Доўгая дарога дадому

Адамовiч жыў у Маскве, дзе вучыўся на сцэнарных курсах. (Патрэбны яму былi гэтыя курсы. Хiба каб уцячы зь Менску.) Ня шкодзiла б зайсьцi ў «Маладосьць», але тую рэдакцыю зь нейкага часу схавалi ў будынак ЦК ЛКСМБ зь яго строгiм прапускным рэжымам, якога я не трываў. Патэлефанаваў Нiлу Гiлевiчу. Гэтага чалавека i паэта я паважаў даўно найперш за яго цьвёрдую нацыянальную пазыцыю, якая, аднак, давалася яму ўсё трудней. Асаблiва пакуль ён нарэшце не ўступiў у партыю. Зь iм за чаркай на яго ўтульнай кухнi можна было адвесьцi душу, нагаварыцца на роднай мове. Што я i рабiў апошнiм часам, бываючы ў Менску.

Неяк напрадвесьнi ў Горадню завiтаў мой ушацкi зямляк Рыгор Барадулiн. Прыехаў з маладой жоначкай, усьмешыстай разумнiцай Валяй. У Гораднi жыла яго цешча, але з прычыны кватэрнай цеснаты ён спынiўся ў гатэлi «Нёман». Гатэль гэты i рэстаран пры iм здаўна быў для нас «нешанцоўны», не пашанцавала там i Рыгору, якi, вячэраючы, вядома ж, атруцiўся. Дзеля паратунку пазванiў мне. Адмысловых лекаў у мяне не аказалася, давялося лекаваць земляка прымiтыўнаю марганцоўкай. Калi з добрых рук, дык паможа, жартаваў Рыгорка, глытаючы чырвоную дрэнь. I праўда — памагло. Мы зь iм добра пагутарылi, а пасьля авансам i замачылi ягоную папраўку. Рыгор быў мастак наконт тае справы, i ягоны востры ад прыроды розум рабiўся тады i яшчэ вастрэйшы. Увогуле чуйны да людзей, ён у пэўныя моманты дасягаў у свае чуйнасцi нейкай падсьвядомай глыбiнi i пранiкнёнасьцi, бачыў кожнага сапраўды наскрозь. Ён даў вычарпальную характарыстыку шмат каму з маiх сяброў i ворагаў, i, слухаючы яго, я толькi зьдзiўляўся, як раней не заўважаў таго. Усё ж, мабыць, з тае прычыны, што жыў наводдаль, у правiнцыi, лiтаратурнае асяродзьдзе ведаў мала. А яно было, тое асяродзьдзе, i функцыянавала паводле ўласных, невiдочных для iншых правiлаў, не засвоiўшы якiя, немагчыма было дасягнуць нiчога. А я наiўна думаў, што справа толькi ў лiтаратуры, у вартасьцi таго цi iншага твору. Аказалася, яшчэ i ў асобе таго, хто гэты твор напiсаў, у ягоных сябрах-сабутэльнiках i асаблiва — у адносiнах з начальствам. Аднойчы на схіле рабочага дня ў рэдакцыi раздаўся тэлефонны званок, загадчык аддзелу Леанiд Дзянiсаў перадаў трубку мне. Хто? — Ня ведаю. Я назваў сябе, i пачуў глухаваты, разважлiвы голас: «Гаворыць Аляксандр Трыфанавiч». (Я аж спалохаўся, падумаўшы, што гэта Твардоўскi, але чаму ён у Гораднi?) Ды не, аказалася, то другi Аляксандр Трыфанавiч — новы сакратар ЦК КПБ па iдэалёгii Кузьмiн [АТК]. Ён хоча спаткацца са мной, але неафiцыйна, можа б, мы пагулялi ўвечары па вулiцах, пагутарылi? Было лета, надвор’е стаяла добрае. Дамовiлiся спаткацца.

То была мая першая сустрэча з гэтым чалавекам, якi парушыў у маёй сьвядомасьцi раней засвоеныя ўяўленьнi пра партыйных функцыянэраў усiх без выключэньня рангаў. Мы хадзiлi па цiхiх гарадзенскiх вулiчках паблiзу ад двух гiстарычных замкаў, i Аляксандр Трыфанавiч цiхiм голасам распавядаў пра сваю вайну, як быў на фроньце лётчыкам-штурманам бамбардзiроўшчыка, як даводзiлася лётаць, быць зьбiтым. Распавёў пра выпадкi з асабiстамi, якiя, як i ўсюды, шчыравалi i ў авiяцыi. Уцалеў ён з гэтай вайны толькi праз тое, што быў цяжка паранены i сьпiсаны. Iнвалiдам пачынаў цывiльнае жыцьцё, памалу пайшоў па партыйнай лiнii i вось дабрыў да ЦК. Цяпер ён кiруе iдэалёгiяй, у якой, аднак, нiчога не вырашае, бо ўсё ў ёй вырашана — даўно i назаўжды. Наконт асьвятленьня вайны ў маiх творах ён цалкам на маiм баку, але як партыйны функцыянэр, на жаль, ня можа агучыць тое публiчна. Я толькi пацiскаў плячыма — што ж, дзякуй i за такое прызнаньне.

Мне нiхто нiколi, нават сакратар рэдакцыйнай партарганiзацыi, не сказаў, што ён на маiм баку. Хоць таксама быў ветэран вайны, былы франтавiк. Некаторыя часам гаварылi ў вочы, што яны супраць маiх «пiсаньняў», бальшыня, праўда, мудра маўчала.

З тае сустрэчы ў мяне з АТК, як яго клiкалi за вочы, склалiся прыязныя, амаль таварыскiя адносiны. Чым мог, ён iмкнуўся памагчы мне, таксама як i Алесю Адамовiчу, што неўзабаве апынуўся бяз працы, выгнаны з Маскоўскага ўнiвэрсытэту. Ды i шмат каму зь iншых.

Над намi ў Гораднi штосьцi зьбiралася, згушчалася, набрыняла чаканьнем. Мы пэўна ня ведалi, што, але адчувалi — будзе нядобрае. Неяк на вулiцы я спаткаў трохi знаёмую настаўнiцу з Зэльвы. Як звычайна, папыталiся адно ў аднаго пра жыцьцё, я сказаў, што хвалiцца няма чым. I яна суцешыла: вясной стане лепей. Што лепей? Настаўнiца пасьмяялася: а можа, i горай. Хто сказаў? Мае карты гавораць…

Я хутка забыўся на тую размову, як аднойчы ў рэдакцыi пачуў: пасьля абеду — закрыты партсход. Закрытыя партсходы здаралiся нячаста, звычайна праводзiлi адкрытыя, на якiя я, канешне, не хадзiў. Карпюк змушаны быў хадзiць, ён быў на партулiку ў рэдакцыi. Прыйшоў i цяпер, зазiрнуў да мяне ў аддзел саўработы, дзе я сядзеў. Твар яго быў змрочны, i ён адразу сказаў: «Будуць выключаць». — «Каго?» — «Мяне…». Во гэта навiна, падумаў я. Завошта? Чаму? Што здарылася?

Але што здарылася, пра тое неўзабаве стала вядома. Прыйшоў прадстаўнiк з гаркаму, абвясьцiў цэлы стос палiтычных грахоў члена КПСС Аляксея Карпюка i вынес на абмеркаваньне прапанову гаркаму — выключыць. Карпюка ў рэдакцыi ведалi гадоў, можа, пятнаццаць, старэйшыя работнiкi некалi працавалi зь iм, i мала хто з разуменьнем паставiўся да тае прапановы гаркаму. Праўда, ведалi ягоны няўрымсьлiвы характар, але паважалi яго як героя вайны, вядомага на Гарадзеншчыне партызанскага камандзiра. Як пачалi галасаваць, толькi тры цi чатыры камунiсты (пераважна адстаўнiкi-вайскоўцы) прагаласавалi за выключэньне, астатнiя — за вымову. Прадстаўнiк гаркаму сваё заданьне ня выканаў i пайшоў незадаволены. Трэба было чакаць працягу.

I сапраўды, працяг не замарудзiў зьявiцца — праз тыдзень Карпюка выклiкалi на бюро гаркаму i выключылi аднагалосна.

На вулiцы ў абедзенны перапынак я спаткаў першага сакратара гаркаму Магiльнiцкага, якога трохi ведаў, i спытаў: за што так строга? Хiба Карпюк — злачынца? А ён мне адказвае: «Горш чым злачынца». I пайшоў, не разьвiтаўшыся. Разгублены, я пайшоў у другi бок i думаў. Колькi iх, гэткiх сакратароў, валадароў нашых лёсаў, прайшло панад намi? Над кожным пэўны час зьзяў валадарны нiмб сiлы i сьвятасьцi, здавалася, яны маглi ўсё. I яны рабiлi тое, чаго ад iх вымагалi iншыя, вышэйшыя, яшчэ з большым нiмбам. У тым яны бачылi цi не адзiны сэнс сваёй працы i чакалi, калi будуць аддзячаны кар’ерай i вышэйшасьцю.

Але здаралася, што i згаралi — ад празьмерных высiлак, п’янкi цi амаралкi i сыходзiлi ў нябыт на другi ж дзень, як вытрасалiся з сваiх кабiнэтаў. Бы iх i не было нiколi. Тады на iх месца прыходзiлi iншыя — таксама зь нязьменным нiмбам партыйнасьцi, i ўсё пачыналася спачатку. Што да Магiльнiц-кага, дык менавiта на справе Карпюка ён узьнёсься высока — аж да пракурора рэспублiкi, каб у свой час гэтак жа нiзка гэпнуцца i згарэць. Цяпер яго ў Гораднi няма чым i прыпомнiць. Хiба ў зьвязку з ганебнай расправай над пiсьменьнiкам Карпюком.

Але Карпюк быў ня з тых, хто мог бязвольна скарыцца ўладзе, цi ворагу, цi звычайнай жыцьцёвай бязглузьдзiцы. Усё жыцьцё гэты чалавек iмкнуўся асядлаць свой лёс, хаця тое i каштавала яму аграмадных высiлкаў i далёка не заўжды ўдавалася. Але ўдавалася нават у вайну, як ён уцякаў з канцлягеру, пасьля выбавiўся ад расстрэлу ў партызанскай брыгадзе. Ды й на фронце ўвогуле яму шэнцiла, бо пазбыцца пагiбелi зь яго цяжкой ранай ня кожнаму ўдалося б. Карпюк выжыў. Зь ягонай прагай да жыцьця ён жыў бы i болей, калi б тое жыцьцё не ўкарацiлi зламысьнiкi. Для Карпюка пачалася доўгая паласа душэўных пакутаў, хаджэньняў па iнстанцыях, па ўсiх гэтых парткамiсiях зь iх драпежным партыйна-партызанскiм актывам. Ужо тыя, пра каго Карпюк гаварыў i пiсаў, што яны за вайну нi разу ня стрэлiлi ў жывога немца, паказалi сваю прынцыповасьць — аднагалосна адвяргалi Карпюковы апэляцыi.

Сiнхронна спрацавалi i ягоныя калегi ў Саюзе пiсьмень-нiкаў — зьнялi Карпюка з працы сакратара абласнога аддзяленьня. З тым загадам у Горадню прыехаў сакратар СП Грачанiкаў, якi, аднак, паслаў сваё менскае начальства на тры лiтары i да адыходу цягнiка зашыўся ў рэстаране, чым выклiкаў нашае да яго шанаваньне.

Канешне, бяда ня ходзiць адна. У той час беды кружлялi карагодамi. Захварэла Карпюкова жонка, настаўнiца Iна Анатольеўна, Аляксей змушаны быў адвезьцi яе ў Бараўляны. На руках у беспрацоўнага пiсьменьнiка засталося трое дзяцей. Кнiжкi, што мелiся неўзабаве выйсьцi, апэратыўна павыкiдвалi з выдавецкiх плянаў. Грошай ня стала, як ня стала i нiякiх спадзяванак на iх. Карпюк пазычаў у мяне, але я таксама ня быў багаты i пiсаў у лiтфонд заявы аб аднаразовай дапамозе — для сябра. Яму дапамогi ўжо не давалi. Часам, у шэрую гадзiну мы дзе-небудзь спатыкалiся ўтрох — Карпюк, Клейн i я — меркавалi, як быць? Клейн раiў не пагаджацца — змагацца, пiсаць — праўда на тваiм баку. Але каму патрэбна была Карпюкова праўда?

Як пасьля стала вядома, у абласным КДБ вылучылi адмысловага афiцэра, маёра Хамiна, якi засеў «хiмiчыць» на Карпюка крымiнальную справу. Выключэньне з партыi было толькi пачаткам — чалавека належала пасадзiць.

Паколькi Карпюк меў геройскую рэпутацыю з вайны, вырашылi падлавiць яго менавiта з гэтага боку. Маёр зьезьдзiў у Польшчу, па вайсковых сьлядох Карпюка, наведаў Штутгоф, дзе той сядзеў i адкуль уцёк, шукаў кампрамат i дакумэнты. Ну i, вядома, пакарыстаўся ўласнай фантазiяй, — сачынiў, чаго не хапала. Сачыняць яны ўжо ўмелi, былi адукаваныя. Гэта колiшнiя чэкiсты былi з абмежаваным уяўленьнем i змушалi зэкаў самiх прыдумваць сабе злачынствы. Гэтыя сачынялi самi.

Мінула трохі часу, і, як пасьля стала вядома, старшыня тадышняга Камітэту дзяржбясьпекі СССР Ю. Андропаў дакладваў у ЦК КПСС: «Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Беларусі мае зьвесткі аб нездаровых настроях беларускіх пісьменьнікаў — члена КПСС Карпюка і Быкава… Карпюк нелегальна распаўсюджвае сярод сваіх знаёмых усялякія пасквілі ў выглядзе кнігі Гінзбург-Аксёнавай „Круты маршрут“ і іншыя. Адмоўна ўзьдзейнічае на моладзь. Пад яго ўплывам студэнт Гродзенскага педінстытуту Малашэнка піша вершы, прасякнутыя пэсімізмам і ўпадніцтвам, некаторыя зь іх утрымліваюць шкодны палітычны сэнс… Погляды Карпюка ў пэўнай ступені падзяляе Быкаў, аўтар тэндэнцыйнай аповесьці „Мёртвым не баліць“… У цяперашні час да Быкава выказваюць інтарэс ідэалягічныя цэнтры ворага. Гэта відно, прынамсі, зь перапіскі зь ім супрацоўніка закрытага сектара „Народна-працоўнага саюзу“ (НПС), якая вядзе яго антысавецкую апрацоўку. З Быкавым устанавіў кантакт італьянец Поджы, які падазраецца ў прыналежнасьці да спэцорганаў ворага… Камітэт дзяржаўнай бясьпекі Беларусі з санкцыі ЦК кампартыі рэспублікі рыхтуе мерапрыемствы, накіраваныя на праду-хіленьне магчымых варожых акцый з боку названых асобаў».

Карпюк распавёў нам з Клейнам, што абвiнавачваньнi яму прад’явiлi такiя, што без суду можна было яго расстраляць. Здаецца, iх было сем, i сярод iх такiя: платнае супрацоўнiцтва з фашыстамi ў канцлягеры Штутгоф; дэзэртырства з партызанскай брыгады; укараненьне ў савецкую разьведгрупу агента гестапа; сувязь з агентам палiцыi; самазванае прызначэньне камандзiрам атраду i яшчэ нешта драбнейшае. Вядома, Карпюк адразу кiнуўся iх абвяргаць. Першым чынам паехаў у Менск, у архiў партызанскага руху, дзе, аднак, не знайшоў нiводнага дакументу з свайго атраду. Не было нават i той справаздачы, якую ён уласнаручна пiсаў улетку 44-га пасьля вызваленьня Беларусi. Тады ён напiсаў усiм сваiм знаёмым партызанам, каб тыя засьведчылi яго камандзiрства. I не атрымаў нiводнага адказу. Затое празь нейкi час яму паказалi ў гаркаме каля 20 iхнiх сьведчаньняў, i ўсе супраць яго, былога iх камандзiра. Там жа, у справе, быў падшыты i аркуш былога камбрыга Вайцяхоўскага, якi пiсаў, што камандзiрам грамадзянiна Карпюка нiколi не прызначаў i наогул такога атраду ня ведае. Toe ўжо магло зьбянтэжыць каго заўгодна. Карпюк кiнуўся ў Ленiнград, дзе на пэнсii жыў камбрыг. Той ласкава прыняў яго i кажа: «Лёша, чаго ты хочаш? Я напiсаў тое, што мне сказалi. Магу табе напiсаць iншае, па-праўдзе». I напiсаў iншае, па-праўдзе, зь якiм Карпюк прымчаў дадому i пабег у гаркам. Магiльнiцкi прачытаў паперу i заявiў: «У нас ёсьць iншы дакумэнт Вайцяхоўскага, завераны пячаткай, а гэта — пустая пiсулька». I кiнуў «пiсульку» Карпюку.

Наконт укараненьня нямецкага агента ў нашу разьведгрупу я ўжо штось ведаў — зноў жа з гутарак Карпюка з Вайцяхоўскiм. Справа выглядала так. Улетку 44-га пасьля вызваленьня Карпюк у лiку iншых партызанскiх камандзiраў быў паклiканы ў Менск, каб напiсаць справаздачу пра дзеяньнi атраду. Аднойчы ён зь сябрам, таксама партызанскiм камандзiрам Андрэевым, iшоў уздоўж драцяной загародкi, за якой тоўпiлiся нямецкiя ваеннапалонныя. I раптам Карпюк убачыў там знаёмага немца, зь якiм колiсь сядзеў у канцлягеры. Немец таксама пазнаў яго. То быў неблагi немец, добра адносiўся да савецкiх, частаваў iх курывам. На тое зьвярнуў увагу Андрэеў, i Карпюк распавёў, адкуль у яго гэткае знаёмства. Тады Андрэеў кажа: «Трэба сказаць ахове, хай яны яго вызваляць». Так i зрабiлi. Зайшлi да аховы, i Карпюк распавёў пра аднаго з ваеннапалонных. Болей ён таго немца ня бачыў. Толькi пасьля стала вядома, што немца перавербавалi, уключылi ў якасьцi перакладчыка ў нашу разьведгрупу, якую закiнулi ў чэшскiя Татры. Але там група загiнула, i вiна за тое легла на перакладчыка. А цяпер яшчэ i на Карпюка. Так усё спрытна зьвязалi.

Тое, што маёр Хамiн фармуляваў як дэзэртырства Карпюка з партызанскай брыгады, было, па сутнасьцi, ягонымi ўцёкамi з адной брыгады ў другую. Сталася так, што ў той першай брыгадзе, у якую Карпюк прыбег зь лягеру, яму не паверылi, западозрылi i мелiся расстраляць. Уцёкшы з канцлягеру, Карпюк легка ўцёк з саплiвай зямляначкi i прыбiўся да iншай брыгады, якой камандаваў Вайцяхоўскi. Той паверыў хлопцу, выпрабаваў яго ў баях i затым прызначыў камандзiрам атраду сваёй брыгады. (Тады паверыў, а цяпер памагае зацягнуць пятлю на шыi колiшняга свайго падначаленага.) Прыкладна такiмi ж прыцягнутымi за вушы былi i абвiнавачваньнi ў сувязi з агентам палiцыi. Тым агентам быў мясцовы лясьнiк, якi адразу ж, як яго завербавала палiцыя, прыбег у брыгаду i сказаў: «Вазьмiце мяне ў атрад, бо мне там нельга». А той жа камбрыг яму кажа: «Чаго ты баiшся? Працуй, iнфармуй нас». Ён так i рабiў — працаваў на два фронты, а сувязь з брыгадай трымаў праз атрад Карпюка. Праўда, як заўжды, двайная гульня кепска скончылася, — пасьля вайны таго двайнiка ўзялi. А цяпер за яго ж хочуць узяць i камандзiра атраду.

