзе заставалася ягоная сям’я — жонка Вера i дачка Наташа. Але ўжо было пэўна, што ў Менск ён ня вернецца — на вялiкi жаль ягоных сяброў, якiя яго вельмi любiлi. Некалi звычайна маўклiвы Навум Кiсьлiк сказаў пра Сашу: «Калi б ён пiў, яму б цаны не было». Гэта была вышэйшая адзнака Адамовiчу ад пiтной кампанii. Але ў Менску яму даўно стала цесна i душна, зрэшты, таксама як i ў Маскве, адкуль ён аднойчы ўжо ўцякаў менавiта ў Менск. Мабыць, чалавеку гэткага сумленьня i таленту нiдзе няма месца на сьвеце. У Менску ён прабыў столькi гадоў толькi дзякуючы падтрымцы Кузьмiна, якога насуперак шмат чаму цанiў i нават любiў. Здаецца, тое было ўзаемна. Галоўным рэдактарам «ЛiМу» тады быў Анатоль Вярцiнскi, ён намагаўся рабiць газэту пiсьменьнiкаў актыўным барацьбiтом за перабудову, надрукаваў шэраг сьмелых i глыбокiх артыкулаў пра палiтыку i асаблiва пра стан беларускай мовы. Аднойчы ён пазванiў мне i папрасiў пра адну паслугу. Рэч была ў тым, што два аўтары — Зянон Пазьняк i Леанiд Шмыгалёў — прынесьлi яму артыкул пра знойдзеныя пад Менскам пахаваньнi ахвяраў НКВД 30-х гадоў. Каб надрукаваць артыкул, трэба «паплавок» — кароценькая прадмова кагось з аўтарытэтных аўтараў, якога ён бачыць у асобе Быкава. Зь Зянонам Пазьняком я ня быў знаёмы, ведаў толькi, што ён пiша кнiжкi па краязнаўстве i ёсьць аўтарам вельмi добрага артыкулу пра мову, надрукаванага ў эстонскiм часопiсе «Радуга». У той жа дзень Пазьняк пазванiў мне, i мы спаткалiся каля знакамiтай у Менску турмы — Пішчалаўскага замку. Пазьняк выглядаў старэйшым за свае няпоўныя пяцьдзясят гадоў, быў стрыманы i ветлiвы, перадаў мне рукапiс артыкулу, якi я прачытаў дома i напiсаў кароценькую ўрэзку. Прадбачачы, вядома, якi вэрхал паднiмецца пасьля публiкацыi. Так яно i сталася. Але ў адрозьненьне ад мiнулых часоў цяпер i другi бок мог пастаяць за ўласныя прынцыпы. А прынцыпы гэтыя былi наскрозь выкрывальнiцкiя ў адносiнах да нядаўняга чэкiсцкага мiнулага. Публiкацыю «ЛiМу» падхапiлi некаторыя расейскiя СМI, польская «Газэта выборча», а затым iншыя замежныя газэты. Урад Беларусi быў змушаны неяк рэагаваць i стварыў камiсiю па расьсьледаваньнi, маючы надзею неяк усё ўтаiць. У тую камiсiю ўвайшлi высокiя ўрадоўцы, генэральны пракурор, старшыня КДБ, некаторыя дэпутаты-пiсьменьнiкi i мастакi. Старшынёй была прызначана Нiна Мазай, вiцэ-прэм’ер ураду. Вырашылi ўсё пачаць з пошуку дакумэнтаў у КДБ. Але старшыня КДБ генэрал Шыркоўскi, у кабiнэце якога мы сабралiся, з гаркатой паведамiў, што нiчога няма. Усё пагарэла ў вайну, панiшчана нямецка-фашыстоўскiмi захопнiкамi. З сваiх рук ён паказаў некалькi папкаў асабiстых справаў, там сапраўды нiчога нельга было зразумець. Калi расстралялi, дык было невядома, дзе i хто? Пасьля шрыфтовага надпiсу энкавэдыста стаяла чарнiльная закаручка, зь якой немагчыма было прачытаць прозьвiшча. Умелi шыфраваць, нiчога ня скажаш… Затое на месцы ямаў за кальцавой дарогай справа выглядала iначай. Група салдатаў раскопвала курганкi i ямкi. Раскопвалi паводле ўсiх правiлаў археалёгii, кiраваў сам Пазьняк, перацiраючы ў пальцах кожны драбок зямлi, усё абмерваў i замалёўваў. Вельмi хутка набралася груда касьцей, прастрэленых у патылiцу чарапоў, рэшткаў абутку, асабiстых рэчаў, шмат гiльзаў ад наганаў. Другая група людзей абышла навакольныя вёскi, сабрала сьведчаньнi пра тое, як тут у 30-я гады прывозiлi зь Менску людзей i стралялi. Пыталiся: ну а ў вайну цi стралялi тут каго немцы? Адказ быў аднолькавы: у вайну тут нiкога не расстрэльвалi, немцы стралялi ў iншым месцы — у Трасьцянцы. (Тое, аднак, не перашкодзiла iншай камiсii, створанай пры Лукашэнку, сьцьвярджаць празь якiх шэсьць гадоў, што тут немцы расстралялi гамбургскiх яўрэяў.) Тады ж афiцыйныя ўлады, у тым лiку i генпракурор са старшынёй КДБ, змушаныя былi прызнаць факт злачынства НКВД. Пра тое яны нават выдалi ў Маскве кнiгу. Увогуле ўсё было дасьледавана i зразумела, камiсiя склала адпаведны акт. Закiнутае ўрочышча на ўскраiне Менску набыло назоў Курапаты i зрабiлася ахвярным сымболем Беларусi.

Каб той сымболь неяк адзначыць на месцы, трэба было стварыць помнiк цi хоць бы якi знак. За тое ўзялася адмысловая камiсiя пад кiраўнiцтвам народнага мастака Беларусi В.Шаранговiча. Але спрыяльны для таго час, вiдаць, быў упушчаны, наблiжаўся камунiстычны рэванш. Камiсiя i асаблiва яе старшыня не знайшлi ў сабе волi выбраць зь немалой колькасьцi праэктаў здатны для матэрыяльнага ўвасабленьня i канчаткова завалакiцiлi справу. Нейкi знак там збудавалi паводле iнiцыятывы прэзыдэнта Клiнтана, якога прывёў у Курапаты лiдэр апазыцыi З.Пазьняк. Той знак у выглядзе мармуровай лаўкi неаднойчы спрабавалi разьбiць, пастаўлены грамадзкасьцю крыж валiлi, — рэжым рабiў усё, каб сьцерцi зь людзкой памяцi злачынства бальшавiкоў. Цяпер там пракладваюць шасэйную дарогу, каб тое злачынства назаўжды закацiць пад асфальт.

Але пакуль што iдэя справядлiвасьцi i асуджэньня сталiнскiх рэпрэсiяў была яшчэ моцнай, асаблiва сярод нацыянальнай iнтэлiгенцыi. Паводле iнiцыятывы Зянона Пазьняка было вырашана стварыць адмысловае таварыства — Беларускi мартыралёг з пэрспэктывай ператварэньня яго ў iншую, болей радыкальную арганiзацыю. Пасьля Пазьняк скажа, што пра яе стварэньне, апроч яго, ведалi Дубянецкi i Быкаў, але тое не зусiм так. Кастрычнiцкiм надвячоркам я iшоў у Чырвоны касьцёл, як i шмат хто, для стварэньня Мартыралёгу. Туды ж прыйшлi некаторыя пiсьменьнiкi i мастакi — Максiм Танк, Нiл Гiлевiч, Анатоль Вярцiнскi, Рыгор Барадулiн, Уладзiмер Калесьнiк, Мiхал Дубянецкi i шмат iншых. Аднак i другi бок прыняў свае меры i няблага падрыхтаваўся. Каб заняць месцы ў зале i не дапусьцiць iншых, за гадзiну да пачатку туды папрыходзiла маса кадэбiстаў у штацкiм, сакратары гаркаму, прадстаўнiкi пракуратуры на чале з намесьнiкам генэральнага пракурора Кандрацкiм. Самы першы прыйшоў з ЦК iнструктар Бузук, якi, мяркуючы па ўсiм, меў выразнае заданьне сарваць сход.

Я таксама прыйшоў крыху раней i забег у кабiнэт дырэктара Дома кiно, якiм тады быў Чырвоны касьцёл. Там якраз i стаўся сьведкам таго, як гэты Бузук схапiўся з Пазьняком — наконт маючай адбыцца iмпрэзы. Пазьняк даў яму добры адлуп, i я падумаў тады: «Цьвярды характар! Каб такiх болей у Беларусi». Заля ўжо была поўная, заняў свае месцы прэзыдыюм. Кiраваць усiм, здаецца, узяўся Мiхал Дубянецкi, якi сядзеў поруч са мной. Належала абраць кiраўнiчыя органы Мартыралёгу, тут i ўсчаўся вэрхал. Асаблiва як настала чарга абраць старшыню. Нахiлiўшыся да мяне, Дубянецкi сказаў: зараз пасыпяцца прапановы — Быкава. Ужо таго я дапусьцiць ня мог i, устаўшы, запрапанаваў Пазьняка. У залi настаў шум, гоман i крыкi тых, што прыйшлi сюды з намерам сарваць сход. Нешта супраць Пазьняка даводзiў пракурор Кандрацьеў, iстэрычна выкрыквала зь месца сакратарка гаркаму. Дубянецкi з трыбуны аб’явiў галасаваньне, але як дайшло да Пазьняка, да яго падскочыў Бузук, пачаў сьпiхваць з трыбуны. Заля абурана крычэла. Тады я ўстаў з-за стала i прапанаваў прадоўжыць галасаваньне. Хто за, хто супраць, аднагалосна! — аб’явiў я, як гэтаму навучыўся на сэсiях Вярхоўнага Савету. На тым усё скончылася. Старшынёй Мартыралёгу быў абраны Зянон Пазьняк.

I тады хтось (ня памятаю хто) прапанаваў з залi: лiчыць абраны камiтэт Мартыралёгу — аргкамiтэтам Народнага фронту. Заля аглушальна запляскала, тыя аплядысмэнты палiчылi за згоду. Апанэнты былi ў ярасьцi, сьцямiўшы, што ашукалiся. Але ўжо нiчога нельга было перарабiць, пратакол сходу пiсаўся бязь iх. Як i гiсторыя Беларусi таксама. Прынамсi, мы так меркавалi, вiншуючы адзiн аднаго зь перамогай.

Але тое, што адбылося ў Чырвоным касьцёле, не было аканчальнай перамогай, не было нават яе паловай. Назаўтра мяне паклiкаў старшыня Вярхоўнага Савету Г. Таразевiч. Увогуле зь нейкага часу мы былi ў добрых адносiнах. Яшчэ вясной я зьвяртаўся да яго з просьбай аб рэабiлiтацыi шмат якiх дзеячаў культуры. Перад тым на нарадзе ў ЦК мы зьвярталiся да Я.Сакалова наконт рэабiлiтацыi А. Гаруна i Ц. Гартнага, але Сакалоў сказаў, што, «на жаль», няма адпаведных дакумэнтаў. Пасьля прыватным чынам я гутарыў наконт таго ж з другiм сакратаром Iгруновым, але ўсё бяз вынiкаў. Таразевiч сказаў: «Складзiце сьпiс i падайце мне быццам на памiлаваньне». Я абзванiў усе творчыя саюзы, тэатры, кансэрваторыю — набраў 55 чалавек, аднёс у Вярхоўны Савет. I празь якiя два месяцы выйшаў указ, падпiсаны Таразевiчам, аб рэабiлiтацыi ўсiх, апроч Ф.Аляхновiча, крымiнальная справа якога знаходзiлася ў Лiтве, дзе ён загiнуў.

Цяпер Таразевiч выглядаў дужа заклапочаным i спаткаў мяне пытаньнем: «Што гэта вы стварылi, то ж — палiтычная партыя. Гэта падсудная справа, пракуратура пачынае расьсьледаваньне…»

Увечары я, Пазьняк i Дубянецкi спаткалiся ў скверы. Дубянецкi прапанаваў мне ўзначалiць аргкамiтэт народнага фронту, ды я адмовiўся. Лепш бы, каб яго ўзначалiў Пазьняк, ды Пазьняк ужо задзейнiчаны на Мартыралёгу. Народны фронт такiм чынам заставаўся без старшынi. Празь дзень да мяне на кватэру завiталi Васiль Якавенка з Алесем Емяльянавым. Апошнi працаваў кансультантам у СП i набыў вядомасьць тым, што прызнаўся, як яго вербаваў КДБ, ды ён не пагадзiўся. Пісьменьнiцкая грамадзкасьць падвергла яго астракiзму, хоць было невядома за што: за тое, што яго вербавалi, цi за тое, што ён прызнаўся. Абодвух прывёў да мяне адзiн клопат — хто стане лiдэрам БНФ? Угаворвалi мяне, ды я цьвёрда адмовiўся — я не хацеў ды i не адчуваў маральнага права на тую мiсiю. У канцы нашай размовы я сказаў Васiлю: «А чаму б табе не зрабiць тое?». Васiль сказаў, што падумае. I назаўтра якраз перад паседжаньнем аргкамiтэту паведамiў, што згодны.