Мы з Клейнам меркавалi, што калi як сьлед намагчыся, дык гэтыя абвiнавачаньнi магчыма абвергнуць. Заставалася, аднак, галоўнае: платнае супрацоўнiцтва Карпюка з фашыстамi ў Штутгофе. Хамiн для доказу таго падрыхтаваў дакумэнт — старонку зь фiнансавай ведамасьцi, дзе значыўся подпiс Карпюка. Карпюк сам нам аб тым распавёў i сказаў: «Не магу даўмецца, адкуль тэты подпiс. Але подпiс мой». Тое ўжо было горш. Аднойчы ў Менску, улучыў шы зручны момант на нейкай нарадзе, я распавёў Кузьмiну аб фальсыфiкацыях супраць Карпюка. Той моўчкi выслухаў i кажа: «Галоўнае — там росьпiс за маркi. А ўжо немцы задарма грошай ня плоцяць».

З тым цяжка было не пагадзiцца.

Аповесьць «Сотнiкаў» (у першым варыянце «Лiквiдацыя») нарадзiлася ня так «з галавы», як з пачуцьцяў, што былi натхнёныя хутчэй не вайной, а нашай сучаснасьцю. Вядома, можна сказаць, што сюжэт бiблейскай прыпавесьцi пра Авэля i яго брата Каiна жыве ў чалавецтве даўно i праяўляецца рэгулярна, у вайну тым болей. Але калi ў iншы час брат забiваў брата дзеля карысьцi — спадчыны цi багацьця, дык у вайну — дзеля элемэнтарнае, бiялягiчнае мэты выжыць. Toe быццам апраўдвала або, прынамсi, давала штось зразумець у шэрагу тагачасных матываў i наступстваў.

У мiрны ж час ужо не забiвалi дзеля элемэнтарнай патрэбы выжыць, лiтаратарам не стралялi ў патылiцу. Затое шырока практыкавалася забойства iх твораў. Творы не друкавалi, за iмi палявалi, рукапiсы перахоплiвалi на пошце, тайна аддавалi ў карныя органы, якiя выносiлi свае прысуды — i творам, i аўтарам. I рабiлi тое не акупанты, ня людзi iншай нацыi цi рэлiгii, а свае — калегi, таварышы, нават сябры. Партыя не магла (а можа, i не хацела) рабiць усю няўдзячную ўвогуле працу ўласнымi рукамi, рукамi сваiх штатных функцыянэраў, усiх гэтых сакратароў-глаўлiтаўцаў-цэнзараў, чэкiстаў у форме i ў штацкiм, актывiстаў iдэалягiчных камiсiй, таму шырока карысталася паслугамi тых самых пiсьменьнiкаў. Як тады гаварылi — лiтаратурных палiцаяў, i тое было дакладна. Усе рэдактары лiтаратурных (ды i астатнiх) газэтаў i часопiсаў, загадчыкi аддзелаў i рэдакцый, цi ня ўсе члены рэдкалегiяў i асобна давераныя рэцэнзэнты — былi зь лiку пiсьменьнiкаў, членаў СП, самi пiсалi i друкавалiся ў тых самых органах, што i астатнiя. Менавiта там яны i выкручвалi рукi ўсiм iншым, хто не трапляў у iх кiраўнiчае, як бы пастаўленае над лiтаратурай кола. Некаторыя гэта рабiлi зь цьвёрдым бальшавiцкiм перакананьнем, што так i трэба, што тое — у iнтарэсах партыi i народу. Iван Пташнiкаў, праз рукi якога прайшла ў тыя гады цi ня ўся беларуская проза, меў выключнае значэньне ў лiтаратуры, бо нiхто зь яе кiраўнiцтва — нi Шамякiн, нi Танк, нi шмат якiя парторгi — ня мелi такой магчымасьцi прымаць, адмаўляць, рэзаць i перайначваць, як загадчык аддзелу прозы часопiсу «Полымя». Дзiўна, што тое амаль не адбiвалася на якасьцi яго ўласных твораў, якiя выходзiлi з-пад ягонага пяра зусiм неблагiя. Але, як часта здараецца, да ўласнага былi iншыя, адмысловыя патрабаваньнi. Iншыя з рэдактараў, здаралася, разумелi сваё сабачае становiшча, але ж у кожнага былi сем’i, дзецям патрэбны быў хлеб. I яшчэ было распаўсюджана юдава меркаваньне — а каго замест? Маўляў, замест нас паставяць яшчэ горшых, таму лепш — мы. Рэдка хто зь iх знаходзiў у сабе сiлу i рашучасьць сказаць: не! Я ня буду. Тое амаральна. Рэзаць пiсьменьнiцкi твор — тое самае, што рэзаць яго дзiця. Прабачце, падаю заяву i сыходжу. Вядомы толькi адзiн прыклад гэткага кшталту — расейскi пiсьменьнiк зь Менску — Фёдар Яфiмаў. Ён жа выказаў нязгоду з задушэньнем Чэхаславацкай вясны, за што i быў выключаны з партыi. У пэўным сэнсе «Сотнiкаў» стаўся лiтаратурнай рэакцыяй на тагачасную рэчаiснасьць, хоць дзея там адбывалася ў iншым асяродку ды ў iншы час. Як заўжды, пасьля напiсаньня падкочвалася праблема з друкаваньнем — куды адвезьцi? Мне ўжо стала няёмка змушаць на тое «Маладосьць», мабыць, не адмовiла б мне i на гэты раз, але i ня надта ўзрадавалася б. Тым болей, што адносiны галоўнага рэдактара мiлага Пiмена з начальствам сталi даволi нацягненыя. I ў немалой ступенi праз Быкава. Падумаўшы i павагаўшыся, аднёс рукапiс у «Полымя». Усё ж той часопiс быў болей аўтарытэтны, з большымi заслугамi перад партыяй, значыцца, i з большымi прабiўнымi магчымасьцямi, што тады найболей было каштоўна. Праўда, друкаваць Быкава «Полымя» не сьпяшалася, ды i я не прысьпешваў яго, памалу пераклаў аповесьць на расейскую мову, Iрына243 перадрукавала i, маючы «лёгкую руку», адвезла рукапiс у «Новый мир». Надзiва хутка там прачыталi, пазванiў сам Аляксандр Трыфанавiч — будзем друкаваць. Калi? Яшчэ ня вырашана, але цягнуць доўга ня будзем. Абнадзеены, я пачаў чакаць.

Тым часам падзеi ў Гораднi разьвiвалiся па адмысловым сцэнарыi. Наш сябра Барыс Клейн быў чалавек разумны i заўсёды даваў слушныя парады. Асаблiва апошнiм часам, як над Карпюком сабралася гэтае лiха. Болей схiльны да безнадзейнасьцi, я часам лiчыў, што нiчога ня зробiш, трэба мiрыцца з тым, што ёсьць. Ён жа заўсёды раiў змагацца, некуды пiсаць, езьдзiць, зьвяртацца. Толькi аднойчы я ўбачыў яго разгубленым, гатовым зьняверыцца ва ўсiм.

Неяк я сядзеў за сталом, штосьцi пiсаў, ды ў вакно пастукаў Карпюк (я жыў на першым паверсе.) Як я выйшаў на вулiцу, Аляксей запытаўся: «Барыс табе не званiў?» — «Не, не званiў. А ў чым справа?» — «А ў тым, што яго зранку паклiкалi ў гаркам i дагэтуль няма. Пойдзем у парк, там пачакаем».

Тое ўжо была навiна — кепская навiна. Мы моўчкi дайшлi да Каложы, селi пад кустом на ўзьмежак. Клейн ведаў гэтае месца i павiнны быў прыйсьцi. Мы маўчалi. Пра што было гаварыць?

Ён i праўда прыйшоў, гадзiны празь дзьве, ужо надвячоркам. Прыйшоў i стомлена сеў побач. «Ну, усё! Усё прапала. Выключылi i мяне… Зьнялi з работы, адбяруць кандыдацкі дыплём… Цяпер я — нiхто…»

Але што здарылася? I што прычынай таму? Пачалося, аказваецца, не цяпер, — здаўна, пра што Барыс не здагадваўся i не падазраваў. Пры ўсёй яго памяркоў най асьцярожнасьцi, трапiў, бы вяпрук у нерат, зь якога наўрад цi было як выкруцiцца.

Кандыдацкую дысэртацыю Барыс Клейн абараняў у Вiльнi, дзе часам сустракаўся з аднакашнікам па ЛГУ дацэнтам Д. Але на той час усчалася барацьба з лiтоўскiм нацыяналiзмам, i Клейн дачуўся, што ягонага аднакашніка звольнiлi з працы i, здаецца, зьбiраюцца выключыць з партыi. Рухомы сэнтымэнтальнымi пачуцьцямi, Барыс аднойчы па дарозе зь Ленiнграду ў Горадню завітаў на кватэрудацэнта. Якраз было трохi часу паміж цягнікамі, i былы асьпірант хацеў зь ветлівасьці суцешыць літоўскага навукоў ца, выказаць яму свае спачуваньні. Яны няблага пагаварылi той вечар, гаспадар пачаставаў госьця чаркай каньяку. І, абняўшыся, разышлiся. Па дарозе ў Горадню Барыс усё перажываў за калегу, думаў, як яму памагчы. Мабыць, і калега, застаўшыся ў сваёй вiленскай кватэры, не займеў злога намеру супраць госьця, але ён баяўся. Ён дужа баяўся, што ягоны беларускі калега мог быць падасланы з беларускага КДБ, запiсаў iхнюю гаворку i данясе ў літоўскую бясьпеку. Невядома, колькi часу гэтак прапакутаваў-шы, Д. надумаў апярэдзiць беларускага «агента» i сам напiсаў пра iхнюю сустрэчу i, вядома ж, пра крамольную размову. Лiтоўскi КДБ пераслаў тую iнфармацыю ў Менск. Менская бясьпека даручыла гарадзенскай — разабрацца і прыняць меры.

Разьбiралiся даволі доўга i грунтоўна. Барыс гаварыў, што запісалі зь вялікай дакладнасьцю ўсе тэлефонныя размовы і нават побытавыя размовы з жонкай — на кухні і ў спальні, так што наконт выказваньняў — поўная адэкватнасьць. І наконт Карпюка і Быкава, і асабліва наконт «братняй дапамогі» Чэхаславаччыне, якую камуніст Клейн недзе назваў вераломнай акупацыяй. Абвінавачваньне сьцьвярджала, што ўжо з пачатку 60-х гадоў ён пераконваў людзей весьці барацьбу супраць сталіністаў і крамлёўскага кіраўніцтва, якое называў «групай вырадкаў», і шмат што іншае. З фармулёўкамі праблемаў не было, таму лёгка і аднагалосна выключылі. Амаль адначасна ён страціў пасаду дацэнта ў мэдінстытуце, неўзабаве змушаны будзе здаць свой кандыдацкі дыплём і сапраўды стане «ніхто».

«I ты паднiмеш рукi? Здасiся гэтым душагубам? Ты ж мне раiў тузацца, бы жаба ў малочным збане? Дык тузайся! Пiшы, хадзi — ня сьпi ў шапку!» — злосна раiў яму Карпюк. Сам ён усё i ўсяляк тузаўся, праўда, пакуль без жаданага вынiку. Цяпер будуць тузацца ўдвух. Але тузацца ўдвух iм нiхто не дазволiць, бо тое групавуха — гэта яшчэ больш строгi артыкул. Паасобку, па адным, яшчэ дазвалялася. Тузацца.

Увечары мне хтось пазванiў, цiхiм голасам сказаў, каб я трымаўся далей ад тых двух. Бо яны нiбыта хочуць утапiць i мяне. У тое я слаба паверыў, але ранейшая ахвота сустракацца, абмяркоўваць, гутарыць пакрысе змарнела. Я заставаўся адзiн. I я парадаваўся тады, што ня член партыi, не дацэнт, што мяне выключыць няма адкуль. Хаця, канешне, можна зрабiць шмат iншага, ад чаго ня ўзрадуешся. I я мiжволi стаў чакаць гэтага iншага. Бо адчуваў — чарга наблiжаецца.

Клейн тузаўся. Як звычайна ў такiх выпадках, змушаны быў прайсьцi ўсе дантавы колы пакутаў — найперш шматлiкiя парткамiсii са злобнымi катамi — састарэлымi бальшавiкамi, якiя, бы помсьцячы за безьлiч уласных пакутаў i прынiжэньняў, зласьлiва прынiжалi выключанага, прымушалi яго прызнацца ў злачынстве, раззброiцца перад партыяй i савецкiм народам. Сынхронна з партыйнымi органамi працавалi i ўсе iх кафедры, вучоныя саветы, рэктараты i ВАКi. Я, хоць сам адчуваўся дужа няпэўна, распавядаў пра гродзенскiя драмы, дзе толькi было магчыма, у тым лiку i ў Маскве. Аднойчы зьвярнуўся i да Кузьмiна. Той з уважлiвай заклапочанасьцю выслухаў, пагадзiўся, што Клейн разумны чалавек i добры навуковец, але i ўсё. I я зразумеў, што ёсьць iншыя сiлы, уладай над якiмi сакратар ЦК не валодае. Хутчэй — яны валодаюць уладай над iм.

Вельмi хутка гiсторык Клейн апынуўся на гарадзкой гароднiннай базе, дзе цягаў скрынкi з буракамi i морквай. Але суду над iм не было, нiкога не пасадзiлi. Toe ўжо было зразумета як добры сiмвалiчны знак, амаль вястун лiбэралiзацыi. I праўда, неўзабаве нейкi зрух адбыўся i ў справе Карпюка, якога нечакана выклiкалi на бюро ЦК КПБ. Значна пазьней, калi напал драматызму тых даўнiх падзей стаў забывацца i шмат якiя былыя «загадчыкi» нашых лёсаў разышлiся хто куды, сталi вядомыя некаторыя дэталi тагачасных падзеяў. Былы гаспадар Гродзенскай вобласьцi Мiкуловiч распавёў за чаркай, як ён уратаваў Алёшу, а заадно i Васю (Карпюка i Быкава) ад бяды i турмы. Калi гродзенскi КДБ накапaў на Карпюка справу, абласны пракурор прынёс яе на санкцыю «першаму». Мiкуловiч паглядзеў, пагартаў i ажно спалохаўся — кожны артыкул абвiнавачваньняў цягнуў мiнiмум на 15 гадоў. А ўсяго тых артыкулаў было цi ня 7. Шкада яму стала Алёшу, i ён папытаў у пракурора, цi пэўна ўсё тое даказана? Цi грунтоўна? Пракурор трохi «замяўся» — што-нiшто, можа, i ня надта грунтоўна. Тады Мiкуловiч: «Вярнiце справу назад, хай дасьледуюць як мае быць». (Каб ужо засадзiць пэўна i надоўга.) Пракурор паслухмяна вярнуў. Але нi ён, нi Мiкуловiч, нi КДБ, мабыць, не ўлiчылi, што Карпюк не дарма браў прыклад з жабы i прадаўжаў «тузацца».

Аднойчы ў Горадню завiтала Ларыса Генiюш. Раней яна нiколi не прыяжджала сюды, жыла ў сваёй Зэльве, пiсала. Звычайна езьдзiлi да яе, у тым лiку аднойчы i мы з Карпюком. Перажыўшы нямала драмаў i трагедыяў, яна ўвогуле была жанчына негаваркая, мала каму давярала, шмат што перажывала ў сабе. Мы спаткалiся зь ёй у домiку Ажэшкi, на той раз яна здалася нам дужа вясёлай i абнадзеенай. Зрэшты, было чаго — яе пусьцiлi ў Беласток, дзе яна мелася сустрэцца з сынам, якога ня бачыла з моманту свайго арышту ў Празе. Паказвала грошы, «цэлую кучу», якую яна зарабiла, дзякуючы Максiму Танку, што дамогся выхаду яе зборнiка. Мы шчыра парадавалiся шчасьлiваму павароту ў яе жыцьцi. Там жа Карпюк, адвёўшы госьцю ў цiхi закутак, уручыў ёй лiст для перадачы ў Беластоку аднаму чалавеку. Тым чалавекам быў нядаўна намi падазраваны Олек Амельяновiч. Я дужа сумняваўся ў правiльнасьцi карпюкоўскага ўчынку, баяўся, што тым ён можа «падставiць» Ларысу. Баяўся, атрымалася, марна.

Генiюш была старая кансьпiратарка i зрабiла ўсё як належыць. Усё як належыць зрабiў i Амельяновiч. Паехаў у Штутгоф, дзе на месцы былога канцлягеру арганiзавалi архiў, i там сярод процьмы iншых дакумэнтаў адкапаў злашчасную нямецкую ведамасьць. На першай старонцы гэтай пажоўклай паперыны выразна значылася: Рэестар грашовых пераводаў, якiя паступiлi палонным ад iхнiх родзiчаў. Далей iшлi дробныя сумы ў дойчмарках i подпiсы тых, каму яны прызначалiся. Вядома, нiякiх марак зняволеныя не атрымлiвалi, але бухгалтарская пунктуальнасьць патрабавала, каб усе расьпiсалiся. У тым лiку i зьняволены Карпюк, якi расьпiсаўся i забыўся. Нiякiх грошай ён, вядома, ня бачыў, дык навошта было пра iх памятаць. Ягоная галава ў той час была занятая праблемай уцёкаў, якiя ён i зрабiў. А пасьля пры допытах у КДБ тыя, што там даседзелi да вызваленьня, сьцьвярджалi, што ўцячы са Штутгофу было немагчыма. Што Карпюка, можа, выпусьцiлi. I iм верылi, ня ведаючы, што каму — немагчыма, а Карпюку стала магчыма. Бо Карпюк заўжды «тузаўся», такiм ужо валодаў характарам.

Дагэтуль невядома, цi мелi члены бюро ЦК КПБ на руках тую ведамасьць, як вырашалi лёс Карпюка, бо Карпюк атрымаў яе значна пазьней. Але абмяркоўвалi ўсе пункты абвiнавачваньня доўга i старанна. Пасьля галасавалi.

На галасаваньне было пастаўлена дзьве прапановы: выключыць або даць страгача. За выключэньне прагаласавалi два даўнiя «сябры» Аляксея — генэрал Дэбалюк i Мiцкевiч. За страгача — Кузьмiн i Аксёнаў. Сам Машэраў устрымаўся. То быў паратунак. Урэшце спынiлiся на страгачы, якi Карпюк пранасiў год i стаў зусiм чысты. Перад партыяй i савецкiм народам. А вельмi проста маглi б i засадзiць — за супрацоўнiцтва з гестапа ды iншае. А заадно i тых, хто супрацоўнiчаў з супрацоўнiкам. Ужо былi такiя прыклады, i адзiн зь iх — драматычная гiсторыя слонiмскага паэта Анатоля Iверса247. Застаўшыся на акупаванай тэрыторыi, ён змушаны быў па заданьнi зь лесу пайсьцi працаваць ў гарадзкую ўправу, ягонага таварыша ўкаранiлi нават у СД. Дапрацавалiся яны там да таго, што ледзь выратавалiся ад арышту. Iверс дык выскачыў у вакно, а сям’я была арыштавана i жонка з дзецьмi загiнула. Пасьля вызваленьня нейкi час усё было добра, iхнюю гiсторыю ў Слонiме ведалi, iх не чапалi. Але зь цягам часу, калi партызанскiя кiраўнiкi, на якiх яны працавалi ў немцаў, памерлi або разьехалiся, абодвух «выкрылi». У Гораднi быў суд, Iверсаў таварыш атрымаў 15 гадоў, сам Iверс быў звольнены з працы, выключаны з СП i пятнаццаць гадоў прарабiў на смалакурнi ў лясгасе.

Клейн у гэтую пару яшчэ рабiў на гароднiннай базе, праўда, тады ўжо не цягаў скрынкi, — як чалавека пiсьменнага, яго з алоўкам у руках паставiлi iх падлiчваць. Toe была паслабка. Няхутка яшчэ ён перайшоў на працу ў сацыялягiчны аддзел хiмкамбiнату.

«I высакародны чалавек можа стаць нявольнiкам абставiнаў, але той, хто робiцца лакеем абставiнаў — не высакародны чалавек», — зазначыў калiсь Леў Мiкалаевiч248.

Пазванiў Твардоўскi i голасам, якi я даўно (а можа, i нiколi) ня чуў, паведамiў, што ён сыходзiць з часопiсу. Я разгубiўся i ня ведаў, што яму на тое сказаць, а ён адразу ж папытаўся, цi буду я ў такiм разе друкаваць новую аповесьць у «Новом мире»? Яшчэ болей зьбянтэжаны, я штось мармытаў, а затым папытаўся, як ён параiць? Аляксандр Трыфанавiч, як мне здалося, раздражнёна адказаў, што таго раiць ня будзе, — рашайце самi. Гэта была мая апошняя размова з Твардоўскiм. Болей гаварыць зь iм не давялося. Барацьба супраць Твардоўскага i «Нового мира» вялася даўно — галоўнага рэдактара выжывалi з часопiсу ўсялякiмi спосабамi. Хоць маглi, канешне, зьняць «з трэскам», але, мабыць, у ЦК хацелi зрабiць тое далiкатна, рукамi кiраўнiцтва Саюза пiсьменьнiкаў на чале з Федзiным — Варанковым. Тыя, аднак, марудзiлi. Начальства наладзiла рэгулярны прэсiнг на самога Аляксандра Трыфанавiча, часткова празь некаторых членаў рэдкалегii часопiсу. Галоўнага рэдактара самааддана падтрымлiвала рэдакцыя, цi ня ўсе намесьнiкi i аддзелы. Тады з ЦК распаўсюдзiлi чутку, паводле якой у выпадку добраахвотнага зыходу галоўнага ўся рэдакцыя застаецца ў ранейшым складзе, Аляксандр Трыфанавiч атрымлiвае добрую ўрадавую пэнсiю, крамлёўскi паёк i да 60-годзьдзя, якое неўзабаве наблiжалася, — званьне Героя. Мусiць, гэта нарэшце i паўплывала на аканчальнае рашэньне Твардоўскага, якi i напiсаў заяву. (Забягаючы наперад, зазначу, што нiводзiн пункт з абяцанага ня быў выкананы, рэдакцыю па адным разагналi, а адстаўны рэдактар, страцiўшы любiмую працу, хутка невылечна захварэў.)

Якраз у апошнiя днi старога «Нового мира» я прыехаў у Маскву i дазнаўся, што мая аповесьць iдзе ў чарговым нумары. Паводле свайго рэдактарскага звычаю — не «дражнiць гусей» загалоўкам — Твардоўскi назваў яе «Сотнiкавым», што ўвогуле мне не спадабалася. (Чаму — Сотнiкаў? Ужо з увагi на двух герояў трэба — Рыбак i Сотнiкаў.) Алемне патлумачылi, што так лепш — паводле прозьвiшчастаноўчага героя. Галоўны, маўляў, меў на яго адмысловыяспадзяванкi, — мусiць, гэткiя, як i аўтар.

Сазванiўшыся з Адамовiчам, якi той час таксама быў у Маскве, сабралiся ў рэстаране «Арагвi». Прыйшлi Лакшын, Сац, Вiнаградаў, Мiша Хiтроў. Добра пасядзелi, сумна, аднак, гамонячы. Радавацца не было чаму — «Новый мир» канаў. Ззаду заставалася яркая i самабытная старонка расейскай лiтаратуры, якая наўрад цi калi адновiцца. Тое, што зрабiў гэты гнаны часопiс, калiсь будзе належна ацэнена. Таксама як i роля ў iм Аляксандра Твардоўскага. Але калi? Нехта выказаў сумненьне ў тым, бо лiтаратура — не авангарднае мастацтва, якое звычайна ацэньваецца заўтра. Лiтаратура важная для сёньня. Калi сёньня яна не спатрэбiлася, дык наўрад цi калi спатрэбiцца ў будучым. У будучым будзе свая лiтаратура, свае аўтары i свае героi. Таксама як i ў палiтыцы. Я сказаў пра маю апошнюю размову з Твардоўскiм i яго яўнае нежаданьне, каб мая аповесьць была надрукавана пры новым рэдактары. На гэта амаль усе запярэчылi: аповесьць паявiлася ў час i на сваiм месцы. Вядома, лепш, калi б на месяц раней, пры Твардоўскiм. Але ж хто ведаў…

Лакшын сказаў, што пры новым рэдактары доўга не папрацуе — сыдзе ў iншае месца. Сац ужо быў на пэнсii. Iншыя таксама хутка разышлiся хто куды. Даўжэй за iншых заставаўся ў «Новом мире» ягоны сакратар Мiша Хiтроў. Мне яшчэ наканавана было надрукаваць там невялiчкую аповесьць «Абелiск», а пасьля i я сышоў з часопiсу надоўга.

Вялiкая група беларускiх пiсьменьнiкаў была ў Маскве на чарговым пленуме СП, як прыйшла вестка, што памёр Твардоўскi. Мы ўсе засталiся на пахаваньне.

Хавалi яго з ЦДЛ на Вароўскага. Перад тым была нейкая незразумелая валтузьня i трывога — штось не маглi ўзгаднiць з кiраўнiцтвам Масквы цi краiны. Казалi, найперш было клопату, дзе пахаваць, могiлкi на Нова-Дзевiчым не хацела даваць начальства. Публiку ў жалобную залю пушчалi па прапусках, людзей было дужа многа. Стоячы ля труны ў варце, я глядзеў i не пазнаваў колiшняга паэта i рэдактара. Хвароба дарэшты зьела некалi магутнага чалавека, i перада мной ляжаў зьмiзарнелы, з рэдкiм пушком на галаве нябожчык. У час панiхiды казалiся пранiкнёныя словы пра яго заслугi перад лiтаратурай i наогул расейскай культурай, — словы, якiя непапраўна спазьнiлiся. Запомнiўся выступ Канстанцiна Сiманава, якi, гаворачы перад поўнай заляй, не саромячыся, душыўся сьлязьмi. Шмат хто плакаў i ў залi. Там жа многiя ўпершыню ўбачылi Аляксандра Салжанiцына, што сядзеў поруч з удавой Марыяй Iларыёнаўнай і перахрысьціў нябожчыка. Але слова на разьвiтаньне яму не далi. Пасьля стала вядома, што ледзьве пусьцiлi ў залю, — на той час Салжанiцын ужо быў выключаны з саюзу пiсьменьнiкаў.

Як скончылася панiхiда, многiя паехалi на могiлкi.

Быў змрочны, непагодны дзень зазiмку, падаў рэдкi сьняжок. На пад’ездах да могiлак пахавальны картэж сустрэў ланцуг войску МУС — уздоўж чыгункi, аж да брамы могiлак. На могiлках тое ж самае. Усе змушаныя былi прабiрацца празь цесныя шэрагi войску бясьпекi да месца магiлы. Нас з Валяй Шчадрыной250, калi мы выпнулiся з шэрагу, злосна аблаяў афiцэр бясьпекi, нават крыкнуў: «Страляць буду!». На што гэтая непалахлiвая беларуска цiха, але рашуча мовiла: «Давай, страляй, ну!». I той, здалося, аж схамянуўся ад яе рашучасьцi.

Перад тым, як труну засыпаць зямлёй, яе перахрысьцiў Салжанiцын. Тое было нязвыкла ў атэiстычным пiсьменьнiцкiм асяродку, пра што доўга пасьля гаварылi i пiсалi сьведкi. Арганiзатары пахаваньня змушаны былi апраўдвацца — маўляў, вiнаваты, не дагледзелi. Пасьля паховiн усе, сябры i ворагi нядаўняга рэдактара адыёзнага часопiсу, разышлiся па кабаках — абмываць нябожчыка. Беларусы таксама абмылi ягоныя костачкi, асаблiва Аркадзь Куляшоў, якi ўвесь час плакаў. Твардоўскi быў ягоны даўнi i найлепшы сябра. Я дык адчуў сябе сiратой…

Неўзабаве па вяртаньнi дамоў пасьля той сумнай нагоды, як ужо выйшаў «Новый мир» з маёй аповесьцю, «Полымя» запрасiла прыехаць. Сабралiся нарэшце друкаваць, наладжвалася абмеркаваньне. Сыйшлася цi не самая прадстаў нiчая рэдкалегiя, — усе, апроч Барадулiна, якi быў дзесь у ад’езьдзе. Я меркаваў, што будуць дробязныя заўвагi па мове i стылі, аказалася, — усчалi абмеркаваньне па поўнай праграме. На маё слабое пярэчаньне, што ў Маскве ўжо абмяркоўвалi i маскоўскi Галоўлiт прапусьцiў, палымянскi галоўны Павел Кавалёў адказаў, што Масква нам ня ўказ. Масква друкавала i Еўтушэнку, чаго ў Беларусi нiколi ня здарылася б, бо беларуская лiтаратура iдэйна здаровая, бяз шкодных ухiлаў. На абмеркаваньнi асаблiва стараўся Анатоль Вялюгiн, якi, мяркуючы па ўсiм, быў загадзя да таго падрыхтаваны. Ён праводзiў паралелi памiж прозай Быкава i тымi заганнымi iдэямi, што нам навязваюць зь Мюнхену, то бок з радыё «Свабода». Iншыя палымянцы выказвалiся болей памяркоўна, але ўсе сышлiся на тым, што аповесьць друкаваць рана, трэба дапрацаваць. Дапамогу аўтару ў дапрацоўцы было вырашана даручыць Барысу Сачанку. Сказалi, каб з тым не цягнуць.

Адразу пасьля паседжаньня рэдкалегii, яшчэ пакуль не прастылi сьвежыя ўказаньнi, мы з Сачанкам пайшлi да яго на кватэру. Там Барыс мне сказаў, што ня п’е, таму i мне ня раiць, бо рэдагаваць трэба зь цьвярозай галавой — справа сур’ёзная. Я ўжо меў вопыт Сачанкавай рэдактуры, колiсь яго намаганьнямi была амаль цалкам перапiсана мая невялiчкая аповесьць «Здрада». Цяпер мне Барыс па-сяброўску адкрыў сакрэт рэдактарскiх закiдаў да аповесьцi — адсутнасьць у ёй вобразаў камунiстаў. Я сказаў, што наогул пазьбягаю тых вобразаў, бо не валодаю патрэбным талентам. Мабыць, для iх увасабленьня патрэбны талент кшталту Салтыкова-Шчадрына, а ў мяне, калi i ёсьць, дык iншы. Сачанка сказаў на тое, што ён гэта выправiць у адзiн момант, i, пагартаўшы рукапiс, знайшоў здатнае месца. Во тут i напiшам: Сотнiкаў — камунiст. А што, апроч таго, i сын камунiста, тое вынiкае з кантэксту.

Тады я пасумняваўся крыху, але хутка пераканаўся ў рэдактарскай мудрасьцi Барыса Iванавiча, што ўрэшце прывяла яго на высокую пасаду галоўнага рэдактара БелСЭ.

Хоць мы нiчога больш не зьмянiлi, у тым выглядзе аповесьць пайшла ў набор. Прэтэнзiяў да яе больш не знайшлося нi ў галоўнага — Паўла Кавалёва, нi ў Галоўлiце, нi ў ЦК. Што значыць мудры спрактыкаваны рэдактар! Толькi аўтар пры гэтым адчуваў сябе дурнем, ну але гэта яго прыватная справа.

У выдавецка-рэдактарскай практыцы было прынята, што выдаўцы-рэдактары нiколi не спасылалiся на цэнзуру або начальства, рабiлi глыбакадумны выгляд, што лiтаратурнаiдэйныя хiбы выявiлi толькi яны. Тое ставiла аўтара ў iдыёцкае становiшча, калi ён iдыётам лiчыў менавiта таго, хто яму прапаноўваў iдыёцкiя патрабаваньнi. Напрыклад, я шмат гадоў ня ведаў, што нэгатыўныя адносiны да «Мёртвым не балiць» запачаткаваў сам старшыня КДБ СССР Сямiчасны, як ён абвясьцiў пра тое на сакрэтнай нарадзе адразу пасьля публiкацыi твору ў «Новом мире». Вядома, вырак галоўнага чэкiста краiны быў даведзены да ўсiх нiжэйшых зьвёнаў КДБ, партыйных органаў, цэнзуры, рэдакцыяў лiтаратурных ды iншых выданьняў. Ня ведаў пра тое толькi аўтар, якi меркаваў, што гэткi вырак знайшоў разумны шараговы рэдактар, якi зь iм размаўляе. Але рэдактар найперш дбаў пра свой хлеб.

Яшчэ мне давялося быць у Маскве на саракавiны сьмерцi Твардоўскага. Сабралiся ў цеснай кватэрцы Iгара Саца, былi цi ня ўсе навамiрцы i яшчэ некаторыя. Лакшын з адчаем гаварыў, што раскiдалi iх каго куды, нiбы галавешкi з вогнiшча, i цяпер iм застаецца адно: курэць, не гарэць. Гаспадар — колiшнi сакратар Луначарскага — жыў небагата, выпiўкi не хапiла. Тады Жарэс Мядзьведзеў зьбегаў у «Бярозку», купiў за чэкi вiскi, што-нiшто з закусi. Выпiлi, пасядзелi i разышлiся. Болей з апальных навамiрцаў, здаецца, нiкога i ня бачыў. Лакшын хутка памёр, за iм Кандратовiч, пасьля Сац i Берзер. Вiнаградаў перайшоў на «Кантынент», а дзе i чым займаецца Мiша Хiтроў, я й ня ведаю. Зь несправядлiвасьцю або супрацоўнiчаюць, або змагаюцца, — цытаваў некалi Твардоўскi любiмага iм Камю. Ён дык змагаўся, але ўсё роўна не пазьбегнуў паразы. Несправядлiвасьць перамагла.

Якiх-небудзь рэгулярных зносiнаў з замежжам на той час у мяне не было. Зрэдчас атрымлiваў вiншавальныя паштоўкi ад балгараў — двух Вылчавых. Ад Марыё зь Генуi пад новы год прыйшла бандэроль — прыгожая срабрыстая елачка з музыкай. Накруцiш унiзе шрубку, i загучыць цiхая мэлёдыя хваласьпеву ў славу Езуса — Iсуса Хрыста. Але неяк атрымаў ад яго лiст — пакамечаны, параны-перапараны канвэрт з заштэмпэляванымi маркамi. У iм кароценькi, на паўстаронку, тэкст з прывiтаньнямi i паведамленьнем, што Марыё жэнiцца зь менскай беларускай. Тут жа з канвэрту выпаў i другi аркуш — на жоўтай паперыне тыпу ўлёткi было надрукавана буйным шрыфтам: «Да грамадзян Беларусi!». Далей iшоў заклiк згуртоўвацца, арганiзоўвацца i выступаць супраць савецкай камунiстычнай улады. Гэтая ўлётка мяне зьдзiвiла i зьбянтэжыла — няўжо гэты iтальянец такi дурань! Навошта ён мне яе шле? Цi гэта ня ён шле? Чым болей я над тым разважаў, тым усё болей прыходзiў да высновы, што гэта — правакацыя. I м спатрэбiлася мая рэакцыя.

Вельмi нялёгка было мне прыняць пэўнае рашэньне, ды мусiў. Ня стаў дамагацца сустрэчы з маiм «загадчыкам» Дубавiнкiным, вечаровай парой пайшоў у КДБ. Даўно на дзьвярох там вiсела прыгожа напiсаная аб’ява «Прием посетителей круглосуточно», i я аддаў канвэрт дзяжурнаму пры ўваходзе. Калi той папытаўся, ад каго, сказаў: ад Быкава — i ўсё. Як нi дзiўна, нi назаўтра i нiколi нiякiх размоў пра тую ўлётку не было. Але па нейкiх ускосных прыкметах я зразумеў, што ўлётка сталася пэўнай мяжой маiх адносiнаў з органамi. Быццам бы штосьцi яны вырашылi. Празь нейкi час пазванiў Дубавiнкiн i папытаўся, калi я зьбiраюся паехаць у Менск. Мне тое пытаньне не спадабалася, я сказаў, што пакуль ня ведаю, ня маю там справы. Тады праз колькi дзён ён пазванiў зноў. Сказаў, што мяне хочуць бачыць у iхнiм упраўленьнi. «Што — прафiлактыка?» — папытаўся я. Падпалкоўнiк, падобна, зьбянтэжыўся, але хутка адказаў: «Не, для гутаркi. Запрашае генэрал КДБ». Я зразумеў, што колькi нi цягнi, а калi запрашае генэрал КДБ, дык прыйдзецца ехаць. Beдама ж, для прафiлактыкi i за свой кошт. Так яно i атрымалася.

Аднойчы ўранку я паднiмаўся па шырокiх прыступках параднага ўваходу ў палац КДБ на Ленiнскiм праспэкце ў Менску. Расчынiў цяжкiя дзьверы i апынуўся ля стала дзяжурнага прапаршчыка. Той патэлефанаваў кудысь, — з палацавых нетраў хутка прыбег маладжавы афiцэр, павёў на паверх, у кабiнэт намесьнiка старшынi КДБ. Тоўсты сiваваты генэрал за сталом стрымана запрасiў сесьцi. Пачалася гаворка — даўгая i лянiвая. Вiдаць было па ўсiм, генэрал адбываў свой нумар, ягоны суразмоўца ўвогуле мала яго цiкавiў, — ён ведаў пра яго ўсё. Куды ахвотней ён распавёў пра сваю вайну на Палесьсi, што аднойчы расстраляў начальнiка палiцыi — «Як урэзаў яму з маўзера, толькi мазгi па сьцяне размазалiся». То быў уражлiвы аповед. А пасьля генэрал прапанаваў напiсаць пра чэкiстаў кнiжку. У Маскве ўжо напiсалi шмат, а ў Беларусi мала. Я сказаў: «Што ж, напiшыце, у вас такi вопыт». На што пачуў стандартны ў такiх выпадках адказ: «Вопыт ёсьць, але няма часу, — праца! Вось каб вы ўзялiся, у вас талент, а мы б маглi памагчы. Мы вам дамо матар’ял, можаце выбраць любога чалавека, любы эпiзод i на яго аснове стварыць аповесьць. А яшчэ лепей раман. Toe i нам i вам было б на карысьць. А то вас там абляпалi гаўном гэтыя перараджэнцы Карпюк з Клейнам».