На важнае арганiзацыйнае паседжаньне апроч сяброў камiтэту прыйшлi таксама сакратар гаркаму П. Краўчанка i кiраўнiк СП Нiл Гiлевiч. Калi пачалося паседжаньне, абодва выступiлi рэзка супраць стварэньня БНФ. Гiлевiч глыбакадумна даводзiў, што тое прыдатна для балтыйскiх народаў, але не для Беларусi. Беларускi народ такой арганiзацыi ня прыме?. Дзіўна было чуць гэткія словы ад майго нядаўняга сябра, які здаўна лічыўся нацыяналістам нумар адзін. Краўчанка даводзiў тое ж. Як учора дамовiлiся, я прапанаваў кандыдатуру Васiля Якавенкi, i прысутныя згодна прагаласавалi «за». Пазьняка на сходзе тады не было.

Але празь дзень-два, як Пазьняк дазнаўся пра тыя выбары, аргкамiтэт быў склiканы зноў i адбылiся перавыбары. Старшынёй усё ж стаў Пазьняк. Тое, аднак, адбылося безь мяне. Я па нейкай прычыне на паседжаньнi адсутнiчаў. Канешне, я лiчыў, што кандыдатура Пазьняка ва ўсiх адносiнах лепшая за Якавенкаву. I калi я не прапанаваў Пазьняка на першым паседжаньнi, дык толькi таму, што ён ужо быў заняты на Мартыралёгу. Цяпер на тое месца была абрана Мая Кляшторная, дачка панiшчанага беларускага паэта i сама былая зьняволеная ГУЛАГу.

Якраз у гэты час — празь дзень цi два — насоўвалiся Дзяды, меркавалася прыняць у iх удзел. Але на паседжаньнi БНФ рашылi, што паколькi Дзяды — сьвята рэлiгiйнае, дык удзел у iх — справа асабiстая. Я тады грыпаваў i на могiлкi не пайшоў. А менавiта там разгарнулiся трагiчныя для менчукоў падзеi. Як тысячы iх падышлi ад станцыi мэтро да могiлкаў, там ужо нарыхтавалiся шэрагi войска i мiлiцыi — з варанкамi, аўтобусамi i нават вадамётамi. Людзей пачалi разганяць, бiць, арыштоўваць, труцiць газамi з партатыўных балёнчыкаў. Атруцiлi i Пазьняка, якi iшоў на чале калёны. Але Пазьняк не саступiў. Ён скiраваў натоўп на ўскраiну i павёў да Курапатаў. Аднак i там дарогу калёне перагарадзiлi войскi. Тады Пазьняк завярнуў усiх у поле. I ў чыстым полi пад сьняжком, якi сыпаў з хмарнага неба, адбылося набажэнства. Угары разьвяваўся бел-чырвона-белы сьцяг, выступалi прамоўцы i сярод iх пiсьменьнiк Уладзiмер Арлоў. Тады i пасьля шмат людзей апынулiся зьбiтыя i затрыманыя ў пастарунках.

Ранкам я зьвязаўся з маскоўскiм часопiсам «Огонёк» (рэдагаваным тады В. Кароцiчам), якi быў самым радыкальным друкаваным органам краiны i шмат пiсаў пра перабудову. У рэдакцыi сказалi, што прышлюць у Менск спэцкора, але матэрыял пра iнцыдэнт патрэбны тэрмiнова ў нумар. Ноччу я напiсаў артыкул, перадаў яго па тэлефоне, i ён хутка зьявiўся ў «Огоньке». Артыкул называўся «Дубiнкi замест перабудовы». Гэта быў ці ня першы матэрыял наконт падаўленьня нацыянальна-вызвольнага руху ў Беларусi.

Скандал атрымаўся магутны. ЦК Беларусi на чале з Сакаловым разьюшана прымаў меры. Кiраўнiкi найперш узялiся ўсяляк абвяргаць факт палiцэйскай расправы над мiрнай дэманстрацыяй. (Мiлiцыя нiкога ня бiла, ня труцiла «чаромхай». Гэта быў мяцеж нацыяналiстаў супраць савецкай улады, якi ўдалося падавiць мiрнымi сродкамi.) Мяне выклiкаў Сакалоў i апрацоўваў у гэткiм, прыкладна, пляне. Я яму кажу пра гвалт з боку праваахоўных органаў, а ён даводзiць, што фактаў гвалту няма. Дзеля таго спасылаецца на заключэньне камiсii, якая ўжо расьсьледавала той iнцыдэнт. А ў камiсii, кажа, такiя паважаныя людзi, як мастак-акадэмiк Савiцкi, пiсьменьнiк-ляўрэат Гiлевiч, мы iм змушаны верыць. Шмат якiя журналiсты даводзiлi адваротнае, але iм не было веры. Будзiнас нават зьняў пабоiшча на кiнастужку, усё роўна даводзiлi, што газы не прымянялiся. (Камiсiя ўзважыла запасы «чаромхi» ў МВД — уся ў наяўнасьцi.) Прыйшоўшы ад Сакалова, я напiсаў лiст Гарбачову, распавёў пра варварскую гiсторыю ў Беларусi i прасiў справядлiвасьцi.

Адказу ад Гарбачова, вядома, не атрымаў — атрымаў выклiк на нараду творчай iнтэлiгенцыi, якая ладзiлася на Старой плошчы, у ЦК КПСС. Там у невялiчкай залi сабраўся цi ня ўвесь творчы актыў краiны, было шмат знаёмых лiтаратараў. На сцэну выйшла палiтбюро ў поўным складзе на чале з Гарбачовым. Той пачаў штось гаварыць, i М. Шатроў, якi сядзеў побач, цiха так кажа: паслухаць бы, што ты скажаш, як яны цябе запруць паслом кудысь у Манголiю. Я тое запомнiў. I тады раптам чую — Гарбачоў звяртаецца да мяне: «Васiль Быкаў, як так здарылася, што беларусы выйшлi супраць савецкай улады? Спакойны, дысцыплiнаваны народ… Не зразумела».

Я пачаў штось тлумачыць, сказаў пра жорсткасьць мiлiцыi, якая зьбiвала i труцiла жанок i дзяцей, што iшлi на могiлкi, дзе пахаваны слынныя людзi Беларусі, у тым лiку i Машэраў. Гарбачоў недаўменна пацiскаў плячыма. Насупраць у першым радзе сядзеў галоўны арганiзатар таго Я. Сакалоў i маўчаў. Пачалi выступаць гаваркiя артысты i пiсьменьнiкi, гаварыць пра перабудову. Напрыканцы, стоячы ў праходзе, загаварыў Вiктар Астаф’еў, якi вельмi рэзка асудзiў беларускiх камунiстаў за «зьверства да самага, можа, спакойнага са славянскiх народаў» i запатрабаваў расьсьледаваць злачынства, учыненае на Дзяды. Я быў дужа ўдзячны майму расейскаму сябру i горача абняў яго. Вiктар Пятровiч быў адным з тых, хто мог сказаць, што хацеў i каму хацеў. Ён меў гонар i адвагу, уласьцiвыя сапраў днаму народнаму заступнiку.

Забягаючы наперад, зазначу, што той канфлiкт меў працяг. Як у Крамлi адбылося паседжаньне савету старэйшынаў (пасьля выбараў народных дэпутатаў СССР), на перапынку Гарбачоў падышоў дa мяне i папытаўся, як цяпер у Беларусi? Цi пацiшэла кiраўнiцтва? Я пачаў апавядаць пра дэталi, але тут да нас падскочылi iншыя з шырокiмi вушамi, i Гарбачоў прыпынiў размову. Сказаў, пасьля… Але п а с ь л я ўжо не настала. Настала iншае пасьля, пры якiм Гарбачову стала не да Беларусi…

Ішло вылучэньне кандыдатаў у Вярхоўны Савет БССР. Канчатковаму іх зацьверджаньню папярэдніла прыдзірлівая селекцыя-абмеркаваньне на т. зв. выбарчых сходах. Прадстаў-нікі «грамадзкасьці» падрабязна абмяркоўвалі ўсіх і «рэзалі» няўгодных. Уся справа была ў палітычнай арыентацы і кандыдатаў і падборы прадстаўнікоў.

У Дом культуры, што ля ст. мэтро «Маскоўская», дзе змушаны былі трымаць «агледзіны» з тузін кандыдатаў, прыйшлі (вядома ж, арганізаваныя гаркамам) некалькі соцень спартсмэнаў з Інстытуту фізкультуры. Яны былі вельмі актыўныя, дружна галасавалі за кандыдатаў-камуністых і рэзалі інтэлігентаў. Тады яшчэ да выбарчага старту адхілілі многіх. Але напрыканцы, відаць, стаміліся — забалелі горлы выступаць як «за», так і «супроць». Адзін кандыдат, які доўга чакаў свае чаргі, меў прозьвішча на адну з апошніх літараў алфавіту, і сход на яго проста слаба адрэагаваў у сваім змоўніцкім адмаўленьні. Тым кандыдатам апынуўся С. С. Шушкевіч, які з таго сходу зрабіў свой бліскучы палітычны старт.

Мiнула трохi часу, я пачаў пiсаць чарговую аповесьць, але мусiў увесь час прыпыняцца — не было адбою ад журналiстаў, сваiх i прыежджых. За гэты час у Менск завiталi карэспандэнты з Варшавы, Прагi, зь нямецкага «Шпiгелю», маскоўскiя газэтчыкi наогул, здаецца, не выяжджалi зь Беларусi. Даваць iнтэрв’ю — справа няўдзячная ва ўсiх адносiнах, бо далёка не заўсёды маеш магчымасьць пракантраляваць аканчальны тэкст, заўсёды знойдуцца недакладнасьцi, а то i памылкi, за якiя пасьля бывае болей чым прыкра. А тут яшчэ камунiсты папракаюць далярамi, — быццам за iнтэрв’ю хто плоцiць.

Аднойчы нечакана, нават без папярэдняга званку на парозе зьявiўся Анатоль Бутэвiч, якi тады працаваў у ЦК, i ашаломiў: трэба ехаць у Маскву. Во бiлеты, праз тры гадзiны будзе машына i — у аэрапорт. Паедзеце ў Амэрыку з Гарбачовым.

Toe было дзiўнавата, у Амэрыку я яшчэ ня езьдзiў. Але навошта з Гарбачовым? Таго Бутэвiч ня ведаў, сказаў толькi: каманда з ЦК КПСС. Раю пасьпяшацца.

Што ж, дзеля такой справы можна было i пасьпяшацца. Я хуценька сабраўся i паехаў. У Маскве спаткала ў аэрапорце кансультантка СП па беларускай лiтаратуры Галя Грыбоўская, адвезла на Старую плошчу. Там хуценька правялi па нейкiх кабiнэтах, напiсалi, падпiсалi што трэба было — дакумэнты, грошы. Валюты ў касе ўжо не аказалася, нейкая бухгалтарка выняла з сумачкi свае 200 даляраў, з тым i паехаў ва Унукаўскi аэрапорт. У невялiчкай i ўтульнай зальцы ўрадавага аэрапорту зьбiралiся тыя, каму належала суправаджаць Гарбачова на спатканьне з Рэйганам. Там я ўбачыў некаторых знаёмых i сярод iх пiсьменьнiкаў Iгара Дзядкова i Уладзiмiра Карпава, рэжысэраў Марка Захарава, грузiна Тэнгiза Абуладзэ, цэкоўца Наiля Бiкенiна, журналiста Андрэя Грачова, некаторых iншых. Гарбачоў з Раiсай Максiмаўнай i аховай ляцелi ў другiм самалёце.

Пералёт быў даўгi, зь дзьвюма пасадкамi — у Англii i Канадзе. Цi ня ўсе ў самалёце былi мiж сабой знаёмыя, сядалi хто дзе хацеў i актыўна кантактавалi. Ля мяне сеў нейкi незнаёмы чалавек, дужа гаваркi i кампанейскi, ён усё распытваў мяне пра палiтыку ў Беларусi i сам шмат распавёў пра перабудову. Пасьля я папытаўся, хто гэта, але нiхто са знаёмых ня мог мне адказаць. У Нью-Ёрку той зьнiк, i болей я яго ня бачыў.

Першую ноч у Амэрыцы пераначаваў у цесным кутнiм пакойчыку беларускага прадстаўнiцтва ў ААН, куды мяне пасялiў прадстаўнiк Леў Максiмаў. Ён сказаў, што ў тым пакоi знаходзiлi прытулак шмат якiя беларускiя пiсьменьнiкi, што прыяжджалi на сэсii ААН. Затым мяне перавялi ў недалёкi гатэль, да астатняй дэлегацыi. Пра тое паклапацiўся Iгар Дзядкоў, — каб быць разам. Там на адным паверсе мы пражылi побач некалькi дзён. Нашымi суседзямi былi Андрэй Грачоў i акадэмiк Алег Багамолаў. Першы дзень (хутчэй рэшта дня) апынуўся вольным, i мы пайшлi швэндаць па горадзе, якi бачылi ўпершыню. Пятая авэню, ваколiцы цэнтральнага парку, Брадвей… У Нью-Ёрку найперш уражвалi яго высачэзныя шкляныя гмахi. Вулiцы, што ўдзень патаналi ў цянi, ноччу былi дашчэнту залiты электрычнасьцю — тое было ненатуральна пасьля цёмнай i пустэльнай уначы Масквы. Тут да ранку таўклiся людзi, панавала разнамоўе, чуўся звыклы расейскi мат, — нашы ня стрымлiвалiся, мяркуючы, што нiхто iх не разумее. Пакуль наш шэф кантактаваў з Рэйганам, мы ўдзельнiчалi ў прэс-канфэрэнцыях, дзеля якiх, як я зразумеў, i прыехалi. Кiраваў усiм прэс-аташэ Андрэй Грачоў. На добрай ангельскай мове ён тлумачыў рознакаляровым журналiстам асновы новай палiтыкi Гарбачова, мы ўдакладнялi дэталi i адказвалi на пытаньнi. Цiкавасьць з боку журналiстаў была вялiкая, пытаньняў задавалi шмат. Не на ўсе зь iх мы маглi даць адказы, асаблiва ў галiне эканомiкi цi фiнансаў. Ну а што да культуры, дык тут Iгар Дзядкоў i адказваў i азадачваў адначасна. Бо i сам надта сумняваўся ў перабудове, якая ажыцьцяўляецца пад кiраўнiцтвам партыi камунiстаў.