Генэрал нацiснуў кнопку, услужлiвы афiцэр прынёс стос папак. «Во — на ваш выбар. Пачытайце».

Мяне адвялi ў суседнi пакой i пакiнулi з чатырма цi пяцьцю папкамi. З пэўнай цiкавасьцю я пагартаў iх. Гэта былi не якiя там справы, а акуратна перадрукаваныя выняткi з паасобных чэкiсцкiх гiсторыяў пэрыяду вайны. Чэкiст — у логаве зьвера, чэкiст — кiраўнiк дывэрсiйнай групы… Яшчэ нешта. Адна гiсторыя мяне нават зацiкавiла — як савецкага афiцэра-сувязiста выкарыстоўвалi па чарзе то немцы, то нашы. Ня ведаю, як там наконт гераiзму, а пакутаў — можна было сабе ўявiць! Аказалася, герой гэтай гiсторыi жывы, працуе на Лепельшчыне. Гарадзенскiя чэкiсты памогуць мне зь iм зьвязацца.

Не пасьпеў прыехаць дадому, як — званок ад Дубавiнкiна: Касiнец ужо ў Гораднi, можна арганiзаваць сустрэчу. Можна ў гасьцiнiцы. Дамовiлiся, што праз гадзiну прыйду. Спаткаў каля дзяжурнай незнаёмы чалавек у штацкiм, павёў на паверх. У страшэнна накураным нумары сядзеў на ложку змрачнаваты немалады чалавек. Чэкiст пакiнуў нас удвух. Я прысеў ля стала. «Дык раскажыце…» Чалавек пачаў успамiнаць — трудна, неахвотна, коснаязычна. І нарэшце змоўк. «Ат, не магу я так. Каб што глыкнуць…» Я зразумеў i павёў яго ў рэстаран, дзе мы абодва глыкнулi i вярнулiся ў ягоны накураны нумар. Перадыхнуўшы, чалавек пачаў свой гаротны аповед. Цяпер гаворка лiлася складна. «Вайна застала мяне ў Беластоку, я быў тады камандзiр роты сувязi. Старшы лейтэнант. Полк разграмiлi. Дывiзiю разграмiлi. Армiю разграмiлi. Паасобнымi групамi прабiралiся на ўсход. Паасобныя групы таксама разграмiлi. Трапiў у палон.

Апынуўся ў палявым шталагу. Вёска Калбасiно, во тут, пад Гродна. У чыстым полi дзесяць тысяч людзей. Hi жраць, нi пiць. Пад дажджом i сонцам. Сабралi чалавек пятнаццаць — капаць капанiр. Капаем. Сiлы ўжо не засталося. Я са злосьцi вылаяўся i спалохаўся. З брустверу на мяне глядзiць немец. Чыста апрануты. Малады, Афiцэр. „Ком!“ Ну вылез. Кiўнуў галавой — комэн зi! Некуды павёў. Тады ўжо iх стала два. Зайшлi ў iх кантору. Пачаму ругалi нямецкую ўладу? — Я не ругаў. — Я чуў. Мы вас зараз расстраляем. (Ну, што ж, страляйце, — думаю сабе. — Але штось непадобна.) — Вы хочаце тодт? — Быццам бы не, кажу. Толькi дваццаць шэсьць год маю. — Гут, кажуць. Пойдзеце на абучэньне. Нiчога не разумею — куды? На каго?

Тым ня менш павялi. Пасьля павезьлi ў нейкi штаб. Там яшчэ допыты — ужо пад пратакол. Праз ноч кудысь павезлi ў крытай машыне. Куды — не зразумець. Але далёка. Цэлую ноч ехалi. Нас там ужо набралася чалавек дзесяць. I трое немцаў з аўтаматамi. Канешне, можна б уцячы. Каб, скажам, везьлi на расстрэл. Але ж, мабыць, вязуць не на расстрэл. А горш, чым у шталагу, наўрад цi будзе.

Карацей кажучы, прывезьлi ў нейкi польскi гарадок, заехалi за агароджу. А там абвэршуле А-3. Значыць, будуць вучыць на разьведчыкаў. Процiў сваiх, рускiх. Што ж, думаю, абучайце, спатрэбiцца. Як навучуся, я вам разьведаю. Абы толькi дапяцца да фронту. Адсюль усё ж далекавата. Абучалi тры месяцы. Ну там — сувязь, кансьпiрацыя, шыфры-коды i парашутная справа. Тэарэтычна, вядома. Курсанты — усе такiя, як я, пераважна сувязiсты. Мiж сабой нiякiх размоў, толькi пра вучобу. Але ўпэўнены — усе думаюць адно: толькi б дапяцца да фронту.

Раньняй вясной пачалi адбiраць, кудысь вывозiць па 2–3 чалавекi. Надышла i мая чарга. Выпала ў пары зь Лёшкам Кнышом. Хлопец такi, малады лейтэнант зь Вiньнiцы. Снарадзiлi рацыi, шыфры, грошы па тры пачкi, запасныя батарэi. Надзелi парашуты i — у самалёт. Перад адлётам — заданьне: пранiкнуць у горад Горкi, уладкавацца на вайсковы завод. I наладзiць сувязь. Яволь, гер маёр, наладзiць сувязь.

Доўга ляцелi праз ноч. Зямля ўнiзе, за аблокамi нi чарта не вiдаць. Нарэшце каманда: шпрынген! Пайшлi — чорт ведае куды. На злом галавы. Прызямлiлiся ў полi, блiзка лясок. З другога боку вёска.

Раней мы з напарнiкам нават не пагутарылi — неяк было. Што ён думае — невядома. Але можна здагадацца. I я кажу: „Капут, Лёха! Айда ў вёску, папытаемся, дзе сельсавет i — хэндэ хох!“

Пайшлi ў вёску. Усё начыньне з сабой, толькi парашуты кiнулi. Бо занадта на горбе набралася. У вёсцы спыталi ў цёткi, дзе сельсавет? Не сказала. Толькi паглядзела падазрона, спалохана. Папыталiся ў падлетка. Той кажа, што тут сельсавету няма, у другой вёсцы, кiлямэтраў празь пяць. Што ж, пайшлi ў тую вёску. Па дарозе-прасёлку. А ўжо добра разьвiднела. Iдзём, на душы трывожна. Але трывожна цяпер заўсёды…

I тут ззаду фурманка. Думаем, ну падвязуць. Трое мужыкоў, адзiн у вайсковым. I да нас: хто такiя, вашы дакумэнты? Мы кажам: iдзём у сельсавет, там пакажам дакумэнты. Э, не — рукi ўгору! Што было рабiць? Паднялi рукi. Тыя абшукалi i аж задрыжэлi ад страху цi радасьцi, — дывэрсанты! Так, дывэрсанты, кажам. Iдзём здавацца. Прывезьлi ў раённы НКВД ужо са зьвязанымi рукамi. Дакладваюць: злавiлi на дарозе. Лухта, канешне, але iм вераць, а нам не.

Ну а далей пайшло, паехала. У раён, у Горкi, адтуль у Маскву. Камэры, допыты, чэкiсты. Зь Лёшкам нас разлучылi, ня хутка я яго ўбачыў. Шылi, вядома ж, адно i тое: здача ў палон, здрада радзiме, шпiянаж i дывэрсii. Я кажу: якi ж шпiянаж, мы iшлi здавацца. Ды на тое — нуль увагi. Але адчуваю, у iх там нязгода памiж сабой. Найперш — хто затрымаў? Пра тых мужыкоў на дарозе ўжо няма i гутаркi — у пратаколах фiгуруюць два — маёр i падпалкоўнiк. У тое, што мы iшлi здавацца, ня вераць. Затрыманы ў зоне аб’екту. Якога аб’екту, мы i ня ведалi. Кажуць: няведаньне закону не вызваляе ад адказнасьцi. Такiя законьнiкi. Я ўжо прашуся: пашлiце на фронт. Сваю вiну iскуплю крывёю. Нават жыцьцём гатовы iскупiць. Ого, чаго захацеў, кажуць. Тваю вiну iскупiць ня хопiць усёй крывi. Каб вы апруцянелi, думаю.

Аднойчы раптам — на машыну i ноччу ў нейкi гарадок. Высокi забор, драцяная агароджа. Але не турма быццам. Побач нейкiя казармы. Тут нас зноў злучылi з Лёшкам. Прывезьлi ўсё нашае снараджэньне. Аказваецца, рыхтуецца так званая радыёгульня. Мы павiнны выйсьцi на сувязь зь нямецкiм цэнтрам А-3. Ну, пачалi… I праўда, выйшлi на сувязь. Але здарылася няўпраўка — я забыўся адзiн пароль. Прыпынiлi сувязь, мяне хацелi расстраляць тут жа. За сабатаж. А я i праўда забыўся. Што, я дужа трымаў яго ў памяцi цi зьбiраўся iм карыстацца? Але во дзiва: як прыпякло — успомнiў. Ну, пачалi зноў… Думаў, немцы здагадалiся. Не, быццам. Увогуле яны нездагадлiвы народ. На тым i гарэлi…

Трэцi заход пачаўся лепш, ды i маёр Трацякоў пачаўнешта цямiць. Здагадлiвы аказаўся. Пачалi перадаваць нейкую зашыфраваную лухту, быццам па выпуску танкаў, таўшчынi бранi — лабавой i бакавой асобна. Немцы прымалi, нават дзякавалi за каштоўныя зьвесткi. Так доўжылася зь месяц. А пасьля загад з А-3: вярнуцца назад спосабам пераходу фронту. Ну, думаю, правал! Штось западозрылi. Значыць, канчай баль, тушы сьвечкi. Можа, цяпер пашлюць на фронт або расстраляюць. Аж не. Да нашага Трацякова падключылiся яшчэ два падпалкоўнiкi i кажуць: „Трэба пайсьцi. Так патрабуюць правiлы гульнi. Тым болей, што ўказана месца пераходу, пароль. (Памятаю, пароль — Вiльлi.) Чаго трусiш? Усё гут!“

Паслалi аднаго, Лёшка застаўся. Прывезьлi на фронт пад Дзямянскам. Ноччу падпоўз да перадку. Сьнег, калючы дрот i — ракеты смаляць у неба. Ля ўскраiны пабуранай вёскi, дзе дзьве вербiны, папоўз. У полi поўна трупаў — нашых i немцаў, а мiж iх — пацукi. Тыя пацукi — да мяне. Beдама ж, жывы, цёплы… Адбiваюся рукамi i нагамi. Падпоў з блiзка да нямецкай траншэi, бачу, быццам каска над брустверам вытыркаецца. Ня ведаю, як быць: цi паўзьцi проста туды, цi крыкнуць пароль. Усё ж крыкнуў так цiха: Вiльлi! А той у мяне — гранатай. Граната ўдарылася, адскочыла i — выбух. Засыпала сьнегам, але не зачапiла. А я ў той момант — бухнуўся ў траншэю i ўсё лепячу: Вiльлi, Вiльлi… А немец да мяне: „Якi д’ябал (дэр тойфель) Вiльлi? Iх бiн — Рудзi!“. Усё пераблыталi, немаведама хто — цi нашы, цi немцы. Хаця тут ужо i ў мяне ў галаве пераблыталася — хто нашы, хто ня нашы. Але не застрэлiлi на нэўтралцы, i то добра.

Ну павезьлi ў тыл. Пароль „Вiльлi“ ўсё ж падзейнiчаў, ня тут, дык у гестапа. Прывезьлi ў каманду А-3, абвэршуле, значыць. Там сходу — допыты. Ды такiя, што куды там нашым! Ня ведаю, як мне пашэнцiла выкруцiцца, не засыпацца. Чаму доўга маўчалi, не выходзiлi на сувязь? — Дык жа ня вырвацца, кажу, з вытворчасьцi танкаў. За прагул жа ў бальшавiкоў — турма, пастанова Вярхоўнага Савету, самога Калiнiна. — О, яволь, гэта яны ведаюць. А чаму раптам прыпынiўся першы сэанс сувязi? — Кажу: — за горадам у парку было. Толькi раскiнулi антэну, а тут аднекуль жанчына, прэ на мяне. Дык я, ведаеце, спусьцiў штаны, быццам патрэба прысьпiчыла. Ну, яна ў другi бок…

— О, гут, правiльна, спрытны агент!

Пасьля яшчэ розныя iспыты-допыты. Падаслалi правакатара з нашых жа. Усё прайшоў, далi тыдзень адпачынку ў суседнiм гарадку. А празь месяц узнагародзiлi, — мэдаль за заслугi. Нейкi час у шуле бы iнструктарам быў, распавядаў новенькiм, як трэба здабываць у бальшавiкоў танкавыя сакрэты. Памятаю, глядзелi на мяне гэтак хiтравата, мабыць, слаба верылi. Але я стараўся — залiваў кулi.

Улетку сорак чацьвёртага, як пачаўся наступ, зноў — парашут, рэчмяшок з толам i на аэрадром. Гэты раз трох, я — старшы. Задача — дывэрсii на магiстралях. Выкiнулi ноччу, якраз на пазыцыi цяжкой артылерыi. Не пасьпелi прызямлiцца, як — хэндэ хох! Аднаго забiлi. Мы двое — у пляну. Але тады ўжо ў мяне быў свой (наш) пароль. — Кажу: давайце ў с ь м е р ш! Зразумелi, адправiлi ў Маскву. Болей да немцаў ужо не пасылалi, радыёгульню спынiлi. Але i ад сваiх меў мала радасьцi. Паўгоду сядзеў, дапытвалi, выясьнялi, цi не двайнiк. Дык двайнiк, кажу, хiба ж я хаваю. У Маскве той самы Трацякоў, палкоўнiк ужо, з двума ордэнамi. Два падпалкоўнiкi таксама ўзнагароджаныя баявым Чырвоным сьцягам — за пасьпяховую радыёгульню. А мне толькi пасьля перамогi кiданулi Айчынную другой ступенi. Але i тады я ўсё працаваў на iх — езьдзiў па чыгунках i на вакзалах, у вагонах — адсочваў агентаў. I, ведаеш, аднойчы ў Менску спаткаў свайго Аляксея. Сядзiць у кутку на вакзале, дрэмле. Падышоў, сеў поруч i ня ведаю, што рабiць? Галоўнае — з кiм ён цяпер, Лёха? Можа, раскрыты, законны, а можа, туляецца. Калi так, трэба арыштаваць. Але як? Крануў яго за плячо, прачнуўся, пазнаў. Але няшмат радасьцi ад спатканьня, гляджу, быццам баiцца. Кажу, можа, пройдзем у горад, абмыем спатканьне? Пайшлi. Я ўсё паварочваю блiжэй да НКВД, гляджу — ён быццам ня збочвае, не туляецца. Паганае адчуваньне, ды што зробiш? Я й думаю: можа, чалавек жыцьцё наладзiў, ажанiўся, працаваць пачаў, а я яго — на здачу. Але ж як iнакш? Ну прывёў у аддзел, такi тайны пункт на першым паверсе, там дзяжурны. Кажу: во прывёў. А Ляксей да мяне: гэта я прывёў, бо ты — агент абвэра. Аказваецца, i ён у гэткай жа самай ролi. Во паразумелiся! Аж брыдка стала адзiн ад аднаго.

А цяпер? Цяпер ў лясгасе раблю. Дзёгаць гонiм для нужд хiмiчнай прамысловасьцi. Зарплата малая, не ўкрадзеш — не пражывеш. Але мне ўкрасцi — ого! Усё пад наглядам, ненадзейны тып. А вы што — пiсаць будзеце? Няўжо дазволiлi?»

Так, я хацеў напiсаць. Лёс гэтага чалавека мяне крануў. Толькi, вядома, пiсаць усё, як было. Дакумэнтальны нарыс. Сказаў пра тое Дубавiнкiну, той паведамiў у Менск. Адтуль паступiў адказ: справа пакуль не рассакрэчаная, дазваляецца скарыстаць яе толькi ўскосна. Мiнiмум праўдзiвасьцi. Пiшыце лiтаратурную аповесьць з акцэнтам на дзейнасьць контрразьведчыкаў. Я сказаў, што для аповесьцi там мала зьместу, аповесьць усё ж iншы жанр. Не чэкiсцкi, а лiтаратурны.

На тым «чэкiсцкi праэкт» i скончыўся. Дубавiнкiн пасьля сказаў, што я яго падвёў. Можа, i падвёў, але ня надта. Бо неўзабаве ён атрымаў падвышэньне i перабраўся служыць у Падмаскоўе. У Гораднi аб iм, аднак, не бедавалi.

Мы здаўна прывыклi чуць, што ў жыцьцi заўсёды ёсьць месца подзьвiгу. Насамрэч, подзьвiг патрэбны ўсiм i заўжды. Асаблiва там, дзе няма мiру, iдзе барацьба за волю цi справядлiвасьць. Але прырода подзьвiгу можа быць розная. У тым лiку i на вайне.

Лiтаратура сацрэалiзму замусолiла подзьвiг у iмя радзiмы, партыi i Сталiна, абыходзячы ўсю складаную разнастайнасьць тае зьявы. Подзьвiгi бессаромна i рэгулярна сачынялiся ў мэтах прапаганды, як у час вайны, так i мiру. Хто ня чуў пра подзьвiг камсамолкi, што павесiлi немцы за няўдалы падпал канюшнi з коньмi. Прытым нацiск рабiўся на тое, што яна мовiла перад пакараньнем. Спярша гэта былi словы: Сталiн прыйдзе, затым — партыя прыйдзе, — адпаведна прапагандоваму аспэкту часу; у тым i была сутнасьць яе подзьвiгу. Грымела шмат год слава байцоў-панфiлаўцаў, якiя быццам бы загiнулi, не пусьцiўшы немцаў у Маскву. I няважна было, што гэтыя героi пасьля вайны жывыя i здаровыя павярталiся з палону, — важна было, што iхнi мiф сваю прапагандовую функцыю выканаў. Мне запомнiўся аповед знаёмага вайскоўца ў генэральскiм чыне пра славуты подзьвiг Аляксандра Матросава. Генэрал у той час ваяваў камандзiрам батальёну ў брыгадзе, дзе служыў баец Матросаў, i ўся тая гiсторыя раскручвалася на ягоных вачах. Яе сачынiлi палiтрукi дзеля апраў даньня няўдалай атакi, каб знайсьцi ў ёй хоць якi пазытыў. I знайшлi забiтага на полi байца, якi, можа, блiжэй за iншых падпоўз да блiндажу. Вось i ўсё. Астатняе было прыдумана. Прыдумка апынулася важней за звычайную салдацкую сьмерць у бясслаўным баi.

У савецкай палiтыцы i прапагандзе адбывалася звычайная для iх зьява п а д м е н ы256, калi ахвяры i героi памянялiся месцамi — ахвяраў зрабiлi героямi, а герояў ператварылi ў ахвяры. Першых ганаравалi зоркамi, а другiх звозiлi на Калыму, Варкуту, Курапаты. То была палiтыка i лёгiка бальшавiзму, зразуметая, аднак, праз шмат гадоў пасьля.

Сапраўды, няшчасная краiна, якая мае патрэбу ў героях, як пiсаў Бэртольд Брэхт.

Мяне цiкавiлi подзьвiгi iншага кшталту — подзьвiгi духу. З часоў Iсуса Хрыста i першых хрысьцiянаў дух стаў немалаважным фактарам у барацьбе за выжываньне нацый цi этнасаў, — ня меней важным за фiзычную сiлу, якая ў старажытнасьцi вырашала ўсё. Ды i ў самой лiтаратуры ўсё большую прыцягальнасьць набывалi, так бы мовiць, подзьвiгi iнтэлiгенцкiя, а ня толькi салдацкiя. Апошнiя былi як бы трывiяльнай справай, тым больш на вайне. Калi ж подзьвiг зьдзяйсьняе той, хто прызначаны зусiм для iншае, мiрнай справы, тое ўжо ёсьць штось выключнае i набывае асаблiвае значэньне. Хаця практычны вынiк таго часта бывае нулявы. Як нулявы быў у прагматычных адносiнах подзьвiг Януша Корчака цi настаўнiкаў зь югаслаўскага гораду Крагуевацу, што разам са сваiмi выхаванцамi пайшлi на пагiбель. Вядома ж, на вайне сьмерць ёсьць зьява заўрадная.

У Беларусi таксама былi такiя настаўнiкi, хоць пра iх мала ведалi, прапаганда пра iх маўчала. Бальшавiкi не прызнавалi высiлкаў нацыянальнага настаўнiцтва ў справе школьнiцтва на акупаванай тэрыторыi. Настаўнiкi, якiя на той час вучылi дзяцей, не давалi зьдзiчэць цэламу пакаленьню, лiчылiся калябарантамi, i пасьля вайны нярэдка з вучнямi апыналiся ў Пячорлагу. Беларускi настаўнiк Барыс Кiт за сваё самаадданае школьнiцтва сядзеў у Лукiшках пры польскiх уладах, у Вiлейскiм цэнтрале СД — пры немцах. Каб не апынуцца ў савецкiм лягеры пасьля вайны, змушаны быў эмiграваць на Захад. I ўсё таму, што ў гады юнацтва прыняў поклiк вучыць дзяцей дабру i справядлiвасьцi i не адцураўся ад беларушчыны. Вельмi гэта важная i небясьпечная справа — беларускае настаўнiцтва. Калi, канешне, быць ёй верным, не ператварыцца ў «прывадны рамень» бальшавiцкай палiтыкi, як гэта мы назiралi ўсе гады савецкай улады.

«Абелiск» напiсаўся лёгка, як прынята казаць — на адным дыханьнi. Надрукаваўся ў Менску260 таксама безь вялiкiх стратаў. Можна было перакладаць на расейскую мову, з чым, аднак, я марудзiў. Самому дужа не хацелася, думаў знайсьцi лепшага за сябе перакладчыка.

Неяк пад той час давялося пазнаёмiцца з расейскiм паэтам, пяхотным разьведчыкам Рыгорам Куранёвым, якi надрукаваў цiкавую паэму «Рака Палата» — пра баi на Полаччыне. Ён быў прыязны, кампанейскi хлопец, меў добрую жонку Галю i сынка Сашку, i я, калi бываў у Маскве, здаралася, бавiў час у яго гасьцiннай сямейцы. Галя, будучы выдавецкiм работнiкам, узялася перакласьцi гэтую невялiчкую аповесьць. «Новый мир» хутка яе надрукаваў, — праўда, ужо пры новым рэдактары. Гэтую аповесьць я прысьвяцiў памяцi маладога настаўнiка зь Мядзельшчыны Мiколы Пашкевiча. То быў выдатны настаўнiк — энтузiяст беларушчыны, бясконца захоплены лiтаратурай. Неяк мы ехалi на Нарач у госьцi да старога Мiхася Лынькова, прозу якога Мiкола дужа любiў. Месца ў машыне для яго не было, дык Мiкола папрасiўся ў багажнiк, дзе, скорчыўшыся, ехаў добрых паўсотню кiлямэтраў i казаў: «Як жа я яго не пабачу, ён жа такi старэнькi…». Тады ён пабачыў Мiхася Цiханавiча, а праз паўгоду нечакана i памёр — раней за свайго кумiра. Памятаю, вычытваў навамiраўскую вёрстку ў скверыку блiз Путнiкаўскага завулку i адначасна чытаў машынапiсны тэкст «В круге первом» Аляксандра Салжанiцына, якi мне да вечара далi ў «Новом мире». Салжанiцын тады быў адкрыцьцём для лiтаратуры, але пасьля «Аднаго дня Iвана Дзянiсавiча» яго не друкавалi. Твардоўскi прабiваў гэты раман у ЦК, аднак бяз посьпеху. У маёй валiзцы ляжала i яшчэ адна кнiжка таго ж аўтара «Ленiн у Цюрыху», якую мне даў Куранёў. Гэтую я вёз дадому — у Менск i Горадню, дзе яе прачыталi дзясяткi маiх сяброў ды iхнiх знаёмых. На «Абелiск», як ён быў надрукаваны, добрую рэцэнзiю зьмясьцiў у «Комсомольской правде» Рыгор Бакланаў, ацэнка якога для мяне заўжды была важная. Таксама як i нашага агульнага сябра Лазара Лазарава.

Як заўсёды ўлетку, узяўся пiсаць «зiмовую» аповесьць «Дажыць да сьвiтаньня». Тэма яе, здавалася, гучала даволi экзыстэнцыяльна, то быў матыў тупiку i расчараваньня — на той раз у пэўным канкрэтным сэнсе. А можна было разумець i ў болей шырокiм, гэта ўжо як каму падавалася. Такi адыход ад iдэёвай канкрэтыкi даваў пэўны прастор для ўяўленьня, але i абавязваў. Як i раней, абавязваў да праўды i пэўных жыцьцёвых рэалiяў, што няпроста было ўвасобiць на матэрыяле вайны. Затое кожны чытач (цi група чытачоў) разумеў пэўныя моманты адпаведна ўласным схiльнасьцям i жаданьням. Аўтар мала што сьцьвярджаў — болей выяўляў i распавядаў. Так здавалася аўтару, хаця на справе ўсё магло быць iнакш — так цi iнакш, горш або лепш. Паколькi ў «Новом мире» я той год ужо надрукаваў ся, паслаў аповесьць у Ленiнград, у часопiс «Нева».

Як звычайна, пачаў чакаць выклiку на абмеркаваньне, рэдагаваньне. Выклiк, аднак, зацягваўся. I раптам атрымлiваю з «Невы» нумар з ужо надрукаванай аповесьцю i лiст, падпiсаны галоўным рэдактарам Нiкольскiм, якi вiншуе i запрашае да супрацоўнiцтва. То было штось нёзвычайнае, да такiх выдавецкiх правiлаў я не прывык. (Забягаючы наперад, зазначу, што «Нева» ня толькi надрукавала аповесьць, але i вылучыла яе на дзяржаўную прэмiю.)

Тым часам у выдавецтве «Молодая гвардия» насьпела выданьне маёй кнiжкi, i я паехаў у Маскву. З загадчыцай аддзелу мастацкай лiтаратуры Зояй Мiкалаеўнай Яхантавай быў знаёмы яшчэ з часу выхаду «Трэцяй ракеты», адносiны мае з гэтай мiлай жанчынай былi як найлепшыя. Хаця ўвогуле гэта камсамольскае выда[вецтва] ставiлася да аўтараў i iх твораў зь яўна забольшанымi патрабаваньнямi, i на гэты раз мяне змусiлi дапiсаць да кнiжкi «паплавок» — артыкул пра Хатынь. Хатынь тады шмат што выручала ў не заўсёды ляяльнай нашай публiцыстыцы, хаця ў пэўных адносiнах i апыналася блефам. (Пра тое, аднак, пасьля.)

А тады ў рэдакцыi Зоi Мiкалаеўны пазнаёмiўся са змрочным чалавекам, што мовiў разважна-басавiтым голасам, якi аказаўся аўтарам ужо вядомых у лiтаратуры «Iвана» i «Зосi» — Уладзiмерам Багамолавым. Ён запрашаў заходзiць i даў адрас. У наступны мой прыезд у Маскву я i зайшоў. Валодзя жыў на Вялiкай Грузiнскай, у самым паддашшы старога дому. Сям’i ў яго, здаецца, не было, мацi нядаўна памерла, i сын распавядаў, як сам абмываў яе i хаваў. Жыў бедна, меў патрэбу ў грашах, але натуру меў ганаровую i заўжды частаваў. Да яго славутага «Iвана», паводле якога быў зьняты фiльм, я адносiўся ўвогуле спакойна, затое любiў яго «Зосю» (Я це кохам, а ты сьпiш). Валодзя тады працаваў над вялiкiм раманам, але не казаў, пра што той раман. Неяк у яго на кватэры сабралiся Юры Бондараў, Сяргей Сьмiрноў, Наiль Бiкенiн, яшчэ нехта — усе вядомыя i славутыя сябры па лiтаратуры i вайне. Багамолаў папрасiў Бондарава дастаць у «крамлёўцы», дзе ён лячыўся, лякарства для мяне-астматыка, замежны «бератэк», якi мне дужа памог. С. С. Сьмiрноў рабiў на тэлевiзii сэрыю перадачаў пра герояў Брэсцкай крэпасьцi, быў дужа змораны i пачуваўся кепска. Ён дужа добра гаварыў пра мае i багамолаўскiя аповесьцi, якiя, апроч таго, падтрымлiваў у друку. Неўзабаве, аднак, ён захварэў i хутка памёр. Бондараў радыкальным чынам разышоўся з Багамолавым — мне дагэтуль невядома, чаму, — а я, наадварот, сышоўся. Гадоў дзесяць мы сябравалi, ён прыжзджаў у Беларусь, з маладой жонкай адпачываў на Нарачы i ў Друскенiках. Я пазнаёмiў яго з маiмi сябрамi Матукоўскiм i Бураўкiным, зь якiмi ён пасябраваў. Але, як i ўсё на сьвеце, мужчынскае сяброўства таксама мае канец. Скончылася яно i ў мяне з Багамолавым.

Шмат якiя навiны ў наш час прыходзiлi праз тэлефон (цяпер прыходзяць праз iнтэрнэт i факс), прыйшла i такая: у Гораднi судзяць катаў Хатынi. Выязная калегiя зь Менску, пяць падсудных — былых палiцаяў. Адамовiч, якi тады пiсаў сваiх «Карнiкаў», вядома, ня мог прамiнуць такой падзеi i прыехаў у Горадню. Карпюк ужо быў на першым паседжаньнi суда, на другое прыйшоў i я. Зьнешне то быў суд, мабыць, як i ўсе такога кшталту — судзьдзi, адвакаты. На лаве падсудных сядзела пяцёра пажылых, нямала пакамячаных жыцьцём мужыкоў. Iх сабралi дзе каго — з Украiны, Расеi, аднаго прывезьлi з Казахстану. Але чаму судзяць у Гораднi? Чаму хоць бы ня ў Менску? I тут выяўляецца незвычайны факт. Аказваецца, спалiлi Хатынь i пазабiвалi ўсiх яе жыхароў зусiм ня немцы, а вось гэтыя палiцаi з так званага 118-га ўкраiнскага палiцэйскага батальёну, як ён афiцыйна зваўся. То быў, вядома, ня надта прыемны для ўладаў факт, якi парушаў вядомы пастулят пра нязрушную дружбу савецкiх народаў. Таму гэты працэс i адсунулi з цэнтру да самай польскай мяжы. Хоць таксама наўрад цi ўдала: сугучнасьць Хатынi i Катынi выклiкала i ў Польшчы пэўныя нэгатыўныя асацыяцыi.

Суд адбываўся ў маленькiм пакойчыку, публiку з вулiцы туды не пушчалi. Судзьдзi дапытвалi, падсудныя вяла ва ўсiм прызнавалiся: было загадана, палiлi, стралялi, што ж мы маглi зрабiць? Сярод палiцаяў сядзеў камандзiр роты Лапуста, якi пасьля вайны зрабiў у Казахстане кар’еру — быў ня раз узнагароджаны, стаў дэпутатам мясцовага савету. Некаторыя з палiцаяў пасьля вызваленьня пабылi яшчэ i на фроньце, дзе няблага ваявалi i былi ўзнагароджаны — да нямецкiх медалёў далучылi савецкiя. Адзiн меў прозьвiшча Сахно (як у маёй аповесьцi «Мёртвым не балiць»), што нямала пацешыла нас. Адамовiч нават пажартаваў з гэтага поваду: дрэнна чыталi сьледчыя Быкава, а то б даўно выкрылi Сахно. Цi, можа, шкода было — карпаратыўная салiдарнасьць… Так, менавiта, думаў я, усё ў нас зь Нямеччынай перамяшалася — хто свой, хто чужы? Здаецца, двух прысудзiлi да сьмяротнай кары, i Карпюк прасiў у пракурора дазволу пасядзець зь iмi апошнюю ноч — паназiраць за сьмяротнiкамi. Пракурор не дазволiў, а Адамовiч папiкнуў: «Toe я павiнны быў прасiць, ды не наважыўся». Карпюк быў задаволены, што аказаўся болей адважны. Хаця хто з нас у тым сумняваўся?

Мы жылi ў ненатуральным, звыродлiвым сьвеце, калi былi адпрэчаны ня толькi хрысьцiянскiя запаветы, але i элемэнтарныя меркаваньнi здаровага сэнсу. Сэнс зрабiўся клясавым, партыйным, пралетарскiм. Нас заклiкалi пiсаць праўду, але далёка ня кожная праўда дазвалялася ў лiтаратуры, хiба тая, якая служыла ўладзе. Над рэглямэнтацыяй праўды шчыравалi партыйныя органы, iм дапамагалi пiсьменьнiцкiя начальнiкi, цэнзары, рэдактары, «закрытыя» рэцэнзэнты, якiя за верную службу надзялялiся кватэрамi, пасадамi, навуковымi званьнямi, прэмiямi. На дзяржаўную прэмiю Беларусi былi вылучаны разам Уладзiмер Караткевiч i Барыс Сачанка, дзе слынны клясык беларускай культуры быў толькi фонам, бо прэмiю, вядома ж, далi Сачанку. Для таго не абышлося без энэргiчнага ўмяшаньня ЦК у асобе Iвана Антановiча. Усё тое, натуральна, вяло да выраджэньня лiтаратуры. I калi ў ёй паяўлялася ня надта пакорнае iмя ды яшчэ надзеленае пэўнымi здольнасьцямi, наверсе вырашалi, што зь iм рабiць. Выпрабаваны спосаб 30-х гадоў, мабыць, ужо апрыкрыў, запатрабавалiся гнуткiя спосабы — бiзуна ў спалучэньнi зь пернiкам. Глядзелi, якi станецца больш вынiковым. Пасьля шматгадовай лупцоўкi бiзуном да Быкава было вырашана прымянiць пернiк. Я, канешне, пра тое ня ведаў: лiтаратурныя начальнiкi ўмелi хаваць партыйныя таямнiцы. Нават тыя зь iх, што ўвогуле дабражадана ставiлiся да мяне.

Недзе пад канец 70-х гадоў Камiтэт па прэмiях прысудзiў мне Дзяржаўную прэмiю СССР за аповесьцi «Абелiск» i «Дажыць да сьвiтаньня». Пасьля перажытага ў лiтаратуры тая прэмiя неяк ня надта ўзрушыла, хаця, вядома, я стаўся абнадзеены — можа, цяпер адчэпяцца? Вядома, я не разьлiчваў, што ўжо цяпер мне будзе дазволена пiсаць усё i так, як я захачу, ды ўсё ж… Праўда, Адамовiч з ягоным сарказмам сказаў, што цяпер сам не захочаш дражнiць гусака, будзеш памяркоўней, бо прайшоў вывучку. Можа, i так. Як заўжды ў такiх выпадках, прэмiя парадавала сяброў, але i прыбавiла зайздросьнiкаў — таксама зь лiку сяброў. А зайздрасьць (хвароба чырвоных вачэй пакiтайску) — дужа кепская рэч, якая валодае нейкай д’ябальскай сiлай. У тым я добра пераканаўся за свой лiтаратурны век. Ды й памятаю, як у дзяцiнстве мама дужа баялася суроку, кепскага вока — зусiм як у Кiтаi…

Уручалi прэмiю ў Крамлi, пасьля там жа абмывалi — тузiн сьвежых ляўрэатаў ад лiтаратуры i мастацтва. Галоўным гаспадаром мерапрыемства быў наш зямляк Шаура, якi даволi холадна павiншаваў мяне — бы аб’явiў вымову. Але тое мяне ня дужа ўражвала — болей запомнiлася добразычлiвая ўвага сяброў у Маскве i Менску. Тады ж цi крыху раней адпалi некаторыя з выдавецкiх праблемаў — у Менску заплянавалi i выдалi чатырохтомны збор твораў, хаця i не ўключылi ў яго «адыёзныя» аповесьцi — «Мёртвым не балiць» i «Круглянскi мост». Мусiць, каб ня надта фанабэрыўся свежасьпечаны ляўрэат.

У Менску ў тыя гады я бываў часта — то прыязджаючы на якiя мерапрыемствы Саюза пiсьменьнiкаў, то ў рэдакцыi па выдавецкiх справах. А то — вяртаючыся з Масквы. Калi да гарадзенскага цягнiка заставаўся нейкi час, забягаў на вулiцу Энгельса ў цесны дамок СП, дзе сядзеў Толя Вярцiнскi. Ля яго заўжды можна было збавiць час у кампанii Макаля, Гамолкi цi яшчэ каго зь менскiх лiтаратараў. Там было шумна i часта весела. Але каб пагаварыць пра справы, умоў там не было. Пра справы i штосьцi сур’ёзнае звычайна размаўляў зь Hiлам Гiлевiчам, калi ён ня быў на лекцыях ва ўнiвэрсытэце. Нiл, апроч таго, быў ня супроць прыняць чарку, гаворка зь iм была цiкавая i сур’ёзная — пра жыцьцё, лiтаратуру i найбольш — пра мову.

Нацыянальная мова беларусаў, як i сто год таму, зьняважлiва тапталася на ўсiх узроўнях, выцясьнялася расейскай, хаця афiцыйна тое не прызнавалася. Афiцыйна, наадварот — улады трубiлi пра яе росквiт, што давала памылковую падставу думаць пра нейкi недагляд, якi можна выправiць. Нiл, як чалавек эмацыйны, балюча перажываў той моўны стан. Ва ўнiвэрсытэце з дапамогай студэнтаў ён без супынку зьбiраў i накоплiваў фальклёр, якi выдаваў кнiжкамi — адну за адной. Ды фальклёр мала каго цiкавiў. Школьнiцтва на беларускай мове пакрысе марнела, ужо трэба было паезьдзiць па раёнах, каб знайсьцi цалкам беларускую школу (як, прыкладам, у Гудзевiчах на Гарадзеншчыне). У Менску не засталося нiводнай. А без авалоданьня беларускай мовай маладымi пакаленьнямi рабiлася марнай уся беларуская культура. Мы гаварылi, што пры гэткiх тэмпах русыфiкацыi празь якiх 20–30 год беларускую кнiжку ня будзе каму i прачытаць. А мы ж шчыруем менавiта над кнiжкай, як шчыравалi нашыя шматпакутныя клясыкi. Цi ня марным стане ўсё тое шчыраваньне? Кажуць, Якуб Колас памёр над лiстом у ЦК наконт уцiску беларускай мовы. Што з таго часу зьмянiлася?