Першую сустрэчу з Гарбачовым на амэрыканскай зямлi я прапусьцiў — з Уладзiмерам Карпавым хадзiлi па Нью-Ёрку. Позна ўвечары заблудзiлiся i ня ведалi, як дабрацца да нашага гатэлю. Узялi таксоўку, сеўшы ў якую, я запытаў у Карпава: «А на якой мове мы размаўляць будзем?» I тады наш шафёр кажа: «На расейскай, таварышы, на расейскай». Аказалася, што ён зь Ленiнграду, колькi год таму прыехаў да сына, якi тут меў пасьпяховы бiзнэс, але прагарэў, i цяпер, каб уратаваць таго ад банкруцтва, бацька па васямнаццаць гадзiн у суткi круцiць баранку — зарабляе грошы. Мы паспачувалi старому.

У адзiн зь дзён напрыканцы вiзыту я быў прызначаны ў групу эканамiстаў для сустрэчы ў амэрыканскiх дзелавых колах. Сваiх расейскiх калегаў у гатэлi не знайшоў, думаў, што пабачу iх на месцы сустрэчы, недзе ў Iнстытуце ўсходнiх зносiнаў, цi як ён там дакладна называўся. Прыехаў туды загадзя, чакаў каля брамы, ды нiкога не дачакаўся. Змушаны быў iсьцi адзiн, бо насьпеў час сустрэчы. У шыкоўным будынку па шырокай дывановай лесьвiцы мяне прывялi на другi паверх, дзе за круглым сталом ужо сабраўся з тузiн старых амэрыканцаў, — усе старанна апранутыя, у тройках, з гальштукамi i бабачкамi. Некаторыя зь кiёчкамi ў руках. Па чарзе прадставiлiся, усiм я пацiснуў iх старэчыя, бы птушыныя лапкi, пальчыкi. Селi за ланч, штось елi, трохi выпiлi вiна, якое падлiваў служка. Пакуль былi заняты ланчам, усе маўчалi. (Амаль маўчалi.) Толькi як ланч быў скончаны, перавялi позiркi на госьця. Госьць у той час пачуваўся даволi нiякавата, бо калегаў усё не было. А што гаварыць з гэтымi, ня ведаў.

Закурыўшы свае сiгары, «гэтыя» найперш папыталiся, якую фiрму госьць прэзэнтуе? Я трохi памарудзiў i адказаў, што тая фiрма завецца Саюз пiсьменьнiкаў. Гаспадары стрымана зiрнулi адзiн на аднаго, хтось пагартаў нейкiя паперы, што былi раскладзены перад iм, ды, мабыць, названай фiрмы ў iх не знайшоў. Але болей не пытаўся. Я штось пачаў гаварыць пра важнасьць устанаўленьня эканамiчных сувязяў памiж нашымi краiнамi, мяне засяроджана слухалi, хаця за сталом ужо запанавала няёмкасьць. Я ўсё не пераставаў чакаць сваiх эканамiстаў — адмыслоўцаў з мiнiстэрстваў i ведамстваў, ды iх не было. Тады пасьля даволi працяглай паўзы адзiн цi не самы стары амэрыканец запытаў: «А якiм чынам яны могуць вывозiць прыбыткi ад свайго бiзнэсу? Цi ня мог бы сэр Быкаў назваць адпаведны банк?». Сэр Быкаў на тое толькi пацiснуў худымi плячыма. Тады старэйшы за сталом падняў бакал зь вiном i прапанаваў выпiць за здароўе прэзыдэнта Гарбачова. Выпiлi i ўсе ўсталi. Мой вiзыт да дзелавой Амэрыкi быў скончаны.

Увечары ў гатэлi я папытаўся ў Iгара Дзядкова: як тое разумець? Чаму савецкiя эканамiсты iгнаравалi сустрэчу? Iгар Аляксандравiч, якi лепей за мяне арыентаваўся ў вялiкай палiтыцы, толькi ўсьмiхнуўся: а што б яны там сказалi? Што яны наогул могуць сказаць амэрыканскiм капiталiстам? Ды й не па тое яны прыехалi…

Мабыць, i праўда — не па тое…

Разумны i сумленны Iгар Аляксандравiч! Тое была мая перадапошняя зь iм сустрэча. Апошняя адбылася праз трохi часу ў Маскве. Пасьля сэсii позна ўвечары мы паехалi зь iм да Лазара Лазарава. Трохi выпiлi там. Дзядкоў ужо жыў у Маскве, працаваў у нядаўнiм часопiсе «Коммунист», пераназваным на «Свободную мысль». На той час ён напiсаў i выдаў кнiгу пра маю творчасьць, шмат друкаваўся ў маскоўскiх лiтаратурных часопiсах.

Але настрой яго мне не спадабаўся — быў змрочны, упалы. Позна ўначы я адвёз яго на таксi да ягонай кватэры, мы коратка разьвiталiся i болей ужо не пабачылiся. Iгар Аляксандравiч неўзабаве памёр ад невылечнай хваробы… А тады быў прыём у ААН, мы спаткалiся зь Мiхаiлам Сяргеевiчам i Раiсай Максiмаўнай; за фуршэтам я трохi пагутарыў з Аляксандрам Мiкалаевiчам Якаўлевым. Папытаў ся, чаму ён сышоў з культуры, якой апекаваўся ў ЦК, i той адказаў проста: камунапатрыёты выжылi. Як пасьля стала вядома, тое было праўдай. Камунапатрыёты заўсёды i ўсiх перамагалi — нават членаў палiтбюро, — такую мелi сiлу. Уначы мяне пабудзiў Iгар Дзядкоў — усiх нашых з гатэлю клiкалi ў прадстаўнiцтва ААН, дзе мелася сустрэча зГарбачовым. Мы хутка апранулiся i пайшлi — прадстаўнiцтва было недалёка. Там перад варотамi ўжо зьбiралiся нашы, але ў будынак нiкога не пушчалi — чакалi, калi падвязуць «раму», патрэбную дзеля бясьпекi Гарбачова. Абсурднасьць той меры была вiдавочнай — ад каго забясьпечваць ягоную бясьпеку? Але менавiта так. I мы не маглi даўмецца, якая прычына змусiла Гарбачова паднiмаць сярод ночы ягоную дэлегацыю? Што здарылася? Тады паявiўся Шэварднадзэ i сказаў, што Гарбачоў перапыняе вiзыт, i мы вяртаемся. Але чаму, што здарылася? «А вы ня ведаеце, што здараецца дома, калi гаспадар у ад’езьдзе?» — сказаў шматвопытны журналiст-мiжнароднiк Валянцiн Зорын. Мы пахаладзелi. Я спалохаўся, як даўно ўжо не палохаўся — няўжо путч? «Няўжо яны адважылiся!» — цiха i разгублена гаварыў Дзядкоў.

Але тады яны яшчэ не адважвалiся, путч чакаў свайго часу, а мы проста вярталiся. Пра тое сказаў Гарбачоў, сабраўшы дэлегацыю: у Арменii бяда, растрэсла рэспублiку, ранiцай адлятаем.

А ў нас на ранак было прызначана спатканьне зь дзелавой элiтай Нью-Ёрку. Мы ня ведалi, што рабiць, тады Алег Багамолаў сказаў, што няёмка падводзiць важных людзей, якiя зьбяруцца ў шыкоўным гатэлi «Роджэрс-Асторыя», трэба паехаць i ўсё правесьцi ў тэмпе. Так i зрабiлi. Але пакуль там, расьсеўшыся за ланчам, слухалi нетаропкiя развагi старых мiльянэраў, пачувалiся ўсе, бы на iголках. Час дужа падпiраў. Асаблiва, як заўважылi, што некаторыя з нашых па адным зьнiкаюць. Мы з Багамолавым i рэдактарам «Известий» Лапцевым сядзелi ў самым кутку, i нам нязручна было выбiрацца з холу. Тая нязручнасьць нас здорава падвяла, бо як мы нарэшце выбралiся, аўтобусаў перад гатэлем ужо не было — усе зьехалi ў аэрапорт. Пачалi бегаць, каб злавiць якое таксi. Нарэшце Багамолаў згледзеў знаёмага журналiста ў машыне, якi нас i завёз у аэрапорт iмя Кенэдзi. Мы ледзьве пасьпелi ў самалёт. А Уладзiмер Карпаў не пасьпеў, самалёт ужо вырульваў на ўзьлёт, i Герою Савецкага Саюза давялося крычаць i махаць рукамi, каб яго не пакiнулi. Сам Гарбачоў даў каманду прыпынiцца i ўзяць пасажыра. Узьлезшы на борт, Карпаў гучна лаяўся з такой арганiзацыi вiзыту, астатнiя маўчалi. Усе былi незадаволеныя тым, што важны вiзыт па сутнасьцi сарваны. Самы раз было б выпiць, але алкаголю ў самалёце не было, Гарбачоў прапаведаваў цьвярозасьць i змагаўся з п’янкамi. Затое ва Унукаўскiм аэрапорце знайшоўся i каньяк i яшчэ нешта. Там усе добра расслабiлiся. Пад ранiцу Алег Цiмафеевiч падвёз мяне ў Шарамецьева-1, адкуль я скiраваў у Менск. Тая паездка была, можа, самай прыкрай з усiх маiх паездак за мяжу. Вядома, шмат што можна было сьпiсаць на жахлiвую катастрофу ў Арменii, але ня ўсё. Я ўбачыў тады акружэньне iнiцыятара перабудовы i дужа засумняваўся, што яно iмкнулася да яе. I м i без таго было няблага. А можа, нават i лепей, чым у тым часе, якi наступiў пасьля i ў якi яны зусiм не iмкнулiся. Адзiн зь iх, самы тады лiсьлiвы i надзейны паплечнiк, пасьля назаве Гарбачова «ангелом тьмы» i кiнецца роспачна аднаўляць тое, што было неспадзявана адкiнута гiсторыяй.

А ў Менску пачалося неспакойнае, каламутнае жыцьцё. Партыйная прэса, тэлебачаньне, а таксама партыйныя органы ўсiх узроўняў накiнулiся на новы нацыянальна-дэмакратычны рух. Абвiнавачваньнi былi самыя страшныя. Бэнээфаўцаў называлi фашыстамi, нямецкiмi прыслужнiкамi, палiцаямi. Нацыянальны бел-чырвона-белы сьцяг абвясьцiлi фашыстоў-скiм i бясконца даводзiлi, што менавiта пад iм немцы з палiцаямi расстрэльвалi яўрэяў. Пра Пазьняка гаварылася, што ён палiцай (гэта 1945 года нараджэньня) i сын палiцая (а не салдата-чырвонаармейца, якi загiнуў на фронце). Пазьняк, аднак, захоўваў спакой i цьвёрдасьць, ня кiдаўся з абвяржэньнямi, а нястомна згуртоўваў пад сьцягам БНФ нацыянальны актыў. Ягонымi паплечнiкамi з самага пачатку сталi: М. Дубянецкi, а таксама знакамiтыя гiсторыкi М. Ткачоў i А. Грыцкевiч, навуковец прафэсар Ю. Хадыка, выкладчыкi Г. Вашчанка, В. Вячорка, Ю. Сiўчык, мастацтвазнаўцы В. Чуйко i В. Трыгубовiч. А таксама мастакi М. Купава, А. Марачкiн, Я. Кулiк, журналiст С. Навумчык з жонкай Галяй. Пісьменьнiкаў у новым руху было няшмат: я, Рыгор Барадулiн, Артур Вольскi. I ўсё. Пiсьменьнiкi ў бальшынi дыстанцыявалiся ад БНФ. Пасьля шмат iх увайшло ў Таварыства беларускай мовы, лiбэральную арганiзацыю, са згоды ўладаў створаную Н. Гiлевiчам?. Зiмой пачалi ладзiць зьезд, каб узаконiць Фронт, зрабiць яго легiтымным. Правесьцi зьезд у Менску было немагчыма, дык выручылi лiтоўскiя сябры — памаглi з арганiзацыяй, далi здатнае памяшканьне. На жаль, я ў тым зьезьдзе ня ўдзельнiчаў — падпала даўно заплянаваная паездка ў Гiшпанiю. Мiжнародная пiсьменьнiцкая супольнасьць заплянавала ў Сэвiльлi кангрэс, я там быў прызначаны дакладчыкам. Была i яшчэ адна прычына, якая змусiла мяне паехаць ня ў Вiльню, а ў Сэвiльлю: прапанова адной выдавецкай фiрмы выдаць мой Збор твораў з уключэньнем у яго ўсяго мной напiсанага, у тым лiку i забароненага ў Саюзе. Я падрыхтаваў адпаведныя рукапiсы, сабраў чарнавiкi — такая была ўмова. Пераслаць тое па пошце было немагчыма, а перавезьцi асабiста я мог, карыстаючыся дэпутацкай недатыкальнасьцю на мытнi. Выдавецтва дало некалькi замежных адрасоў, у тым лiку i ў Мадрыдзе. Прыляцеўшы туды, я хутка ўсё запакаваў i адправiў на мадрыдзкi адрас. I — назаўжды. Hi слова ў адказ не атрымаў. Пасьля спрабаваў што-нiшто даведацца пра тое выдавецтва, ды нiякiх яго сьлядоў не знайшоў. Так усё i прапала. (Можа, калi знойдзецца ў бяздонных сховiшчах КДБ, ФСБ, Фапсi i г. д.) Некалькi дзён з тае паездкi я затрымаўся ў Мадрыдзе. Увогуле ўсе эўрапейскiя гарады ў чымсьцi аднолькавыя — архiтэктурай, добраўпарадкаванасьцю. Але кожны мае i свой твар, уласную асаблiвасьць — у галiне плянiроўкi, абзеляненьня, ня кажучы ўжо пра музэi. Мадрыдзкi Прада ашаламляў, як, мабыць, i ўсе падобныя асяродкi шматвекавой культуры Эўропы. Ня тое, што галерэя Пiкаса, наведвальнiкаў у якой было небагата ды i выглядала яна празьмерна мадэрнова — нават для Пiкаса. Знакамiтая яго «Гернiка» тым ня менш заслужана стала сымбалем хуткай сусьветнай бойнi.