Камунiстычная партыя ўпарта трымаецца сваёй рускамоўнасьцi, усё партыйнае кiраўнiцтва зь верху да нiзу працуе толькi на расейскай мове. Па-беларуску выступае адзiн мiнiстр фiнансаў Шацiла, якому, аднак, хутка на пэнсiю. I тут самае крыўднае, што нашу нацыянальную праблему ня хочуць разумець нашы расейскiя калегi нават самай дэмакратычнай скiраванасьцi. Апроч хiба Валянцiна Аскоцкага ды Лазара Лазарава, зь якiмi давялося гаварыць пра тое, нiхто iншы ня выказаў нават цiкавасьцi да лёсу нашае мовы. Ну i што, кажуць, пяройдзеце на расейскую. Што, расейская горшая? — Не, кажу, нават лепшая. Але… Што а л е, ужо не было ахвоты тлумачыць. Тагачаснае кiраўнiцтва СП у асобах Броўкi, Шамякiна, Танка было нiбы спаралiзаванае моўнай праблемай i баялася нават загаварыць пра яе. I ня дзiва. Шамякiн шмат год быў старшынёй Вярхоўнага Савету, гэта пры iм адбывалася галасаваньне аб выкрэсьлiваньнi з канстытуцыi БССР артыкулу пра дзяржаўнасьць беларускай мовы. А другi раз прыкладна тое ж сталася пры старшынстве акадэмiка Навуменкi. (Усе тыя факты зьнiшчэньня беларускай мовы на ўзроўнi вярхоўнай улады падрабязна выкладзены ў працы Анатоля Белага. Ня ведаю, аднак, цi была яна надрукаваная, бо пра яе аўтара пусьцiлi чутку, быццам ён — агент КДБ i ўсе яго захады — правакацыйныя.) Тое ж кiраўнiцтва СП не знайшло адвагi iнiцыяваць перад урадам перанос у Менск парэштак Максiма Багдановiча зь Ялцiнскiх могiлак, дзе iм пагражала руйнаваньне. Баялiся праявы нацыяналiзму, як самага страшнага злачынства, за якое ў 30-я гады атрымлiвалi кулю ў патылiцу? Наўрад. Болей дбалi, каб не адлучылi ад карыта, да якога прыладзiлiся за адносна лiбэральныя гады, што наступiлi пасьля Цанавы. Мабыць, таму адно праўдзiвае выступленьне Уладзiмера Дамашэвiча наконт беларускай мовы ледзьве ня скончылася для яго кепска. Пасьля Шамякiн казаў: насiлу ўратавалi — во якiя яны былi добрыя. Далi Дамашэвiчу хадзiць на волi. Можа, тое, аднак, i праўда: у нас не саджалi, як на Украiне, у нас не было i дысыдэнтаў. Падобна, намер зрабiць iх зь некаторых гродзенцаў ня ўдаўся, не хапiла прафэсiяналiзму цi што? А можа, мяняўся час, палiтычны вецер зьмянiў накiрунак, можна было расслабiцца?

У Маскве зьбiраўся зьезд СП СССР, зь Менску мы паехалi вялiкаю групай. Перад адкрыцьцём, як звычайна, таўклiся ў цесных калiдорах на Вароўскага, атрымлiвалi накiраваньнi ў гасьцiнiцы. То была складаная i важная справа — гасьцiнiчнае пасяленьне. Сялiлi зь вялiкiм разборам, адпаведна той вазе, якую мелi пiсьменьнiкi i арганiзацыi ў вачох начальства. Адных (кiраўнiкоў, дэпутатаў, народных) сялiлi ў гасьцiнiцы «Масква», iншых, бяз тытулаў i заслугаў — у «Расіi». Тут назiралася блытанiна, як, скажам, з рэдактарамi, якiя ня ўсе былi дэпутатамi i народнымi. Атрымаўшы гатэль рангам нiжэйшы, iшлi са скаргай да Маркава цi Варанкова або пасылалi туды Шамякiна, — каб пахадайнiчаў. Шамякiн хадайнiчаў таксама з разборам, не дапушчаючы ўраўнiлаўкi. Я атрымаў квiток у «Маскву», Адамовiч — у «Расію», было трохi нязручна, але мы скардзiцца не пабеглi. Нас на Вароўскага знайшоў Анатоль Гладзiлiн i паказаў лiст Аляксандра Салжанiцына да зьезду ў абарону свабоды творчасьцi, супраць цэнзуры. Мы яго падпiсалi, але болей з прысутных там беларусаў не падпiсаў нiхто. Там жа Адамовiч прапанаваў пазванiць Салжанiцыну, зь якiм мы яшчэ не былi знаёмыя. Я сумняваў ся, што Салжанiцын пойдзе на кантакт, але нечакана ён сам узяў трубку i, перш чым пачаць размову, папытаўся, цi падпiсалi мы ягоны лiст. Адамовiч адказаў, што так, падпiсалi i яшчэ сагiтавалi падпiсаць iншых. Тады Аляксандр Iсаевiч сказаў, што няблага б спаткацца. Дамовiлiся зрабiць тое ў маiм нумары гасьцiнiцы «Масква». Назаўтра ранiцой Адамовiч быў ужо ў мяне, я падрыхтаваў фотаапарат, купiлi штось выпiць. Салжанiцын прыйшоў зь невялiкiм спазьненьнем. Мы пазнаёмiлiся асабiста, а ў лiтаратурным сэнсе Аляксандр Iсаевiч сказаў, што чытаў нас абодвух i падзяляе наш пафас. На зьезд ён ня пойдзе, бо ня мае запросiнаў, але чакае, што мы там выступiм у духу ягонага лiста. Адамовiч паабяцаў тое зрабiць (але яму слова не далi), я ж падрыхтаваў выступленьне ў некалькi iншым духу. Наконт лiтаратуры Салжанiцын сказаў, што працуе зараз над творам пра iмперыялiстычную вайну 1914 году i, магчыма, улетку паедзе ва Ўсходнюю Прусiю. Па дарозе мог бы заехаць у Беларусь, дзе ваяваў у 44-м годзе. Вядома, мы запрашалi. (Тое, на жаль, не ажыцьцявiлася.) Падчас размовы мы з Адамовiчам усё азiралiся на сьцены, што таiлi пэўную небясьпеку, Салжанiцын жа паводзiў сябе ўпэўнена i сьмела, ад алкаголю адмовiўся. Напрыканцы сфатаграфавалi госьця — па чарзе з Адамовiчам i Быкавым.

На зьезьдзе ў залi славутага Крамлёўскага палацу я сядзеў мала, болей бавiў час у кулуарах, а то ў буфэце. Але ў вялiзнай залi буфэту можна было хiба пад’есьцi, выпiць жа там не было нiчога. I тое абурала шмат каго з прыезджых пiсьменьнiкаў. Асаблiва абураўся Вiктар Астаф’еў, зь якiм я ўжо быў знаёмы, i мы займелi намер абмыць сустрэчу. Ды не было чым. I Вiктар гучна, бянтэжачы выкшталцоную гэбiсцкую абслугу, абвяшчаў, што без гарэлкi не перамаглi б i ў вайну — нават з грымотнымi заклiкамi палiтрукоў. I беларускiя партызаны тое ведаюць — праўда, Васiль? — жартоўна зьвяртаўся ён да мяне. Я пагадзiўся i напомнiў Вiктару, як на банкеце папярэдняга зьезду ён уратаваў Канстанцiна Сiманава. Той тады вальяжна праходжваў ся мiж шэрагамi сталоў зь нейкiм замежнiкам, а за iмi, бы хвост, вiўся падазрона гэбiсцкi тып, усё стараўся ўчуць iх размову. Як тыя спынiлiся, спынiўся i ён, падскочыўшы да нашага стала, якраз насупраць Астаф’ева. Павел Нiлiн, якi быў з намi, зразумеўшы, у чым справа, аднак, запытаўся, з якой арганiзацыi тып? Але той бы ня чуў пытаньня, — уся яго ўвага была скiравана на Сiманава. Тады Астаф’еў гучна, каб перамагчы п’янаватую гаману, мовiў: «Ды з арганiзацыi Сямiчаснага, азiрнiцеся, Канстанцiн Мiхайлавiч!». Той i праўда азiрнуўся, i тып, утулiўшы галаву ў плечы, моўчкi шаснуў убок. Увечары ў гатэлi мы абмяркоўвалi той выпадак, i Астаф’еў даволi нэрвова напомнiў, дзе мы жывём. Ён сказаў, што ў 30-я гады ў СССР было 10 мiльёнаў сэксотаў, пра гэта сьведчыў сын Г. Малянкова, а ўжо ён штосьцi ведаў. Ды й сам Хрушчоў, выкрываючы Берыю, сказаў, што ў СССР кожны пяты — сэксот. Чаго ж вы хочаце ад пiсьменьнiкаў? — пытаўся Вiктар Пятровiч.

Як ужо было сказана, пры шыкоўнай закусi ў Крамлi не было чаго выпiць, а буфэты ў гасьцiнiцах ламiлiся ад выпiўкi, ды не было закусi. Як заўжды, з закусьсю ў краiне была напруга. Ранiцай за сьнеданьнем мы доўга вырашалi задачу: як пранесьцi на зьезд бутэльку. Бураўкiн спрабаваў засунуць яе ў кiшэню — выглядала падазрона, нiбы там бомба. У маёй нутраной кiшэнi — яшчэ горш. Спрабавалi пакласьцi ў iмпазантную Гiлевiчаву папку, зь якою той нiдзе не расставаўся, — таксама нядобра. Маглi адабраць ды яшчэ што прышыць. Правяралi ж нас не адзiн раз, у кожных дзьвярах, дзе гэбiсты звычайна дзяжурылi парамi: пакуль адзiн правяраў дакумэнты, зьвяраючы фота з арыгiналам, другi рабiў «вiзуальны вобыск», пiльна азiраючы кiшанi i рукi. Выйсьце знайшлi самае простае — выпiць у гасьцiнiцы, а закусваць бегчы ў Крэмль.

Але па дарозе нас чакала неспадзяванка. Не пасьпеўшы перабегчы праезд Спаскай вежы на зялёнае сьвятло сьвятлафора, спынiлiся. Толькi адзiн (ня з нашай кампанii дэлегат) — стары туркмэнскi пiсьменьнiк — пасьпяшаўся на пераход i быў затрыманы гэбiстам у форме, якi груба рвануў яго за плячо i пачаў адчытваць. Таго не стрываў Рыгор Бакланаў, што пераходзiў з намi. Я нiколi ня бачыў Рыгора такiм разьюшаным, як ён накiнуўся на гэбiста ў абарону старога пiсьменьнiка-туркмэна, на вачох дзясяткаў прахожых ён бэсьцiў яго i сарамацiў. Але той таксама разьюшыўся, патрабаваў у Бакланава пропуск, пачаў крычаць: «Я табе яго зараз парву, i ты болей не пабачыш ваш зьезд». Бакланаў на тое адказваў з выклiкам: «Ну парвi! Парвi, ну! Рвi…». Аднак не парваў, — мабыць, добры папаўся. Той учынак Бакланава шмат што растлумачыў у ягоным характары, цьвярдым i ўпартым. Сталi зразумелыя яго некаторыя пасажы ў друку i ў выступах. Асаблiва блiскучая, бескампрамiсная прамова на ўсесаюзнай партканфэрэнцыi ў Маскве, калi прававерная аўдыторыя спрабавала сагнаць яго з трыбуны. Мне запомнiлася яго рэзкая сутычка з камунапатрыётамi ў прысутнасьцi члена гарбачоўскага палiтбюро А. Якаўлева. I яшчэ некаторыя праявы адвагi i прынцыповасьцi, зь якiмi ў нас мог параўняцца хiба адзiн Алесь Адамовiч.

Беларускiя пiсьменьнiкi, за малым выключэньнем, былi памяркоўныя, трымалiся моўчкi i разам. Памятаю толькi адзiн выпадак, калi на самым пачатку, як уладкавалiся ў гасьцiнiцу, пачалi сварыцца Куляшоў з Макаёнкам. Пілi i сварылiся — доўга i зацята, ад абеду да вечару i цi ня ўсю ноч. Я спрабаваў iх уцiхамiрыць, угаворваў i мiрыў, i ўсё — марна. Але сварылiся так адмыслова, што зразумець сэнс канфлiкту было немагчыма. Iншыя, што былi пры гэтым, па адным разыходзiлiся спаць. Урэшце не стрываў i я. А ранiцай дазнаўся, што Макаёнак сьпiць, а Куляшоў выпiсаўся з гасьцiнiцы i зьехаў у Менск.

На зьезьдзе, як заўжды, гучалi прамовы, звыкла сумаваў прэзыдыум. У кулуарах было цiкавей. Недзе пад канец дня паявiўся Вiктар Някрасаў, якога на той час цкавалi ў яго родным Кiеве i ў Маскве таксама. Завiтаў ён на зьезд з выглядам парыжскага клашара — у няновай расхрыстанай тэнiсцы, старых джынсах i разношаных сандалетах на босую нагу, зь якiх вытыркалiся жоўтыя старэчыя пазногцi.

Сярод параднай, з усiх сiлаў выкшталцонай публiкi тое выглядала выклiкам. Затое яго хутка абкружылi маладыя, i зь iх цеснага кола на лесьвiцы доўга чулiся гоман i сьмех. Гэбiсты ў штацкiм змушаны былi прычынiць дзьверы ў залю.

Важна, што сустрэчы i знаёмствы прадаўжалiся i пасьля зьезду, у гатэлях i рэстаранах. Увечары на кватэры Валянцiна Аскоцкага ўпершыню спаткаўся зь вельмi мною шанаваным крытыкам Iгарам Дзядковым. Той даўно жыў у Кастраме, у сталiцы паяўляўся рэдка, але друкаваў глыбокiя i разумныя артыкулы пра сучасную лiтаратуру, у тым лiку i беларускую. Часам ён прысылаў мне цёплыя лiсты ў Горадню, а праз колькi год напiсаў грунтоўнае дасьледаваньне пра маю творчасьць. Бачыўся я зь iм рэдка, але заўжды адчуваў ягоную прысутнасьць у маiм пiсьменьнiцкiм лёсе.

Пра пiсьменьнiцкiя зьезды ў Маскве можна ўспамiнаць доўга i шмат. Цi з нудой ад iхняй руцiны, цi, здаралася, i з захапленьнем ад некаторых сьмелых i разумных выступаў. Асаблiва падчас перабудовы, калi жалезна арганiзаваны СП пачаў прыкметна развальвацца. Але i тады партыя ўпарта трымала яго ва ўласных руках. Паспрабавалi рэфармаваць кiраўнiцтва, у праўленьне паўводзiлi нядаўна яшчэ адыёзных пiсьменьнiкаў. Кiраваць зьездам даручылi Юрыю Бондараву, аднаго разу нават мяне пасадзiлi за ганаровы стол прэзыдыума. Аляксандр Якаўлеў меў з намi спрыяльную гутарку ў кулуарах. Але i тады ў ЦК прадаўжаў сядзець Шаура i ягоны зямляк Сеўрук, якi пад той час зрабiў найвышэйшую для сябе кар’еру — кiраваў усесаюзнвiм галоўлiтам, практычна ажыцьцяўляючы цэнзуру над усёй савецкай лiтаратурай. Гэты ўчэпiста трымаўся за свае цэкоўскiя пасады нават пры Гарбачове i канчаткова рухнуў толькi тады, як рухнула партыя КПСС. Перабраўся ў гасьцiнную лукашэнкаўскую Беларусь, дзе i дагэтуль заняты сваёю звыклаю справай.

Недзе яшчэ ў брэжнеўскiя часы Масква нечакана для сябе знайшла дзiўнаватага аўтара зь яго ня меней дзiўнаватым творам пад назовам «Москва-Петушки». Прозьвiшча аўтара было Венiямiн Ярафееў283 або проста Венiчка, як яго з сымпатыяй клiкалi сябры i чытачы. Мне гэтую кнiжку даў пачытаць Адамовiч, якому яна дужа спадабалася, можа, з тае прычыны, што, не парываючы з гуманiзмам, несла ў сабе зачаткi будучага постмадэрну. Пасьля мы даведалiся, што аўтар працаваў на пракладцы газаправоду, быў дужа хворы i сябраваў з групай маскоўскiх лiтаратараў, якiя выдалi на той час скандальны «Метрополь». Аднойчы Адамовiч мяне зьдзiвiў, папытаўшыся ў тэлефоннай размове, што такое мэнiск? То быў не фiлялягiчны тэрмiн, i далёкi ад тэхнiкi Адамовiч не павiнны быў iм зацiкавiцца. Я ж прыпамятаў зь фiзiкi, што менiск — крывалiнейнае нацяжэньне паверхнi вадкасьцi. У наступнай размове высьветлiлася, што ў адным iнтэрв’ю, надрукаваным, здаецца, у «Литературной России», Венiчка вельмi прыхiльна адгукаўся пра нас з Адамовiчам i сказаў, што Адамовiчу налiў бы пры сустрэчы поўную шклянку, а Быкаву — нават з мэнiскам. Бедны алкаш Венiчка, мабыць, ня ведаў, што Адамовiч ня п’е, i тым павесялiў апошняга. А ўсё роўна ягоны маральны жэст быў куды болей прыемны для нас абодвух, чым iдэалягiчная пахвала якога-небудзь «лiтаратураведа ў штацкiм».

На пачатку 70-х гадоў, калi маё лiтаратурнае рэнамэ пайшло на папраўку, зноў павярнуўся да мяне кiнематограф. На Ленiнградзкай кiнастудыi зьнялi фiльм на сюжэт «Дажыць да сьвiтаньня» — фiльм няўдалы ва ўсiх адносiнах. Я тады некалькi разоў зьездзiў на «Ленфiльм», папрацаваў з рэжысэрам, але адразу зразумеў, што вялiкага толку ня будзе. Ня той рэжысэр. З ранейшага вопыту ведаў, што рэжысэру-пастаноўшчыку патрэбны ня так розум i густ, колькi характар i воля. Умельства выбiваць i дамагацца. Рэжысэр Вiктар Сакалоў быў чалавек разумны i сумленны, але не валодаў усiм наборам неабходных для таго якасьцяў. Зноў жа дадалiся недахопы сродкаў, абмежаванасьць матэрыяльна-тэхнiчнай базы. I ў дадатак да ўсяго падвяло надвор’е — раней часу растаў сьнег, што для патрэбнай зiмовай натуры было пагiбельлю. Рэжысёра зьнялi, дазьнiмаць даручылi iншаму, усё пайшло наўкось i скончылася поўным фiяска.

Неўзабаве, аднак, атрымаў лiст з «Масфiльму», дзе маладая рэжысэрка Ларыса Шапiцька прапаноўвала зьняць фiльм па «Сотнiкаву». Зрабiць тое параiў ёй наш агульны сябра Алесь Адамовiч. I я пагадзiўся. Праўда, ёй належала яшчэ атрымаць д а б р о ад кiраўнiцтва студыi, кiнаглаўку, аддзелу культуры ЦК. Але прабiўная Ларыса мела надзею i ўсё брала на сябе.