Але цi ня самае вялiкае ўражаньне на мяне зрабiў мэмарыял, разьмешчаны за паўгадзiны язды на аўтамабiлi ад Мадрыду.

Яшчэ здалёк на гары бачны быў аграмадны каталiцкi крыж, пад якiм месьцiўся мэмарыял — вялiзная касьцельная заля ў скале, разьдзеленая на дзьве палавiны. У ад ной знайшлi свой апошнi прытулак рэспублiканцы, у другой — мяцежнiкi-франкiсты. Пасярэдзiне высiлася гранiтная магiла самога Франка, якi пасьля сьмерцi аб’яднаў усiх — i ворагаў, i прыяцеляў. То было выдатнае ўвасабленьне хрысьцiянскага пастуляту пра тое, што перад Богам усе роўныя, сьмерць аб’ядноўвае. Пастулят, якi, на вялiкi жаль, у нас даўно занядбаны нават у межах аднае нацыi, ня кажучы пра адносiны да iншых нацыянальнасьцяў, колiшнiх ворагаў. Калi ў Эўропе збудаваны сотнi мэмарыялаў, старанна дагледжаны ўсе могiлкi нашых салдатаў, ахвяраў Другой сусьветнай вайны, на нашай зямлi зь нямецкiх помнiкаў не засталося нiводнага. Усе пабурылi на хвалi натуральнага ваеннага гневу i нянавiсьцi да акупантаў, якая не затухае i дагэтуль. I цяпер нашыя ветэраны гатовыя на ўсё, каб не дазволiць немцам за свой кошт аднавiць памяць пра iхнiя ахвяры на нашай зямлi. У той жа час гуманiтарную дапамогу ад iх жадаюць рэгулярна атрымлiваць. Такая мараль. Нават у межах адноўленага i ўшанаванага хрысьцiянства. Сэвiльля зь зялёнай травой газонаў у лютым i вечназялёнымi пальмамi прыемна нагадала вясну зь яе памаранцавымi дрэвамi на вулiцах, абсыпанымі жоўтымi пладамi, якiя на смак выдалiся нясмачныя — горкiя. Мы наведалi былую тытунёвую фабрыку, дзе колiсь працавала несьмяротная Кармэн, а цяпер стаяла нязмоўчная гамана студэнтаў Сэвiльскага ўнiвэрсытэту. Адзiн дзень пачуваўся блага, зранку на паседжаньне кангрэсу не пайшоў, ляжаў у нумары i стаўся мiжвольным сьведкам, як у суседнiм пакоi абшуквалi валiзы майго таварыша-масквiча. Рабiлi тое два нашы землякi, якiя прыехалi разам з Мадрыду. Дарма было вiнавацiць гiшпанцаў, калi ў таго што зьнiкла. А можа, i ня зьнiкла — прыбавiлася, што магло стацца i яшчэ горш.

Па дарозе назад у мадрыдзкiм аэрапорце спаткаў Алега Яфрэмава, якi вяртаўся дамоў з гастроляў. Ён выглядаў кепска, быў поўны застарэлага пэсымiзму, не чакаў для культуры нiчога добрага. Тое было трохi дзiўнавата на фоне прыкметнай эйфарыi, якая панавала ў Маскве з поваду перабудовы. Але Яфрэмаў быў чалавек мудры, цяжка было яму не паверыць.

Вярнуўся ў Менск i адразу трапiў у вiр палiтычнай барацьбы, якая ваўсю разгортвалася ў беларускай сталiцы. БНФ адразу пасьля стварэньня кiнуўся апэляваць да народу, заклiкаў яго на вулiцы. Народ ня надта ахвотна рэагаваў на палымяныя заклiкi Пазьняка, але патроху зьбiраўся, слухаў прамоўцаў на мiтынгах. Пазьняк ставiў вельмi радыкальныя мэты, якiя ў адных выклiкалi сумнеў, iншых палохалi менавiта сваiм радыкалiзмам. Часта засядаў сойм, у якiм мы з Барадулiным старалiся рэгулярна ўдзельнiчаць. Рыгор выступаў коратка, але заўсёды востра i зьмястоўна. Якiх-небудзь умоваў для палiтычнай работы не было, памяшканьня для паседжаньняў сойм ня меў i зьбiраўся ў выпадковых будынках — школах, музэях, часам у Доме лiтаратара, пакуль ён належаў пiсьменьнiкам. Тады ж у Доме лiтаратара адбылiся паховiны Мiхася Ткачова416, якi памёр ад наступстваў зьбiцьця на Мсьцiслаўшчыне. А перад тым ён зьезьдзiў у Горадню на пахаваньне Аляксея Карпюка. Той памёр улетку, цяжка памучыўшыся ад раку страўнiку. Мала яму было пры жыцьцi iншых пакутаў… I нават у апошнiя гады, калi старыя камунiсты абвiнавацiлi яго ў газэтах, што ён няправiльна паказвае калектывiзацыю, у брыдкiх выразах абразiлi аўтара. За абразу Карпюк падаў у суд i выйграў яго, абвясьцiўшы кошт уласнай зьнявагi — адзiн рубель. Ягоныя працiўнiкi толькi пасьмяялiся: Карпюковы сарказм да iх не дайшоў… Неўзабаве за зьнявагi i паклёп яны навучылiся спаганяць мiльёны — дзеля патрэбаў дзiцячых садкоў. Самi ўжо нахапалiся, самiм стала ня трэба.

Нарэшце Вярхоўны Савет БССР заклапацiўся пра беларускую мову i, як заўжды, каб пахаваць праблему, стварыў адпаведную камiсiю. Старшынём яе прызначылi Нiла Гiлевiча, даўняга змагара за беларушчыну. Пачалiся доўгiя паседжаньнi, нудныя абмеркаваньнi, калi адзiн перад адным шматслоўна даказвалi, як неабходна беларусам iх родная мова. Тут не было разыходжаньняў, i тады аднагалосна пераходзiлi да канкрэтыкi. Мова дзяржустаноў, вышэйшай школы, выдавецтваў i лiтаратуры… Ну а мова кiруючай і ўсё вызначаючай партыi? Тут калегi прыводзiлi спрытны i загадзя падрыхтаваны аргумэнт: мова партыi — справа самой партыi, мы ня можам што-небудзь ёй дыктаваць. Дык вось, сказаў я аднойчы, пакуль камунiстычная партыя Беларусi не пяройдзе на беларускую мову, ня будзе ў беларусаў нiякае роднае мовы. «Аднак загнуў!» — зьедлiва кiнуў Iван Чыгрынаў, тады дужа актыўны сакратар СП, які пры Лукашэнку атрымаў званьне народнага. Ніл Гілевіч змрочна маўчаў. Абодва яны, як, зрэшты, і астатнія ў камісіі, належалі да партыі камуністаў, і няцяжка было здагадацца, зь якой мэтай былі ў камісію прызначаныя. У лепшым выпадку — імітаваць змаганьне за мову, а як нічога ня выйдзе, сказаць: «Але ж мы стараліся».

Быў прыняты падрабязны і даволі мудрагелісты плян беларусізацыі мовы, у аснове сваёй папулісцкі і безнадзейны. Тое асаблiва стала вiдавочна, як на апошнiм паседжаньнi камiсii быў аб’яўлены парадак уводу ў дзеяньне таго пляну. Прачытаўшы яго, я адно хацеў згледзець позіркі Гілевіча і Дземянцея, які сядзеў побач і пад кіраўніцтвам якога, мабыць, тое і пісалася. Позіркі свае гэтыя людзі сарамліва патупілі, зразумела чаму. Кожнаму, хто хоць бегла зірнуў на той плян-расклад, рабілася зразумела, што пiсаўся ён для адчэпнага, каб супакоiць «крыклiвых» i асаблiва БНФ, якi на кожным мiтынгу патрабаваў: мову!! Сапраўды, што карысьцi ад пляну, якi прадугледжвае штосьцi на дзесяць гадоў, г. зн. нейкую меру па мове аднесьцi на канец стагодзьдзя. Я iм сказаў, што да канца тысячагодзьдзя можа так стацца, што нiкога з нас ня будзе на сьвеце, хто будзе выконваць тое фантазёрства? Яно забудзецца гэтаксама, як i прозьвiшчы яго складальнiкаў. Так яно i сталася. Пры ўладзе камунiстаў нiчога з таго пляну не было i не магло быць рэалiзавана, на краiну хутка абрушылася навала розных падзей, зрабiлася не да мовы. Аж покуль зацяты Нiл Гiлевiч, пакiнуўшы СП, не стварыў ТБМ. Кульгаючы i буксуючы, яно змагаецца ўсё за тое ж, за што змагалiся беларускiя iнтэлiгенты з пачатку стагодзьдзя. Мабыць, сапраўды, як казалi разумныя людзi, мы зблыталi прыярытэты, запрагаем калёсы наперадзе каня. Цi не найперш трэба дамагчыся незалежнасьці краіны, здабыўшы якую, вельмi лёгка i проста будзе ўдзяржавiць беларускую мову. Iначай — марная барацьба, пусты намер. Хiба што iмiтацыя змаганьня бяз жаднай надзеi на колькi-небудзь прыстойны вынiк.

Аднак тое, што было вiдавочна кожнаму незамутнёнаму позiрку, не хацелi бачыць нашыя нацыянал-камунiсты. Нават зь лiку самых сумленных i самых разумных. Хiба што тая барацьба патрэбна была партыi, каб адцягнуць нацыянальна актыўныя (iнтэлiгенцкiя) сiлы ад радыкальных iдэяў БНФ i ўключыць ix у загадзя беспэрспэктыўную (i бясшкодную) барацьбу за мову. Але з кім барацьбу, калі партыя заўжды дэмагагічна стаяла за разьвіцьцё нацыянальнай мовы? Па сутнасьці з народам, які, як кажуць, ня хоча размаўляць па-беларуску, а хоча па-расейску. І тое — праўда. Бо навошта народу размаўляць на мове, якая далей як за выганам не ўжываецца? На якой не гавораць у горадзе, куды перасялiлася моладзь, не гаворыць начальства. Расейская мова — здаўна мова начальства, i народ мкнецца разумець яе найперш, каб разумець ягоныя каманды. Бо, ня ўцяміўшы тыя каманды, лёгка атрымаць па карку, — як і ў акупацыю ад немцаў. А сьцямiўшы, глядзi, — можна i самому кiмсь пакамандаваць. Тым, хто нiжэй. Прамая выгада — гаварыць па-расейску. Тады і элемэнтарны сэнс для барацьбiтоў за беларускую мову — пачынаць з начальства, з тагачаснай кiруючай партыi. Але ж як выступаць супраць партыi, да якой сам належыш? Яшчэ выключаць зь яе шэрагаў. Адсюль i пачынаецца iмiтацыйная валтузьня.

Увогуле шкада. Бо сапраўды надарыўся пэўны момант, якi быў бяздарна ўпушчаны. Камунiсты тады пачалi болей дбаць пра сябе, сваю дужа няпэўную будучыню, праз год яны пагадзiлiся на сувэрэнiтэт, маглi б пагадзiцца i на мову. Хаця ўсё тое — ня болей чым марныя развагi. Як паказалi наступныя падзеi, беларуская кампартыя лепш прыняла ўласную сухотную сьмерць, чым народную мову…

Паводле новых, перабудовачных законаў пачалося вылучэньне кандыдатаў у народныя дэпутаты СССР. З Масквы былi спушчаны квоты, у тым лiку i ў СП БССР. У Доме лiтаратара сабралi сход, вёў Нiл Гiлевiч, якi быў прызначаны кiраўнiком тутэйшай выбарчай камiсii. А гэта азначала, што ён ня мае права на вылучэньне кандыдатам у дэпутаты. Toe засмуцiла ня толькi яго, але i мяне, бо я адчуў, каго будуць вылучаць, i ня ведаў, як з таго выкруцiцца. Прыкладна так i атрымалася, як я прадбачыў. На сходзе некалькi чалавек усталi i прапанавалi — Быкава! Я ў сваю чаргу выступiў з самаадводам. Тады пачалi галасаваць, i мой самаадвод не прынялi. Я зноў не пагадзiўся. Зноў выступiлi, угаворвалi мяне. Адзiн толькi Дамашэвiч, мабыць, зразумеўшы мяне, сказаў: «Ну што вы прычапiлiся? Чалавек ня хоча, ужо немалады, нездаровы…». Яго не паслухалiся, гэтак жа, як i мяне. На тым i разышлiся. На другi дзень рана пазванiў Анатоль Вярцiнскi, якi тады рэдагаваў «ЛiМ». Ён цi ня з роспаччу сказаў, што ня ведае, як быць. У газэту трэба даваць паведамленьне пра вынiкi вылучэньня, а ты не пагаджаешся. У пратаколе, якi ляжыць перада мной, запiсана: вылучыць Быкава. Дык што рабiць?

Я паважаў Вярцiнскага, быў зь iм у сяброўскiх адносiнах i, сьцяўшы душу, змушаны быў пагадзiцца. Дзеля рэдактара, дзеля «ЛiМу», а не дзеля сходу, якi гвалтоўна вылучыў мяне на пакуты.

Вынiкi таго вылучэньня пайшлi ў Маскву. I паколькi выбары павiнны былi адбыцца ў Саюзе пiсьменьнiкаў, дзейнiчала ўсесаюзная квота — 10 дэпутатаў ад СП. Там належала зноў выбiраць з усiх, вылучаных ад рэспублiкаў i аўтаномных абласьцей. Я думаў-спадзяваўся, што, можа, там не прайду, пройдуць iншыя. Ды так ня здарылася — абралi i там. I вось Быкаў у лiку дзесяцi стаў народным дэпутатам СССР ад усесаюзнай пiсьменьнiцкай арганiзацыi. Алесь Адамовiч таксама iм стаў, але ад Саюзу кiнэматаграфiстаў. Toe, што быў абраны Адамовiч, трохi ўсьцешыла мяне — усё ж будзе свой чалавек побач. Не адзiн я ў гэтай намэнклятурнай грамадзе, якая ад Беларусi налiчвала каля сотнi. I трохi цешыла, што я — ад творчай арганiзацыi. Думалася, ня буду сядзець сярод г э т ы х — ужо наседзеў ся за дзесяць гадоў у Вярхоўным Савеце БССР. Ды так, на жаль, не адбылося. Выбiралi ад розных арганiзацыяў i саюзаў, а ў залi пасадзiлi ўсiх паводле альфабэту i тэрытарыяльнага прынцыпу. Адамовiч апынуўся сярод дэпутатаў Масквы, а я — Беларусi. Маiмi суседзямi сталi старшыня Берасьцейскага выканкаму, майстар з маладэчанскага заводу, старшыня калгасу Бядуля, старшыня КДБ Балуеў. Ззаду сядзелi старшыня Саўмiну [Беларусі] Кебiч, беларускi першы — Сакалоў. Яшчэ тая кампанiя! Але сьпярша належала абраць Вярхоўны Савет СССР, для чаго ў Менску сабралi ўсiх дэпутатаў, вёў паседжаньне Малафееў. Абiралi за сталом прамым i адкрытым галасаваньнем. Пачуўшы сваё iмя, я адразу заявiў самаадвод, якi не прынялi. Толькi генэрал Чумакоў i яшчэ пара чалавек прагаласавалi супраць Быкава, i я ня ведаў, цi тое — мае прыяцелi, цi супрацiўнiкi. Паехалi ў Маскву. Там у залi прэзыдыуму ВС склiкалi савет старэйшын, на якiм прысутнiчалi i мы з Адамовiчам. Мы сядзелi ўгары, на заднiх лаўках, i назiралi, як Гарбачоў з Лук’янавым абмяркоў ваюць кандыдатуры, вылучаюць кiраўнiчыя органы. Я паслаў Гарбачову запiску аб самаадводзе. Гарбачоў голасна зачытаў яе i падняў мяне зь месца: якая прычына? Я сказаў, што хворы. Гарбачоў пакiваў галавой: ну во, папулярны пiсьменьнiк, адмаўляецца. Ну што ж… Паклаў маю паперку ўбок, аднак са сьпiсу [прэзыдыуму] Вярхоўнага Савету выкрасьлiў.

Адамовiч, наадварот, — хацеў, каб яго абралi, ды марна. Нават ня вылучылi. Бачна было, ён трохi перажываў, бо быў чалавек значнай грамадскай актыўнасьцi. Але ўжо так здаўна ўладкавана ў нас, што хто хоча, таму не даюць, а хто ня хоча, таго прымушаюць. Гэты бальшавiцкi прынцып не ўдалося зрушыць i Гарбачову. Як пачалi разьмяркоў ваць па камiсiях, было прапанавана падаваць заяўкi — хто куды хоча. Я нiкуды не падаваў, намерыўся па-салдацку сачкануць, Адамовiч падаў адразу ў дзьве камiсii, думаў, можа, у якую залiчаць. На жаль, яго не залiчылi нi ў адну, а я, таго не жадаючы, апынуўся ў камiсii па абароне i дзяржбясьпецы. Калi пасьля паскардзiўся Лук’янаву, якi тым займаўся, на нечаканае прызначэньне, той адказаў: «Дык вы ж пiшаце пра армiю i пра КДБ». Так я ўлiп. Адамовiч тады зь мяне пасьмяяўся — надумаў каго абхiтрыць! А я распавёў яму старую байку пра адэскага бамжа, якi праспаўся ранкам у порце i iдзе шукаць заробку. Бачыць, на мосьцiку акiянскага лайнэру стаiць прыгажункапiтан, i бомж, пачухаўшыся, гукае: «Эй, кэп, табе памочнiк ня трэба?» — «Не», — кажа кэп. — «А боцман?» — «Таксама не». — «А кок?» — «I кок не». — «Пашэнцiла, падла, а то б я табе наработаў…» Я не адэскi бомж, але на камунiстычнага кэпа таксама працаваць не зьбiраўся.

Пачалася вiрлiвая, бязладная i шмат у чым драматычная дзейнасьць на зьездах народных дэпутатаў, якiя зачасьцiлi ў Крамлi. Дэпутатаў было вялiкае мноства з усiх рэспублiкаў Савецкага Саюзу. Найболып — з рэспублiкаў Сярэдняй Азii, i найменш — з Прыбалтыкi i Каўказу. Разьмяшчалiся ў залi строга на адпаведных месцах, у часы перапынкаў кучкавалiся каля сваiх партыйных лiдэраў, якiмi тады былi першыя сакратары ЦК. Тыя працавалi ў якасьцi рэжысэраў, вызначалi выступоўцаў, давалi палiтычныя ўказаньнi. Тыя, што зьбiралiся выступiць, пасылалi запiскi: прашу слова ў падтрымку i г. д. Тым i давалi слова, у той час, як iншыя абуралiся. Поруч зь беларускай дэлегацыяй цэлы гектар плошчы займала дэлегацыя Узбэкiстану, i я назiраў за яе паводзiнамi. Там было некалькi дырыжораў, у тым лiку адна жанчына, якiя кiравалi ня толькi выступоўцамi, але i падавалi рэплiкi, выкрыквалi, зачыналi аплядысмэнты. Дужа згуртаваная была дэлегацыя. Увогуле палiтычны напал у залi для неспрактыкаванага чалавека часьцяком быў нясьцерпны. Асаблiва, як выступаў Сахараў цi Афанасьеў. Цi нават Сабчак. Сахараў гаварыў пра Афганiстан, i яму выключалi мiкрафон, воплескамi спрабавалi сагнаць з трыбуны. Затое, як выступаў генэрал Радзiвонаў, што наладзiў вядомую крывавую лазьню ў Тбiлiсi, яго праводзiлi з трыбуны бурнымi воплескамi, палова залi ўстала. Я тады выразна зразумеў, што трапiў яўна не туды, што неяк трэба адсюль рваць кiпцi.

Алесь Адамовiч, наадварот, — быў поўны энэргii i палемiчнага азарту, гатовы быў выступаць з кожнага поваду. Нярэдка яму тое ўдавалася, бо сядзеў ён у першым радзе, якраз перад трыбунай.

Аднойчы выступiў вельмi рэзка (i слушна), папярэдзiў Гарбачова аб небясьпецы, якую несла для яго генэральскае акружэньне. Тады яму дасталося ад iншых, у тым лiку i ад расейскiх камунапатрыётаў, калегаў па СП. Вельмi сумна, што да iх (пакуль што моўчкi) далучылiся некаторыя зь беларускiх дзеячаў культуры, як, напрыклад, Мiхаiл Савiцкi i некаторыя iншыя. Я неяк зрабiў спробу пагутарыць з Валянцiнам Распуцiным, зь якiм быў у добрых адносiнах, але хутка зразумеў, што мiж намi — пустка. Гэтыя людзi ня бачылi i не прызнавалi нiчога, апроч iх любай матушкiРасеi. Ну дык гэта — расейцы, а нашыя?..

Пробным каменем новай палiтыкi Гарбачова стала нацыянальная праблема (Грузiя, Арменiя, Азербайджан, Цэнтральная Азiя, Прыбалтыка). Нават недасьведчанаму чалавеку было зразумела, што гэтыя народы iмкнуцца да свабоды i незалежнасьцi, што яны даволi нажылiся ў турме, якая звалася СССР. Iмпэрцы таго не разумелi. Я тады кантактаваў з прыбалтамi — эстонцамi i лiтоўцамi, якiя ўзялi выразны курс на незалежнасьць i пачалi пасьлядоўна яе дамагацца. Для таго патрэбна было прызнаць незаконнасьць сакрэтных пратаколаў да пакту Рыбэнтропа — Молатава.

Але каб зрабiць так, сьпярша трэба было знайсьцi тыя пратаколы. Дыпляматы i кадэбоўцы даводзiлi, што пратаколы — фальсыфiкацыя Захаду. Намаганьнямi дэмакратаў была створана адмысловая камiсiя, якую ўзначалiў Ландсбергiс i ў якую ўвялi i мяне. Нам належала даказаць, што апублiкаваныя на Захадзе копii тых дакумэнтаў — сапраўдныя. Гэта было няпроста, бо акадэмiк Фалiн з трыбуны зьезду пераконваў дэпутатаў, што нiякiх пратаколаў няма ў прыродзе. Бальшыня яму верыла. Але бальшыня не ўлiчыла сiлу настойлiвасьцi балтыйцаў, у прыватнасьцi Ландсбергiса зь яго палiтычнай хваткай бульдога. Гэты лiтоўскi прафэсар музыкi цягам некалькiх паседжаньняў даказаў, што фальсыфiкуе ня Захад, а МЗС СССР. Кiраўнiцтва краiны прадаўжала ўпарцiцца ў сваiм ашуканстве, што празь нейкi час прывяло да крывавых эксцэсаў у Вiльнюсе, Рызе ды i ў Закаўказьзi. Пралiлася кроў, супраць чаго сурова папярэджваў Гарбачова няўрымсьлiвы Адамовiч, якi з актыўнага яго староньнiка нарэшце ператварыў ся ў працiўнiка. Зрэшты, як i ўся мiжрэгiянальная група Афанасьева — Папова.

На перапынку памiж паседжаньнямi мне давялося спаткацца i пагутарыць з Андрэем Сахаравым. Дэпутаты стаялi ў чарзе да буфэтчыцы, як у дзьвярах паявiўся Сахараў. Ён быў яўна разгублены, убачыўшы чаргу, i спынiўся, ня ведаючы, куды стаць. Бальшыня ў чарзе ставiлася да яго варожа, толькi нядаўна яго спрабавалi сагнаць з трыбуны. Тады я выйшаў з чаргi i прапанаваў яму сваё месца. Сахараў падзякаваў, але ў чаргу ня стаў. Мы сталi ўдвух асобна ад iншых i размаўлялi. Андрэй Дзьмiтравiч сказаў, што чытаў мае кнiгi i хоць сам у вайне ня ўдзельнiчаў, але верыць беспамылковай рэакцыi на iх жонкi Алены Бонар, якая ёсьць франтавiчка i была нават паранена. А што да маральнай каштоўнасьцi кнiгаў, дык тая бясспрэчная. Я ў сваю чаргу распавёў акадэмiку, як супраць яго i Салжанiцына дамагалiся подпiсаў ад пiсьменьнiкаў, падтрымаў яго барацьбу i сёньняшняе выступленьне наконт Афганiстану, дзе савецкiя лётчыкi спрабавалi разбамбiць сваiх, каб яны ня трапiлi ў палон. Toe выклiкала буру пратэсту ў залi, ветэран-iнвалiд выступiў з гнеўнай водпаведзьдзю ў тым сэнсе, што факту расстрэлу не было, бо не магло быць нiколi.

Так сталася мая першая i апошняя гутарка з гэтым чалавекам. Ноччу Сахараў памёр у сваёй кватэры, а праз два днi дэпутаты ехалi на аўтобусах яго хаваць. Я трапiў у аўтобус, куды пасьля села група генэралаў i зь iмi маршал Ахрамееў. Не зважаючы на сумную нагоду, генэралы паводзiлi сябе даволi ажыўлена, маршал жартаваў. Цяжка было тады меркаваць, што мiнецца трохi часу, i той Ахрамееў павесiцца ва ўласным кабiнэце. Такiя во дзьве сьмерцi. Цi ўраўняюць яны нябожчыкаў? У залi паседжаньняў сярод беларускай дэлегацыi насьпеў канфлiкт, да якога прычынiўся i я. Спатрэбiлася даабраць дэпутатаў у Вярхоўны Савет. Дэмакратычна настроеная частка дэпутатаў памкнулася вылучыць сваiх — Шушкевiча цi Дабравольскага. Але тою справай заклапоцiўся Сакалоў, ён правёў галасаваньне па «спрошчанай» схеме — у залi, са сваiх месцаў. Падлiчваць галасы даручыў кадэбiсту Балуеву, якi сядзеў насупраць мяне. Я адразу падняў руку супраць усiх iхнiх кандыдатаў, ды, вядома ж, застаўся ў пройгрышы, абралi камунiстаў. Тады я не стрымаўся i, мабыць, празьмерна рэзка, а то i зьняважлiва вымавiў Сакалову. Ленiнградзкi сьледчы Iваноў, што сядзеў недалёка i назiраў тую сцэну, сказаў мне: «Сьмела вы, аднак». Можа, i сьмела, але па-дурному i бескарысна, бо нiчога тым не дамогся. А галоўнае, сабе на шкоду, — пасьля паглытаў таблетак.