Аднак далёка ня ўсё заладзiлася на самым пачатку. Найперш турбаваў сцэнар — хто напiша? Кiраўнiцтва студыi пярэчыла супраць аўтарства Быкава. Я пагадзiўся — хай будзе хто iншы, паводле iхняга выбару. Выбралi маладога таленавiтага кiнасцэнарыста i паэта Генадзя Шпалiкава, якi напiсаў хутка i добра. Праўда, знайшлiся прэтэнзii, нешта хацелi зьмянiць у параўнаньнi з аповесьцю. Я даў сваю згоду i наогул напiсаў Ларысе, што прадастаўляю ёй поўны карт-блянш — рабiць, што захоча. Па праўдзе ўся гэтая кiнамiтусьня мяне даўно ня вабiла, я ўжо быў ёю сыты i прагнуў толькi аднаго — каб мяне пакiнулi ў спакоi. У спакоi, аднак, ня кiдалi, мiтусьня вакол сцэнару працягвалася. Патрабавалася мая аўтарская падтрымка, i я прыяжджаў у Менск, дзе Ларыса вяла перамовы ўжо зь «Беларусьфiльмам». З тых перамоваў нiчога ня выйшла — беларускiя кiнаўлады не адважвалiся зноў зьвязвацца з прозай Быкава. Былi ўжо навучаныя. Ларыса зноў перакiнулася на Маскву, пачала хадайнiчаць перад цэнтральнымi ўладамi. Прасiла мяне прыехаць.

Я прыехаў у Маскву, i мы дамовiлiся з Ларысай спаткацца ў Доме кiно падчас абеду. Народу было няшмат, размове не перашкаджалi. Ларыса сказала, што справа дрэнь, здымаць не даюць. Хто не дае? Нiхто не дазваляе, усе забараняюць. Трэба прабiвацца да самога Суслава. Я хацеў сказаць: ну i прабiвайцеся. Яна ж кажа: «Трэба ўдваiх, зараз я патэлефаную памочнiку i паедзем да Суслава». Я ня ведаў, што ёй на тое сказаць. Рэч у тым, што яшчэ гадоў шэсьць таму чуў, што ў ЦК прынята была пастанова наконт маёй творчасьцi, падпiсаная менавiта Суславым. А цяпер мне да яго ехаць? Я ў самыя змрочныя для мяне часiны нiкога нi пра што не прасiў. Пакуль Ларыса хадзiла ўнiз званiць, я шмат перадумаў i дужа прагнуў тады, каб усе яны там, у суслаўскiм ЦК, спрахлi, нават разам з маiм «Сотнiкавым». Я не хацеў нi фiльму, нi нават самой аповесьцi. Мабыць, Бог пачуў мае малiтвы. Прыйшла Ларыса, на яе твары ляжаў выраз прыкрасьцi i расчараваньня: Суслаў хворы. Слава табе, Госпадзi, падумаў я. Хутка мы выйшлi з Дому кiно, i я з палёгкай паехаў дахаты.

Празь нейкi час атрымаў ад Ларысы разьвiтальны лiст, у якiм яна выбачалася i пiсала, што змушана адмовiцца ад задумы, зь якой жыла цi ня два гады. Ну, што ж — адмовiцца, дык адмовiцца, мне нават спадабалася тое. Менш клопату. Бо вынiк быў бы адзiн, думаў я. У той жа час мне было шкада Ларысу Шапiцька за яе зайздросна працяглую прыхiльнасьць да маёй аповесьцi.

Але я ў чымсь памыляўся, усё ж Шапiцька, i адмовiўшыся, штосьцi рабiла. I раптам яшчэ цi не праз паўгода тэлеграма: «Фiльм запускаем, ствараем групу. Музыку пiша Альфрэд Шнiтке». Штось закруцiлася ў жаданым кiрунку… Але я слаба верыў у пэўнасьць гэтага нашага самага няпэўнага з мастацтваў, чакаў адбою. Адбою не было. Зрэдчас атрымлiваў паведамленьнi: здымаюць за Масквой, у старым расейскiм гарадку. Iншай натуры не знайшлi. На захад ад Масквы цi ў Беларусi ўся старажытнасьць запаскуджаная сiласнымi вежамi ды сiлiкатнымi каробкамi.

Здымалi цяжка, у цэнтральнай Расеi быў люты мароз, хтось з трупы прастудзiўся i памёр. На дзьве галоўныя ролi Ларыса запрасiла маладых, малавядомых акцёраў Барыса Плотнiкава i Вiктара Гасьцюхiна. (Апошнi затым зрабiў пэўную кар’еру ў Беларусi, падтрымаў рэжым Лукашэнкi i быў iм аблагоджаны. А тады ён сапраўды няблага выканаў ролю Рыбака, мабыць, выявiлася роднасьць натуры.) Як фiльм быў скончаны, пачалiся звычайныя для савецкага кiнематографу клопаты зь яго здачай. Пiльныя наглядчыкi з розных органаў згледзелi ў iм празьмернасьць хрысьцiянска-рэлiгiйных матываў. Таму ў пэўнай меры садзейнiчала музыка А.Шнiтке, якога ўлады не прызнавалi. Вядома, гэта была выдатная музыка, але ж крытэрыi яе разуменьня тады былi асаблiвыя. Тое, што праз 20 год зрабiлася несумненнай вартасьцю, тады ўспрымалася хiбам. Ларыса казала, што па праўдзе iмкнулася да ўзвышанай рэлiгiйнасьцi i нават мела намер назваць фiльм «Узьнясеньне». У якасьцi кампрамiсу назвала «Узыходжаньне» — блiзкiм па сэнсе. Але ўсё ж ня тое.

Празь некалькi гадоў на Бэрлiнскiм кiнафэстывалi фiльму «Узыходжаньне» быў прысуджаны галоўны прыз — Залаты мядзьведзь. А яшчэ праз кароткi час выдатны расійскі рэжысэр Ларыса Шапiцька загiнула ў аўтамабiльнай катастрофе. Здымала тады фiльм па аповесьцi Валяньцiна Распуцiна «Разьвiтаньне з Мацёрай», стомленая ранiцай вярталася ў Маскву, кiроўца заснуў за рулём, машына сутыкнулася з сустрэчнай, i ўсе загiнулi. Застаўся ўдаўцом выдатны кiнарэжысэр Элем Клiмаў, якi пасьля зьняў праўдзiвы фiльм «Iдзi i глядзi» — пра беларускiх партызанаў паводле сцэнару Алеся Адамовiча.

«Узыходжаньне» — найлепшая за ўвесь дзясятак экранiзацыяў маiх аповесьцяў.

Напачатку перабудовы пісьменьнікі сталі часьцей выяжджаць за мяжу — на розныя кангрэсы, канфэрэнцыі, сустрэчы, вядома ж, па запрашэньні таго боку і за ягоны кошт. Уласнага кошту звычайна мелі 30 % сутачных, што складала такую драбязу, зь якой было сорамна зайсьці дзе ў кавярню. Неяк у Нямеччыну паехала вялікая пісьменьн іцкая група, сярод якой быў і Адамовіч, што мяне дужа ўсьцешыла. Пасьля доўгага карантыну ў Менску Саша пачуваў ся вельмі спрыяльна за мяжой сярод маскоўскіх сяброў, заўжды быў у цэнтры ўвагі, распавядаў, дыскутаваў, жартаваў. На акадэміях ахвотна браў слова і гаварыў дужа разумна, хаця не заўжды так, як таго чакалі. Здаецца ў Кілі, выступаючы перад маладзёвай аўдыторыяй, на пытаньне, ці праўда, што ў Маскве моладзь не злоўжывае наркотыкамі, а болей чытае кніжкі, сказаў, што праблема палягае ў тым, ш т о чытае. Часам лепш не чытаць, а гуляць, скажам, у даміно, бо кніжкі ў нас пераважна створаныя мэтадам сацрэалізму, паводле замовы партыі. А на пытаньне адной фэміністкі сказаў, што ён ня можа падтрымаць ейны рух. Маўляў, учора яму распавялі, як маладая феміністка, калі ёй уступілі праход у дзьвярох, павярнулася і ляснула па шчацэ таго, хто гэта зрабіў. Бо яна за раўнапраўе, а тая ўступка — ёсьць прыніжэньне жанчыны і жаночае годнасьці. У залі ўсчаўся гвалт, фэміністкі паўскоквалі зь месцаў, кінуліся да сцэны, і мы з Адамовічам змушаны былі ратавацца праз чорны ход. Яны гналіся за намі па начной вуліцы аж да гатэлю, апынуўшыся ў якім я сказаў сябру, што болей зь ім не пайду на гэтыя шоў, бо не хачу над сабой заўчаснага лінчу.

Улетку восемдзесят трэцяга году давялося паехаць у Кёльн на пiсьменьнiцкi кангрэс. Дэлегацыя з Масквы была невялiкая, пад старшынствам Сяргея Мiхалкова: Еўтушэнка, Распуцiн, Межэлайцiс, я ды яшчэ нехта. Цудоўны надрэйнскi горад, якi, як i шмат iншых заходненямецкiх гарадоў, за пасьляваенны час падняўся з попелу ваеннага разбурэньня, вабiў прыгажосьцю, уладкаванасьцю i, вядома ж, славутым Кёльнскiм саборам, блiзь якога ў гатэлi мы i жылi. Кангрэс праводзiўся ў залi гарадзкой бiблiятэкi. Выступы былi даволi гарачыя — у сьвеце яшчэ не прастыла людзкое абурэньне з нагоды задушэньня «Пражскай Вясны». Савецкiя пiсьменьнiкi слаба апраўдвалiся, звыкла спасылаючыся на «падкопы англа-амэрыканскага iмперыялiз-му». Але самае яркае выступленьне належала Генрыху Бёлю, слухаць якога на плошчу перад бiблiятэкай сабраўся вялiзны натоўп гараджанаў. Гэты выдатны нямецкi пiсьменьнiк, змагар з фашызмам i бальшавiцкiм таталiтарызмам, працiўнiк ракетна-ядзернага шаленства, скончыў сваю прамову цытатай з Шэкспiра: «Чума — на оба ваших дома», i слухачы ў залi i на плошчы наладзiлi яму авацыю.

Пад той час я ўжо ведаў з успамiнаў Бёля i ягонай аўтабiяграфii, што мы зь iм па розныя бакi ваявалi ў Малдавii i пад Ясамi, падобна, удзельнiчалi ў адных баях. Там я, кантужаны, вярнуўся ў свой батальён, а Бёль, сiмулюючы хваробу, дамогся адпраўкi ў тыл — такая была рознасьць нашых пазыцыяў у той вайне. На перапынку я падышоў да Бёля i напомнiў яму пра нашу вайсковую агульнасьць. Бёль пасьмяяўся i сказаў, што калi не цяпер, дык пасьля мы зразумеем, што абодвух нас выкарысталi ў бруднай справе забойства дзеля ўлады аднолькава злачынных сiлаў. Мабыць, ён меў рацыю, хаця тады я ня мог цалкам зь iм пагадзiцца. Усё ж я ў вялiкай меры заставаўся саўком, у той час як нобэлеўскi ляўрэат Бёль сягаў высока i глядзеў на сьвет Божы iнакш — шырака i непадлегла. Я заўжды зь вялiкай цiкавасьцю чытаў тое нешматлiкае зь ягонай публiцыстыкi, што паяўлялася на расейскай мове. Што ж да ягонага ўплыву на эўрапейскую сьвядомасьць, дык ён быў доўгім i неаспрэчным. Толькi пасьля ягонай сьмерцi ў 1985 годзе значэньне асобы Бёля ў Эўропе пачало цьмець. Але тады на яго месца ў Нямеччыне прыйшлi ягоныя маладзейшыя аднадумцы, такiя, як, напрыклад, Гюнтар Грас, што прадоўжылi гуманiзм вялiкага немца.

Тая мая размова зь Бёлем мела пэўны працяг.

Праз колькі месяцаў на міжнародным пісьменьніцкім кангрэсе ў Сафіі маскоўская журналістка Жэня Кацава падвяла мяне да двух немцаў. Адзін зь якіх быў мюнхенскі рэдактар часопісу, а другі ветэран мінулай вайны, пісьменьнік Гейна Кіпхард. Былы танкіст Кіпхард, аднапалчан ін Бёля, таксама ваяваў у Малдавіі, вельмі магчыма, у тых жа мясьцінах, дзе і Быкаў, і цяпер прапануе разам напісаць кнігу пра сумесныя баі, але з розных пазыцыяў. Бёль дужа падтрымлівае гэтую ідэю. Тую ж ідэю горача падтрымаў і кіраўнік балгарскіх пісьменьнікаў Л. Леўчаў, які сказаў, што гатовы стварыць нам пэўныя ўмовы — даць мейсца для працы ў адным з дамоў творчасьці СП Балгарыі. Я там пагадзіўся.

Праз колькі часу мы з Кіпхардам спаткаліся зноў, на той раз у Кёльне, абмеркавалі некаторыя дэталі сумеснай працы і разьехаліся зь цьвёрдым рашэньнем на пачатку вясны паехаць у балгарскі Бургас і засесьці за працу. Аднак не заселі. Кіпхард раптоўна памёр. За ім памёр і наш апякун Генрых Бёль.

Між тым надышоў час юбiлею, — падкацiў неўпрыкмет. Яшчэ нядаўна быў малады, «пачынаючы», а ўжо 50, паўстагодзьдзя. Уся маладосьць ззаду. Стары… Мабыць, так цi накшталт таго разважае шмат хто ў свае 50 год. Але мяне тады болей турбавала iншае. У СП сказалi, што «есть мнение» юбiлей Быкава праводзiць на двух узроўнях — рэспублiканскiм i абласным. Тое мяне зусiм панiшчыла, нават на адзiн узровень я ня меў сiлы цi адвагi, а тут два разам. Але ж — сябры! Сябры прагнулi адзначыць.

Ня надта памятаю, як тое адбывалася ў Менску. Здаецца, у невялiчкай залi «Мутнага вока» сабралася паўсотня пiсьменьнiцкiх актывiстаў, з ЦК прыйшоў сакратар Кузьмiн. Пра творчасьць юбiляра зрабiў паведамленьне крытык Бугаёў. Пасьля нешта блытана (п’янавата) дзякаваў я — усiм сябрам i ворагам. З нагоды юбiлею хацелася быць вялiкадушным. Кузьмiн казаў, што вось-вось павiнна прыйсьцi вестка пра ўзнагароджаньне, але нешта затрымлiваецца ў Маскве. Ня сталi чакаць спазьнелай узнагароды, а як скончылiся выступы, пайшлi ў рэстаран, дзе разам абмылi i гiпатэтычную ўзнагароду.

У Гораднi было горш. Абласное начальства, нібы ў якасьцi выбачэньня за прычыненыя Быкаву ранейшыя крыўды, прызначыла ўрачыстасьць у вялiкай залi палацу тэкстыльшчыкаў. Прыйшлi прадстаўнiкi працоўных калектываў, iнтэлiгенцыi i нешматлiкiя сябры юбiляра. Пярэднiя лаўкi заняло партыйнае кiраўнiцтва вобласьцi на чале з новым першым Кляцковым. На подыюм пасярод сцэны паставілi прывезенае з тэатральнага рэквiзыту старамоднае, каралеўскага кшталту крэсла з высокiм падсьпiньнiкам i пазалочанай аздобай. Toe было самае пакутнае, што я мусiў трываць якiх пару гадзiн. Я сядзеў, бы на патэльнi, ледзьве слухаючы лiсьлiвыя выступленьнi i прывiтаньнi i ў думках праклiнаючы сябе за тое, што дажыўся да такога сораму. Тады ўжо я пэўна ведаў, што адношуся да тых людзей, якiм трываць лаянку куды лягчэй, чым пахвалу. Да пахвалы не прывык i пачуваўся жахлiва. Асаблiва на вачох дзясяткаў знаёмых людзей, якiя Бог ведае што пра мяне тады думалi.

Яшчэ праз колькi часу на маёй новай кватэры, якую я атрымаў па вулiцы Сьвярдлова, раздаўся тэлефонны званок. Далiкатны жаночы голас сказаў, што з таварышам Быкавым хоча размаўляць начальнiк абласнога ўпраўленьня Камiтэту дзяржаўнай бясьпекi. У мяне ёкнула сэрца — зноў! Аказалася — не. То быў новы начальнiк, якi месяц таму прыехаў у Горадню, чуў шмат пра мяне (яшчэ б!) i хоча пазнаёмiцца сам i пазнаёмiць калектыў чэкiстаў. Цi ня мог бы таварыш Быкаў у суботу прыйсьцi ў камiтэт i распавесьцi гродзенскiм чэкiстам пра тое, што напiсаў, над чым працуе зараз?

Прыдушыўшы прыкрасьць, давялося пагадзiцца. Празь дзень я ўжо сядзеў за сталом прэзыдыуму перад некалькiмi дзясяткамi пераважна маладых людзей у форме i штацкiм. Я банальна думаў: як мяняецца час! I людзi. Нават чэкiсты. Яшчэ нядаўна мой сябра Iван Друцэ294, ня ведаючы майго гродзенскага адрасу, прыслаў тэлеграму: Гродна, КДБ, перадаць Васiлю Быкаву. Ужо гэтыя людзi, разважаў Iван, павiнны ведаць, дзе ў Гораднi жыве Быкаў. Тэлеграма вярнулася назад з адзнакай: месцажыхарства Быкава не ўстаноўлена. Можа, з гэтага выпадку мяне i запрасiлi? Аж, мабыць, не.

Пасьля выступу i нядоўгай, ня надта ажыўленай размовы з чэкiсцкiм калектывам я меў размову з яго начальнiкам. Тое было амаль гасьцiнна, за фiлiжанкаю кавы, у начальнiцкiм кабiнэце. Начальнiк сказаў, што ў папярэднiя гады былi дапушчаны некаторыя памылкi ў адносiнах да творчай iнтэлiгенцыi, у тым лiку i ў Гораднi. Цяпер тыя памылкi належыць выправiць. Чэкiсты маюць намер наладзiць рэгулярныя зносiны зь мясцовымi лiтаратарамi i хутка запросяць для знаёмства Карпюка i Дануту. Што ж, думаў я, можа, i правiльна. А то столькi год i — незнаёмыя. Не зважаючы на ўсе высiлкi Дубавiнкiна i Фамiна…

Лiтаральна праз тыдзень новы начальнiк упраўленьня КДБ па Гродзенскай вобласцi раптоўна памёр ноччу на ўласнай кватэры. Ягоны плян знаёмства зь мясцовымi лiтаратарамi павiснуў у паветры.

А пасьля i згiнуў зусiм. Лiтаратары з абласным КДБ так i не пазнаёмiлiся.