На паседжаньнi камiсii, у якую быў залiчаны, я ня езьдзiў. Прысылалi позвы, якiя прывозiў адмыс ловы кур’ер — стукаўся ноччу гадзiны ў чатыры, прымушаў расьпiсацца, пасьля чаго я тую паперку выкiдваў у сьметнiк. Але аднойчы на чарговым зьезьдзе ў канцы дзённага паседжаньня мяне паклiкалi. Камiсiя засядала ў шыкоўнай залi старога Крамлёўскага палацу. Я прыйшоў, спазьнiўшыся, але лепш бы не iшоў зусiм. Гэта быў жах, якi не здараўся нават у вялiкай залi паседжаньняў зьезду. Iшло нейкае абмеркаваньне, кiраваў усiм старшыня камiсii, чалавек у цывiльным, але, як значылася ў паперах, у чыне генэрал-палкоўнiка. Астатнiя таксама былi генэралы — узброеных сiлаў i КДБ, цэкоўцы i рэспублiканскiя лiдэры. Жарсьцi тут былi распаленыя, ва ўсiх чырвоныя твары. Чарговы выступоўца даводзiў, што палiтыка Гарбачова — здраднiцкая, што ён не дае магчымасьцi дабудаваць «авианесущие крейсера, позарез необходимые армии и флоту». Iншыя рэплiкамi зь месцаў падтрымлiвалi яго. Пасьля выступалi самi — усе супраць здраднiцкай палiтыкi Гарбачова, якi «продал Россию и гробит партию». Затым узялiся абмяркоўваць «гнюсны паклёп» журналiста Кароцiча, якi ў сваiм часопiсе «Огонёк» напiсаў, быццам у Савецкай армii мае месца «выдуманная им дедовщина». Адзiн сталага веку палкоўнiк ледзьве не заплакаў ад тае зьнявагi, бо наша «рабоче-крестьянская армия, победившая злейшего врага — немецкий фашизм…» i г. д. Яго дружна падтрымалi астатнiя. Прагучала прапанова выклiкаць на сэсiю рэдактара Кароцiча i «пропесочить его, чтобы десятому заказал, как клеветать на доблестную рабоче-крестьянскую…». Далей я не стрываў i выйшаў.

Болей у той камiсii я не зьявiўся. Я не хацеў мець нiчога агульнага са злачыннай палiтыкай вiдавочнага рэваншу, якi задоўга да вядомага путчу насьпяваў, рыхтаваўся тымi, хто апынуўся перад рэальнай пагрозай страцiць шматгадовую ўладу. Я разумеў Адамовiча, якi разам зь iншымi iнтэлiгентамi асуджаў Гарбачова, але i ня мог не паспачуваць апошняму.

Гарбачоў апынуўся ў зьвярынцы, якi незнарок цi наўмысна сам разварушыў i, мабыць, ужо ня ведаў, як зь iм справiцца.

Рыгор Барадулiн, як заўжды поўнячыся рознымi (ня толькi паэтычнымi) iдэямi, надумаў зьняць фiльм пра маю «малую радзiму». Як усё было ўлагоджана, на мiкрабусе «Беларусьфiльму» паехалi ў Вушачу.

Тая дарога праз Плешчанiцы i Бягомлю была мне даўно знаёмая, я любiў яе навакольныя бары i пагоркi, цянiсты лесавы шлях празь Бярэзiнскi запаведнiк. Мабыць, дарога i была самым прыемным з таго падарожжа, бо астатняе… Астатняе было надта жыва зьвязана з труднымi ўспамiнамi пары дзяцiнства, сумам адмiраньня i запусткаў у некалi знаёмых ваколiцах. Toe вярэдзiла душэўныя сiлы, самотай дацiнала нэрвы. Усё, што для iншых, староньнiх, было дэтальлю iхняй цiкавасьцi, для мяне — болем. I я, можа, не пагадзiўся б, калi б хiтраваты Рыгор, ведаючы адну маю слабасьць, не падмануў мяне любым маiм азярком. Заплянавалi здымкi на возеры, i я паехаў.

Па дарозе заехалi ў Воўчу па сястру Валю, якая ўжо ведала пра прыезд кiношнiкаў i чакала нас. Валя выйшла замуж у Воўчу за калгаснага мэханiзатара Шурку, увогуле добрага i майстравiтага чалавека, якi, аднак, меў адзiн недахоп — усё той жа. Дзяцей у iх не было, i сястрычка даволi адпакутавала за Шуркам-Сашкам, якi праз сваё хiба i памёр яшчэ не старым. Удавiца засталася адна ў няновай хаце, з катом, пры агародзе, якiм адно i клапацiлася ад раньняй вясны да позьняй восенi. З таго i жыла.

Пасадзiлi ў аўтобус Валю i паехалi ў Бычкi — на закiнуты, зарослы дзядоўнiкам i крапiвой падворак бацькавай хаты. Памятаю, як яе будавалi, як яна была новаю i радавала дзяцей i бацькоў. Але мiнула небагата часу, хата пахiлiлася, урасла ледзь не па вокны ў зямлю i стаяла з прадраным дахам i згнiлымi дошкамi ганку. Адна радасьць была з двух пасаджаных бацькам дрэваў — дубу i клёну, якiя з кожным годам усё болей раскашавалi, узьнёсшыся высока над хатай. На тым ганку кiношнiкi змусiлi мяне прымаць патрэбныя для iх позы, адказваць на пытаньнi, якiя задаваў, застаючыся «чалавекам за кадрам», рэдактар i рэжысэр Валодзя Халiп. Затым паехалi на возера, зьехаць да якога з гарыстага берагу было немалой рызыкай. Але неяк зьехалi. А там на спрытным пагорачку, якi я любiў зь дзяцiнства, распалiлi цяпельца, пачалi ладкаваць вучоную размову. Дужа я не любiў тых пастановачных размоваў, калi трэба было дэманстраваць сваю глыбакадумнасьць або лiрычную ўзьнёсласьць. I тое ды iншае, на мой пагляд, лепей трымаць пры сабе, а калi ўжо давяраць каму, дык найлепш — паперы. Сястрыца сядзела побач i слухала, дзiвячыся кiношнай «мудрасьцi», перажываючы за наша агульнае мiнулае. Як усё скончылi, Валодзя Халiп бухнуўся ў возера i — на маё захапленьне — пераплыў яго туды i назад без супынку. Тое я бачыў упершыню. Нiхто раней так сьмела не пераплываў наша возера — можа, не было спрытных, а мо палохала глыбiня. Казалi старыя, што возера дужа глыбокае. Але ня дзiва — Валодзя вырас на возеры. Як вярнулiся ў вёску, пакуль брат Мiкола з жонкай Тоняй ладзiлi пачостку, я пайшоў па пустэльнай, зарослае травой маёй колiшняй вулiцы. Родная мая, бедная i няшчасная вёсачка, яна дажывала свае апошнiя днi. З нашых былых суседзяў жылi толькi ў дзьвюх хатах, астатнiя стаялi пакiнутыя, ды i тых засталося некалькi. Зеўрала пабiтымi вокнамi хата Галавачоў, куды я некалi любiў хадзiць да Валодзi, ня стала хатаў дзядзькi Васiля, памерлага ад сухотаў волата Куца. Праўда, няблага асталяваўся на сядзiбе малодшы брат майго сябра Колi — Сямён, дбайны i працавiты селянiн. У хаце Мiшы, якi працяглы час быў дырэктарам школы, жыла-дажывала яго ўдовая сястра, адзіную дачку якой забiла маланкай. У другiм сяле жылых хатаў было трохi болей, але я ўжо забыўся iмёны iхнiх жыхароў. Апроч хiба кiнамэханiка Васiля Паршонка, што жыў на краi за могiлкамi.

Навакольле таксама зьмянiлася. У мой любы зялёны роў нельга было i ўлезьцi, так ён зарос алешнiкам; прапала безь людзкой патрэбы i наша крынiчка. Хмызьнякi i алешнiкi ўсё болей заваёўвалi колiшнiя вясковыя палеткi i падступалi да самых гародаў. Дашчэнту пазарасталi палявыя дарожкi, а тыя, што засталiся, былi бязьлiтасна зьнявечаныя вялiзнымi коламi аўтатрактарнай тэхнiкi i круглы год зеўралi правальлем-каляiнамi. Добра, што галоўную дарогу я ўсё ж дамогся заасфальтаваць у свой дэпутацкi час. Вайскоўцы не далi заасфальтаваць адрэзак з магiстральнай дарогi на Кублiчы, — адкуль у iх пачыналася манэўровая аўтаракетная траса, якую належала маскаваць ад НАТА. Цяпер няма нi трасы, нi ракетаў, але няма i людзкай дарогi.

Мой брат Мiкола, якi тут пражыў жыцьцё, працуючы ў калгace, дачакаўся нарэшце пэнсii i з тае нагоды быў дужа рады. Яго нiхто ня гнаў на дармовую працу, можна было пакалупацца на падворку, ля хаты, што брат дужа любiў. Плёў з дроту сеткi на загарадзi, у суседнiх хмызьняках назапашваў дровы. У хляве гадавалася сьвiнка, пасьвiлася кароўка. Грошай плацiлi мала, але рэгулярна, хлеб раз на тыднi прывозiла аўталаўка. Чаго яшчэ было трэба? Такога жыцьця нiколi не было ў вёсцы, i пэнсiянэрам здавалася, што дажылiся нарэшце да камунiзму, якi абяцалi бальшавiкi. Каб толькi болей здароўя. Але менавiта здароўя i не хапала, — здароўе дарэшты адабрала шматгадовая калгасная паншчына. Нядоўга парадаваўся сваёй пэнсiйнае волi i мой Мiкола…

Так, насунулася пара стратаў, усё блiжэй падступаў час разьвiтаньня. Меней i меней заставалася крэўных, сяброў i нават знаёмых. Рыгор дык зусiм застаўся адзiн — апошнiмi сышлi яго цётачка, што колiсь ласкава частавала нас сьнеданьнямi (мужчынскую годнасьць яна часьцяком вызначала па спрадвечнай сялянскай шкале: ешчы-няешчы. Ня ведаю, як Рыгор, а я ў яе апынуўся ў лiку няешчых), нядаўна пайшоў i дзядзька Пятрок, апошнi з Рыгоравай раднi, ня дужа дбайны вартаўнiк Рыгоравага падворку, на якiм цi ня кожнай зiмы гаспадарылi вушацкiя зладзеi. У адну з апошнiх маiх паездак на радзiму я прыдбаў iдэю-сюжэт аповесьцi «Аблава».

Знаёмы кублiцкi чалавек распавёў пра выпадак з 30-х гадоў, як у нас праходзiла калектывiзацыя i зь ёй — раскулачваньне, высылкi, рэпрэсii. Адзiн селянiн быў сасланы зь сям’ёй пад Архангельск, там напакутаваўся, пахаваў жонку, малую дачку i вырашыў уцякаць на радзiму. Як нi дзiўна, тое яму ўдалося. Праз шмат прыгодаў-пакутаў, адолеўшы тысячу кiлямэтраў, ён апынуўся на родным котлiшчы i соладка, на адзiноце паплакаў. Але на тым i скончылася ўсё яго шчасьце вяртаньня. У дарозе яго нiхто ня ведаў, а тут пазнаў першы ж сустрэты ранкам сусед. I ўжо надвячоркам на яго пачалi паляваць, наладзiлi аблаву, у якой (во драма!) змушаны быў прыняць удзел i ягоны сын, што ў свой час адрокся ад бацькi i ўступiў у партыю. Бацька ўтапiўся ў балоце, але з чым застаўся жыць яго сын? Цi ня з тым жа, што ўвесь век насiў у сабе Аляксандр Твардоўскi. Гэта ж ён апынуўся ў падобнай сытуацыi, калi аднойчы ў Смаленску, дзе малады паэт працаваў у рэдакцыi, да яго прыйшоў зьбеглы з высылкi бацька. Сын тады сказаў яму: «Вяртаўся б ты лепей туды, адкуль прыйшоў…». Людзям iншага веку наўрад цi зразумець усю глыбiню вытокаў пажыцьцёвай драмы слыннага паэта i ягонага няшчаснага бацькi.

Па начной дарозе да Менску, седзячы мiж стомленых паездкай i працай кiношнiкаў, я ўсё думаў пра тую даўнюю драму. А прыехаўшы дадому, хутка напiсаў «Аблаву».

Зянон Пазьняк iмкнуўся ўсталяваць у БНФ строгую партыйную дысцыплiну, улiк i ўсё iншае, уласьцiвае рэгулярнай палiтычнай арганiзацыi. Болей як два разы нельга было прапусьцiць паседжаньнi сойму, на ўсiх сяброў заводзiлiся ўлiковыя карткi. Toe, мабыць, было патрэбна, бо мiнiстэрства юстыцыi строга сачыла за выкананьнем фармальнасьцяў, каб пры выпадку прыдрацца i спынiць дзейнасьць грамадзкай арганiзацыi. Усяго таго ды шмат чаго iншага Пазьняк i БНФ дамаглiся пры апантаным супрацiўленьнi нават адносна лiбэральнага ладу часоў Шушкевiча, не кажучы ўжо пра пазьнейшы палiцэйскi рэжым Лукашэнкi.

Вядома, суровы рыгарызм Пазьняка далёка ня ўсiм падабаў ся ў шэрагах фронту. Увогуле сумленныя i разумныя хлопцы, пераважна беларускiя iнтэлiгенты, сабраўшыся разам, нярэдка выяўлялi нязгоду з лiдэрам. Тая нязгода ў асноўным палягала ў тактыцы; стратэгiя нi ў кога не выклiкала сумневу, бо стратэгiяй была Беларусь, якой бэнээфаўцы, безумоўна, былi аддадзеныя. Я любiў i паважаў iх усiх — заўжды фiласафiчна-памяркоўна настроенага Юрася Хадыку, веселуна i песьняра Валянцiна Голубева, няўрымсьлiвага Вячаслава Сiўчыка, красамоўцу Вiнцэся Вячорку, па-дзелавому засяроджанага Сяргея Навумчыка. Некалькi пазьней да iх далучыцца iнтэлiгентны Лявон Баршчэўскi. Слаўныя былi каля iх i дзяўчаты, хоць i па-жаночы не заўжды згодныя мiж сабой, але памяркоўныя i адукаваныя. Аналiтычныя здольнасьцi Зянона здавалiся бязьмежнымi. Падобна было на тое, што ён ведаў усё пра Беларусь — сучасную i гiстарычную, слухаць ягоныя развагi пра яе можна было гадзiнамi. Хоць ён не выглядаў красамоўцам, але гэта быў чалавек, на ўсё жыцьцё хворы Беларусьсю. Я вельмi цанiў гэтую ягоную якасьць, i нават калi не з усiм быў згодны або ня ўсё мне падабалася ў ягоных максiмах, не хацеў пярэчыць. Я не адчуваў за сабой права пярэчыць чалавеку, апантанаму вялiкай iдэяй. Праўда, Адамовiч, аднойчы прыехаўшы ў Менск i спаткаўшыся з Пазьняком, сказаў, што гэты чалавек сапраўды можа прэтэндаваць на лiдэрства ў Беларусi, адзiны яго недахоп — празьмерная апантанасьць. Кепска быць апантаным, тым больш — iдэяй. Самыя высакародныя iдэi менавiта i банкрутуюць з прычыны апантанасьцi iхнiх адэптаў. У вогуле з тым я быў згодны, але не ў дачыненьнi да Пазьняка. Я меркаваў, што для апалiтычнай, рахманай Беларусi патрэбны менавiта такi лiдэр. Толькi такi меў магчымасьць, здольнасьць i волю абудзiць нацыю, якая багата што праспала ў сваёй гiсторыi. Тая мая прыхiльнасьць да Пазьняка ўзмацнела, калi аднойчы, уключыўшы тэлевiзар, убачыў буйным плянам яго аскетычны твар, рашучыя твары ягоных паплечнiкаў i пачуў, як лiдэр БНФ абвясьцiў камунiстычную партыю бандай тыранаў i забойцаў, самай крывавай у нашай гiсторыi. Toe яго выступленьне ў прамым этэры беларускага тэлебачаньня, таксама як i некаторыя газэтныя публiкацыi, напачатку выклiкала шок у грамадзтве, нязвыклым да падобных пасажаў. Тым ня менш пройдзе трохi часу, i тое ж грамадзтва без праблемаў абярэ Зянона Станiслававiча дэпутатам Вярхоўнага Савету. Вядома, гэта стала магчымым з нагоды, калi выбарчыя камiсii яшчэ не былi цалкам заангажаваныя рэжымам i падлiчвалi галасы больш-менш аб’ектыўна. Разам з Пазьняком у Вярхоўны Савет была абрана даволi вялiкая група сяброў БНФ, якая i склала грунт парляманцкай апазыцыi, што шмат чаго дамаглася наконт незалежнасьцi краiны. Тыя посьпехi апазыцыi i яе лiдэра грэлi, натхнялi i давалi надзею.

На жаль, у сваёй газэтна-мiтынговай рыторыцы Пазьняк не заўсёды аддаваў належнае палiтычнай лёгiцы i ня здолеў пазьбегнуць празьмернасьцi ў дэфiнiцыях — асаблiва што да Расеi i расейцаў. Заўсёды надта чулыя да ўласнага нацыянальнага гонару некаторыя зь iх скарысталi пазьнякоўскiя iнвэктывы, каб абвiнавацiць яго i БНФ. Прытым без увагi засталiся выказваньнi iншага кшталту. Так, калi ў яго на тэлеперадачы запыталi, якую палiтыку да рускiх ён будзе праводзiць, як прыйдзе да ўлады, кандыдат у прэзыдэнты Пазьняк сказаў: «Такую, каб расейцам на Беларусi жылося лепш, чым у Расеi». Што ж, рытарычна, але вычарпальна ў сэнсе аптымальнага стаўленьня да вырашэньня балючай мiжнацыянальнай праблемы. Мабыць, у першапачатковы пэрыяд няўстойлiвага сувэрэнiтэту ня трэба было закранаць складанага пытаньня люстрацыi i асаблiва — пэнсiяў. Зь цягам часу тое можна было б вырашыць цiха i без палiтычнага ажыятажу, так, як гэта было зроблена неўзабаве ў Чэхii або Польшчы. Шмат каму з Пазьняком было нялёгка. Сам будучы чалавекам апантаным, ён гэткай жа апантанасьцi чакаў i ад iншых, найперш ад сваiх паплечнiкаў. Але кожны зь iншых меў свой, адметны ад ягонага характар. Тое ўвогуле зразумела i натуральна, бо ўсе яны паводле перакананьняў былi дэмакраты, а вядома, што дэмакратам мэтафiзычна не ўласьцiва адзiнамысьленьне. Там, дзе паяўляюцца хоць бы два дэмакраты, пачынаюцца нязгоды i пярэчаньнi. Самаахвярнасьць — псыхалягiчна цяжкая справа, мабыць, неразумна патрабаваць яе ад кожнага iншага. Тут здатны толькi ўласны добраахвотны выбар, штурхаць да якога ня мае права нiхто. Нават бальшавiкi ў вайну разумелi тое i лiчылi, што сотнi Матросавых свой подзьвiг абралi па ўласнай волi (хаця тое дужа сумнiўна). Але важна, што пастулят добраахвотнасьцi i для iх быў нязрушны. Дарэчы, надта хрысьцiянскi пастулят.

Менавiта ў гэткiх абставiнах на чарговым зьезьдзе зьявiлася праблема ў лiдэра БНФ, адстаўкi якога дамагалiся некаторыя зь ягоных паплечнiкаў. Я быў змушаны выступiць з просьбай не рабiць таго, зразумець, што да пэўнага часу Пазьняк у Фронце альтэрнатывы ня мае. Мяне паслухалiся, хаця, можа быць, я i памыляўся. Бо ўсё роўна пазьней БНФ раскалоўся i фармальна, а прыкметы расколу паявiлiся ў iм на некалькi гадоў раней.

Бэнээфаўцаў, асаблiва ветэранаў гэтага руху, часта грэблiва называюць рамантыкамi. Тое не зусiм правiльна, хаця доля праўды ў тым азначэньнi ёсьць. Нейкая мера рамантызму, мабыць, была ўласьцiва i Пазьняку. Ня надта добра, што зь цягам часу высакародная ўвогуле iдэя адраджэньня набыла ў вачох грамадзтва архаiчнае адценьне, — не заўсёды зразумелае, а таму i не прымальнае для сучаснага, празьмерна прагматычнага беларуса. Беларускi народ у сваёй масе напрыканцы XX стагодзьдзя меў клопат ня так з праблемай адраджэньня, як з праблемай выжываньня. Хоць як-небудзь, хоць з бальшавiцкiм рылам, але каб не ператварыцца ў мерцьвяка, што ўвогуле было рэальна. Па сутнасьцi iшоў працэс памiраньня (ва ўсiх сэнсах), i важна было клапацiцца, як затрымацца на краi пагiбелi, а ня дбаць пра колiшнюю велiч часоў ВКЛ. Народ тое адчуваў iнстынктыўна, i таму на першых прэзыдэнцкiх выбарах у масе сваёй не пайшоў за Пазьняком i БНФ зь iх вiртуальным нацыянал-дэмакратызмам, архаiзацыяй i без таго ня надта палагоджанай мовы, чым сталася, на думку некаторых, вяртаньне да граматыкi Тарашкевiча. З часоў Тарашкевiча шмат што зьмянiлася ў сьвеце, у тым лiку i ў беларускай мове, з чым прагматычнаму палiтыку немагчыма было не лiчыцца. Народ пайшоў за жорсткiм, нахабным, прагматычным дырэктарам саўгасу, iдэi якога былi простыя, як мычэньне каровы i зразумелыя дарэшты. Без увагi да нацыянальных прынцыпаў, Лукашэнка кiнуўся да Расеi, найперш каб выбiць адтуль асабiстую падтрымку, а таксама хлеб, бэнзiн, газ, безь якiх немагчыма было ня толькi «адраджацца», але i перажыць зiму да вясны. Вядома ж, разумнейшыя адчувалi, што ён адбiраў у Беларусi сувэрэнiтэт, будучыню i пазбаўляў дэмакратыi. Але што карысьцi з дэмакратыi, калi плакалi галодныя дзецi? Несумненна, будучы дэмакратамi, лiдэры БНФ не зразумелi, што дэмакратыя — гэта не справядлiвасьць, а матэматыка, што нацыянальную будучыню цяпер вырашаюць лiчбы, а не iдэi, якiя б разумныя яны нi былi.

Пра высокiя нацыянальныя iдэi мусiла дбаць нацыянальная элiта, нацыя ж дбала пра элемэнтарную мэту — выжыць. Дужа сумнiўна, што тае мэты мог дасягнуць нацыяналiст Пазьняк, затое дамагчыся яе абяцаў прагматык Лукашэнка. Toe, што ягоныя мэтады па сутнасьцi дэмагагiчныя, тады мала хто ведаў.

Я гутарыў зь некаторымi пiсьменьнiкамi, у бальшынi маiмi сябрамi, наконт iх прыцягненьня ў БНФ. Але тое давала невялiкi плён — пiсьменьнiкi былi iншае думкi пра Пазьняка. I наогул мелi намер трымацца ад палiтыкi далей. Толькi Рыгор Барадулiн ды Артур Вольскi згодна i рэгулярна працавалi ў сойме. Гiлевiч адасобiўся ў створанае iм ТБМ, Бураўкiна неўзабаве зьнялi з тэлебачаньня (калi ён дапусьцiў да прамога эфiру Пазьняка) i адправiлi амбасадарам у Амэрыку. Для мяне гэта было адчувальнай стратай на доўгiя тры гады. Я любiў Генадзя за яго таварыскую чуласьць, нераўнадушнае стаўленьне да балючых грамадзкiх праблемаў. Ён таксама па-добраму адносiўся да мяне, зрэдчас тэлефанаваў з Нью-Ёрку, прысылаў лекi, запрашаў прыехаць для сустрэчы з дыяспарай. Але я не наважыўся — стала пагаршацца здароўе, аднойчы «хуткая дапамога» завезла мяне ў рэанiмацыю.

Яшчэ адзiн раз удалося тады зьезьдзiць у Вушачу — я, Барадулiн i наш трэцi вушацкi зямляк Сяргей Законьнiкаў, якi ёсьць родам з Глыбачкi. Ён звазiў нас у тую прыазёрную вёску, дзе пазнаёмiў з бацькамi, былымi сельскiмi настаўнiкамi. Сярожа быў добры сын, трапяткi i шчыры, зрабiў пэўныя посьпехi ў службе i ў лiтаратуры, але бацькi не сьпяшалiся ехаць да сына ў вялiкi горад i жылi ў абладжанай уласнымi рукамi хатцы на беразе возера. Наогул заўважана, што нашых старых здаўна вабiлi азёры, i калi наставала магчымасьць выбару жытла, тыя выбiралi, каб блiжэй да вады. Вада заспакойвала, гаiла душу i дадавала веку. Тое старыя ведалi добра.

Як заўжды, пра найбольш важныя падзеi даведваўся з «Панасонiку», якi звычайна ўключаў позна ўвечары або ранкам. Па тым часе глушыць перасталi, чутнасьць была неблагая, ня тое што некалi. Хаця слухалi i раней, праз гул i трэскат глушылак, то была адзiная крынiца iнфармацыi са свабоднага сьвету. Я так прыахвоцiўся да «Свабоды», што, калi можна было, не прапускаў нiводнай зь яе перадачаў. I ня толькi пра палiтыку цi бягучыя падзеi, але слухаў навуковыя i лiтаратурныя перадачы, гiстарычныя агляды. «Свабода» шмат каго iнфармавала i адукоўвала, таксама, дарэчы, як i Бi-Бi-Сi цi «Голас Амэрыкi». Лекцыi i перадачы Аўтарханава, культуролягаў В. Вэйдле, Ф. Сарторы, Гольдбэрга, А. Шлемана. Перадачы беларускай рэдакцыi гучалі куды цішэй, але таксама зрабiлi, напэўна, немалы ўклад у фармаваньне духоўнага стану грамадзянаў заняволенай краiны.