Да мяне ў Горадню прыехаў мой даўнi маскоўскi сябра Лазар Лазараў. Я спаткаў яго на вакзале, знарок павёў дадому цераз гарадзкi цэнтар — па Ажэшка, Савецкай, каля фары. Мне хацелася, каб ён пабачыў i ацанiў тое, што мне асаблiва дорага ў Гораднi — яе старажытную заходнасьць. Здаецца, ён зразумеў мой намер i пахвалiў мой выбар месца пражываньня. Канешне, Горадня — не сталiца, не буйны прамысловы цi культурнiцкi цэнтар, якiмi звыкла ганарацца расейцы, — проста ўтульны для чалавека куточак, дзе можна прытулiцца, прагнучы жыцьцёвай адзiноты. Прынамсi, так думалася мне. Фактычна ж было не зусiм так. Мастаку цi пiсьменьнiку ў наш час нiдзе немагчыма схавацца, дзяржаўная сыстэма кантролю i нагляду нiдзе не пакiдае яго ў спакоі — ні ў сталiцы, анi ў правiнцыi. Анi за мяжой нават. Разумны Лазар бачыў усё i, мабыць, усё разумеў. Але ён тактоўна памоўчваў, i я быў удзячны яму за тое, што ён лiшнi раз не напамiнаў мне пра патрэбу перабрацца блiжэй да сталiцаў. Пра тыя пярэбары мне ўжо нямала нагудзелi ў вушы мае сябры — Матукоўскi, Бураўкiн i нават Адамовiч. Шмат у чым яны мелi рацыю, але я адмаўляўся. Я ня мог сказаць iм тады, што ў Гораднi ў мяне, апроч iншага, ёсьць некаторая сардэчная прывязанасьць, якая мяне тут трымае. Пасьнедаўшы ў той дзень, мы доўга гаварылi пра справы i лiтаратуру, тым болей, што Лазар прыехаў ня так сабе, а па iнтэрв’ю для часопiсу «Вопросы литературы», у якiм ён працаваў. Абыходзiцца зь iм мне было лёгка i проста, як, можа, болей нi з кiм iншым — мы належалi да аднаго пакаленьня i валодалi прыкладна аднолькавым вопытам вайны. Хiба што ён раней за мяне адваяваўся з сваёй цяжкой ранай, i ягоны лёс павёў яго па шпiталях, у той час як я яшчэ змагаўся зь нямецкiмi танкамi. Але ён i пачаў раней — з-пад Сталiнграду, дайшоў да ўкраiнскай зямлi, дзе мы абодва пралiлi сваю кроў. Апроч таго, i нашы лiтаратурныя сябры цi ня ўсе былi агульныя для абодвух. Некаторых Лазар моцна любiў, некаторых не любiў зусiм, але i тое ды iншае пачуцьцё звычайна праяўлялася ў яго далiкатна, зважлiва i спакойна.

Пасьля я яшчэ пасьпеў паказаць госьцю два старажытныя замкi, касьцёлы, царкву, паўразбураную сiнагогу ў квартале былога яўрэйскага гета. Ну а замест узарванай камунiстамi царквы i разбураных у вайну ратушы i гатэлю паказаў толькi iх месцы, даўшы яму самому ўявiць, як тое выглядала калiсьцi. Таксама як i зьнесены квартал лiёнскiх дамкоў, што колiсь былi збудаваны для тамтэйшых ткачоў. Зь нясьцiхнутым сумам па былой Гораднi паехалi ў летувiскiя Друскенiкi, якiя шмат гадоў былi адхланьнем для гарадзенцаў, бы Вэрсаль для парыжанаў. Расслабленая курортная атмасфэра гэтага гарадку ўцiхамiрвала смутак, асаблiва ягоныя паркi са старымi дрэвамi, духмяныя кавярнi ды цудоўны сваёй сьцiпласьцю музэйчык Чурлёнiса. Каньяк у кавярнях яшчэ быў той, што пахнуў клапамi, — выдатны армянскi каньяк. Нёман там здаўся ня надта прыгожы, i я, прыпамятаўшы колiшнюю прыхiльнасьць Лазара да воднай стыхii, прапанаваў яму пазнаёмiцца з Нёманам заўтра. У Гораднi Нёман лепшы. Рэч у тым, што госьць калiсьцi вучыўся на марака, ваяваў у пяхоце, а хлеб колькi гадоў еў зь лiтаратуры. Таксама пярэсты пакручасты лёс, як i ў ягонага гаспадара. Але, мабыць, то агульны лёс нашага пастралянага на вайне пакаленьня. Назаўтра ранiцай паплылi ад гарадзенскiх мастоў унiз — да Пышак, паўзь Мелавыя горы, Ласасянкi i далей да вусьця Чорнай Ганьчы. У мяне тады быў невялiчкi маторны кацярок маркi «Прагрэс», на якiм я тут аб’езьдзiў усё навакольле ўверх i ўнiз па Нёмане. I цяпер з захапленьнем старажыла паказваў госьцю тое, што шмат разоў бачыў сам. Чaхаў на малых абаротах маторчык, мiма праплывалi баравыя i лугавыя беражкi, пясчаныя косы i парослыя трысьнягом старыцы. У зацiшных мясьцiнах зьдзiўлена пазiралi зь берагу нерухомыя чаплi, а поруч боўталi ў вадзе цяжкiя рыбiны. Навокал не было нi душы. Мы выбралi здатны мурожны беражок i дасталi начыньне для шашлыку. Пакуль над плёсам расплываўся смачны дымок, размаўлялi пра наша паганае жыцьцё, хоць у Маскве цi ў Гораднi, за якое колiсь пралiвалi кроў. Мы дык хоць выжылi, а нашыя таварышы (97 з сотнi) — даўно ў братнiх магiлах, раскiданых па зямлi ад Сталiнграду да Эльбы. Пагiнулi, так i не дазнаўшыся, калi скончылася вайна — тое найбольш для iх крыўдна. Можа, думаюць, што мы ўсё ваюем? Як той партызан з анэкдоту, што вылез зь лесу i пытаецца ў хлопчыка: дзе немцы? Хлопец кажа: якiя немцы, вайна ж даўно скончылася. Партызан расчаравана вылаяўся: а я ўсё цягнiкi пад адхон пушчаю. Падобна, гэтак i мы. Вайна даўно скончылася, а мы ўсё ня можам адчапiцца ад яе — усё пiшам i пiшам. Можа, каму гэта трэба? Так, трэба, кажа Лазар. Пакуль будзе балець, трэба пiсаць. Ды ўжо ж, ад таго болю колькi гадоў няма нам спакою. I ня будзе, кажа мой сябра. Тое — наш пажыцьцёвы боль. «Мае веды пэсымiстычныя, але мая воля i надзея аптымiстычныя», — хацелася мне думаць словамi Альбэрта Швэйцара. Позна ўвечары па цiхай вадзе вярталiся ў горад. Нёман рыхтаваўся да начнога спачыну, абапал на берагах зблiзку i здалёку запальвалiся агнi. То было маё апошняе нёманскае падарожжа, нечаканае разьвiтаньне з гэтай мiлай ракой, сьцiплай сваёй мiлосьцю, лепшаю за ўсе вядомыя мне рэкi Эўропы i Азii.

Яшчэ калi я жыў у Гораднi, неяк прыехаў туды Андрэй Макаёнак, якi быў дэпутатам Вярхоўнага Савету па Гарадзенскай акрузе, меў з намi спатканьне. Мы з Карпюком i Данутай вадзiлi яго ў рэстаран, заходзiлi да яго ў гатэль. Тады ён у мяне запытаў: «Слухай, чаму ты не напiшаш п’есу? У цябе такi драматычны матар’ял, — што нi аповесьць, то амаль гатовая п’еса. Напiшы. Калi што, i я памагу, пачытаю…». Пасьля мяне пра тое ж прасiлi з тэатру, рэжысэр Раеўскi, i я неяк мiжволi пачаў прымервацца да п’есы. Вядома ж, драмы на тэму мiнулай вайны. Але я ўсё ж не драматург i нават не аматар тэатру, тое, мабыць, паўплывала на працу i на яе вынiк. Як празь нейкi час мяне ўгаварылi прачытаць мой твор перад калектывам Купалаўскага тэатру, стала зразумела, што шэдэўру не атрымалася. Але тут усё праз таго ж Макаёнка прыйшла прапанова з маскоўскага МХАТу, там захацелi пазнаёмiцца зь п’есай. Пасьля знаёмства загадчык лiтаратурнай часткi паведамiў, што п’есу варта трошачкi дацягнуць i можна будзе паставiць у iхнiм тэатры. Я ўзяўся дацягваць. Тое дацягваньне доўжылася цi ня ўсё лета, я перапсаваў кiляграмы паперы, якую тады трэба было «даставаць», але мхатаўцы заахвочвалi — яшчэ трошкi… Знайшлi ўжо i рэжысэра — маладога і таленавiтага Валодзю Салюка зь ягонай таксама маладой i таленавiтай жонкай-актрысай. Тыя прыяжджалi ў Горадню, каб папрацаваць з аўтарам i дацягнуць п’есу, каторая атрымала назву «Апошнi шанец». Нарэшце ўсё быццам было зроблена, мяне запрасiлi ў тэатр, дзе адбылося абмеркаваньне.

Абмеркаваньне, афармленьне, дэкарацыi мне ўвогуле не спадабалiся; мала радасьцi выклiкалi, мяркуючы па ўсiм, яны i ў галоўнага рэжысэра Алега Яфрэмава. Калi я ўбачыў, што ў афармленьнi «абыгрываецца» вобраз падпольшчыкаў у выглядзе людзей, што вылазяць «з-пад полу», то-бок — падлогi, зразумеў, што праз той фармалiзм рэалiстычнага спэктаклю не атрымаецца. Так яно i выйшла. На абмеркаваньнi ж, у якiм удзельнiчалi спрэе заслужаныя i масьцiтыя маэстры, выказвалiся па дробязях, а сакратарка партбюро, знакамiтая Ангелiна Сьцяпанава, вядома ж, шчыравала пра палiтычнае гучаньне п’есы, каб ня дай Бог, не адбылося куды перакосу ад iдэяў партыйнасьцi i народнасьцi. Прэм’ера мне кепска запомнiлася, хiба што банкетам, дзе запрошаны мной Вiктар Астаф’еў стрымана сказаў: «Столькi людзкога гора, а назва блатняцкая. Не стасуецца!». Мабыць, мог бы сказаць i болей, але з увагi да аўтара змоўчаў. З Аляксандрам Вампiлавым мы разам iшлi ўвечары ў гасьцiнiцу i размаўлялi. Гэты сiбiрскi драматург тады толькi ўзыходзiў на маскоўскую ецэну, напiсаў сваё «Вуцiнае паляваньне», якое зрабiла яго славутым, на жаль, пасьля ягонай трагiчнай пагiбелi ў Байкале. А тады ён быў поўны тэатральных клопатаў i праэктаў. Ён мiж iншым сказаў, што рэжысэрам падабаюцца «цёмныя» п’есы, якiя б дазвалялi сябе трактаваць як заўгодна i як заўгодна ставiць. Калi ў п’есе ўсё ясна i рэальна, тое для iх нецiкава, бо суадносiцца з крытэрыямi рэальнага жыцьця. А яны ня хочуць крытэрыяў. Гэта былi залатыя словы. Мы гутарылi таксама пра сучасных актораў, i, памятаю, я скардзiўся яму, што сучасныя, нават самыя таленавiтыя акторы ня ў стане адчуць псыхалёгiю ваеннага часу i ня могуць пазьбегнуць фальшу. Ён з гаркатой зазначыў, што яны не адчуваюць i часу, у якiм жывуць. Асаблiва сталiчныя акторы. Таму iм лепей гуляць у клясыку. Пасьля прэм’еры мяне стрымана вiншавалi, вiншавалi рэжысэра-пастаноўшчыка i галоўнага, але я думаў, што болей у тэатр не пайду. Не падабалася мне гэтае мастацтва наогул зь яго празьмернаю ўмоўнасьцю (цi наадварот — натуральнасьцю), ненатуральнымі галасамi актрыс, пастановачнымi вывертамi. Я думаў, што калi вартая п’еса, дык лепш я яе прачытаю на адзiноце i ўяўлю. А тэатр у ягоных вобразах i дзеях — хiба для тых, хто пазбаўлены ўяўленьня. Я прыпамiнаў некалi чытанае ў Бунiна пра тэатр зь яго ненатуральнасьцю i фальшам, ад якiх яго «каробiла». Але мне казалi: трэба яшчэ ўлiчваць непасрэднае ўзьдзеяньне асобаў актораў i актрыс, iхняе чалавечае абаяньне. Ну, калi абаяньне актрыс, тады iншая справа, думалася мне. Але тады лепей — балет. Нездарма начальства з усiх вядомых мастацтваў найболей падабае балет. Пасьля за чаркай мы нядоўга, але, на маю думку, шчыра пагутарылi з Алегам Яфрэмавым, якi скардзiўся на сваю тэатральную долю. Тэатр, як, зрэшты, i ўсё савецкае мастацтва, задушаны палiтычным гнётам, рэжысэр знаходзiцца пад няспыннай палiтычнай залежнасьцю i, калi мае якiя магчымасьцi, дык толькi ў галiне формы. Фармальныя па сутнасьцi магчымасьцi. Усё iншае — не ў ягонае кампэтэнцыi. Часам паяўляецца вялiкае жаданьне на ўсё махнуць рукой i… Але што за тым «i»? Там, на жаль, пустка… Я слухаў яго i думаў: дык гэта ж у Маскве, у сталiцы. А як нам у правiнцыi, якой ёсьць Беларусь зь яе ўяўным нацыяналiзмам, якога ўсе баяцца? I калi ў нас яшчэ не тупiк, дык цi ня дзякуй за тое нашай нацыянальнай элiце, найперш жменьцы беларускiх пiсьменьнiкаў. У цалкам зрусіфiкаванай, скамунiзаванай краiне яны яшчэ маюць адвагу трымацца свае нацыянальнай мовы i нейкiх парэштак старадаўняй культуры.

Мiнуў пэўны час, i хтосьцi з маiх сяброў (здаецца, Адамовiч) зацягнуў мяне на знакамiтую тады Таганку i славуты спэктакль «Гамлет» з Высоцкiм у галоўнай ролi. Тут шмат што было не такое, як у МХАЦе, пачынаючы з багемнага выгляду кабiнэту галоўнага — Юрыя Любiмава, дзе на сьценах значылiся дзясяткi (калi ня сотнi) аўтографаў знакамiтых наведвальнiкаў, што вялi тут спаборнiцтвы ў вастраслоўi. Галоўны захоплiваў адразу катэгарычнай трапнасьцю думак i меркаваньняў. Здаецца, для яго не было нi ўлады, нi аўтарытэтаў, а толькi адно вялiкае мастацтва тэатру, якому ён iмкнуўся служыць беззаганна. Toe ж можна было назiраць i на сцэне, дзе апантаны Высоцкi, гойсаючы са шпагай у руках, змагаецца зь цяжкай суконнай заслонай. Асацыяцыi самыя блiзкiя i пазнавальныя, нягледзячы на замшэлую даўнасьць тэмы. А можа, справа менавiта ў той замшэласьцi? Сучаснасьць усё ж будзе ўспрымацца iнакш? Без неабходных для тэатру iлюзiяў.

Позна ўвечары невялiчкай групай пайшлi ў рэстаран, трэба было адзначыць знаёмства з Таганкай. Iнiцыятарам таго, вядома ж, быў Адамовiч. Памятаю, тады ж пазнаёмiўся з Юрам Каракiным302, якi нядаўна прыехаў з Прагi, дзе працаваў у часопiсе. Размова, натуральна, зайшла пра тэатр i сучасных актораў. Акторы ўвогуле дрэнь, нават i ў славутых тэатрах. Бо ўсе выходзяць з навучэнства паводле адной сыстэмы. А ў навучэнства трапляюць або па блаце, або па агульным конкурсе: хто без памылак напiша сачыненьне на тэму «Я знаю, город будет, я знаю, саду цвесть». На Захадзе iнакш, казаў Каракiн. Знакамiты рэжысэр Вiсконцi, якому спатрэбiлася ў Алжыры маладая актрыса, пайшоў у суседнюю гiмназiю i «выгледзеў» дзяўчыну. Тою дзяўчынай аказалася Клаўдзiя Кардынале. «Мабыць, у пэўных краiнах дзяўчаты ад нараджэньня — актрысы, вольныя i таленавiтыя, чаго ў нас нiякiмi лекцыямi не даможашся. Але для таго яшчэ трэба быць знакамiтым Вiсконцi», — сказаў Высоцкi. Як разыходзiліся, ён папытаўся, цi нельга ў Менску дзе «падхалтурыць», на якой карцiне, бо трэба грошы.

Як бы там нi было, мяне ўгаварылi паспрабаваць напiсаць п’есу, на гэты раз сынтэтычную з дзьвюх аповесьцяў — «Сотнiкаў» i «Круглянскi мост». Я абяцаў, хаця з увагi на складанасьць задачы мне далi памочнiка, якi, здаецца, усё i зрабiў. Прыехаўшы на прагон, я мала што зразумеў. Але мусiў празь дзень iсьцi зь Любiмавым у Мiнкульт, дзе павiнна адбыцца абмеркаваньне i выдача (цi нявыдача) дазволу на спэктакль. Тут мяне чакала шмат новага i нават цiкавага.

Абмеркаваньне адбывалася ў шыкоўным старасьвецкiм кабiнэце мiнiстэрства культуры — з гарбатай на сталах, пры зважлiвай цiшынi прысутных, аргумэнтаваных выступах адказных чыноўнiкаў i пiсьмовай рэгiстрацыi iхнiх прэтэнзiяў. Начальнiк глаўку сядзеў змрочнай чыгуннай тумбай, на якую Юрый Пятровiч, здаецца, не зьвяртаў нiякай увагi. Як, зрэшты, i на выступы ўсiх астатнiх. Калi ўсё было скончана, далi слова Любiмаву, якi ва ўласьцiвай яму бескампрамiснай манеры сказаў, што ён ня хлопчык на пабягушках Мiнкульту цi нават хiмiка Дзёмiчава, ён рэжысэр, ставiць п’есу паважанага аўтара i зробiць толькi тое, што палiчыць патрэбным. А калi ён на штосьцi скажа НЕ, дык ужо будзьце ўпэўненыя, нiхто яго ня змусiць тое зрабiць. Гэта яго апошняе слова.

Мне гэта дужа спадабалася, гэткага рашучага дзеяча культуры я бачыў упершыню. Тады яшчэ было невядома, куды яго прывядзе тая рашучасьць, чым абернецца ў яго тэатральным лёсе. Хаця што-нiшто можна было прадбачыць. Хутка ён зьедзе з Масквы, яго пазбавяць савецкага грамадзянства, будзе бадзяцца па сьвеце, аднак застаючыся верным сьвятому паклiканьню мастацтва, i пераможцам вернецца назад пасьля развалу СССР. Але для таго Любiмаву трэба было пражыць шмат год. У мастацтве наогул трэба жыць доўга, бо за кароткае жыцьцё рэдка каму наканавана здабыць перамогу.

Позьняй восеньню адбылася прэм’ера спэктаклю пад назвай «Перекрёсток» (Перакрыжаваньне). Сцэнаграфiя славутага мастака Бароўскага была выкананая ў выглядзе некалькiх складзеных накрыж бярвеньняў, па якiх поўзалi пэрсанажы п’есы. Я маўчаў. Тэатралам той сцэнавы антураж падабаўся.

Спэктакль паводле «Апошняга шанцу» ў Купалаўскiм тэатры адбыўся няхутка, мне ў iм запомнiлася яркае, нават магутнае выкананьне ролi Мейра старым шаноўным Дзядзюшкам.

Але, як гэта нярэдка бывае, яркая зорка сваiм сьвятлом прытушыла бляск iншых. Хаця вiна ў тым, можа, ляжыць i на аўтары, якi «ня справiўся», ня даў патрэбнага шанцу заблiшчэць i ўсiм астатнiм. А галоўнае, як я зразумеў, паводле прыроды сваёй мастацтва — справа iндывiдуальная. Калектыўным яго зрабiлi жыцьцё ды гiстарычныя абставiны i ўжо тым самым паставiлi пад сумнеў яго, так бы мовiць, першазданную, мэтафiзычную сутнасьць. Без тае сутнасьцi мастацтва — не мастацтва, а ўсяго толькi вытворчасьць пацехi.