Яшчэ на пачатку перабудовы мне спадабалася кніжка беларускага журналіста Аляксандра Лукашука, да якой я напісаў невялічкую прадмоўку. З тае пары ў нас з аўтарам устанавілася добрае сяброўства, якое набыло характар сталага супрацоўніцтва, калі зь цягам часу Аляксандар Лукашук стаў дырэктарам беларускай рэдакцыі Радыё Свабода. Ён, як і мой калега па БНФ Сяргей Навумчык, асабл іва прычыніліся да майго лёсу, як я апынуўся за мяжой, пераехаў у Прагу. Ну але тое здарылася значна пазьней. А тады зь перадачаў «Свабоды» пачулася штось неверагоднае — раптоўна ў адпачынку захварэў Гарбачоў, а ў Маскве адбылося штосьцi вельмi падобнае да путчу. Тэлебачаньне перапынiла ўжо сваю праграму, перадавала клясычны балет, а пасьля на экранах паявiлiся нейкiя малазна ёмыя пэрсоны, паведамiлi аб стварэньнi ГКЧП. Toe было незразумела, нараджала неспакой i трывогу. Што адбываецца? Наступныя днi, поўныя палiтычнага драматызму, паказалi, што адбываецца кепскае, што камунiсты вырашылi прыбраць Гарбачова, зьмянiць яго курс. Але на якi? Хутка стала зразумела, што — на ранейшы, звыклы i выпрабаваны, дужа вядомы сьвету, пачынаючы з кастрычнiку сямнаццатага году. З таго часу ён увогуле не мяняўся, падобна, набыў устойлiвыя вiдавыя рысы. I першы, хто памкнуўся яго зьмянiць, быў Гарбачоў. Але, вiдаць, i ягоная спроба змушана застацца безвынiковай…

Мяркуючы па ўсiм, перабудова ляснулася, i зь ёй — адчайная i няўмелая спроба рэфармаваньня ягонае партыi. Але калi тое рэфармаваньне не ўдалося генсеку партыi, дык каму ж тады яно можа ўдацца? Як паказала жыцьцё, тая партыя наогул не рэфармуецца. Яна або можа iснаваць у ранейшым, створаным Ленiным стане, або загiнуць. Я дужа шкадаваў, што ў той час у Менску не было Адамовiча, якi стаў вельмi патрэбны. I ня мне аднаму. Зянон пры чарговай сустрэчы сказаў пра апошнiя падзеi трохi iнакш, чым мне адчувалася. Ён сказаў, што гэта — добра. Гэта толькi паскорыць iхнюю агонiю. Сьмерць прыйдзе знутры. Трэба толькi не чакаць, выхапiць з полымя тое, што нам належыць, — нашу свабоду. Бо iхняй свабоды ўжо не ўратаваць нiкому.

Тое былi разумныя словы, толькi як дамагчыся iхняга спраўджаньня?

Беларускае кiраўнiцтва (старшыня Вярхоунага Савету А. Дземянцей), канешне ж, падтрымала ГКЧП. Для камунiстычнай намэнклятуры тут не было праблемаў, яна заўжды настроена на ўладу i зараз жа адварочваецца ад яе, калi тая перастае быць уладай. Гарбачоў яўна губляў уладныя функцыi, i беларускiя кiраўнiкi сьпяшалiся ад яго адцурацца, каб прыляпiцца да iншых. У той час — найперш да арганiзатару путчу Кручкова i яго ўсемагутнага ведамства.

А ў Маскве, мiж тым, на авансцэну палiтычнае барацьбы выходзiў Б. Ельцын, якога абралi старшынёй ВС Расеi. Гэтага кiраўнiка я мала ведаў, хаця на зьездах i па тэле ён фiгураваў дастаткова часта. Вiзуальна то была ўнушальная фiгура, стандартны партыйны лiдэр з прыгожым сiваватым чубам i нязлым упэўненым позiркам. Але яго папярэдняя дзейнасьць мала чым адрозьнiвалася ад падобных да яго — той жа намэнклятуршчык абласнога маштабу. Наўрад цi ён мог сур’ёзна пайсьцi супраць партыi, у якой зрабiў немалую кар’еру. Наступныя падзеi, аднак, паказалi, што такiя думкi былi часткова памылковыя, падзеi ў Маскве, як i належала для гiсторыi, разьвiвалiся непрадказальна. Ельцын выступiў супраць партыi, але на паўдарозе спынiўся, мяркуючы па ўсiм — спалохаўся. За сябе, за сям’ю ці за партыю — цяпер ужо ня мае значэньня. Як нярэдка бывае ў палiтычнай гiсторыi, палiятывы загубiлi немалыя магчымасьцi. А што да Расеi, дык i ўсё паблыталi: камунiзм з капiталiзмам, свабоду зь няволяй, тыранiю з дэмакратыяй. Як бы цяпер сказалi — палiтыка Ельцына праявiла свой поўны непрафэсiяналiзм.

Алесь Адамовiч, якi апошнiм часам адасобiўся ад Гарбачова, сказаў, што трэба падтрымлiваць Ельцына. Што той павядзе краiну далей, чым вёў Гарбачоў. Далей, але куды? Зрэшты, вельмi магчыма, што ў тым становiшчы, у якiм апынулася краiна СССР, не было альтэрнатывы, тупiк аказаўся такi безвыходны, што ўсе спосабы выбавiцца зь яго апынулiся няспраўджанымi. Належала хiба павярнуць назад. Ды гiсторыя, на жаль цi на шчасьце, ня мае задняга ходу.

Дык тое — у Расеi. А ў нас?

У нас па-ранейшаму буяла засiльле камунiстаў, сядзелi на сваiх месцах Дземянцей, партбос Сакалоў i ягоны двайнiк Малафееў. Зьнiзу iх нецярплiва падпiралi маладзейшыя, — яшчэ болей агрэсiўныя i цынiчныя. На каго было спадзявацца? Мяне па-ранейшаму тузалi мэдыi, з Масквы i тутэйшыя, быццам болей ня ведалi, да каго зьвярнуцца. Дзе-колечы паявiлiся невыразныя намёкi пра мяне як магчымага лiдэра нацыi — тое належала прыпынiць. У «Народнай газэце»428 надрукаваў артыкул, у якiм выразна i недвухсэнсоўна паказаў, хто ў Беларусi ёсьць сапраўдны лiдэр. Тым таксама вызначыў маё стаўленьне да Пазьняка i спынiў пэўныя закiды ў бок Быкава. Я ня лiдэр i не «сумленьне нацыi», я просты, біты жыцьцём беларус, якi мае толькi адну мэту — застацца сумленным. Хацелася яшчэ дажыць да свабоды, ды тое, вiдаць, марнае памкненьне. Майму пакаленьню, як i шмат якiм папярэднiкам, свабоды ня бачыць. Хiба наступным…

У наступных падзеях бурна чаргавалася надзея з паняверкай, спадзяванкi з расчараваньнем. Былi моманты, калi здавалася, што наша доўгачаканая iсьцiна — ужо побач, трэба яшчэ адно-два намаганьнi, i мы будзем мець тое, пра што беларусы марылi доўгiя стагодзьдзi. Але назаўтра высьвятлялася, што ўсё перамянiлася за адну ноч, i наша надзея апыналася адкiнутай у пазаўчарашнi дзень. Усё трэба было пачынаць спачатку. Але хто вiнаваты? Адны казалi — Масква, яна не дае дыхнуць залежным народам i, апантаная iмпэрскай iдэяй, нiколi не пагодзiцца з незалежнасьцю Беларусi. Iншыя думалi, што ўся справа ў стаўленьнi да нас Захаду. Захаду даражэй адносiны зь iмпэрскай Масквой, чым зь няпэўнай Беларусьсю. Цi ня ўсе пры тым сьцьвярджалi, што ў нашай бядзе найболей вiнаваты мы самi, бо яшчэ не ўсьвядомiлi боскай каштоўнасьцi свабоды i незалежнасьцi.

Мабыць, горш за ўсё было тое, што ўсе гэтыя меркаваньнi мелi рацыю.

Нацыяналiзм, гэтая грамадзка-палiтычная зьява, стаўся дужа разнастайным у нашым часе, у пэўнай ступенi пагарджаным i адпрэчаным грамадзкай сьвядомасьцю. Безумоўна, да таго прычынiлася практыка, увасабленьне яго ў жыцьцё, праз што прайшло заходняе грамадзтва i выйшла да iншага. Iдэi нацыяналiзму апынулiся дыскрэдытаваныя нямецкiм нацызмам, iтальянскiм фашызмам, шмат якiмi драбнейшымi радыкальнымi рухамi. А мiж тым цi ня ўсiмi дзяржаўнiцкiмi здабыткамi ў нядаўнiм мiнулым Эўропа (i ня толькi Эўропа) абавязана менавiта нацыяналiзму сваiх вялiкiх i дробных краiнаў. Нацыяналiзм стварыў неабходную форму арганiзацыi грамадзтва — дзяржаву, якая iснуе «не для таго, каб ператварыць зямное жыцьцё ў рай, а для таго, каб ня даць яму канчаткова ператварыцца ў пекла», — як пiсаў М. Бярдзяеў. У аснове нацыяналiзму — прыроджаны эгаiзм, рыса, уласьцiвая кожнай жывой iстоце. Гора таму арганiзму, у якiм гэтая рыса выяўлена недастаткова, таксама як i кепска, калi тая рыса выяўлена празьмерна. Нацыяналiзм, скiраваны на ўнутраны ўжытак грамадзтва, здаўна мае найменьне патрыятызму, а скiраваны ў iншы сьвет — ёсьць шавiнiзм або iмпэрыялiзм. Знакамiты фiлёзаф Рычард Пайпс падзяляе сучасны нацыяналiзм на два яго варыянты: эксплюзiўны (агрэсiўны) i iнклюзiўны (памяркоўны); расейскi ён адносiць да першага варыянту, а беларускi проста не заўважае. Мабыць, характар кожнага нацыяналiзму вызначаецца мэнтальнасьцю нацыi, яе палiтычнымi памкненьнямi ў дадзены гiстарычны момант. Расейскi нацыяналiзм знайшоў сваё найбольшае ўвасабленьне ў бальшавiцкiм iмпэрыялiзме, нямецкi — у агрэсiўным нацызме. Але што такое беларускi нацыяналiзм? Агульнапрынятая дэфiнiцыя нацыяналiзму кепска дастасуецца да гэтае беларускай зьявы, якая ёсьць iншая, зь iншым нацыянальна-палiтычным зьмесьцiвам. У сучаснасьцi яна праяўлена слаба i, на мой пагляд, недастатковая нават у сэньсе ўнутранага грамадзкага эгаiзму, неабходнага для элемэнтарнай самаiдэнтыфiкацыi нацыi. Можна гаварыць толькi пра нацыянальныя зародкi, спазьнелыя i малавынiковыя, якiя ня толькi не пагражаюць iншым народам i нацыянальнасьцям, але i не забясьпечваюць нацыянальных патрэбаў самiх беларусаў.

Напрыканцы XX стагодзьдзя характар нацыяналiзму ў Эўропе надта зьмянiўся, патрэба ў iм для цывiлiзаваных краiнаў адпала. Але для тых, якiя па розных прычынах у тым не пасьпелi, ён па-ранейшаму застаецца надзённым. Менавiта нацыяналiзм, паводле Фрэнсiса Фукуямы, найбольш прычынiўся да вызваленьня народаў ад камунiстычнай дыктатуры. Не лiбэралiзм, не дэмакратыя, а менавiта нацыяналiзм заняволеных камунiзмам народаў. Там, дзе гэты працэс быў завершаны, зьявiлася магчымасьць пераходу да дэмакратычнага лiбэралiзму, а дзе не завяршыўся, дзе стаўся затрыманы рэакцыйнымi сiламi, там нацыяналiзм па-ранейшаму надзённы. Бо толькi нацыяналiзм з найбольшнай вынiковасьцю здольны аб’яднаць сiлы грамадзтва ў ягоным дэмакратычным разьвiцьцi. У той жа час ён можа мiрна i гарманiчна ўжывацца з лiбэралiзмам, цьвердзiць Фукуяма — «сучасны адвакат нацыяналiзму», але i перакананы прыхiльнiк лiбэралiзму.

Некалi Алесь Адамовiч казаў, што пры засiльлi звыродлiвай улады i абмежаванасьцi прыродных рэсурсаў Беларусi трэба займець вельмi значную (вялiкую!) iдэю, якая вывела б яе ў склад сучасных краiнаў. Гэта — праўда. Нацыянальная iдэя — важны чыньнiк прагрэсу, а то i фiзычнага iснаваньня ў сьвеце. Расея, напрыклад, увайшла ў заняпад, бо зжыла сваю iмпэрскую iдэю i цяпер паўстала перад праблемай вынаходзтва новай. Але што да Беларусi, дык у яе ёсьць важная i аж занадта актуальная iдэя, гэта — свабода i незалежнасьць. Iдэя клясычная, увасабленьня якой даўно дамаглiся шмат якiя краiны сьвету, пабудавалi на ёй свой нацыянальны лёс. А беларусы ўсё яшчэ дыскутуюць, цi варта дамагацца таго? Ворагi беларушчыны, вядома ж, даводзяць: ня варта, ёсьць лепшая iдэя — няволя i залежнасьць, яна дае хлеб. (I бэнзiн, i газ, i прамтавары.) Амаль як у Бiблii: заваюйце нас, але накармiце нас. Або яшчэ сьцьвярджаюць, што Беларусь ня можа iснаваць незалежна ў наскрозь залежным, драпежным сьвеце, дзе ўсё вырашаецца сiлай. Але ж iншыя, куды слабейшыя за Беларусь эўрапейскiя краiны iснуюць i жывуць няблага. Нiхто не занявольвае цяпер маленькую Швайцарыю, Аўстрыю, Венгрыю, Данiю нi нават Люксэмбург з Андорай, а iхняя эканамiчная залежнасьць ад вольнага сьвету толькi служыць iм на карысьць. Мабыць, з часоў сярэднявечча шмат што зьмянiлася ў сьвеце i дае магчымасьць народам жыць i нават разьвiвацца.